Адам Смит ва унинг кўринмас қўл назарияси - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	39.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Адам Смит ва унинг кўринмас қўл назарияси

Sotib olish

Адам Смит ва унинг кўринмас қўл назарияси
Режа:
Кириш
I боб. Адам Смит назарияларининг вужудга келиши ва ривожланиш
ҳусусиятлари.
1.1 Адам Смитнинг ҳаёти ва ижоди ҳамда унинг иқтисодий
қарашлари.
1.2 А.Смитнинг “Миллатлар бойлиги” асаридаги иқтисодий
ғоялалар ва уларнинг аҳамияти.
II боб. Адам Смитнинг “Кўринмас қўл” назарияси ва унинг ўзига
хос хусусиятлари
2.1 “Кўринмас қўл” назарияси ҳақида умумий тушунча ва унинг
иқтисодий моҳияти.
2.2 «Кўринмас қўл» назариясига қарши фикрлар ва уларнинг
моҳияти;
III боб. «Кўринмас қўл» назариясининг ҳозирги даврдаги аҳамияти
ва ундан фойдаланиш
3.1 «Кўринмас қўл» назариясининг замонавий бозор
иқтисодиётидаги ўрни ва аҳамияти
3.2 Ўзбекистон иқтисодиётида бозор муносабатлари
шаклланишининг ўзиги хос томонлари ва уни тартибга солишнинг
асосий тамойиллари
Хулоса.
Фойдаланилган адабиётлар.

Кириш
Мавзунинг долзарблиги. Иктисодий муносабатларнинг ривожланиши
натижасида и қ тисодиѐ!тда бир тизимнинг тугаши ва иккинчи бир янги
тизимнинг бошланишига сабаб бўлади. Бу янги тизимнинг шаклланиши ва
ривожланишига шу даврда яратилган турли и қ тисодий ғоялар ва
концпсиялар таъсир кўрсатади.
XVIII асрга к
ѐлиб саноат соҳасининг ривожланиши и қ тисодий
муносабатлврни янги даражага олиб чи қ ди. Бу даврга к
ѐлиб ишлаб чи қ ариш
воситалари озчилик қ ўлида тўпланиб қ олиши кузатилди. И қ тисоди
ѐ!тнинг
янада ривожланиши, аҳолининг эҳти
ѐ!жларини тўли қ ро қ қ ондиришга бўлган
интилиш натижасида и қ тисодий жара
ѐ!нлар марказига «классик и қ тисодий
назария» к
ѐлди. Бу назариянинг асосида ишлаб чи қ арувчиларга эркинлик
б
ѐриш, уларни ра ғ батлантириш ваш у ор қ вли ра қ обат муҳитини
ривожлантириб и қ тисоди
ѐ!тнинг бар қ арор ўсишини таъминлаш –ояси ѐ!тарди.
Унинг асосчи А.Смит ҳисобланиб, у ўзининг «Миллатлар бойлиги» асарида
ушбу тизимнинг амал қ илиш қ онуниятларини тушунтириб б
ѐрди. Унинг
фикрича, бозор и қ тисоди
ѐ!ти шундай м ѐханизмки, у ўзини –ўзи муста қ ил
равишда бош қ ара олади ва унга давлат ва ҳукумат органларининг иштироки
умуман к
ѐрак эмас. Бозор и қ тисоди ѐ!ти ўзини талаб, таклиф, нарх ва ра қ обат
ѐ
!рдамида тартибга солиб туради, д ѐган фикрни илгари суради.
А.Смит томонидан эркин бозор и қ тисоди
ѐ!тини шакллантиришга
қўйилган энг катта қ адам- бу «кўринмас қ ўл» назариясининг яратилиши
бўлди. Ушбу назария ор қ али А.Смит яна бир бор бозор ўз қ онуниятлари
асосида муста қ ил ҳаракат қ ила олишини исботлашга уринди. Унинг
фикрича, ҳар бир индивид бозорда ўз шахсий эҳти
ѐ!жларини максимал
қ ондириш ҳаракатида бўлади, л
ѐкин уларнинг ҳатти-ҳаракатида шундай
кўринмас қ ўл мавжудки, у инсонларни ўзлари билмаган ҳолда жамият
манфаатлари учун хизмат қ илишларига сабаб бўлади. А.Смит буни исботлаш
учун жуда кўплаб мисоллар к
ѐлтииради.

А.Смитнинг яна бир –ояси –бу давлатнинг и қ тисодиѐ!тга аралашувини
ч
ѐклаш –оясидир. У давлатнинг и қ тисоди ѐ!тга аралашуви ишлаб
чи қ арувчиларнинг эркинликларини ч
ѐклайди д ѐб ҳисоблайди. Бозор
и қ тисоди
ѐ!тида давлатнинг ягона вазифаси-ҳу қ у қ ий базани яратиш ва
тадбиркорларнинг ҳу қ у қ ларини ҳимоя қ илиш ва давлат ҳавфсизлигини
таъминлашдангина иборат, д
ѐйди у.
Гарчи бу назария 1929-1933 йиллардаги «Буюк д
ѐпр ѐссия» пайтида ўзини
о қ ламаган бўлсада, л
ѐкин базор и қ тисоди ѐ!ти эл ѐмѐнтларининг шаклланиши
ва ривожланишига катта таъсир кўрсатди. Айни қ са, унинг «кўринмас қ ўл»
назарияси ҳали-хануз ўз долзарблигини йў қ отмаган.
Тадқиқот объекти. А.Смит ва унинг «Кўринмас қ ўл» назарияси тад қ и қ от
объ
ѐкти ҳисобланади.
Тадқиқот предмети - А.Смит и қ тисодий назариялари ва унинг «кўринмас
қ ўл» конц
ѐпциясини ўрганиш ва таҳлил қ илишдан иборат.
Курс ишининг таркиби. Ушбу курс ишида А.Смитнинг и қ тисодий
назариялари ва унинг «Кўринмас қ ўл» назариясининг вужудга к
ѐлиши
тў ғ рисида батафси тўхталиб ўтилган. У уч боб ва 6 параграф, хулоса ва
фойдаланилган адаби
ѐ!тлар рўйҳатидан иборат. Унинг биринчи боби « Адам
Смит назарияларининг вужудга келиши ва ривожланишҳусусиятлари »
д
ѐб аталиб, А.Смитнинг назарияларининг вужудга к ѐлиш шарт-шароитлари
ҳа қ ида фикр юритилади. Курс ишининг иккинчи боби « Адам Смитнинг
“Кўринмас қўл” назарияси ва унинг ўзига хос хусусиятлари » д
ѐб
номланади ва ушбу назариянинг мазмун-моҳиятини
ѐ!ритишга ба ғ ишланади.
Курс ишининг сўнгги, учинчи боби эса «Кўринмас қ ўл» назариясининг
ҳозирги даврдаги аҳамияти ва ундан фойдаланиш» д
ѐб аталиб, унда ушбу
назариянинг ҳозирги кундаги ўрни ва аҳамияти ҳа қ ида сўз боради. Курс
ишининг хулоса қ исмида мавзуга доир хулоса ва таклифлар б
ѐрилган.

I боб. Адам Смит назарияларининг вужудга келиши ва
ривожланиш
ҳусусиятлари.
1.1 Адам Смитнинг ҳаёти ва ижоди ҳамда унинг иқтисодий
қарашлари.
Адам Смит (1723-1790) Шотландиянинг Кѐрколди шахрида божxона
чиновниги оиласида дун
ѐ!га к ѐлди. Глазго ва Оксфорд унив ѐрсит ѐтларида
таълим олди, у
ѐрда фалсафа, адаби ѐ!т, тариx фанлари билан бирга физика ва
мат
ѐматикани хам ўрганди. А.Смит 1748 йилда Эдинбургда оммавий
л
ѐксиялар ўкий бошлади. Глазго унив ѐрсит ѐтининг проф ѐссори лавозимига
сайланди, к
ѐйинчалик ижтимоий фанлар каф ѐдрасини бошкарди. А.Смит
1759 йилда ўкиган л
ѐксиялари асосида этиканинг фалсафий муаммоларига
бағишланган ўзининг биринчи «Ахлокий хисси
ѐ!т назарияси» китобини
яратди. Унинг иктисодчи бўлишига Глазгодаги ўзига xос си
ѐ!сий иктисод
клубидаги иштироки, кисман философ ва иктисодчи Давид Юм билан дўст
бўлганлиги таъсир этди. Аммо у 1764 йилда унив
ѐрсит ѐтдаги ишини ташлаб,
бир инглиз аристократнинг оиласига тарбиячи бўлиб к
ѐлди (г ѐрсог Баклю).
Ўз тарбияланувчиси билан Эвропа бўйлаб са
ѐ!хатга чикди, Шв ѐйсарияда
Волт
ѐр, Франсияда Дидро, физиократлар Ф.К ѐнѐ ва А.Тюрго, Д`Аламб ѐр,
Г
ѐлв ѐсий, Голбаx ва бошка таникли прогр ѐссив олимлар билан учрашди,
уларнинг ишлари билан танишди. Бу учрашувлар олимнинг дун
ѐ!карашини
шакллантиришга катта таъсир килди. У 1766 йилда ўз юртига кайтди ва
ўзининг бош асари - «Xалклар бойлигининг табиати ва сабаблари
тўғрисидаги тадкикот»
ѐ!зишга киришди, бу асар 1776 йил мартда Лондонда
чоп этилди. Асарда инсоният томонидан илгари яратилган иктисодий
билимлар мужассамлаштирилди ва умумий назарий принсиплар асосида
нисбатан батартиб иктисодий фанлар тизимига айланди. А.Смитнинг бу
асари б
ѐш китобдан иборат бўлиб, биринчисида киймат ва кўшимча даромад
муаммолари тадкик этилди, иккинчисида - капитал жамғарилишининг

шаклланиши даврида Европанинг иктисодий ривожланиши, учинчисида -
турли xалкларда фаровонлик, капитализм тараккиѐ!тининг тариxий шарт-
шароитлари, тўртинчисида - м
ѐркантилизм ва физиократларнинг таълимотига
муносабати, б
ѐшинчисида эса давлат молия тизими тадкик этилган. Бу
ажойиб асар А.Смит тириклигидаги даврда тўрт марта, ўлимдан аср
оxиригача уч марта такроран нашр этилди. Бу асардаги кискача xулосаларлар
к
ѐнг жамоатчиликни факат Англиядагина эмас, балки ч ѐт элларда хам
кизиктириб колди. Россияда бу асарнинг таржимаси биринчи марта 1802-05
йилларда чоп этилди. Ўсиб бора
ѐ!тган сохибкорлар учун бу асар айникса
аскотди, ф
ѐодализм колдикларини тугатиш учун кимматли курол бўлди. Янги
капиталистик, яъни бозор иктисоди
ѐ!тининг классик таълимоти яратилди.
1778 йилнинг бошида Эдинбург шаxридаги божxона коммиссари
лавозимига тайинланди ва умри оxиригача шу
ѐрда ишлади.
Замондошларининг эслашича, А.Смит нихоятда xушмуомалали инсон
бўлган, аммо шу билан бирга афсоновий паришонxотир хам экан.
А.Смит томонидан тадкик этилган инсоннинг табиати, инсон ва жамият
орасидаги муносабат классик мактаб карашларининг асосини ташкил этади.
Бунда «иктисодий одам» тушунчаси к
ѐйинрок пайдо бўлишига карамасдан,
унинг кашфи
ѐ!тчилари А.Смитга таянганлар.
Иктисодий ривожланишнинг шаxсий манфаат ва стиxияли конунларнинг
ўзаро нихоятда самарали харакати шароитларини А.Смит «табиий тартиб»
д
ѐб атаган. А.Смит ва унинг издошлари бу тушунча бир томондан иктисодий
си
ѐ!сатнинг тамойили ва максади бўлса, иккинчи томондан бу иктисодий
харакатни ўрганиш учун назарий конструксия
ѐ!ки мод ѐлдир. Д ѐмак,
жамиятга наф к
ѐлтирувчи фаолиятни бирор харакат билан ч ѐкламаслик
к
ѐрак, д ѐган кискача xулосалар чикарилади.
Бу тамойилга кўра куйидагилар таклиф этилади:
1. Ишчи кучининг эркин харакати;
2. Савдода (
ѐр савдосида хам) тўла эркинлик;
3. Саноат ва ички савдони хукумат томонидан р
ѐглам ѐнтатсия килишга катъий
каршилик;

4. Эркин ташки савдо (протѐксионизмга карши).
Олимнинг бу ғоялари к
ѐйинчалик тўла амалга ошди.

1.2 А.Смитнинг “Миллатлар бойлиги” асаридаги иқтисодий
ғоялалар ва уларнинг аҳамияти.
Иқтисодиѐ!тда “кўринмас қўл” атамаси Адам Смит томонидан
бозорнинг ўз ўзини тартибга солиш ҳусусиятини кўрсатиш учун илгари
сурилган ғоядир. Смитнинг асарларида бу тушунча уч марта учрайди, л
ѐкин
иқтисодий мазмуни нуқтаи назаридан жуда муҳим ҳисобланади. Бу
конц
ѐпциянинг асосида қуйидаги фикр ѐ!тади: ҳар бир шахс иқтисодий
жара
ѐ!нларда ўз фойдаларини максималлаштиришга ҳаракат қилишади, л ѐкин
ушбу муносабатларда шундай “кўринмас қўл” мавжцдки, улар ўзлари
хоҳламаган ҳолда жамиятнинг иқтисодий манфаатлари учун ҳам хизмат
қилишади.
У дастлаб бу тушунчани ўзининг 1759 йилда
ѐ!зилган “Руҳий
хисси
ѐ!тлар назарияси” д ѐб номланган асарида к ѐлтиради. Л ѐкин бу асарда
бозор ғояси муҳокама қилинмаган ва ҳаттоки, капитал сўзи ҳам бирор марта
ишлатилмаган. Л
ѐкин у 1776 йилда ўзининг “Халқлар бойлиги” д ѐб
номланган асарини
ѐ!зишни бошлаганда, уфранцуз физиократларининг
иқтисодий мод
ѐлларини чуқур ўрганди ва айнан мана шу асарда “кўринмас
қўл” назарияси бозор конц
ѐпциясига тўғридан тўғри йўналтирилди, яъни шу
орқали бозорнинг хулқ-атвори таҳлил қилинди. Бундан шундай хулосага
к
ѐлинди, ҳаридор ва сотувчилар ўртасидаги рақобат иккала томон
манфаатларини ҳам бирлаштиришга сабаб бўлади ва уларнинг иккаласи ҳам
хоҳлаган товарлар ишлаб чиқарилади ҳамда уларнинг таннархи пастроқ
бўлади.
Бозорнинг автоматик тарзда ўз-ўзини бошқариши ижобий ижтимоий
ходисаларга олиб к
ѐлиши н ѐоклассик иқтисодчилар ғоялари асосида
шаклланган янги фалсафий қараш эди. Бу
ѐрда шундай савол туғилади:
“кўринмас қўл” қай даражада тўғри. Сабаби, А.Смит даврида унчалик катта
аҳамиятга эга бўлмаган юқори саноат ишлаб чиқариши, молия бозори ва
р
ѐклама каби омиллар унинг самарадорлигини пасайтириши мумкин. Бу

саволга жавоб бѐриш учун биз А.Смитнинг иқтисодий қарашларини ўрганиб
чиқамиз ва унинг аҳамиятини билиб оламиз.
Кўринмас қўл ҳақидаги дастлабки ғоялар Адам Смитнинг” руҳий
хисси
ѐ!тлар назарияси” д ѐб номланган асарида пайдо бўлган. Ушбу асар 1759
йилда
ѐ!зилган бўлиб, унинг 4-бўлим, 1-боби айнан “кўринмас қўл”
назариясига бағишланади. Китобнинг ушбу бўлимида мисол сифатида йирик
ѐ
р эгасининг “кўринмас қўл” орқали бошқарила ѐ!тгани кўрсатилади. Унда ѐр
эгаси ҳосилни йиғиштириб олади ва унинг бир қисмини унинг қўлида
ишлаган ишчилар ўртасида тақсимлайди. Асарда ушбу ҳолат қуйидагича
тасвирланади:"Мағрур ва хиссиз
ѐр эгаси ўзининг катта ѐрини кўради ва ўз
ишчиларининг хохишлари ҳақида ўйламай барча ҳосилни ўзим ист
ѐъмол
қилаяпман, д
ѐб ўйлайди. Л ѐкин унинг қорнининг кучи истаклари кучига т ѐнг
к
ѐлолмайди, яъни у олинган ҳосилнинг фақат ўзининг ист ѐъмоли учун ѐтарли
бўлган қисминигина ист
ѐъмол қилади, қолган қисми эса жамиятнинг бошқа
аъзолари ўртасида тақсимланади. Масалан новвойлар уни нон қилиб
ѐ!пишади
ва сотишади, сарой қурувчилар уни ист
ѐъмол қилиш орқали куч қувватга
тўлишади, хаммоллар эса уни ташиш орқали ўз оилаларини тирикчилик
воситалари билан таъминлайдилар. Шундай қилиб, д
ѐярли барча ишлаб
чиқарувчилар шундай ҳаракат қиладилар. Ушбу жара
ѐ!нда жамият
манфаатларига хизмат қила
ѐ!тган омил-бу “кўринмас қўл” дир.
Шу билан биргаликда ушбу асарнинг баъзи жойларида, инсоннинг
руҳий олами ҳ ҳақида гап к
ѐтиб, ҳар бир инсон ўзи яша ѐ!тган жамият
аъзолари томонидан ҳурмат қилинишини ва ўзининг шон-шуҳратга арзирли
жонзот эканликларини ҳис қилишга интилишларини таъкидлайди. Гарчи
А.Смит ушбу ижтимоий тушунчаларга юқоридаги “кўринмас қўл”
назариясида эътибор қаратмаган бўлсада, л
ѐкин к ѐлтирилган мисолдан шуни
англаб олиш мумкин, яъни мағрур
ѐр эгаси ўзини ҳурмат қилишлари учун
хизматкорларни ишга
ѐ!ллайди ва бошқалар ҳурматини қозониш учун эса
ҳашаматли саройлар қуради. Шу маънода, “кўринмас қўл” ушбу ҳурматнинг
биринчи босқичида туради. Бу ижтимоий муҳитнинг шундай тизимики, у

бойларни ўзлари хоҳлаган нарсалар билан бир қаторда жамият хоҳлаган
нарсаларни ҳам қилишга мажбур қилади.
“Миллатлар бойлиги”
А.Смитнинг 1776 йилда ѐ!зилган ушбу асарининг 2-боб, 9-параграфида
кўринмас қўл назарияси таҳлил қилинади. Унга кўра ташқи дун
ѐ!дан кўра
ички иқтисоди
ѐ!тдан фойдаланиш жамият учун кўпроқ манфаатдорлик
к
ѐлтиради. Бу жара ѐ!н жамиятнинг ривожланиши учун катта имкониятлар
яратади, жамиятнинг бойиши эса унинг аъзоси бўлган алоҳида шахсларнинг
ҳам бойишига сабаб бўлади. Аксинча ҳолатда, яъни жамиятнинг алоҳида
аъзолари ўз шахсий манфаатлари йўлида ҳаракат қилишлари мумкин, л
ѐкин
ички иқтисоди
ѐ!т ва ички м ѐҳнат р ѐсурсларидан фойдаланиш бутун жамият
манфаатларини кўзлайди. “Кўринмас қўл” назариясининг вужудга к
ѐлишига
асосий омил, бу ушбу назария пайдо бўла
ѐ!тган даврда ишлаб чиқаришнинг
юқори даражадаги марказлашуви ва жамият озчилк одамларнинг ҳукмронлик
қилишлари сабаб бўлди. Бу даврга к
ѐлиб баъзи одамлар ҳатто қонундан ҳам
юқори турган ҳолда, баъзилар ҳ
ѐч қандай ҳуқуқларга эга эмас эди.
Жамиятдаги одамларнинг озчилиги кўпчиликнинг ўз пулини қандай
сарфлаши устидан назорат ўрнатарди. Улар ўзлари хоҳлаган нарсани ишлаб
чиқаришлари ва ўзлари хоҳлаган нархларда сотишлари мумкин эди. А.Смит
«кўринмас қўл» назарияси орқали иқтисоди
ѐ!тни эркинлаштириш
лозимлигини ва унда рақобат муҳитини шакллантириш орқали нархни
муқобиллаштириш масаласини кўтарди.
Назариянинг иккинчи жиҳати у иқтисоди
ѐ!тга давлат аралашувини ч ѐклаш
эди. Унинг фикрича, хусусий с
ѐктор фаолиятига давлатнинг аралашуви катта
офатдир. Буни изоҳлаш учун қуйидаги мисолни к
ѐлтирамиз: р ѐсторандаги
ѐ
!мон овқатлардан ҳимоя қилиш учун м ѐнинг хотиним м ѐнга овқат пиширади.
У пиширган таомлар р
ѐсторандагидан 1000 марта мазалироқ. Л ѐкин бизда ўз
пиширган таомларимизни ҳатто қўшнимизга сотишга ҳам руҳсат йўқ. Буни
давлат таъқиқлаб қўйган.

Ташқи алоқалардан кўра ички имкониятларни афзал кўриш орқали у ўзининг
шахсий хавфсизлигини мақсад қилади ва ички ишлаб чиқаришни максимал
қиймат яратишга йўналтириш орқали ҳам у ўзининг шахсий манфаатлаини
устун қўяди. У жамиятдан ажралган ҳолда ривожланади. Шундай ва бунга
ўхшаш кўплаб ҳолатларда у кўринмас қўл орқали ўз истакларига қарши
боради ва жамият манфаатларига хизмат қилади.
Шундай савол туғилади, ушбу шахснинг жамиятнинг бир бўлаги
бўлмаганлиги жамият учун ҳар доим ҳам ѐ!монми? Йўқ албатта, чунки у ўз
шахсий фойдасини кўзлаб ҳаракат қилганда, ўзи р
ѐал даражада қилишни
хоҳлагандан кўра ҳам кўпроқ самара к
ѐлтиради. Бу кўринмас қўлнинг яна
бир ўзига хос томонидир.
“Кўринмас қўл” нинг мазмунини тушуниб олиш “Махбуслар
дил
ѐммаси”дан фойдаланамиз. Бу шундай дил ѐммаки, унда оддий шароитда
ўзаро хабардор ҳолда ўз фойдаларини максималлаштиришга ҳаракат
қила
ѐ!тган икки маҳбус ҳақида гап к ѐтади. Унда икки шахс жиноят қилишда
гумон қилиниб қамоқхонага олиб к
ѐлинади ва алоҳида-алоҳида хоналарга
жойлаштирилади. Полициячи ҳар бирининг олдига бориб, шундай д
ѐйди:
“агар иккаланг ҳам жиноятингни тан олмасанг, ҳар биринг икки йилга
озодликдан маҳрум қилинасан, агар биринг иқрор бўлиб яна биринг иқрор
бўлмасанг иқрор бўлганинг озод қилинасан, тан олмаганинг эса б
ѐш йилга
озодликдан маҳрум этиласан, агар иккаланг ҳам иқрор бўлсанг уч йилга
озодликдан маҳрум этиласан.” Хўш, жиноятчининг ҳар бири қандай қарор
қабул қилади? Улар бир бирини кўрмаган ва эшитмаган ҳолда қарор қабул
қилиши лозим, чунки улар алоҳида-алоҳида кам
ѐраларга жойлаштирилган.
Иқтисоди
ѐ!тда ҳам кўринмас қўл шундай ишлайди. Маҳбусларнинг хар бири
ўйлайди: “агар м
ѐн иқрор бўлсам, у иқрор бўлмаса у б ѐш йилга озодликдан
маҳрум этилади. Л
ѐкин бунинг эҳтимоллиги қандай?”. Шунда иккаласи ҳам
ҳар иккиси учун мақбул бўлган йўлни танлашади, яъни иккаласи ҳам тан
олади ва уч йил озодликдан маҳрум қилинади. Бу ҳар қалай 5 йилдан
яхшироқ. Икки йилга қамалишнинг эҳтимоллиги эса анча паст. Чунки у

шѐригининг мақсадини билмайди. Шундай қилиб, иқтисоди ѐ!тда бир хил
шароитда ишла
ѐ!тганлар ҳам шундай к ѐлишувга к ѐлишади ва ўзаро
манфаатлар к
ѐсишган нуқтада уларнинг фойдаси максималлашади. Бу
кўринмас қўлнинг яна бир ижобий томони.
Адам Смит фикрича, сотиб олиш арзонга тушадиган товарларни уйда
ишлаб чиқариш фойдасиздир. Ва яна у м
ѐрканталистларнинг фикрига қарши
чиқиб, исталган оила учун фойда к
ѐлтирадиган фаолият қандай қилиб
қиролликка зарарли бўлиши мумкин, д
ѐйди. У шахсий манфаатнинг кучли
эканлигини мисол қилиб, товар ва хизматлар экспортва импортига ч
ѐкловлар
мавжуд бўлмагандагина жамият фаровонлиги т
ѐзроқ ўсади д ѐган фикрни
илгари суради. Ўз фаровонликлари учун интилиб, одамлар “кўринмас қўл”
орқали жамиятнинг асосий мақсадларига эришиш йўлида кўпроқ ҳаракат
қиладилар. Бу таълимотнинг асосида шундай ғоя
ѐ!тади: жамият
манфаатлари-бу уни ташкил этувчи алоҳида шахслар манфаатларининг
йиғиндисидир. Ҳар бир шахс агар унга имконият б
ѐрилса, энг аввало ўз
бойлигини кўпайтиришга ҳаракат қилади, шунга ўхшаш, ҳамма одамлар агар
уларга ҳалақит б
ѐрилмаса, улар ўз умумий бойликларини кўпайтирадилар.
Энди мураккабликларга барҳам б
ѐрилди, яъни “халқлар бойлиги” шундай
содда хулосалар асосига қурилган. Л
ѐкин шахсий манфаатлар ва иқтисодий
манфаатдорликни уйғунлаштиришга асосланган “табиий эркинликнинг аниқ
ва оддий тизими” к
ѐйинги ҳолатларда рақобат д ѐб аталмиш тушунчанинг
пайдо бўлишига олиб к
ѐлди. "кўринмас қўл"-бу оддий нарса эмас, балки
рақобатли бозорни автоматик тарзда мувозанатлаб турувчи м
ѐханизмдир.
Ҳамма иқтисодчилар рақобат муҳити оптимум натижаларга эришишга
ѐ
!рдам б ѐришига қатъий ишонишади. Худди Адам Смит ўз китобида
ѐ
!зганид ѐк, рақобат фойда нормасини т ѐнглаштириш ва унинг ортиқчасини
олиб ташлаш орқали соҳалар ўртасидаги м
ѐҳнат ва капитал тақсимотини
оптималлаштиради. Бу рақобат максимал фаровонликка элтувчи йўл
сифатидаги ғояни асослашга
ѐтарли эканлигини ҳ ѐч ким инкор эта олмайди.

Шу билан биргаликда бу Смитни содда фалсафа ишлаб чиқишда
айблашдан қутқаради.
Бундан ташқари, биз А.Смит тан олган ўзининг “табиий эркинликнинг
оддий тизимида” ги камчиликларни ҳисобга олсак, яъни манфаатлар
тўқнашуви ва шахсий манфаат ортидан қувиш жамият учун салбий
натижаларга олиб кѐлишини айтиб ўтиш лозим. А.Смит ўзининг “Миллатлар
бойлиги” асарининг эркин савдога бағишланган иккинчи бўлимида янги,
кучсиз тармоқларни ҳимоялаш воситаси ва халқаро тарифларга қарши чора
сифатида прот
ѐкционизм си ѐ!сатини маъқуллайди. Англиянинг навигацион
қонунлари ҳимоя остига олинади, чунки “мамлакт мудофааси унинг
бойлигидан кўра муҳимроқ” д
ѐган ғоя илгари сурилади. Тўлиқ эркин савдо
эса утопик орзу ҳисобланиб, унга эришиш учун саноатчиларнинг корпоратив
манфаатлари ҳақида унутиш лозим эди. Китобнинг тўққизинчи бўлимида
эса А.Смит давлатнинг учта асосий мажбурияти борлигини таъкидлайди:
ҳарбий хавфсизликни таъминлаш, қонунийликни таъминлаш, алоҳида шахс
ѐ
!ки маълум гурухлар манфаатларига эмас, балки кўпчиликнинг
манфаатларига хизмат қилувчи маълум жамоат иншоотларини ва
муассасаларини ташкил этиш ва қуриш. Ишлаб чиқариш ва ист
ѐъмолда
ташқи омилларнинг мавжудлиги-мукаммал рақобат шароитида оптималликка
ҳалақит б
ѐрувчи бош манбаадир. Албатта, Адам Смит буни бошқачароқ
кўрди, л
ѐкин ўз навбатида унинг учун шу нарса аниқ эдики, яъни
ч
ѐкланмаган иқтисодий эркинлик ижтимоий фаровонликни оширишнинг
шарт-шароитларинигина ўз ичига олади, л
ѐкин уни амалга оширишнинг
тўлиқ дастурини таъминлай олмайди. Шуни айтиш фойдали бўладики, Адам
Смитнинг м
ѐркантилистларга қарши айтган фикрлари алоҳида аҳамиятга эга,
яъни XVIII асрда давлат саноат ривожланишига кучли даражада аралашди.
Бунинг натижасида эса, 1776 йилга к
ѐлиб м ѐркантилистларнинг кўпчилик
ғоялари ўзини оқламади: ишлаб чиқаришнинг ҳуқуқий базаси мавжуд
эмаслиги, санитария қоидаларининг ишлаб чиқилмаганлиги камбағалларга
ѐ
!рдам б ѐрадиган маҳаллий солиқ тизимининг йўқлиги бунга асосий сабаб

бўлди. Шундан кѐйин XIX аср-ч ѐкланмаган эркинлик асрига қадам қўйилди.
Кўплаб муносабатларда давлат ҳокимияти органларининг хўжалик
фаолиятига аралашмаслиги тўғрисидаги си
ѐ!сат Адам Смитдан анча олдин
ишлаб чиқилган эди. Шунинг учун ҳам унинг ғоялари XVIII асрда эмас, XVI
асрда ўз исботини топган эди. Балки, шу боисдан ҳам унинг китоби
Англиянинг давлат си
ѐ!сатига унчалик даражада катта таъсир кўрсата
олмади. Божхона тарифлари фақат XIX асрнинг 20-йилларига к
ѐлибгина
пасайтирилди.
Китобнинг учинчи ва тўртинчи бобларида Адам Смит
м
ѐркантилистларнинг қонунларини синчковлик билан ўрганиб чиқади.
Б
ѐшинчи бобда эса экспортни импортдан кўплигини таъминлаш орқали
мамлакатга м
ѐталл пулларни киритиш давлат учун фойдасиз эканлигини
кўрсатиб б
ѐради. Л ѐкин, “Миллатлар бойлиги” да бу ҳақида бирор марта ҳам
эсламайди. Чунки у олтиннинг қиймати бир мамлакатдан бошқасига ўтганда
ўзгаришини аниқлаганди. М
ѐталл пуллари оқими м ѐханизми бузилганди.
М
ѐталл пуллар табиий тарзда ѐ!мон бозордан яхши бозорга ўтишини англаган
ҳолда, А.Смит ўз китобининг бир н
ѐча жойларида қуйидагича ѐ!зади: агар
олтин ва кумушнинг савдо д
ѐржавалари ўртасидаги т ѐнг тақсимотини
таъминлаш к
ѐрак бўлганда эди, жуда катта миқдордаги пуллар оқими к ѐрак
бўларди. Л
ѐкин буни ҳақиқатда амалга ошириш имкони мавжуд эмас.

II боб. Адам Смитнинг “Кўринмас қўл” назарияси ва унинг
ўзига хос хусусиятлари
2.1 “Кўринмас қўл” назарияси ҳақида умумий тушунча ва
унинг
иқтисодий моҳияти.
“ Кўринмас қўл ” конц
ѐпцияси доимо А.Смитнинг ташқи бозорга қарши
ички бозорнинг имкониятларини баҳолашга қаратилган ғояларини ўзида
мужассамлаштиради. Ва у н
ѐча асрлардан б ѐри кўплаб иқтисодчиларни ўзига

жалб қилиб кѐлган ва к ѐлмоқда. Иқтисод фанлари бўйича Ноб ѐль мукофоти
совриндори, Милтон Фридман А.Смитнинг “кўринмас қўл” назариясини “ҳ
ѐч
қандай мажбурлашларсиз ўзаро ҳамкорлик қилиш имкониятидир” д
ѐйди.
Бунга асос бор, албатта, чунки ушбу назария сотувчи ва ҳаридорларнинг
ўзаро рақобати асосида шаклланган манфаатларини ифодалайди ва бу
рақобат натижасида қарор топган к
ѐлишув иккала томонни ҳам бир пайтда
қаноатлантиради. Ундан ташқари Каушик Басу Биринчи ижтимоийлик
т
ѐор ѐмасини “Кўринмас қўл т ѐор ѐмаси” д ѐб атайди. Бунинг сабаби, кўринмас
қўл жамият барча аъзоларининг манфаатларини бир пайтда ифодалаган
назариядир.
“Кўринмас қўл” назарияси қуйидаги фикрни илгари суради, агар ҳар
бир ист
ѐъмолчига ўзи сотиб олишни истаган нарсани, ишлаб чиқарувчига ўзи
истаган нарсани сотиш ва ўзи истаган нарсани ишлаб чиқариш эркинлиги
б
ѐрилса, бозорнинг ўзи ишлаб чиқарилган маҳсулотни тақсимлайди ва унга
бутун жамият ва унинг ҳамма аъзолари учун фойдали бўлган нарх
даражасини ўрнатади. Бунинг сабаби, шахсий манфаат кишиларни ўзаро
к
ѐлишишга ундайди. Бундай шароитда фойдани максималлаштириш учун
самарали ишлаб чиқариш м
ѐтодлари қабул қилинади. Паст даражадаги
нархлар бозордаги рақобатчиларни камайтириш ва бозордаги ўз улушини
кўпайтириш орқали тушумни максималлаштиради. Инв
ѐсторлар ўз
пулларини уни т
ѐз кўпайтириш имконини б ѐрувчи саноатларга киритишади
ҳамда қиймат яратишда кам самарага эга бўлган соҳалардан ўз пулларини
олиб чиқиб к
ѐтишади. Буларнинг ҳаммаси Автоматик тарзда содир бўлади.
У яна мувозанатловчи м
ѐханизм вазифасини бажаради. Масалан,
камбағал мамлакатларда яшовчилар паст иш ҳақида ишлашга ҳам рози
бўлади. Шунинг учун тадбиркорлар қашшоқ мамлакатларда заводлар қуриш
орқали катта фойда олишлари мумкин. Чунки улар м
ѐҳнатга бўлган талабни
оширишади, бунинг натжасини унинг нарҳи (иш ҳақи) ошади. Чунки янги
к
ѐлган ишлаб чиқарувчилар ҳам ист ѐъмолчига айланади. Маҳаллий ишлаб
чиқарувчилар одамлар ист
ѐъмол қилишни истаган нарсаларни таъминлаб

бѐриш учун кўпроқ ишчиларни жалб қилишга мажбур бўладилар. Бу жара ѐ!н
давом этав
ѐради, иш ҳақи аста-с ѐкин ушбу давлатда тадбиркорлик қилиш
бошқа мамлакат учун ҳ
ѐч қандай самара б ѐрмай қолгунча ўсиб боради, яъни
ушбу мамлакатдаги иш ҳақи ўз юртидаги иш ҳақи билан т
ѐнглашгунча ўсиб
боради. Ва ниҳоят ушбу жара
ѐ!н шундай натижага олиб к ѐладики, энди
олдинги қашшоқ мамлакат мустақил равишда фаолият кўрсата бошлайди.
2.2 «Кўринмас қўл» назариясига қарши фикрлар ва уларнинг
моҳияти;
Баъзи иқтисодчилар “кўринмас қўл” назариясининг замонавий
иқтисоди
ѐ!тда қай даражада тўғри эканлиги ҳақида бахслашишади.
Иқтисодчилар Эйдинбург унив
ѐрсит ѐтининг проф ѐссори Гавин К ѐнѐдининг
фикрича, ҳозирги замонавий иқтисодий қарашларда, Смит уни кашф қилган
пайтдаги иқтисоди
ѐ!тдаги каби эркин бозорнинг бир б ѐлгиси сифатида
фойдаланиш тўғри бўлмайди. К
ѐнѐдига жавобан Дани ѐл Кл ѐйн ундан
фойдаланиш тўғри эканлигини таъкидлайди. Бундан ташқари, агар Адам
Смит ушбу назарияни ишлаб чиққан пайтда унинг ҳозирги пайтда
фойдаланишини мақсад қилмаган бўлса, уни самарасиз д
ѐб аташ тўғри эмас.
Фикрлар айирбошланиши натижасида К
ѐнѐди шундай хулосага к ѐладики,
Адам Смитнинг “кўринмас қўл” орқали қўшган хиссаси тўғрисида бахс
юритиш унчалик муҳим эмас. К
ѐнѐдининг фикрича, агар ушбу т ѐрмин
замонавий эрада бўлгани каби, эркинлик ва иқтисодий координация рамзи
сифатида қабул қилинадиган бўлса, у Адам Смитдан мутлақо ҳоли бўлиши
к
ѐрак, чунки Адам Смит унинг аҳамиятини оширадиган ортиқча иш
қилмаган. Унинг ҳозирги даврдаги маъноси олдингисига қараганда анча к
ѐнг.
Оксфорд унив
ѐрсит ѐти проф ѐссори Мак Гр ѐгор қуйидагича фикр юритади:
Адам Смит “кўринмас қўл” да назарда тутган ҳолат-бу хусусий кишиларнинг
ташқи савдодан кўра ички савдони афзал кўришлари бўлиб, ташқи савдодан
к
ѐладиган бир капиталнинг ўрнига ички бозордан икки капитални
жойлаштириш имконини б
ѐрарди. Мана шу икки капитал унинг ѐ!мон жиҳати,

яъни бу капиталнинг шундай миқдорики, у капиталнинг қайта
тақсимланишини эмас балки протѐкционизм ғояларига ѐ!н б ѐришни
англатади. Ундан ташқари бу капитал мудофаа учун эмас балки, бандлик
учун киритилган капиталдир. Л
ѐкин, Смитнинг ўзи парлам ѐнтдаҳимояни
кучайтириш тўғрисида кўп сўзлагани сир эмас. Унинг асл мақсади, ҳудди
хозирдаги бизнинг мақсадларимизга ўхшаб хусусий тадбиркорлик эди, л
ѐкин
давлатнинг иқтисоди
ѐ!тга аралашуви “Миллатлар бойлиги” да кучли танқид
қилинади. Гарвар унив
ѐрсит ѐти проф ѐссори Стиф ѐн Марглин фикрича,
“кўринмас қўл”- Смитнинг барча ишлари ичидаги энг мустаҳкам ва шу билан
бирга энг тушунарсиз ғоядир.
Юқоридаги фикрлардан маълум бўладики, А.Смит ушбу назария доирасида
тор фикр юритган, яъни унинг фикрича бизн
ѐсм ѐнларнинг ўз капиталларини
ҳимоя қилишга бўлган интилишлари уларни ўз пулларини, гарчи ташқи
инв
ѐстициялашдан кўпроқ фойда олиш мумкин бўлса ҳам, ички иқтисоди ѐ!тга
инв
ѐстиция қилишга ундайди. Бунга Давид Рикардонинг қуйидаги фикрини
асос қилиб олиш мумкин: А.Смит назариясининг энг катта камчилиги-бу
унинг ички иқтисоди
ѐ!тда хорижий инв ѐстициянинг ролини инкор этганидир.
Уиль
ѐм Грамп (Чикаго унив ѐрсит ѐти проф ѐссори) нинг фикрича,
“кўринмас қўл” бир товарни энг яхши товарга айлантирадиган куч эмас, шу
билан бирга у ўзида мужассамлаштирган нарсаларни ҳам акс эттирмайди. Бу
фвқат савдогар ўз капиталини ички иқтисоди
ѐ!тда сақлаши ва шу орқали ички
капитал бозорини ўстириш ва ҳарбий қувватни оширишга қаратилган ғоядан
бошқа нарса эмас. Буларнинг иккаласи ҳам ижтимоий манфаатларни акс
эттиради ва уларнинг ҳ
ѐч бирини А.Смит ният қилмаган.
Эмма Ротшилд фикрича, А.Смит ушбу т
ѐрминдан ғайриоддий тарзда
фойдаланган. Варр
ѐн Самуэл “бу замонавий назарияни Адам Смитга
боғловчи восита ва тил тараққи
ѐ!тининг қизиқарли намунасидир”, д ѐйди.
Адам Смит ушбу “кўринмас қўл” тушунчасидан прот
ѐкционизм ва
давлатнинг иқтисоди
ѐ!тга аралашувига қарши эканлигини ифодалаш учун

фойдаланади. Умуман олганда, “кўринмас қўл” назариясини ҳар бир
шахснинг рѐжалаштирилмаган, эркин ҳаракати д ѐб баҳолаш мумкин. Бу
ҳаракатларга ҳ
ѐч қандай марказдан б ѐриладиган буйруқнинг к ѐраги йўқ.
Лорд Шафт
ѐсбург фикрича, ҳар бир кишининг ўз шахсий манфаатлари
йўлидаги фаолияти ижтимоий жиҳатдан фойдали натижаларга олиб к
ѐлади.
Буни ҳаракатга к
ѐлтирувчи куч эса “табиат қонунлари” дир. Ундан ташқари
бошқа олимлар ҳам шахс ва жамият муноссабатларини ўзаро алоқадорлигини
тан олган ҳолда, инсоннинг шахсий манфаатларини эмас, балки кишининг
руҳий оламидан к
ѐлиб чиқадиган шахс интиуциясига катта урғу б ѐришади.
А.Смит фикрича, биз ўзимизнинг руҳий хусусиятларимизга биноан фаолият
юритиш орқали биз кишиларни бахтли қилишнинг энг самарали
воситаларини топамиз. Смитнинг асосий мақсади шундан иборат эдики,
эркин бозорда одамлар ўзларининг қўшнилари хоҳлаган нарсани ишлаб
чиқаришга ҳаракат қиладилар. Бошқача қилиб айтганда, эркин бозор ҳар бир
кишининг ўахсий фойдасини бошқаларнинг ҳаражатини ошириш ҳисобига
максималлаштириши учун кўплаб имкониятларни яратади. Бунга тамаки
саноатини яққол мисол қилиш мумкин: сигар
ѐт ва бошқа тамаки
маҳсулотларини сотиш жуда яхши фойдак
ѐлтиради, л ѐкин масаланинг
танқидий томони унинг ижтимоий фойдаси (ч
ѐкишдан олинадиган роҳат,
р
ѐлаксация ва б.) жамият ҳаражатларининг ошишига сабаб бўлади.

III боб. «Кўринмас қўл» назариясининг ҳозирги даврдаги
аҳамияти ва ундан фойдаланиш
3.1 «Кўринмас қўл» назариясининг замонавий бозор
иқтисодиётидаги ўрни ва аҳамияти
“Кўринмас қўл” назарияси иқтисодий мазмуни жиҳатдан барчаишлаб
чиқарувчиларга эркинлик бѐришни, яъни ҳар ким ўзи хоҳлаган нарсани
ишлаб чиқариши мумкинлигини эътироф этсада, унинг бир н
ѐча
камчиликлари ҳам бор эди. А. СМИТ бу назария бозорни автоматик тарзда
тартибга солиб турувчи восита д
ѐб ҳисоблайди ва шунинг учун иқтисодий
муносабатларга давлатнинг аралашувини қаттиқ қоралайди. Унинг фикрича
бозор-бу шундай м
ѐханизмки, у ўзини ўзи тартибга солиш воситалари: талаб,
таклиф, нарх ва рақобат орқали бошқара олади ва унга давлат аралашувининг
ҳ
ѐч қандай фойдаси йўқ. Л ѐкин иқтисодий муносабатларнинг ривожланиши
иқтисоди
ѐ!тда бозорнинг ўзи ҳамма нарсани ҳал қила олмаслигини исботлади.
Масалан, эркин бозорда барча ишлаб чиқарувчилар ўз шахсий
манфаатларини кўзлаб ишлаб чиқарадилар. Жамиятда бозор ҳал қилмайдиган
масалалар ҳам бор. Масалан ишлаб чиқарувчилар ўз фойдаларини кўзлаб
ишлаб чиқарадилар, л
ѐкин улар ушбу жара ѐ!нда атроф-муҳитга қай даражада
зарар
ѐтказа ѐ!тганликлари тўғрисида ўйлаб ҳам ўтирмайдилар. Иккинчидан,
эркин бозорнинг бўлиши ногиронлар
ѐ!ки боқувчисини йўқотган шахсларни
ижтимоий ҳимоя қилишни ўз бўйнига олмайди. Учинчидан, бозор илмий
янгиликларнинг пайдо бўлиши учун имкониятларни ч
ѐклаб қўяди. Чунки ҳ ѐч
бир хусусий тадбиркор ўз маблағларини бу соҳага сарфлашни истамайди.
Тўртинчидан, хусусий с
ѐктор ижтимоий объ ѐктларни, масалан, йўллар,
жамоат дам олиш масканлари, каналлар қуришни ўз бўйнига ололмайди.
Чунки бу жара
ѐ!нлар жуда катта ҳаражатни талаб қилади. Б ѐшинчидан
мамлакатдаги турли низолар, к
ѐлишмовчиликлар, хавфсизлик масалаларида
бозор м
ѐханизми ўзини оқламайди. Уни тартибга солиш учун қонун
м
ѐханизмини ишлаб чиқиш зарур. Бу жара ѐ!нларнинг м ѐъѐ!рда содир бўлиши

учун давлатнинг аралашуви зарур. Ҳозирги кунда икки куч мавжуд-бозор ва
давлат (учинчи сѐктор-бу нодавлат ва нотижорат ташкилотлар). Бу икки куч
бир-бирини тўлдириб туради. Уларнинг иккаласи ҳам к
ѐрак. Улар орасидаги
мувозанат вақт ва маконга қараб тўхтовсиз ўзгариб бормоқда.

3.2 Ўзбекистон иқтисодиётида бозор муносабатлари
шаклланишининг ўзиги хос томонлари ва уни тартибга
солишнинг асосий тамойиллари

1991 йилнинг 31 августида Ўзб
ѐкистон Р ѐспубликасининг
мустакиллиги эълон килинди. Шу кундан бошлаб р
ѐспубликанинг си ѐ!сий,
ижтимоийиктисодий ва бошка сохаларида янги ўзгаришлар даври бошланди.
Ўзб
ѐкистоннинг тариxий, миллий, анъанавий, д ѐмографик ва бошка
xусусиятларини хисобга олиб, р
ѐспубликамизда ижтимоий жихатдан
ѐ
!`налтирилган бозор иктисоди ѐ!тига ўтиш мустакил жумхуриятимиз ички
си
ѐ!сатининг н ѐгизи д ѐб кабул килинди. Бу ѐ!`налиш ўз даврида н ѐмис
иктисодчилари Вилг
ѐлм Р ѐбк ѐ (1899-1966), Волт ѐр Ойк ѐн (1891-1950),
Людвиг Эрxард (1897-1977) лар томонидан илгари сурилган эди.
Тўлик эркин бозор муносабатларига ўтиш маълум таракки
ѐ!т даврини
талаб этади, бу тариxан аник фактдир. Бозор муносабатлари нисбатан тўла
амалга ошган давлатлар тариxига назар ташланса, бу давр бир н
ѐча асрлардан
тортиб бир н
ѐча ўн йилларни ташкил этади. Масалан, классик бозор
муносабатлари таркиб топган Буюк Британияни оладиган бўлсак, унга
д
ѐярли 200 йил, Франтсияга 150 йил, Г ѐрмания ва АКШга 50-100 йил вакт
талаб этилди.
Инсониятнинг тариxий ривожланиши давомида иктисоди
ѐ!тда бозор
муносабатларининг куйидаги шакллари фаркланади: 1. Ёввойи бозор
(дастлабки пайтда); 2. Маъмурий - буйрукбозлик бозори (бир вактлар собик
СССРда ва "сотсиалистик" д
ѐб аталган мамлакатларда); 3. Бошкариладиган

бозор (хозирги дѐярли барча ривожланган ѐтакчи мамлакатларда). Еркин
бозор иктисоди
ѐ!тига ўтиш учун куйидаги зарур шарт-шароитлар талаб
этилади:
а) танлаш ва тадбиркорлик эркинлиги;
б) бахоларнинг эркинлиги (бахони талаб ва таклиф асосида бозор
б
ѐлгилайди);
в)
ѐркин ракобат (монопологияга карама-карши);
г) мулкларнинг турли туманлиги ва уларнинг хукукий жихатдан конун
олдида т
ѐнглиги (давлат, xусусий, жамоа мулклари...);
д) давлатнинг иктисоди
ѐ!тга имкони борича камрок аралашуви ва
бошкалар.
Р
ѐспубликамизнинг бозор муносабатларига ўтиш контс ѐптсияси
Ўзб
ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнти, акад ѐмик И.А.Каримовнинг асарлари,
рисола ва нуткларида изохлаб б
ѐрилган. Ўзб ѐкистоннинг тариxий, миллий,
анъанавий, экологик ва бошка сохалардаги тажрибаларига асосланиб,
р
ѐспубликада ижтимоий ѐ!`налтирилган бозор иктисоди ѐ!тига ўтиш ѐ!`ли
макбул д
ѐб топилди. Бу ўтиш ѐ!`ли тадрижий ( ѐволютсион), к ѐтма-к ѐт,
боскичма-боскич амалга оширилади. Ўзб
ѐкистоннинг бозор муносабатларига
т
ѐз ва бўxронсиз ўтиши учун кулай шароитлар анчагина. Бу аввало си ѐ!сий
мустакилликнинг мавжудлигидир; халкимизнинг бой тажрибаси ва
м
ѐхнаткашлиги, инт ѐлѐктуал бойлиги туфайли xатто маъмурий-
буйрукбозлик даврида хам бозорлар мавжуд бўлган ва асосий талаб-
ѐ
хти ѐ!жни кондира олган. Агар ишлаб чикаришга илғор т ѐxнология, фан-
т
ѐxника ютуклари жорий этилса, бой моддий т ѐxника р ѐсурсларимиз ишга
солинса, xалкимиз ва давлатимиз т
ѐзда ривожланиб, нисбатан киска давр
ичида илғор мамлакатлар каторига кўшилади. Бозор иктисоди
ѐ!тига
ўтишнинг "ўзб
ѐк мод ѐли" контс ѐптсияси Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси
Пр
ѐзид ѐнти акад ѐмик И.А.Каримов томонидан ишлаб чикилган. Унинг б ѐш
тамойили мавжуд:

1.Иктисодиѐ!тнинг си ѐ!сатдан устуворлиги ва бунда иктисоди ѐ!тнинг
мафкурадан холи бўлиши.
2.Давлат бош ислохотчи.
3.Конуннинг хамма нарсадан устун туриши.
4.Кучли ижтимоий си
ѐ!сат, ижтимоий ѐ!`налтирилган бозор.
5.Бозорга боскичма-боскич, тадрижий (
ѐволютсион) ѐ!`л билан бориш.
Пр
ѐзид ѐнтимиз И.А.Каримовнинг асарларида Бозор иктисоди ѐ!тига
ўтишнинг биринчи боскичида куйидаги иккита вазифани бирданига хал
килишни максад килиб кўйилганлиги таъкидланади:
- тоталитар тизимининг оғир окибатларини
ѐнгиш, тангликка
бархам б
ѐриш, иктисоди ѐ!тни баркарорлаштириш.
- Р
ѐспубликанинг ўзига xос шароитари ва xусусиятларини хисобга олган
холда Бозор муносабатларининг н
ѐгизларини шакллантириш
Шу вазифаларни хал килиш учун биринчи боскичда ислох килишнинг мухим
йўналишлари аниклаб олинди. Биринчидан, ўтиш жара
ѐ!нининг хукукий
асосларини шакллантириш, ислохотларнинг конуний-хукукий н
ѐгиўзини
мустахкамлаш; Иккинчидан, махаллий саноат, савдо, маиший хизмат
корxоналарини, уй-жой фондини xусусийлаштириш, кишлок xўжалигида ва
xалк xўжалигининг бошка сохаларида мулкчиликнинг янги шаклларинин
вужудга xўжалигини бошка сохаларида мулкчиликнинг янги шаклларини
вужудга к
ѐлтириш; Учинчидан. Ишлаб чикаришнинг пасайиб боришига
бархам б
ѐриш, молиявий ахволнинг баркарорлаШувини таъминлаш. Иккинчи
боскичда инв
ѐститсия фаолиятини кучайтириш, чукур таркибий
ўзгаришларни амалга ошириш ва унинг н
ѐгиўзида иктисодий ўсишни
таъминлаб, Бозор муносабатларини тўлик жорий этишга максад килиб
кўйилади. Шу максаддан к
ѐлиб чикиб, И.А. Каримов асарида бу боскич учун
бир катор вазифалар ажратиб к
ѐлтирилади.
Биринчи вазифа – давлат мулкларини xусусийлаштириш сохасида бошланган
ишни оxирига
ѐтказиш.

Иккинчи вазифа – ишлаб чикаришнинг пасайишига бархам бѐриш ва
макўроиктисодий баркарорликни таъминлаш.
Учинчи вазифа – миллий валюта – сўмни яна хам мустахкамлашдан иборат.
Бу эса сўмнинг конв
ѐртатсияси, катъий валюталарга эркин суръатда
алмаштириш ла
ѐ!кати д ѐмакдир, унга пулнинг кадрсиўзланишига карши
таъсирчан чораларни кўллаш, ист
ѐъмол молларини ишлаб чикаришни
кўпайтириш. Тўртинчи вазифа – иктисоди
ѐ!тнинг таркибий тўзилишини
тубдан ўзгариш, xом аш
ѐ! ѐтказиб б ѐришдан тай ѐ!р махсулот ишлаб
чикаришга ўтиш. Бундан таркибий ўзгаришларда Р
ѐспублика учун энг асосий
хисобланган тармокларни, жумладан,
ѐ!килғи, эн ѐрг ѐтика ва ғалла
компл
ѐксларини ривожлантириш назарда тутилади. Ўтиш даврининг
иккинчи боскичида ахолининг кам таъминланган катламларани ижтимоий
химоялашни кучайтириш, уларга т
ѐгишли ѐ!рдам кўрсатиш борасида биринчи
боскичда тутилган йўл давом эттирилади.
Пр
ѐзид ѐнттимиз И.А.Каримов таъкидлаб ўтганларид ѐк, Хозирги
боскичда «
ѐркинлаштириш ва ислохларни чукурлашртириш нафакат
иктисодий, балки хам ижтимоий, хам си
ѐ!сий вазифаларни хал килишнинг
асосий Шартидир». Бу эса иктисоди
ѐ!т сохасида куйидаги аник вазифаларни
амалга оширишни кўзда тутади:
- Иктисоди
ѐ!тнинг барча сохалари ва тармокларида эркинлаштириш
жара
ѐ!нини иўзчиллик билан ўтказиш ва иктисодий ислохотларни
чукурлаштириш;
- Xусусийлаштириш жара
ѐ!нини янада чукурлаштириш ва Шу асосида
амалда мулкдорлар синфини шакллантириш;
- Мамлакат иктисоди
ѐ!тига xориж сармоясини, аввало, б ѐвосита
йўналтирилган сармояларни к
ѐнг жалб этиш учун кулай хукукий
шартшароит, кафолат ва иктисодий омилларни янада кучайтириш;
- Кичик ва ўрта биўзн
ѐс иктисодий таракки ѐ!тда устувор ўрин олишга
эришиш;

- Мамлакатнинг экспорт салохиятини ривожлантириш ва мустахкамлаш,
иктисодиѐ!тимизнинг жахон иктисодий тизимига к ѐнг кўламда
инт
ѐгратсиялашувини таъминлаш;
- Иктисоди
ѐ!тда мамлакатимиз иктисодий мустакиллигини янада
мустахкамлашга каратилган таркибий ўзгаришларни иўзчил давом эттириш.
Иктисодий ислохотлар – бу Бозор муносабатларини шакллантиришга
каратилган чора – тадбирлар мажмуидир. Р
ѐспубликада иктисодий
ислохотларни амалга оширишнинг асосий йўналишлари куйидагилардан
иборат;
мулкий муносабатларни ислох килиш; аграр
ислохотлар;
молия-кр
ѐдит ва нарx-наво ислохоти;
бошкариш тизимини ислох килиш ва Бозор инфратўзилмасини яратиш;
ташки иктисодий алокалар ислохоти; ижтимоий ислохотлар.
Иктисодий ислохотларни амалга оширишнинг бу асосий йўналишлари
И.А.Каримовнинг «Ўзб
ѐкистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш
йўлида» китобида ба
ѐ!н килиб б ѐрилган.
Р
ѐспубликада иктисодий ислохотларнинг хукукий н ѐгиўзини яратиш бўйича
амалга оширилган ишларнинг бир н
ѐчта йўналишини ажратиб кўрсатиш
мумкин. Биринчи йўналиш – давлат ва иктисодий мустакилликнинг хукукий
н
ѐгиўзларини яратиш, давлатни бошкариш коидаларини тартибга солувчи
конунларни кабул килиш. Иккинчи йўналиш – тизимдаги ўзгаришларга, янги
иктисодий муносабатларги ва жумладан, мулкчилик муносабатларига асос
бўладиган конунлар тизимини яратиш.
Учинчи йўналиш – xўжалик юритишнинг ва институтсионал ўзгаришларнинг
Бозор Сшароитарига мос к
ѐладиган янги м ѐxаниўзмни яратишга каратадиган
конунлар.
Тўртинчи йўналиш - Р
ѐспубликамизни муносабатларнинг т ѐнг хукуки
субъ
ѐкти сифатида таърфловчи xукукий м ѐъѐ!рларни яратиш

Бѐшинчи йўналиш – кишиларнинг конститутсион ва юридик xукукларини,
ижтимоий кафолатларини ва ахолини ижтимоий химоялашни
таъминлайдиган конунларни ишлаб чикиш. Р
ѐспубликада иктисодий
ислохотларни амалга оширишнинг дастлабки боскичида
ѐ!к кишлок
xўжалигини ислох килишга устунлик б
ѐрилди. Бунга куйидагилар сабаб
бўлди. Биринчидан, Р
ѐспубликамиз иктисоди ѐ!тида аграр соха устунликка
эга, ахолининг кўпчилиги кишлок xўжалигида банд, иктисодий ўсиш кўп
жихатдан шу тармок ахволига боғлик. Ўша пайтда аграр с
ѐктор хиссасига
ялпи ички миллий махсулотнинг 30 фоиздан кўпроғи тўғри к
ѐлади, xалк
xўжалигида банд бўлганларнинг 35 фоизга якини кишлок xўжалигида
ишлайди ва барча ахолининг ярмидан кўпроғи кишлокда яшарди.
Иккинчидан, Р
ѐспублика бутун саноат пот ѐнтсиалининг ярмига якинини
ташкил киладиган саноатнинг кўпгина тармокларини (паxта тоўзалаш,
тўкимачилик,
ѐнгил, оўзик-овкат, ким ѐ! саноати, кишлок xўжалик
машинасоўзлиги ва бошкалар) ривожлантириш истикболлари б
ѐвосита
кишлок xўжалигига боғлик. Учинчидан, кишлок xўжалик махсулотлари
(асосан паxта) Хозирги вактда валюта р
ѐсурслари, Р ѐспублика учун зарур
бўлган озик-овкат махсулотлари, дори-дармонлар, т
ѐxника ва т ѐxнология
ускуналарини ч
ѐтдан сотиб олишни таъминла ѐ!тган асосий манбадир.

Хулоса
Жамият ривожи тариxи шуни аник кўрсатадики, бир ижтимоий
тизимдан бошка тизимга кўчиш учун маълум ўтиш даври объѐктив
заруратдир. Бу зарурат эскирган ха
ѐ!т уклади ўрнига яратиладиган янги
укладни вужудга к
ѐлтиришдаги си ѐ!сий-ижтимоий ва иктисодий
кийинчиликлар билан чамбарчас боғликдир. Ўзб
ѐкистон шароитида бу ўтиш
даври бир н
ѐча боскичдан иборат бўлади, хозирги вактда биринчи боскичдан
(1991-94 йиллар) иккинчи боскич (1995-1999) амалга оширилди ва
2000йилдан янги боскич-эркинлаштириш даври бошланди.
Ўтиш даврининг давом этиш вакти ва боскичлари сони ўтиш даврида
кўлланиладиган катор аник объ
ѐктив ва субъ ѐктив омиллар ва услубларга
боғликдир. Уни нисбатан т
ѐзрок ва тўфонларсиз амалга ошириш бош вазифа
хисобланади. Ўзб
ѐкистонда МДХ давлатлари орасида биринчилардан бўлиб
мустакилликнинг 20 йили давомида мухим ютукларни кўлга киритди.

Фойдаланилган адабие7тлар рўйҳати
Адабиётлар
1. Рустамбаев М.Х., Тухташева У.А. Адвокатура: касб- ҳунар коллежлари
учун ўқув қўлланма. - Т.: Илм Зиё, 2010. – 232 бет.
2. Рустамбаев М.Х., Тухташева У.А. Суд ҳокимияти ва Ўзбекистон
Республикасида суд-ҳуқуқ ислоҳотлар: илмий-публицистик нашр. - Тошкент:
ТДЮИ нашриёти, 2009. – 559 б.
3. Саломов Б. Ўзбекистонда адвокатлик фаолияти. - Т.: Адолат, 1-2 том
2000. – 225 б.
4. O’ zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati: Оliy vа o’rtа mаxsus tа’lim
vаzirligi tomonidan 5380100 yurisprudensiya yo’nalishi bo’yicha bakalavriat
tаlаbаlаri uchun dаrslik: 2 jildlik. / Mualliflar: G.Abdumajidov va boshq. – T.
Konsauditinform-Nashr, 2007. – 360 b. - 472 b.
5. Жўраев И.Б. Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти. Ўқув
услубий қўлланма. - Тошкент: ТДЮИ, 2010 йил. – 8.5 б.т.
Интернет сайтлари:
1. www.ziyonet.uz
2. www.ref.uz
3. www.stat.uz
4. www.gov.uz
5. www.referat.ru

Адам Смит ва унинг кўринмас қўл назарияси

Sotib olish