Achiq ermon-Artemisia absinthium L. o’simligi urug’ini labarotorya tahlili - Биология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	311.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	31 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Биология

Продавец

Madinabonu

Дата регистрации 27 Апрель 2024

14 Продаж

Achiq ermon-Artemisia absinthium L. o’simligi urug’ini labarotorya tahlili

Купить

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_______________DAVLAT UNIVERSITETI
________________________KAFEDRASI
___________________________fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Achiq ermon- Artemisia absinthium L. o’simligi urug’ini
labarotorya tahlili
Bajardi:___________________
____________________________
____________________________
Tekshirdi : ___________________
Kurs ishi taqrizga Kurs ishi taqrizdan
Topshirilgan sana qaytarilgan sana
“__”________202__-yil “__”________202_-yil
Kurs ishi himoya qilingan
Sana Komissiya a`zolari :
“__”________202_-yil _______ __________________
Baho “___” _______ __________________

31 Mundarija:
Kirish…………………………………………………………3
I. Adabiyotlar tahlili
II. Asosiy qism
II.1. Achiq ermon- Artemisia absinthium L . taksanomik
birligi...
II.2. Achiq ermon- Artemisia absinthium L .
bioekologiyasi……
II.3. Achiq ermon- Artemisia absinthium L . tarkibi,
lobaratoriyada urug` tahlili……………………………...
Xulosa………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati……………………….

31Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Insoniyat qadimdan kasallikni davolash va uning oldini
olishda tabiatning in’omi – o’simlik dunyosidan foydalanib kelgan. Tabiat insonga
hamma boyligini bergan. Inson o’zi uchun kerak bo’lgan – havo, suv, oziq – ovqat,
kiyim – kechak, turli sohalar uchun zarur bo’lgan ashyolarni tabiatdan oladi. Inson
hayotida o’simlik dunyosining ahamiyati juda katta. Uni o’rab turgan yashil okean
yerdagi hayotning manbaidir. Yashil o’simliklar o’z organizmidagi doim ro’y
beradigan fotosintez jarayoni tufayli atmosferani kislorod bilan boyitadi va havoni
ortiqsa karbonat angidriddan tozalaydi. O’simliklar havodagi kasallik keltiruvchi
bakteriyalarni o’ldiradi va uchib yuruvchi moddalar – fitosidlar bilan to’yintiradi
hamda changda tozalovchi filtr vazifasini bajaradi. Iqlim va mikroiqlim holati
aksariyat hollarda o’simliklarga bog’liq. O’simlik dunyosi inson sog’lig’ini
saqlovchi asosiy vosita sifatida unga xizmat qilib kelmoqda. Odamlar ovqat uchun
o’simlik mevasi, ildizi, bargi, va gullarini yig’ib yurganlarida ba’zilarini og’riqni
qoldiruvchi, oqib turgan qonni to’xtatuvchi, yaralarni davolovchi ta’sirlari
borligini, ya’ni dorivor ekanligini sezganlar va ulardan keyinchalik shifobaxsh
vosita sifatida foydalanganlar. Ularning ko’pchiligini bundan uch yarim ming yil
avval Misr shifokorlari qo’llaganlar va shu vaqtgacha bu o’simliklar o’zining
dorivorlik ahamiyatini yo’qotmagan. O’simliklar introduksiyasi botanika,
o’simlikshunoslik va dexqonchilik fanlari chegarasida yuzaga kelgan sintetik fan
xisoblanadi. U o’simlikning yangicha sharoitda organadi va o’simlikdagi
bioekologik va fiziologik jarayonlarni organishda xilma xil tekshirish metodlarini
qollash talab etiladi. Foydalanilayotgan tadqiqot metodlarining o’z o’rnida tog’ri
qo’llanishi obyektiv va aniq natijalar olishni kafolatlaydi. O’simliklar
introduksiyasi sintetik fan bolganligi tufayli osimliklardagi biologik
jarayonlarini organishda qator biologik fanlar, jumladan osomliklar
fiziologiyasi, osimliklar embriologiyasi, osimliklar sitologiyasi, osimliklar

31ekologiyasi, fitosenologiya, antekologiya, karpalogiya, urugshunoslik,
osimlikshunoslik kabi fanlarning tekshirish metodlaridan ham keng
foydalaninaladi.
Osimliklar introduktsiyasi soxasida o’tkaziladigan tadqiqotlar flora tarkibini
yanada boyitish, tabiiy o’simliklar rеsurslaridan samarali foydalanish,
rеspublikamiz axolisi va ishlab chiqarishi uchun kеrakli bo’lgan foydali o’simlik
turlarini tanlab olish va madaniylashtirish, sеlеktsiya ishlarini yanada kеngaytirish,
istiqbolli yangi o’simlik navlaryni yaratish, pirovard natijada, Vatanimizning oziq-
ovqat va ekologik xavfsizligini ta'minlanishiga zamin yaratadi. O’zbеkistonda
o’simliklar introduktsiyasi bo’yicha diyorimizning yеtakchi introduktor olimlari
N.F. Rusanov, T.I. Slavkina, A. Usmanov, I.V. Bеlolipov, Y.M. Murdaxaеv, N.F.
Rusanov, L. Yoziеv, B.Y. Tuxtaеv va boshqalar tomonidan qator o’simlik
oilalarining vakillarini madaniylashtirishga qaratilgan muvaffaqiyatli ishlar amalga
oshirilgan. Xozirgi kunda introduktsiya soxdsidagi ayrim ishlar UzR FA Botanika
instituti, Botanika bog’i va uning Bo’ston shaxridagi filialida, qator oliy ta'lim
muassasalar botanika bog’larida davom ettirilmoqda. Bundan tashqari Toshkеnt
shaxri va viloyatlar markazlarida olib borilayotgan kеng qamrovli obodonlashtirish
jarayonida juda ko’plab yangi manzarali o’simlik turlari ekilmoqda. Bu jarayonni
boshqarish uchun zarur bo’lgan botanika faninyng aloxida yo’nalishi xisoblangan
“O’simliklar introduktsiyasi” yo’nalishida rеspublikamiz uchun malakali
mutaxassislarni tayyorlash masalasiga kеlsak, soxada qator masalalar o’z
yеchimini kutmokda. Ulardan eng asosiylaridan biri “O’simliklar introduktsiyasi”
fanining to’liq uquv uslubiy va mе'yoriy ta'minotini ishlab chikishdir.
Rеspublikamiz xududlariga kеrakli yangi manzarali o’simliklarni olib kеlish,
uni o’stirish va madaniylashtirish xozirgi kun introduktor olimlar oldida turgan
dolzarb masalalardan biri xisoblanadi. Bu masala Vatanimizda amalga
oshirilayotgan bioxilma-xillikni saqlash va ekologik xavfsizligini ta'minlash
masalalari bilan chambarchas bog’lanib kеtadi. O’zbеkiston Rеspublikasi 1995 yili
“Bioxilma-xillik bo’yicha Konvеnsiya” (Rio dе-Janеyro, 1992 yil 5 iyun) ga

31qo’shildi va bioxilma-xillikni saqlash, gеnеtik rеsurslardan oqilona
foydalanishning mе'yoriy-xuquqiy asoslarini yaratishga kirishdi. “O’zbеkistan
Rеspublikasining bioxilma-xillikni saqlashning Milliy stratеgiyasi va xarakat
rеjasi” ning mantiqiy davomi sifatida 2012-2021 yillarga mo’ljalangan qator ishlar
amalga oshirilmoqda. Unda Rеspublikamizda muxofaza qilinadigan tabiiy
xududlar tizimni yaratish, axoli orasida ekologik ta'lim - tarbiyani kеng yo’lga
qo’yish xamda tabiiy rеsurslardan samarali foydalanishning ilg’or va tеjamli
usullarini qo’llash vazifalari qo’yilgan.
Ma'lumki, o’simliklar introduktsiyasida qo’llanilayotgan mеtodlar yoritilgan
ilmiy manbalarning ko’pchiligi XX asrning 30-80 - yillarida rus tilida nashr
qilingan. Bu esa mazkur soxada faoliyat yuritayotgan yosh tadqiqotchilarda xamda
magistrlarga ushbu manbalarni izlab topish va foydalanishda muayyan
qiyinchiliklarni kеltirib chiqarganligi sababli introdutsеnt o’simliklarni tanlash,
dastlabki materiallarini yig’ish, sinov. tajirbalarini o’tkazish va introduktsion
baxolash bo’yicha respublikamizning yеtakchi introduktor olimlari tomonidan
lotin imlosida maxsus mеtodik kursatma yaratildi va nashr qilindi.
Keyingi yillarda “O’simliklar introduktsiyasi” o’qitilishiga e'tibor bir
muncha susayib, ushbu kurs Rеslublika ayrim oliy ta'lim muassasalarida tanlov
fani doirasida o’qitilib kеlinmokda edi. Amaldagi 5A140101-biologiya (Botanika)
mutaxasligi yangi uquv rеjasi (Toshkеnt, 2017) da “O’simliklar introduktsi”
mutaxassislik fanlar ro’yxatiga kiritilgan. Ammo fanga oid o’quv matеriallar,
darslik va o’quv qo’llanmalarning yеtishmasligi qiyinchiliklarni kеltirib
chiqarmoqda. Bu kamchilikni tugatish maqsadida vatanimizning yеtakchi
introduktor olimlaridan profеssori I.V. Bеlolipov boshchiligida tayyorlangan
mеtodik ko’rsatma ushbu soxa ishlarni yangicha tartibda tashkil qilinishiga turtki
bo’ladi dеb umid qilamiz.
Ushbu mеtodik ko’rsatmada mualliflar tomonidan introdusеnt
o’simliklarni tanlash, dastlabki matеriallarni yig’ish, birlamchi
introduktsion sinov tajirbalarini o’tkazish va uning natijalari baxolash, introdutsеnt

31o’simliklar ontogеnеzining o’ziga xos tomonlarini o’rganish, mikroskopiya
usulidan foydalangan xolda rеproduktiv organlardaa bo’ladigan o’zgarishlarni
kuzatish va natijalarni qayd qilib borish tartiblari yoritilgan bo’lib, talabalar va
tadqiqotchi izlanuvchij tomonidan yangi introdutsеnt o’simliklarni urg’lanish va
iqlimlashtirish ishlarini to’g’ri tashkil etilishiga yordam bеradi.
Ammo, bu mеtodik ko’rsatmalar shu soxada mutaxasislar tayyorlash
masalalarini tuliq xal qilmaydi. Bo’lajak mutaxassislarimizni zamon talablariga
mos, ma'suliyatli va kompitеntli kadrlar bo’lib yеtishi uchun yo’nalishga oid zarur
bo’lgan darslik va o’quv qo’llanmalar yarash vazifasini tеzlikda xal etish lozim. Bu
masalani Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi qoshidagi Muvofiqlashtiruvchi
kеngashda mualliflar guruxi tashkil etilsa maqsadga muvofik bo’ladi. Bu masalani
ushbu Ilmiy-amaliy anjuman qaroriga xam kiritish foydadan xoli bo’lmaydi.
2017 yilda Prеzidеntimiz tashabbuslari bilan qabul qilingan dorivor
o’simliklarni yеtishtirishni yo’lga qo’yish, maxsus farmxududlarni tashkil etish va
rеspublikada o’simliklardan olinadigan dori vositalarini ishlab chiqishni tartibga
solish to’g’risidagi qarorlarni bajarish yuzasidan qator loyixalar amalga
oshirilmoqda. Jumladan, Sirdaryo viloyatining o’rtacha sho’rlangan xududlarida
sho’rga chidamli dorivor o’simliklarni yеtishtirish, dorivor ildiz poyali o’simliklar
va astragal turlarini yеtishtirish tеxnologiyasini yaratish, ayrim turlardan
rеkultivatsiya maqsadlarida foydalanish istikbollarini aniklashtirish va sho’r
yеrlarda o’stirilayotgan introdutsеnt o’simliklar xolatini baxolash tizimini yanada
takomillashtirish xamda qator oliy ta'lim muassasalarida dorivor o’simliklar
yеtishtirish yo’nalishida kadrlar tayorlashni yo’lga qo’yish masalalari hal
qilinmokda.
Bioekologlarning oldida turgan dolzarb muammolardan biri tеxnogеn
ta'sirlar oqibatida buzilgan landshaftlarni qayta tiklash, konlar atrofida to’planib
qolgan tog’ jinslarini rеkultivatsiya qilish masalasidir. Ushbu soxadagi ishlar
O’zbеkistonda endi boshlanmoqda. O’simliklar rеkultivatsiyasi, ya'ni o’simliklarni
inqirozga uchragan joyda qaytadan yеtishtirish xozirgi kun botanika fani oldida

31turgan eng muxim masalalardan biri hisoblanadi. Ayniqsa tеxnogеn ta'sirlar
oqibatida yuzaga kеlayotgan inkirozli xududlar o’simliklar qoplamini qayta
tiklashda tеgishli introdutsеntlarni tug’ri tanlash o’ta muxim masaladir. Chunki bu
masala ekologogik xavfsizligini ta'minlash masalalari bilan chambarchas
bog’liqdir.
Shuni ta'kidlash lozimki, o’simliklar introduktsiyasi va rеkultivatsiyasi
yunalishidagi ishlarni to’g’ri tashkil etish rеspublikamiz madaniy flora tarkibini
yanada boyitish, Vatanimiz tabiiy o’simliklar rеsurslaridan samarali foydalanish va
ekologik xolatni yaxshilash, rеspublikamizda ishlab chiqarishi uchun kеrakli
bo’lgan foydali o’simlik turlarini topish va madaniylashtirish ishlarini yanada
kеngaytirish, dorivor va manzarali o’simliklarnyng yangi navlarini yaratish,
pirovard natijada rеspublikamiz axolisining xayotini yaxshilanishiga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi. Asterasiai oilasi o’simliklarini o’rganish, cho’l adir
vа tog’ zonalarida uchraydiga ariq va daryo bo’ylarida o’sadigan turlarini
o’rganish. O’zbekiston sharoitiga moslashgan turlarini dorivorlik xususiyatini
tahlil qilish, geografik tarqalishi, farmaseftik xususiyatlarini hamda xalq tabobatida
tutgan ornini tahlil qilish. Oila vakillarini Introduksiya qilish shart sharoitlarini
organish.
Kurs ishining vazifalari . Yuqoridagi maqsadlarni amalga oshirish uchun
O'zbekiston hududida uchraydigan Asterasiai oilasi ayrim turlarini aniqlab
sistematikasini organish, kimyoviy tuzilishini organish, farmasevtika sanoatida
tutgan ornini, urugI tahlilini organishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Kurs ishimizdan maqsad mustaqil ravishda
Achiq ermon - Artemisia absinthium L. o’simligi urug’ini labarotorya tahlilida
o`rganish va erkin fikr yuritishdan iborat.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Ilmiy ishimizning datlabki qismida Achiq ermon
- Artemisia absinthium L. Taksanomik birligi haqida ma`lumotga ega bo`lasiz.
keyingi mavzular orqali Achiq ermon- Artemisia absinthium L. bioekologiyasi

31haqida atrofiycha malumotlar yoritishga harakat qilingan. Achiq ermon- Artemisia
absinthium L. tarkibi, lobaratoriyada urug` tahlili Mavzusi ham ilmiy ishimiz
doirasidagi mavzular sirasiga kiradi. Yakuniy qisimga to`xtaladigan bo`lsak bunda
siz Xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati bilan tanishishingiz mumkin
bo`ladi.

31Adabiyotlar tahlili
Vatanimiz o'simliklar dunyosi nixoyatda boy bo'lib, undan oqilona va samarali
foydalanish dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Floramizning har bir vakili o'ziga
xos o'ringa ega. Rеspublikamiz nabobot olamining katta oilalaridan biri
hisoblangan burchoqdoshlar oilasi vakillarining 90 % dan ortiqrog’i qimmatli yеm-
xashak bеruvchi o'simliklar sanaladi, ayrim turlari esa (oqquray, yantoq,
qashqarbеda, shirinmiya, talxak, zirako't, astragal va boshqalar) dorivor va asal
bеruvchi o'simliklar hisoblanadi.
Rеspublikamiz florasida 166 oilaga mansub 4500 ga yaqin tabiiy xolda
o'suvchi o'simlik turlari uchrashi ma'lum. Ulardan 1200 ga yaqin o'simlik turlari
dorivorlik xususiyatiga ega bo'lib, O'zbеkiston florasidagi shifobaxsh o'simliklar
xilma-xilligining ko'pligidan dalolat bеradi. Bu xilma-xillikni saqlash va muhofaza
qilish, ulardan oqilona va ratsional foydalanish, cho'llanishning oldini olish,
inqirozga uchragan tabiiy yaylovlarni qayta tiklash, madaniy fitotsеnozlarni
yaratish, foydali o'simliklar turlarini madaniylashtirish eng dolzarb vazifalardan
hisoblanadi. Chunki jamiyatning «barqaror rivojlanish» shartlaridan biri biologik
xilma-xillikni saqlashdir.
Inson va hayvonlar organizmida roy beradigan turli kasalliklarni davolashda
ishlatiladigan dori-darmonlar ichida shifobaxsh osimliklardan tayyorlangan
preparatlar salmoqli orin tutadi. Juda kopchilik dorivor osimliklar dorixonalarda
sotilmaydi, balki dori-darmonlar ishlab chiqarishdagi asosiy xom ashyo manbai
hisoblanadi. Biz dori darmonlardan foydalanayotganimizda, kopincha ularni
shifobaxsh osimliklardan tayyorlanganligini hayolimizga ham keltirmaymiz.
Shuni ta'kidlash lozimki, o’simliklar introduktsiyasi va rеkultivatsiyasi
yunalishidagi ishlarni to’g’ri tashkil etish rеspublikamiz madaniy flora tarkibini

31yanada boyitish, Vatanimiz tabiiy o’simliklar rеsurslaridan samarali foydalanish va
ekologik xolatni yaxshilash, rеspublikamizda ishlab chiqarishi uchun kеrakli
bo’lgan foydali o’simlik turlarini topish va madaniylashtirish ishlarini yanada
kеngaytirish, dorivor va manzarali o’simliklarnyng yangi navlarini yaratish,
pirovard natijada rеspublikamiz axolisining xayotini yaxshilanishiga xizmat qiladi.
Respublikamiz osimlikalar olamining eng katta oilalaridan biri bolgan
burchoqdoshlar oilasi (Fabaceae Lindl) qimmatli yem-xashak, dorivor va asal
beruvchi osimlikar hisoblanadi
Respublikamiz nabotot olamida burchoqdoshlar oilasi oz tarkibiga 480 dan
oshiq turni oladi. H. Qarshiboyev va boshqalar (2015) takidlashicha oila
vakillarining 90 % dan ortiqrogi qimmatli yem-xashak beruvchi osimliklar
xisoblanishi bilan birga tuproq tabiiy unumdorligini oshishiga xizmat qiladi. Ayrim
vakillari (oqquray, yantoq, qashqarbeda, shirinmiya, talxak, zirakot, astragal va
boshqalar) dorivor va asal beruvchi osimlikar ham sanaladi. Jumladan shirinmiya
turkumi vakillari ildizida gletsirrizin kislotasi va boshqa flovonoidlar birikmalarini
saqlab farmasevtika sanoatida muhim orin tutadi. Shirinmiyaning yana bir
hususiyati uning kam unumdor va shorlanish darajasi 2 % dan ortiq yerlarda osa
olishidir. Sobiq OzFA Botanika instituti olimlari tomonidan shirinmiyaning
ikkilamchi shorlangan maydonlarda ildizpoya va urugdan kopaytirish
agrotexnikasi yaratilgan. O. A. Ashurmetov va boshqalarning Shirinmiya
osimligiga bagishlangan monografiyasi malimotlarga qaraganda, shirinmiya
Ozbekistonda tabiiy holda Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va boshqa daryo boylari
havzalarida tarqalgan. Amudaryoning quyi oqimi Qoraqalpogiston Respublikasi
yerlarida 1970 yilgi malumotlar boyicha 16000 ga maydonni tashkil qilgandi.
Xorazm viloyatida ham shirinmiya osimligi katta maydonlarda o’sar edi. Afsuski
sobiq sho’rolar davrida shirinmiya ildizlarini <<Союзлакрица>> Butunittifoq
birlashmasi tomonidan ayovsiz kovlashlar, g’o’za va boshqa qishloq xo’jalik
ekinlar maydonini kengaytirish maqsadida shirinmiya o’sayotgan yerlarni haydab
yuborish oqibatida katta-katta shirinmiya o’sayotgan maydonlar qisqarib ketdi.

31Dukkakli o’simliklarning ba'zi turlari (qizilmiya, kassiya, tеrmopsis va
boshqalar) dori-darmon tayyorlashda ishlatiladi. Dukkaklilardan bo’yoq olishda
ham foydalaniladi. Masalan, indigo (Indigofera) o’simligidan ko’k rangli buyoq
hosil qilinadi, drok (Genista) o’simligi yaxshi sifatli sariq bo’yoq bеradi.
O‘zbekiston O‘simliklar dunyosi kitobidagi malumotlarda Milliy tabiat bog‘i
hududida 70 oila, 700 turdagi yuksak osimliklar, osadi, Shulardan 13 turi
Ozbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan: 48 turdagi endemlar garbiy
qadimdagi Turkiston tog tizmalarida uchraydi. 216 turdagi qoziqorinlarning turlari
qayd etilib, ulardan 173 turi va 16 har xil turi Ozbekiston Respublikasi uchun
yangilik boldi. 90 turi Orta Osiyo uchun, 53 turi Osiyo uchun, 12 turi va 2 turdagisi
fan yangiliklari uchun, 12 turdagi qoziqorin endemiklari, 6 turdagi odatiy
qoziqorinlar boladi.

312.1. Achiq ermon- Artemisia absinthium L . taksanomik birligi
Qoqio‘tnamolar (Asteralcs) qabilasiga kiruvchi eng yirik oila Qoqio'tdoshlar
(murakkabguldoshlar) — Asteraceae (Compositac) oilasidir.Shuvoq (Artemisia)
turkumi. O'zbekistonda keng tarqalgan, turlarga boy turkumlardan biri. Yer yuzida
uning 500 dan ortiq turlari bor. Ular asosan Osiyo mamlakatlari hududlarida
tarqalgan. Hayotiy shakliga ko'ra shuvoqlar ko'p yillik o't, yarimbuta va ba’zan bir
yillik o'tlardan tashkil topgan. Barglari butun yoki turli darajada o'yilgan
(qirqilgan), scrtuk. Savatchalari mayda, ko'pincha ro'vaksimon to'pgul hosil qilib
o'rnashgan. Barcha gullari naychasimon. Shuvoqlar asosan shamol orqali
changlanadi. Mevasi kokilsiz mayda pista. Shuvoqlarning ayrim turlari cho'l va
adirlarda katta-katta maydonlarni — shuvoqzorlarni tashkil qiladi. Turkumning
ko'pchilik turlari yemxashak, dorivor va efir moyli o'simliklar hisoblanadi.
O'zbekistonda shuvoqlarning 50 dan ortiq turlari o'sadi. Ermon (A. absinthium).
Bu ko'p yillik, kumushsimon tuklar bilan qoplangan, balandligi 100—150 sm,
o'ziga xos hidli o'simlik. Barglari 3 karra patsimon qirqilgan. Savatchalari ko'p,
sharsimon, sariq rangli, gullari naychasimon, chetlarida urug'chi, o'rtasida changchi
gullari joylashgan. O'zbekistonda asosan adir va tog'larning pastki qismlarida
tarqalgan. Dorivor o'simlik tabobatda keng qo'llaniladi. Oilaning Oqqaldirmoq
( Tussilago farfara ), Bo'znoch, O'lmaso't ( Helichrysum maracandicum ), Dastarbosh
( Achillea filipendulina ) kabi turlaridan dorivor o'simlik sifatida keng foydalaniladi.
Shuvoq ( Artemisia ) turkumi. O'zbekistonda keng tarqalgan, turlarga boy
turkumlardan biri. Yer yuzida uning 500 dan ortiq turlari bor. Ular asosan Osiyo
mamlakatlari hududlarida tarqalgan. Hayotiy shakliga ko'ra shuvoqlar ko'p yillik
o't, yarimbuta va ba’zan bir yillik o'tlardan tashkil topgan. Barglari butun yoki turli
darajada o'yilgan (qirqilgan), scrtuk. Savatchalari mayda, ko'pincha ro'vaksimon

31to'pgul hosil qilib o'rnashgan. Barcha gullari naychasimon. Shuvoqlar asosan
shamol orqali changlanadi. Mevasi kokilsiz mayda pista. Shuvoqlarning ayrim
turlari cho'l va adirlarda katta-katta maydonlarni — shuvoqzorlarni tashkil qiladi.
Turkumning ko'pchilik turlari yemxashak, dorivor va efir moyli o'simliklar
hisoblanadi. O'zbekistonda shuvoqlarning 50 dan ortiq turlari o'sadi. Ermon (A.
absinthium). Bu ko'p yillik, kumushsimon tuklar bilan qoplangan, balandligi 100—
150 sm, o'ziga xos hidli o'simlik. Barglari 3 karra patsimon qirqilgan. Savatchalari
ko'p, sharsimon, sariq rangli, gullari naychasimon, chetlarida urug'chi, o'rtasida
changchi gullari joylashgan. O'zbekistonda asosan adir va tog'larning pastki
qismlarida tarqalgan. Dorivor o'simlik. Tabobatda keng qo'llaniladi. Oilaning
Oqqaldirmoq (Tussilago farfara), Bo'znoch, O'lmaso't (Helichrysum
maracandicum), Dastarbosh (Achillea filipendulina) kabi turlaridan dorivor
o'simlik sifatida keng foydalaniladi Qoqio‘tdoshlar oilasi 1250—1300 ta turkumga
mansub 25000 ta turni birlashtiradi. Ular Yer shari bo'ylab keng tarqalgan. Hayotiy
shakliga ko'ra oilada bir va ko'p yillik o'tlar ustunlik qiladi. O'rta Osiyoda oilaning
179 ta turkumga mansub 1463 ta turi, O'zbekistonda 121 ta turkumga oid 566 ta
turi o'sadi. Bu oilaga asosan bir va ko'p yillik o'tlar hamda ayrim buta, liana va
kichik daraxtlar kiradi. Ular xilma-xil ckologik sharoitda—cho'llardagi qumlarda,
sho'rxok va gipsli tuproqlarda, adirlardagi mayda chag'ir toshli, shag'alli joylarda
buta va daraxtzorlar orasida keng tarqalgan. Barglari oddiy, ketma-ket, ba’zan
qarama-qarshi yoki halqa hosil qilib joylashgan. Yaprog'i turlicha shakl va
kattalikda. Yonbargchalari bo'lmaydi. Gullari turlicha kattalikda va rangda bo'lib,
bir nechtasi birgalikda savatchalarda o'rnashgan. Gulqo'rg'oni bo'laklarining
tuzilishi, shakli, soni, joylashishi har xil bo'lganligi hamda ularning savatchalarda
joylashganligiga qarab bu oilaga murakkabgullilar deb nom berilgan.Gul
formulasi: Ca5 Co(5) A(J G (2). Gullarning savatchalarida joylashishi oilaga xos
eng muhim belgi bo‘lib, tashqaridan qaraganda u bitta katta gulga o'xshab
ko'rinadi. Savatchalar ham o'/.iga xos tuzilishga ega. Ular sirtidan bir qator yoki
bir nechta qatorli, shakli, hajmi, qalinyupqaligi, tikanli yoki tikansiz bo'lishi bilan
bir-biridan farq qiladigan qoplovchi bargchalari bilan o'ralgan. Savatchalari

31shakliga qarab sharsimon, yarimsharsimon, tuxumsimon, ellipssimon, konussimon,
kallakcha, disksimon va boshqacha bo'ladi. Ular katta-kichikligi jihatidan har xil.
Eng yirik savatcha kungaboqarniki bo'lib, diametri 20—40 sm ga yetadi.
Qoqio'tdoshlar vakillari gultojining tuzilishiga qarab odatda 4 guruhga bo'linadi:
1. Naychasimon gullar. Gullari aktinomorf, ikki jinsli, 5 bo'lakchali yoki tishli,
uch tomoni qo'ng'irsimon. Bunga kungaboqar, moychechak savatchasining
o'rtasidagi gullari kiradi.
2. Tilsimon gullar. Gultoji zigomorf, ikki jinsli, uchi 5 tishli, uzun tilsimon.
Bunga qoqio't va sachratqilar kiradi.
3. Soxta tilsimon gullar. Gultoji zigomorf, hamisha urug'chi gullardan iborat.
ikki labli, ustki labi rcduksiyalangan. Bunga andiz, moychechak va kungaboqar
savatchalarining chetidagi gullar kiradi.
4. Voronkasimon gullar. Gultoji tutashgan, zigomorf, voronkasimon, tishlari 5
ta, uzun-qisqa, changchi va urug'chisi bo'lmaydi.
Ular savatchaning chctlarida joylashib, hasharotlarni jalb etish uchun xizmat
qiladi. Bunga bo'tako'z kabi turlar kiradi. Bu gullardan sodda tuzilishga ega
bo'lgani naychasimon gullar bo'lib, qolganlari taraqqiyot jarayonida undan kelib
chiqqan. Mevalari pista, asosan shamol va hayvonlar orqali tarqaladi. Oila
vakillarining aksariyat qismi hasharotlar, ayrimlari (masalan, shuvoqlar) shamol
yordamida va o'z-o'zidan changlanadi. Bu oila ikki urug’pallali o'simliklar ichidagi
eng yoshi va murakkab tuzilishga ega bo'lgani hisoblanadi. Mazkur oila asosan
gullarining tuzilishiga qarab ikkita kichik oilaga — Tilchasimondoshchalar
(l^actucoidcae — Liguliflorac) va Naychadoshchalar (Asteroideae)ga bo'linadi.
Birinchi oilacha vakillarining savatchalaridagi barcha gullari tilsimon, zigomorf,
ikki jinsli, gultoji 5 tishli. Turkum va turlarining soni jihatidan ikkinchi oilachadan
keyingi o'rinda turadi. U qoqio't, takasoqol, sachratqi, bo'ztikan, tovsag'iz kabi

31turkumlarni o'z ichiga oladi. Qoqio‘t (Taraxacum) turkumi. Bu turkumga asosan
ko‘p yillik va ikki yillik o'q ildizli o'tlar kiradi. O'simlikning deyarli hamma
qismida sut shirasi bor. Barglari ildiz bo'g'zida joylashgan, nashtarsimon,chetlari
turli darajada qirqilgan. Savatcha (to'pguli) to'pbarg o'rtasidan chiqqan, ichi bo'sh
gulband uchida joylashgan. Gullari sariq rangli. Mevasi (pistasi) cho'ziq, uchi tukli
(popukli). Erta bahordan yoz oylarigacha gullab, meva beradi. O'zbekistonda
cho'ldan to tog' mintaqasigacha bo'lgan hududlarda keng tarqalgan. Turkumning
dorivor qoqio't yoki momoqaymoq (Taraxacum officinale) nomli turidan dorivor
o'simlik sifatida foydalaniladi. U pastki barglari yerga yotib o'sadigan ko'p yillik
o't. Gullari (to'pguli) to'q sariq. Savatchasining diametri 3-4 sm, gulbandi uzun.
Asosan aholi yashaydigan joylarda, yo'l yoqalarida, ariq bo'ylarida o'sadi.
Xalq tabobatida shuvoqning 500 grammi 6 litr suvda mil-mil qaynatilib ,10 kun
3 mahal 50 grammdan parhez bilian ichilsa,ovqat hazmi
buzilganida,jigar,me'da,taloq,o't pufagi kasalliklarida foyda qiladi.Shuvoq
qaynatmasidan 10 kun 3 mahal 50 grammdan parhez bilian
ichilsa ,bavosil,bezgakni tuzatadi,ishtahani ochadi,uyquni joyiga keltiradi,gijjalarni
tushiradi.Qaynatmani 15 kun 2 mahal bitishi qiyin yara-jarohatlarga surtib
bog'lansa ,tuzatadi.Shuvoq qaynatmasi eski ko'z kasallariga 12 kun 3 mahal
tomizilsa ,foyda qiladi.Qaynatmasi 10 kun 3 mahal 2 osh qoshiqdan ichilsa ,hayzni
meyoring holga keltiradi.Shuvoqning ho'lligida siqib olingan suvi sariq va istisqo
kasalligida 20 kun 3 mahal 1 osh qoshiqdan ichilsa,foyda qiladi.Qaynatmasini 15
kun 3 mahal 2 osh qoshiqdan och holda ichilsa ,nafas yo'llari shamollash,
kamqonlik,revmotizm,bronxial astma va uyqusizlik kasalligining oldini oladi
Shuvoq qaynatmasi me`da -ichak yo'li ishini jonlantirib ,o't ajralishini va me`da
osti bezi funksiyasini kuchaytiradi,ovqat hazmini yaxshilaydi . Ovqat tarkibidagi
zararli bakteriya va zamburug'larni o'ldirib , yallig'lanishga qarshi ta`sir
ko'rsatadi ,markaziy nerv sistemasini qo'zg'atib ,yurak ishini joyiga keltiradi.
(qaynatmani 15 kun 3 mahal 2 osh qoshiqdan ichish kerak .)

31 2.1-rasm.
Achchiq shuvoq o‘simligining preparatlari ishtaha ochadigan va ovqat hazm
qilishga yordam beruvchi dori sifatida hamda jigar, o‘t pufagi va gastrit
kasalliklarida ishlatiladi. O‘simlikdan olingan xamazulen bronxial astma,
revmatizm, ekzema kasalliklari va rentgen nuri ta’sirida kuygan erlarni davolashda
qo‘llaniladi.
Dopivop preparatlari. O‘simlikdan damlama, nastoyka va quyuq ekstrakt
tayyorlanadi. O‘simlik ishtaha ochuvchi va o‘t haydovchi yig‘malar - choylar,
me’da kasalliklarida ishlatiladigan tabletkalar va achchiq nastoyka tarkibiga kiradi.
Shuvoqning damlamasi ovqat hazm qilish tizimiga, metabolizmga normalizatsiya
qiluvchi ta'sir ko'rsatadi, deyarli barcha mavjud qo'ziqorinlarni yo'q qiladi va
yuqumli kasalliklar... O'simlikning achchiqligi shuvoqni vazn yo'qotish uchun
ishlatishga imkon beradi. Bu jigarrang-yashil rangga xos suyuqlik, o'ziga xos hid
va achchiq ta'm. Ovqatdan 15-20 daqiqa oldin kuniga 3 marta 15-20 tomchi
ichiladi.Shuvoqning konyak damlamasi: 2 osh qoshiq shuvoq ildizi va 1 litr
konyak suv hammomida 10 daqiqa davomida saqlanishi kerak. Tayyor aralash
idish ichiga quyiladi, mahkam yopiladi va 48 soat davomida issiq joyga qo'yiladi.
Shundan so'ng damlamani filtrlash va nevrasteniya bilan kuniga 1-2 marta 3-5
tomchi ichish kerak.Shuvoq moyini tayyorlash uchun yangi o'tlar bir litrli shisha
idishga solinadi, quyiladi zaytun yog'i va qopqoq bilan muhrlangan. Mahsulot 1,5
hafta davomida pishirilsin, yog'ning tayyorligi uning rangi bilan belgilanadi, u

31quyuq yashil yoki marvarid bo'lishi kerak. Filtrlangan yog 'sovuq holda saqlanadi
va yaralarni, yaralarni va og'riqli terini moylash uchun ishlatiladi.
Shuvoq urug'i yog'i: 5 g maydalangan xom ashyo va 20 g Provans moyi 8 soat
davomida talab qilinishi kerak, dorini 1-2 tomchi tomizib oling. shakar yoki
mushak og'rig'i va kramp uchun non.
Shuvoqni davolash
Karotin, fitontsidlar, efir moylari va vitaminlarni o'z ichiga olgan shuvoq
bilan davolash ko'plab kasalliklarda yaxshi natijalar beradi. Ushbu o'tning
damlamalari va damlamalari xoleretik, antispazmodik, yallig'lanishga qarshi,
diuretik xususiyatlarga ega va qoraqo'tirni davolashda yordam beradi.
Shuvoq o'tining infuzioni: 10 g xom ashyo 15 daqiqa davomida suv hammomida
200 ml issiq qaynatilgan suvda bug'lanadi, xona haroratida 45 daqiqa sovutiladi,
suziladi va qaynatilgan suv bilan 200 ml
hajmgacha keltiriladi. 1/4 chashka uchun
vositani kuniga 3 marta ovqatdan 30
daqiqa oldin oling. Infuzion salqin joyda
ikki kundan ortiq saqlanadi.Shuvoq
sharbati kalluslarni bog'lash uchun
ishlatiladi, shikastlanganda qon ketishini
to'xtatish uchun, bu dezinfektsiyalovchi va
davolovchi ta'sirga ega. Agar siz ezilgan
o'tni jarohatlardan keyin yoki bo'g'imlarga
joyidan siljigan taqdirda qo'llasangiz, unda
og'riq tezda tinchlanib, shish tugaydi.
1-retsept: quruq shuvoq o'tini kukunga aylantirish va quyidagi sxema bo'yicha suv
bilan olish kerak:
1-kun - 1 chimdik; z

312-kun - 1/4 choy qoshiq;
3-kun - 1/3 choy qoshiq;
4-kun - 1/2 choy qoshiq.
Doza har kuni oshiriladi, dori 14 kun
davomida olinadi, hajmi 1/4 osh
qoshiqqa etkaziladi. 15-kun va boshqa
5 kun ichida siz 1/4 osh qoshiqni
ichishingiz kerak, shundan so'ng
hayotingiz davomida haftasiga bir
marta 1/4 osh qoshiq kukun olishni
davom eting.Shuvoqli qurtlarni davolashQurtlardan xalos bo'lish uchun siz
antigelmintik damlamadan foydalanishingiz va bir vaqtning o'zida ichaklarni
yuvishingiz mumkin. Yuqori samarali davolash vositasi askariyaz uchun foydali,
immunomodulyatsion ta'sirga ega, hujayra immunitetini normallashtiradi.
Shuvoqning damlamasi: 1 choy qoshiq xom ashyoni 1 litr suv bilan aralashtirib,
qaynatib oling, 10 daqiqaga qoldiring, to'kib tashlang. Deyarli issiq eritma bilan
klizma qilish tavsiya etiladi. Kechasi siz rektumga singib ketishi kerak bo'lgan 50-
100 ml damlamani kiritishingiz mumkin.
Shuvoqli gemorroyni davolash
Patologik kengayish gemorroy turli xil muammolarga olib keladi. Og'riqdan
tashqari, hiyla-nayrangli kasallik qon ketishi bilan birga bo'lishi mumkin. Davolash
uzoq davom etishi mumkin, ko'pincha hemoroidning rivojlangan shakli faqat
operativ usul bilan davolanadi. Xalq tabobatida shuvoq o'tidan ushbu kasallikka
qarshi kurashish uchun muvaffaqiyatli foydalanilmoqda.
Shuvoqning damlamasi:

31Siz o'simlikning kichik bir shoxini maydalashingiz, 100 g spirtli
ichimliklarni quyishingiz va turib olishingiz kerak. Ertalab va kechqurun
damlamani oling, 1 osh qoshiq suv uchun 12 tomchi.
Shuvoqning damlamasi: 1 litr qaynoq suvga 4 osh qoshiq tug'ralgan
shuvoqni sekin olovda 6-7 daqiqa davomida pishirish va 6 soat o'ralgan holda turib
olish kerak. Vositachi suziladi va shu bulondan klizma qilinadi.
Shuvoq terapiyasi yallig'lanishni yumshatishga imkon beradi, bir nechta
protseduralardan so'ng bemorning ahvoli ancha yaxshilanadi.
Allergiya yuqori sezuvchanlikdir immunitet tizimi gullash davrida har qanday
moddalarga, shu jumladan shuvoq va boshqa o'simliklarga organizm. Shuvoqning
faol changlanishi borligi sababli, avgust oyida pichan bezovtaligiga chalingan
odamlarda kasallik ehtimoli yuqori. Ushbu kasallik o'zini burun shilliq qavatining
shishishi, hapşırma, ko'z yoshlari, har xil kon'yunktivit paydo bo'lishi shaklida
namoyon qiladi. Shifokorga tashxis qo'yilgach, darhol choralar ko'rish kerak.
Birinchidan, o't bilan aloqa qilish imkoniyatini istisno qilish muhimdir, buning
uchun vaqtincha dam olish uchun tanlangan mintaqaning o'simliklarini aniqlab,
dengiz va tog 'kurortlariga borishingiz mumkin. Ikkinchidan, allergiyaga qarshi
emlash mumkin. Uchinchidan, agar ketish uchun yo'l bo'lmasa, quruq shamolli ob-
havo sharoitida siz uydan chiqolmaysiz, derazalar yopiq bo'lishi kerak. Ko'chadan
kelganingizda, albatta yuvinib, yuvinib yuving, burunni yuving va tomoqni sho'r
suv bilan yuving. Binolarni nam tozalash tez-tez amalga oshirilishi kerak.
Shuvoqning damlamasi: 5 osh qoshiq shuvoq urug'ini yarim litr aroq bilan to'kib
tashlash kerak va vaqti-vaqti bilan silkitib 3 hafta ushlab turing, so'ngra suzib oling
va ovqatdan 15-20 daqiqa oldin kuniga 3-4 mahal 1 osh qoshiqdan iching.
Ovqatdan 20 daqiqa oldin suv bilan kuniga 2-3 marta 1 choy qoshiq shuvoq kukuni
olishingiz mumkin.
Shuvoq infuzioni: 1-2 choy qoshiq maydalangan xom ashyoni 1 stakan
qaynoq suv bilan to'kib tashlang, turib oling va kuniga 3 mahal ovqatdan 30-60
daqiqa oldin shirin qoshiqni oling.Ikki hafta davomida shuvoq choyini ichish
foydalidir, uni ishlatish hiyla-nayrang virusini bostirishga yordam beradi.

31Shuvoq choyining retsepti: bir choy qoshiq shuvoqni bir stakan qaynoq suv bilan
to'kib tashlash kerak, 10 daqiqa turib, kun bo'yi mayda qultumlarda ichish kerak.
Shuvoq miomasini davolash
Bachadon miomasi - bu tarkibiga kiradigan yaxshi xulqli o'sma biriktiruvchi
to'qima va mushak tolalari. Ushbu kasallikni shuvoq bilan muvaffaqiyatli davolash
mumkin.
Shuvoqning damlamasi: 2 osh qoshiq quruq shuvoq o'tidan 0,5 litr spirtni
to'kib tashlash kerak, 10 kunga qoldiring, infuzionni kuniga kamida ikki marta,
ovqat paytida 1 choy qoshiqdan oling. Davolash kursi - 2 hafta. Infuzionni
muzlatgichda saqlash kerak. Shuvoq opistorxozini davolash,Shuvoqning kukuni
Shuvoqning o'tini kukunga aylantirib, kuniga 5-6 marta 1 ta to'liq bo'lmagan choy
qoshig'ini olib, suv bilan yuvib tashlang va dozalarini kuniga uch marta asta-sekin
kamaytiring. Kurs bir hafta, siz dori-darmonlarni ovqatdan oldin yoki keyin
ichishingiz mumkin.
Shuvoq infuzioni:2 choy qoshiq xom ashyo bir stakan qaynoq suv bilan
quyiladi, 15 daqiqa davomida quyiladi, suziladi. Infuzionni ovqatdan bir soat oldin
uch dozada iching. Shubhasiz, odamning ushbu dorivor o'simlik bilan tanishishi
romantik uchrashuvga aylanmagan. Bu o'simlik achchiq shuvoq ekanligi bilan
bog'liq, dorivor xususiyatlari biz ushbu maqolada ko'rib chiqamiz juda zaharli
o'simlik. Ayni paytda u bilan zaharlanish holatlari hali ham mavjud, ayniqsa
chorva mollari. Ushbu zavod Rossiyaning ulkan qismiga tarqalgan. Xususan, bu
o'simlikning ko'p qismi Kaspiy pasttekisligida o'sadi. Ushbu joylarning aholisi
otlarini uni eyishdan ehtiyotkorlik bilan himoya qiladilar.
Kizlyar hududida Pyotr I ning forslar yurishi paytida rus qo'shinlari bir
kecha-kunduzda ushbu o'simlik tomonidan zaharlangan yarim mingga yaqin otni
o'tkazib yuborganligi to'g'risida ishonchli dalillar mavjud. Ot o'lishi uchun atigi 0,5
kg yangi o't etarli. Bundan tashqari, biz juda haqida gaplashamiz foydali o'simlik...
Ushbu maqolada siz shuvoq nima ekanligini bilib olasiz; dorivor xususiyatlari va
kontrendikatsiyasi, sharhlari, tarqalishi va uning xususiyatlari kimyoviy tarkibi biz
ham ko'rib chiqamiz. Ammo hamma narsa o'z navbatida.

31 Biologik tavsif
Dorivor xususiyatlari ushbu maqolada tasvirlangan o't shuvoq, Asteraceae oilasiga
mansub otsu ko'p yillik o'simlik. Uning turlari juda ko'p (400 ga yaqin), faqat
bizning mamlakatimizda ularning soni 100 dan ortiq.
Agar biz shuvoq haqida aniq gapiradigan bo'lsak, unda bu turning boshqa nomlari
ham bor: haqiqiy shuvoq, oq, dala shuvoq, emshan, beva ayolning o'tlari va
boshqalar.O'simlik balandligi 1,5 metrga etishi mumkin, ba'zida ikki metrgacha
butalar topiladi. Uning tarvaqaylab qurilgan poyasi bor. O'simlik butunlay
tomentoz-kumushsimon pusht bilan qoplangan.

2.2. Achiq ermon- Artemisia absinthium L . bioekologiyasi

31Shuvoqning ildizi tik, ko'p mayda jigarrang ildizlari bor. Poyasi baland,
panikulyatsion, tarvaqaylab ketgan, jigarrang-kulrang. Barglari yuqorida jigarrang
yashil, pastda esa kulrang oq rangga ega. Pushti yoki qizg'ish rangdagi kichik
gullar, savat gulzorlarida to'plangan. Meva aken. Iyuldan avgustgacha oddiy
shuvoq gullaydi. Mevalarning pishib etish davri - avgust va sentyabr.
Shuvoq deyarli hamma joyda o'sadi, tog'li hududlar bundan mustasno. Dasht
hududida u o'rmon-dashtdagi kabi tez-tez uchraydi. O'simlikni daryolar bo'yida,
ko'l yoki suv havzasi qirg'og'ida, o'tloqlar va o'rmon qirg'oqlarining nam joylarida
topish mumkin. Shuvoq, shuningdek, shahar bog'lari, bog'lari, tashlandiq joylari
bilan tanish bo'lgan begona o't kabi ildiz otgan. Dastorbosh (Tanacetum) —
qoqidoshlar oilasiga mansub ko p yillik o tlar turkumi. O zbekistonda 2 turi: oddiyʻ ʻ ʻ
D. (T. vulgare) va tog D. (T. pseudoachillea S.) uchraydi. Oddiy D. bo yi 150 sm
ʻ ʻ
gacha bo lgan sershox o simlik. Barglari patsimon, bandli va bandsiz. Gullari
ʻ ʻ
sariq, qalqonsimon to pgul. Mevasi — pista. To pguli tarkibida efir moyi,
ʻ ʻ
alkaloidlar, flavonoidlar va b. moddalar bor. To p-gulining damlamasi va
ʻ
poroshogi gijja haydashda, gepatit, an-gioxolit va ichak kasalliklarini davolashda
ishlatiladi. Bo yimadaron (Achillea millefolium L.) — qoqidoshlar oilasining
ʻ
dastarbosh turkumiga mansub patsimon bargli ko p yillik o t. Ildiz bo g zidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo g iz barglari va poyalar o sib chiqadi. Poyasi bir nechta, yuqori qismi
ʻ ʻ ʻ
shoxlangan bo lib, qalqonsimon to pgullar bilan tugallangan. Iyunda gullay
ʻ ʻ
boshlaydi; mevasi mayda, yassi pistacha, avgustda yetiladi. O zbekistonda B.
ʻ
turkumining 5 turi uchraydi. B. adir va qirlar, yo l yoqalari va o rmon chekkalarida
ʻ ʻ
o sadi. Tarkibida karotin, K va S vitamin, achchiq moddalar bor. Ekstrakti va
ʻ
damlamasi me daichak yarasi kasalliklarini davolash, ishtaha ochish hamda qon
ʼ
to xtatish uchun ishlatiladi.
ʻ Shuvoq turkumiga mansub o’simliklar chorvachilikda
o’ziga xos o’rinni egallaydi. O’zbekistonda shuvoqning 39 turi uchraydi. Bular bir
yillik hamda ko’p yillik o’tlar va yarim butalardir.
Oq shuvoq turon shuvog’i (qora jusan), yovshan shuvoq kabi turlari
O’zbekistonda keng tarqalgan. Yozning quruq va jazirama kunlarida shuvoqda

31”yozgi tinim ” davri boshlanadi. Kuz kelgach, yana shuvoqlar o’sa boshlaydi.
Savatchalarning har birida 5-7 tadan ikki jinsli tilsimon gullar bo’ladi. Mevasi
oktabrning oxiri yoki noyabrning boshida pishadi va to’kiladi.
Qoqio‘t (Taraxacum) turkumi. Bu turkumga asosan ko‘p yillik va ikki yillik
o'q ildizli o'tlar kiradi. O'simlikning deyarli hamma qismida sut shirasi bor.
Barglari ildiz bo'g'zida joylashgan, nashtarsimon,chetlari turli darajada qirqilgan.
Savatcha (to'pguli) to'pbarg o'rtasidan chiqqan, ichi bo'sh gulband uchida
joylashgan. Gullari sariq rangli. Mevasi (pistasi) cho'ziq, uchi tukli (popukli). Erta
bahordan yoz oylarigacha gullab, meva beradi. O'zbekistonda cho'ldan to tog'
mintaqasigacha bo'lgan hududlarda keng tarqalgan. Turkumning dorivor qoqio't
yoki momoqaymoq (Taraxacum officinale) nomli turidan dorivor o'simlik sifatida
foydalaniladi. U pastki barglari yerga yotib o'sadigan ko'p yillik o't. Gullari
(to'pguli) to'q sariq. Savatchasining diametri 3-4 sm, gulbandi uzun. Asosan
aholi yashaydigan joylarda, yo'l yoqalarida, ariq bo'ylarida o'sadi.O zbekistonda,ʻ
asosan, bir yillik Shuvoq yoki burgan, ko p yillik oddiy Shuvoq yoki ola ermon,
ʻ
achchiq Shuvoq yoki ermon, sivers shuvog i yoki sassiq alaf, sug d shuvog i, oq
ʻ ʻ ʻ
Shuvoq va boshqalar turlari uchraydi.Bir yillik Shuvoq (burgan) poyasi tik, yuqori
qismi sershox, bo yi 30—100 sm, ildizi yo g on, yog ochsimon. Barglari ketmaket
ʻ ʻ ʻ ʻ
joylashgan, bandli, patsimon qirqilgan. Poya va barglari tukli, kumush rangda.
Gullari mayda, sariq yoki qizg ishpushti, ro vaksimon to pguli savatchaga
ʻ ʻ ʻ
to plangan. Mevasi mayda pista. Iyul—avgustda gullab, mevalaydi. Bir tupi 100
ʻ
mingdan ortiq urug beradi. Urug i va ildizpoyasidan ko payadi.Oddiy Shuvoq (ola
ʻ ʻ ʻ
ermon) poyasi tik, sershox, yuqori qismi tukli, bo yi 50—200 sm, barglari
ʻ
patsimon qirqilgan, yuqori barglari bandsiz, pastdagilari bandli. Gullari
ro vaksimon, to pguli savatchaga to plangan. Mevasi pista. Sug oriladigan
ʻ ʻ ʻ ʻ
dehqonchilik mintaqalarida begona o t sifatida uchraidi, shuningdek, ariq va yo l
ʻ ʻ
chekkalarida, bog , tokzorlarda o sadi.
ʻ ʻ Ermon, achchiq shuvoq —
murakkabguldoshlar oilasi, shuvoqlar turkumiga mansub ko p yillik o t turi.
ʻ ʻ
Kavkaz, Sibir va O rta Osiyoda tarqalgan. Ildizi o qildiz. Poyasi tik, kumushrang ,
ʻ ʻ

31mayda tuklar bilan qoplangan, yer ostidagi kurtaklaridan may—martda ko karibʻ
chiqadi, kuzgi nihollari qishlaydi. Bo yi 60—120 sm, shoxlangan, barglari
ʻ
patsimon qirqilgan, yoshi katta o simliklarda ketma-ket joylashgan. Gullari sariq,
ʻ
naysimon, to pguli chochoq. Iyun-sentabrda gullab, oktyabrda mevalaydi. Urug i
ʻ ʻ
teskari tuxumsimon urug cha. Cho l, adir va tog yon bag irlarida, yo l yoqalarida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o sadi. Poyasi va barglarida efir moyi, S va K vitaminlari, karotin, achchiq
ʻ
glikozidlar, oshlovchi va boshqalar moddalar bor. Preparatlari ovqat hazm
qiluvchi, ishtaha ochuvchi, o t haydovchi dori sifatida ishlatiladi.
ʻ
2.3-§. Achiq ermon-Artemisia absinthium L. tarkibi,
lobaratoriyada urug` tahlili

31 Achchiq shuvoq - Artemisia absinthium L.Ermon shuvoq tarkibida 0,5-2% efir
moyi, achchiq glikozidlar, xamazulen, kislotalar, S vitamini, karotin, flavonoidlar,
oshlovchi va boshqa moddalar bo’ladi.Mahsulotning asosiy ta’sir qiluvchi
birikmalari efir moyi, achchiq glikozidlar va xamaulenlar hisoblanadi.Ermon
qadimdan xalq tabobatida turli kasalliklarda qo’llanilib kelingan.Ibn Sino ermon
shuvoq bilan sariq, ko’z yallig’lanishi, istisqo va boshqa xastaliklarni
davolagan.Xalq tabobatida o’simlikdan tayyorlangan damlama ich ketishida, ovqat
xazm bo’lishining buzilishida va boshqa kasalliklarda ishlatiladi.Tibbiyotda
achchiq shuvoq dorivor preparatlar (damlama, qaynatma, ekstrakt), ishtaha
ochuvchi, ovqatning hazm bo’lishini
yaxshilovchi, oshqozon shirasining chiqishini
oshiruvchi dori sifatida, bundan tashqari, jigar,
o’t pufagi va boshqa kasalliklarda
beriladi.Uning damlamasi (shuvoqning 1 choy
qoshiq yer ustki qismi 2 stakan qaynab turgan
suvga solinadi va damlanadi, dokada suziladi)
ovqatdan 30 daqiqa oldin kuniga 3 mahal
chorak yoki yarim stakandan ichiladi.
Nastoykasi 25 mlda flakonda chiqariladi, 10-20
tomchidan ichiladi. O’simlik o’t haydovchi va
ishtaha ochuvchi yig’ma-choylar tarkibiga
kiradi.
Shuvoqning ko'rsatkichlari. Achchiq shuvoqli choy. Shuvoq opistorxozi bilan
davolash.
Sagebrush Asteraceae oilasiga tegishli. O'simlik kalta, tarvaqaylab,
lignifikatsiyalangan ildizga ega. Balandligi ikki metrgacha o'sadi. Hayotning
birinchi yilida ildiz bo'yinida g'ayratli kurtaklar hosil bo'ladi, ikkinchi yil bir yilda
gullaydigan va meva beradigan kurtaklar paydo bo'lishi bilan ajralib turadi.
Shuvoqning poyalari tik turadi, yuqori qismida ko'p shoxlangan, kumushrang-

31kulrang, o'simtaga ega. Shuvoqli o't kuchli achchiq hid va achchiq ta'mga ega.
O'simlikning barglari poydevoridagi uzun novdalarda, ikki yoki uchta bo'linishga
ega. Poyaning o'rtasi kalta poyalardagi barglar bilan ifodalanadi - bipinnate,
alohida, o'tiradigan va pinnately alohida. Yuqorida, barglar uch bargli, oddiy,
yaxlit, lansolatdir. Iyul-avgust oylarida savat shaklidagi gullar paydo bo'ladi -
quvurli, sariq, kichik o'lchamdagi, sharsimon shaklda, zich panikula
inflorescences-da to'plangan. Avgustdan sentyabrgacha pishgan urug ' cho'zinchoq,
xanjar shaklida, mayda yivli aken mevalarida.Bitta o'simlik 100000 gacha berishi
mumkin urug ', bu uning ko'payishining asosiy usuli. Shuvoqli o't Hamdo'stlik
mamlakatlarining Evropa qismida tarqalgan. Buni Kavkazda, G'arbiy Sibirda
ko'rish mumkin. Qozog'iston va Markaziy Osiyo ham shuvoqning vatani
hisoblanadi. U bo'sh, tashlandiq joylarda o'sadi, yo'l chetini, o'rmon qirralarini
tanlaydi. Dorivor xom ashyo gullash davrida yig'ilib, faqat bargli tepalarini kesib
tashlaydi.Maysalarni o'z vaqtida yig'ib olish muhimdir, chunki kechikish
quriganida o'tlar qorong'i bo'lib, savatlar parchalanishiga olib keladi. O'simlik
chodirlarda yoki soyada quritilib, uni ingichka qatlamga yoyib, vaqti-vaqti bilan
aylantiradi. Shuvoq to'g'ri quritilganda xushbo'y, achchiq hid va achchiq achchiq
ta'mga ega bo'ladi. Shuvoqning foydali xususiyatlari Shuvoqning foydali
xususiyatlari faol moddalar - absintin, anabsintin, flavonoidlar, tujon, pinen,
kadenin, bisabolon, chamazulenogen, selenen bilan bog'liq. Barglarda fitontsidlar,
alkaloidlar, kapillin, askorbin kislotasi, provitamin A mavjud bo'lib, o'simlik malin
va süksin kislotalariga, taninlarga, saponinlarga va karotinga boy. O'simlik galenik
moddalari oshqozon osti bezi va o't pufagining refleks funktsiyasini
rag'batlantiradi, safro sekretsiyasini oshiradi va shu bilan ovqat hazm qilishni
yaxshilaydi. Terpenoid birikmalari yallig'lanishga qarshi va yurakni stimulyatsiya
qiluvchi ta'sirga ega. Muhim sariyog ' shuvoq markazning ishini rag'batlantiradi va
normallantiradi asab tizimi... O'simlik to'yinmagan uglevodorodlar tufayli
bakteritsid va fungitsid xususiyatlari bilan mashhur.
Shuvoqli o'tning havo qismi infuziyalar, damlamalar, ekstraktlar tayyorlash uchun
ishlatiladi. O'simlikning achchiqligi ishtahani kuchaytiradi va ovqat hazm qilishni

31yaxshilaydi. Shuvoq antispazmodik va yallig'lanishga qarshi vosita sifatida
ishlaydi. Bu davolanishga foydali ta'sir ko'rsatadi bronxial astma, revmatizm.
Shuvoq ekzemasi va kuyishlar juda yaxshi davolanadi. Oshqozon yarasi va uchun
o'simlikdan dorilarni qabul qilish tavsiya etiladi o'n ikki barmoqli ichak... Ular
jigar va buyrak kasalliklariga samarali yordam berishadi. Xalq tabiblari askariyaz
uchun shuvoqning infuziyalari va damlamalarini ishlatishni maslahat berishadi.
Anemiya, semirish, meteorizm, migrenni davolashda ajoyib natijalar kuzatiladi.
Shuvoqni qo'llash kompleks terapiya boshqa dorilar bilan o'pka, gipertoniya,
isitma, shish, gemorroyni davolash mumkin. Shuvoq og'iz bo'shlig'idan yoqimsiz
hid, leykoreya, nevrasteniya, falaj uchun foydalidir. Tez-tez hushidan ketish va
alkogolizm va vabo ham shuvoq yordamida tezroq davolanadi. Siqish va loson
shaklida o'simlik infuziyalari va damlamalari bo'g'imlarning yallig'lanishi,
ko'karishlar va turli xil ko'z kasalliklarida og'riqni engillashtiradi. Kuyish, fistula,
oshqozon yarasi shuvoq asosida tayyorlangan malhamlar bilan davolanadi.
Ko'pincha bosh og'rig'i, kramp va falajni davolashda ishlatiladi. Achchiq shuvoq
(ermon) yerustki qismi – herba artemisiae absinthii achchiq shuvoq (ermon) bargi
– folia rtemisiae absinthii O‘simlik nomi. Achchiq shuvoq (erman) — Artemisia
absinthium L., astradoshlar — Asteraceae (murakkabguldoshlar — Compositae)
oilasiga kiradi (30-rangli rasm). Achchiq shuvoq (ermon) ko‘p yillik, bo‘yi 50—100
sm ga yetadigan o‘t o‘simlik. Ildizpoyasi kalta va shoxlangan, undan ildizoldi
barglar, gul hosil qiluvchi bir nechta uzun poyalar va bargli kalta poyalar o‘sib
chiqadi. Poyasi tik o‘suvchi, biroz qirrali bo‘lib, yuqori qismi shoxlangan. Ildizoldi
barglari uzun bandli, uchburchak-yumaloq, ko‘rinishda, ikki-uch marta patsimon
ajralgan. Poyadagi qisqa bandli barglari har xil shaklda: poyaning pastki
qismidagilari ikki marta patsimon ajralgan, o‘rtadagilari patsimon ajralgan,
yuqoridagilari uch bo‘lakli. Bargining ayrim bo‘laklari lansetsimon yoki
chiziqsimon, to‘mtoq uchli, tekis, ayrim bo‘laklari ba’zan tishsimon qirrali. 149
Ermon o‘simligining poya va barglarida tuklar ko‘p bo‘lganidan kumush rangda

31ko‘rinadi. Gullari mayda, shingilga joylashgan sharsimon, pastga qaragan, diametri
3 mm li savatchaga to‘plangan. Savatchalardan tashkil topgan shingillar ro‘-
vaksimon gul to‘plamini hosil qiladi. Savatchadagi hamma gullari sariq rangda,
naychasimon. Otaligi 5 ta, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. Mevasi —
o‘tkir uchli, cho‘zinchoq, qo‘ng‘irrangli pista. Iyul-avgust oylarida gullaydi.
Geografik tarqalishi. Aholi yashaydigan joylarda, yo‘l yoqalarida, o‘rmon
chetlarida, suv bo‘ylarida va ekinzorlarda begona o‘t sifatida o‘sadi. Ayniqsa,
Moldova, Ukraina, Belorus, Rossiyaning Yevropa qismida (shimoliy tumanlaridan
tashqari), Kavkaz, G‘arbiy Sibir, Qozog‘iston va O‘rta Osiyoda ko‘p bo‘ladi. Yer
ustki qismi. Uni o`simlik gullagan davrida poyasining yuqori qismidan 25 sm cha
uzunlikda (poyasining yuqori qismi olinmaydi) kirkib olinadi va ildizoldi barg. lari
yigiladi, salqin yerda quritiladi.
Kimyoviy tarkibi va ishlatilishi. А chchik shuvokning yer ustki qismi tarkibida 0, 5—
2 % efir moyi, absin- tin va anabsintin achchits glikozidlar, organik (olma, kaxrabo)
kislotalar, flavonoidlar, xamazulen, vitamin S, karotin, oshlovchi va boshka
moddalar bor. Efir moyi 24,1—35,2 % tuyol spirtidan, uning efirlari- dan, pinen,
kadinen va boshka terpenoidlardan tarkib J topgan. А chchik shuvokning dori- vor
preparatlari (damlama va kuyuk ekstrakti) ishtaha ochuvchi va ovkat xazm buli-
shiga yordam beruvchi, jigar va ut kopi kasalliklarida ut xaydovchi vosita sifatida
xamda gastrit kasalligini davolash uchun kullaniladi. Usimlikdan olingan xamazu-
len bronxial astma, revma-tizm, ekzema kasalliklarida va rentgen nuri taʼsirida
kuygan yerlarni davolashda ishlatiladi. Usimlikning yer ustki kismi, kukuni ishtaxa
ochuvchi va ut xaydovchi yigma- lar — choylar, meʼda kasal-liklarida kullaniladigan
tabletkal^ar, ekstrakti esa achchik nastoyka tarkibiga kiradi..
Qo’llaniladigan qismi. Yer ustki kismi. Uni usimlik gullagan vaktida
poyasining serbarg va gulli yukori kismi urib olinadi va soya yerda kuritiladi.
Kimyoviy tarkibi va ishlatilishi. Yer ustki kismi tarkibida 0,21—0, 64 % efir moyi,
73,9 mg % vitamin S, vitamin K, karotin, alkaloidlar, 5,5 % kandlar, smola

312,4— 4,15 % oshlovchi va boshka moddalar bor.
O’simlik efir moyi 20 % pinen, 10—25 % sineol 8,22 % kamfora, 30 %
kadinen, 7 % kampfen, borneol, 12—16% al ь degid, 8,3—18,33 % spirt, 8% kislota
va boshka birikmalardan tarkib topgan.
Yer ustki kismidan tayyorlangan kaynatmasi xalk, tabobatida ishtax,a ochish
va yukumli ichak kasalliklari- ni davolash uchun kullaniladi. Barg poroshogidan
tayyorlangan surtma dori va barg shirasi kutir, teridagi yiringli yaralar va boshka
teri kasalliklariga ishlatiladi. Bir yillik shuvokning gijja xaydash ta siriga egaʼ
ekanligi tajribada aniklangan va tibbiyotda shu mak- sadda ishlatishga tavsiya
etilgan. Bolgariyada shuvokning yer ustki kismidan gijja haydovchi dori olingan.
Xulosa:
Ushbu ilmiy ishimiz davomida ko`pgina ma`lumotlarga ega bo`ldik.Jumladan
Achiq ermon-Artemisia absinthium L.o’simligi haqida atrofiycha ma`lumotlar
to`plashga erishildi.Bundan tashqari bu o`simlik turi shifobaxsh ekanligi va
ko`pgina kasalliklarga davo bo`la olishi haqida,va shu bilan birga Xalq tabobatida
keng qo`llanilganligi haqida malumotlarga ega bo`ldik.yakuniy xulosalar haqida
qisqacha gapiradigan bo`lsak Qoqio‘tnamolar (Asteralcs) qabilasiga kiruvchi eng

31yirik oila Qoqio'tdoshlar (murakkabguldoshlar) — Asteraceae (Compositac)
oilasidir.Shuvoq (Artemisia) turkumi. O'zbekistonda keng tarqalgan, turlarga boy
turkumlardan biri. Yer yuzida uning 500 dan ortiq turlari bor. Ular asosan Osiyo
mamlakatlari hududlarida tarqalgan. Hayotiy shakliga ko'ra shuvoqlar ko'p yillik
o't, yarimbuta va ba’zan bir yillik o'tlardan tashkil topgan. Barglari butun yoki
turli darajada o'yilgan (qirqilgan), scrtuk. Savatchalari mayda, ko'pincha
ro'vaksimon to'pgul hosil qilib o'rnashgan. Barcha gullari naychasimon. Shuvoqlar
asosan shamol orqali changlanadi. Mevasi kokilsiz mayda pista. Shuvoqlarning
ayrim turlari cho'l va adirlarda katta-katta maydonlarni — shuvoqzorlarni tashkil
qiladi. Turkumning ko'pchilik turlari yemxashak, dorivor va efir moyli o'simliklar
hisoblanadi. O'zbekistonda shuvoqlarning 50 dan ortiq turlari o'sadi. Ermon (A.
absinthium). Bu ko'p yillik, kumushsimon tuklar bilan qoplangan, balandligi 100—
150 sm, o'ziga xos hidli o'simlik. Barglari 3 karra patsimon qirqilgan. Savatchalari
ko'p, sharsimon, sariq rangli, gullari naychasimon, chetlarida urug'chi, o'rtasida
changchi gullari joylashgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI
1.Ashurmetov O.A., Qarshiboyev H.Q., Qoziyev A.J. Shirinmiya (foydali
hususiyatlari, bioekologiyasi va kopaytirish usullari). Toshkent, 2005. 100 b.
2.Belolipov I.V., Qarshiboyev X.Q., Islamov A.M. “Toshkent shaxri sharoitida
yoyvoyi o’sirnliklarni introduksion o’rganishga oid metodik ko’rsatmalar” -
Toshkent, 2017. -12 b.

313.Belolipov I.V., Tuhtaev В. Y., Karshibaev Н. К. “O’simliklar introduksyasi”
fanidan ilmiy - tadqiqot ishlarini bajarishga oid metodik ko’rsatmalar. — Guliston,
2015. 32 b.
4.Karpun Yu.N. The main problems of introduction // Hortus botanicus, 2004.- №
2. Р 17-32.
5.To’xtayev B.Y., Qarshiboyev H.Q., Abduxoliqov F.B. o’simliklar bioxilma-
xilligini muxofaza qilish va ulardan rekultivatsiyada samarali foydalanish
masalalari// “xxi asrda ekologik ta’limning roli va o’rni: texnogen ishlab
chiqarishdagi ekologik muammolar yechimlari” (ilmiy- amaliy anjumanning
maqolalar to’plami). Toshkent, 2015. 114-115 b.
6.Буригин В.А., Жонгузоров Ф.Х. - Ботаника, «Ўқитувчи» Тошкент. 1997,
351 б.
6.В.С.Хржановский «Курс обшей ботаник 1-2 тома». Москва. 1976 йил.
7.Вехов В.Н., Лотова Л.И., Филин В.Р. Пособие по систематике высших
растений. Архегониальные и однодольные растения: Учебно-методическое
пособие. М., Изд-во Московского университета, 1986.
8.Зокиров Қ.З., Жамолхонов Х.А. - Ўзбек ботаника терминологияси
масалалари. «Фан». Тошкент. 1996.
9.Каршибаев Х„К. Ўсимликлар интродукцияси соҳасида малакали
мутахассислар тайёрлаш муаммолари.- Таълим, фан, инновация, 2016. №
4.46-48-6.
10.Л.И.Курсанов, Н.А.Каменский, К.И.Мейер, В.Ф.Раздровский, А.А.Уралов
«Ботаника» 2 томлик Т.1972 йил.
11.М.И.Икромов, Х.Нормуродов, А.Юлдошев. Ўсимликлар морфологияси ва
анатомияси. Т. 2000 й.
12.Махмедов А., Тоғаев И. - Юксак ўсимликлар бўйича амалий
машғулотлар. «Университет». Тошкент. 1994. 85 б.
13.Н.М.Жуковский «Ботаника», Москва, 1982
Родман Л.С. Ботаника. "КОЛОС". Москва. 2001 328 с.
14.Сергиевская Е.В. - Практический курс систематики высщих растений.
Изд. Ленинградского унив. Ленинград. 1991.343 с.

31 15.Ўзбекистон Республикаси биохилма-хиллигини сақлаш Миллий
стратегкяси ва харакат режаси. - Тошкент, 1998. - 110 б.
16.Феофраст. Исследования о растениях. М.: Изд-во АН, 1951. - C . 591.
17.Еленевский А.Г., Соловьева М.П., Тихомиров В.Н. Ботаника. Систематика
высщих, или наземных растений. АСАДЕМА Москва. 2001. 429 с.
18. Ш.Тожибоев Ўсимликлар систематикаси Т. 1990 йил
Э.Ф.Лейсли «Ботаника» Москва

Internet saytlar
1. www.ziyonet.uz
2. www.fayllar.org.uz
3. www.wikipediya.uz
4. www.arxiv.uz
5. www.aim.uz
6. www.newmoodle.uz

Купить