Afshorlar davlati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	187.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

180 Sotish

Afshorlar davlati

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish……………………………...………………………………….………...….2
I bob. Afshorlar davlatining tashkil topishi va shakllanishi……………………5
II bob. Afshorlar Nodirshoh davrida. Davlatining yuksalishi va taraqqiyoti.
Afshorlarning guruhlari.......................................................................................13
Xulosa………………………………………...………….………………….....…23
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati…………………….………...…25
Ilovalar………………………………………..…………………………………..27

1

Kirish.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta e'tibor
qaratila boshlandi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil
27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi tarixida
muhim iz qoldirdi. O`zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.
Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida
bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining
yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga
tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan.
O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o`zlikni anglash
tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati
darajasiga ko`tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga
yo`l qo`ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m е vasi bo`lgan xulosalargina
bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi” 1
- deb takidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo'lining ijodkori va
rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil etib,
bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu
vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini
boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan
yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va
yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq singdirish
va teran anglatishdan iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda
boy va rang-barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon
sivilizatsiyasi o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi
mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. Har bir
davlatchilik hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o'chmas iz
qoldirgan olimu fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki,
1
Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. B.136ʼ ʼ
2

bugungi xalqlar ular bilan xaqli ravishda faxrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi
bilan tarixn chuqur o`rganila boshlandi. Shu jumladan jahon davlatchiligi
tarixidagi Erondagi Afshorlar davlati davri ham. Bu davlat haqida ham izlanishlar
olib borildi. Lekin afsuski bu davlat va sulolaning jahon tarixidagi o`rni tog`risida
ma’lumotlar kam uchraydi. Erondagi Afshorlar davlati va sulolasi bosqinchilik
yurishlari orqali ko`plab hududlarni egallashga muvaffaq bo`ldilar va bu bilan
ko`plab xalqlarni va ularning tarixini bevosita o`zaro daxldorligiga katta hissa
qo`shdilar. Bu esa keyinchalik u yerda yashayotgan xalqlar hayotida katta
o`zgarishlarga olib keldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Erondagi Afshorlar davlati
va sulolasi hamda ular qoldirgan moddiy va madaniy boyliklar va yodgorliklar
tarixda muhim iz qoldirdi hamda bugungi qimmatli arxeologik va etnologik
kuzatuvlar uchun kata imkoniyatlar yaratmoqda. Afshorlar davlati va sulolasi
jahon tarixida chuqur iz qoldirgan davlatlardan biridir.
Mavzuning dolzarbligi: Afshorlar davlati va sulolasi qadimgi jahon
davlatchiligi tarixida chuqur iz qoldirgan davlatdir. Bu davlat katta hududlarni
egallagan. Afshorlar davlati va sulolasi jahon davlatchiligi va tarixida katta o`rin
tutganiga hech qanday shak-shubha yo`q. Biroq Afshorlar davlati va sulolasi
haqida yangi ma’lumotlar deyarli yo`q hisobi. Bugungi kunda ham bu tarixiy
davlatga hali ham jiddiy etibor berilmayapti. Natijada esa Afshorlar davlati haqida
ma’lumotlar o`ta darajada kam. Bu mavzu bugungi kunda ilmiy tadqiq qilish kerak
bo`lgan mavzulardan biridir. Afshorlar davlati yanada chuqur tadqiqotlarga
muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini tushunish
mumkin.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi Afshorlar
davlati jahon tarixidagi o`rnini yanada kengroq ochib berish. Bu davlat haqida
ma’lumotlar juda kam. shu tufayli Afshorlar davlatiga doir ma’lumotlar bazasini
kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib mohiyatini yanada
oydinlashtirish. Bu mavzuga oid mavjud ma’lumotlardagi noaniqlik va xatolarga
oydinlik kiritish.
3

Mavzuning obyekti: Afshorlar davlati va sulolasi haqida to`liqroq ma`lumotlar
yig`ish va ularning ijtimoiy hamda madaniy hayotini o`rganish orqali ularning
dunyo va davlatlar tarixchiligidagi ro`lini kengroq hamda batafsilroq yoritish va
o`rganish.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi XVIII asr
birinchi choragi — XIX boshlarida Afshorlar davlati va sulolasining rivojlanishi va
ularning ijtimoiy –iqtisodiy, madaniy hayotini o`rganib tahlil qilishdan iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro`yxati va ilovadan tashqari 30 varaqdan iborat.
4

I bob. Afshorlar davlatining tashkil topishi va shakllanishi.
Afshariylar shuningdek, Afsharidlar imperiyasi— Eronning shimoli-sharqidagi
Xuroson viloyatida turkman afshor qabilasi tomonidan tashkil etilgan Eron
imperiyasi, Eron(Fors)da hukmronlik qilgan. Davlatni XVIII asr o‘rtalarida
afshoriylar sulolasi boshqargan. Bu sulolaga 1736-yilda Safaviylar sulolasining
so‘nggi vakilini taxtdan ag‘dargan va o‘zini Eron shohi deb e’lon qilgan yorqin
harbiy sarkarda Nodirshoh asos solgan. Nodirshoh hukmronligi davrida Eron
Sosoniylar imperiyasidan keyingi eng yuqori darajaga yetdi. U o'zining eng yuqori
cho'qqisida hozirgi Eron, Armaniston, Gruziya, Ozarbayjon Respublikasi,
Shimoliy Kavkazning bir qismi (Dog'iston), Afg'oniston, Bahrayn, Turkmaniston,
O'zbekiston va Pokistonni hamda Iroq, Turkiya, Birlashgan Arab Amirliklari va
Ummonning bir qismini nazorat qilgan. O limidan so ng imperiyasining kattaʻ ʻ
qismi Zandlar, Durroniylar, Gruzinlar va Kavkaz xonliklari o rtasida bo linib
ʻ ʻ
ketgan bo lsa, Afshoriylar hukmronligi Xurosondagi kichik mahalliy davlat bilan
ʻ
chegaralangan edi. Nihoyat, Afsharidlar sulolasi 1796-yilda Og'a Muhammad Xon
Qojar tomonidan ag'darib tashlandi, u yangi mahalliy Eron imperiyasini o'rnatdi va
yuqorida aytib o'tilgan bir nechta mintaqalar ustidan Eron hukmronligini tikladi.
Bu sulola Nodir mansub Eron shimoli-sharqidagi Xurosondan kelgan turkman
afshor qabilasi nomi bilan atalgan. 1
Afsharlar dastlab Turkistondan Ozarbayjonga
(Eron Ozarbayjoni) XIII asrda ko‘chib kelganlar. XVII asr boshlarida Buyuk
Abbos o z davlatining shimoliy-sharqiy chegaralarini o zbeklardan himoya qilish
ʻ ʻ
uchun ko plab afshorlarni Ozarbayjondan Xurosonga ko chirdi, shundan so ng
ʻ ʻ ʻ
afsharlar bu hududlarga joylashdi. Nodir afshorlarning Qereqlu urug`iga mansub
edi. 2
Nodir Shoh (Nadr Quli sifatida) Xurosonning afshor qabilasidan bo lgan
ʻ
kamtarona yarim ko chmanchi oilada tug ilgan u yerda mahalliy sarkarda bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Uning hokimiyat sari yo li 1722-yilda G ilzay Mir Mahmud Xo taki zaiflashgan va
ʻ ʻ ʻ
1
Lockhart, L., "Nadir Shah: A Critical Study Based Mainly upon Contemporary Sources", London: Luzac & Co.,
1938,
2
Cambridge History of Iran Volume 7, pp. 2–4
5

parchalanib ketgan Safaviy shohi Sulton Husaynni taxtdan ag darganidanʻ
boshlandi. Shu bilan birga Usmonli va Rus qo shinlari Eron yerlarini egallab
ʻ
oldilar. Rossiya Eronning Shimoliy Kavkaz va Zakavkazdagi Kavkaz hududlarini,
shuningdek, Shimoliy Eronning shimoliy qismini rus-fors urushi bilan egallab oldi,
qo'shni Usmonlilar esa g'arbdan bostirib kirdi. 1724-yilgi Konstantinopol
shartnomasiga ko‘ra, ular bosib olingan hududlarni o‘zaro bo‘lib olishga kelishib
oldilar.
Narigi tomonda Nodir Sulton Husaynning o g li Tahmasp II bilan qo shilib,
ʻ ʻ ʻ
G ilzay afg onlariga qarshi qarshilik ko rsatishga boshchilik qildi, ularning
ʻ ʻ ʻ
yetakchisi Ashrafxonni 1729-yilda poytaxtdan osongina haydab chiqardi va taxtga
Tahmaspni o tkazdi. Nodir Usmonlilar va Ruslardan boy berilgan yerlarni qaytarib
ʻ
olish va Eronda Eron gegemonligini tiklash uchun kurashdi. U sharqda Ghilzaiylar
bilan jang qilganda, Tahmasp Kavkazda halokatli yurish olib bordi, bu
Usmonlilarga g'arbda yo'qotilgan hududlarning katta qismini qaytarib olishga
imkon berdi. Bundan norozi bo‘lgan Nodir 1732-yilda Tahmaspni o‘zining go‘dak
o‘g‘li Abbos III foydasiga taxtdan chetlatdi. To‘rt yil o‘tgach, u yo‘qolgan Fors
erlarining ko‘p qismini qaytarib olgandan so‘ng, Nodir o‘zini shoh deb e’lon
qilishiga ishonch hosil qildi. Mogan tekisligi. 1
Keyinchalik Nodir 1732-yildagi
Resht shartnomasi va 1735-yilgi Ganja shartnomasi orqali 1722—23-yillarda bosib
olingan hududlarni ruslarga berib qo ydi. U ajralmas shimoliy hududlarni nazorat
ʻ
qilib, umumiy Usmonli dushmaniga qarshi yangi rus-eron ittifoqi bilan Usmonli-
Fors urushini davom ettirdi. Usmonli qo shinlari G arbiy Eron va Kavkazning
ʻ ʻ
qolgan qismidan quvib chiqarildi va natijada 1736 yilgi Konstantinopol
shartnomasi Usmonlilarni Eronning Kavkaz ustidan hukmronligini tasdiqlashga
majbur qildi va Nodirni Eronning yangi shohi (qiroli) sifatida tan oldi. 2
Tahmasp
va qojarlar rahbari Fath Ali Xon (Og a Muhammad Xon Qojarning ajdodi) Nodir
ʻ
bilan bog lanib, undan o z ishiga qo shilib, G ilzay afg onlarini Xurosondan quvib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqarishni so radilar. U rozi bo'ldi va shu tariqa milliy ahamiyatga ega shaxsga
ʻ
1
Michael Axworthy Iran: Empire of the Mind (Penguin, 2008) pp.153–156
2
Dowling, Timothy C. (2 December 2014).
6

aylandi. Nodir Fath Alixonning Malek Mahmud bilan yozishmalari borligini bilib,
buni shohga oshkor qilganda, Tahmasp uni qatl qilib, o rniga Nodirni qo shinʻ ʻ
boshlig i qilib tayinlaydi. Nodir keyinchalik Tahmasp Qoli (Taxmaspning
ʻ
xizmatkori) unvonini oldi. 1726 yil oxirida Nodir Mashhadni qayta egalladi. Nodir
to‘g‘ridan-to‘g‘ri Isfahonga yurish qilmaslikni ma’qul ko‘rdi. Dastavval 1729-yil
may oyida Hirot yaqinida abdali afg onlarni mag lub etdi. Keyinchalik Abdali
ʻ ʻ
afg'onlarining ko'plari uning armiyasiga qo'shilishdi. G'ilzay afg'onlarining yangi
shohi Ashraf Nodirga qarshi harakat qilishga qaror qildi, ammo 1729-yil sentyabr
oyida Nodir uni Damg'on jangida mag'lub etdi va noyabr oyida Murchaxo'rtda
yana qat'iy ravishda afg'onlarni Fors tuprog'idan quvib chiqardi. Ashraf qochib
ketdi va Nodir nihoyat Isfahonga kirib, dekabr oyida uni Tahmaspga topshirdi va
qo'shiniga pul to'lash uchun shaharni talon-taroj qildi. Tahmasp Nodirni ko plab
ʻ
sharqiy viloyatlarga, jumladan, o zi tug ilgan Xurosonga hokim qilib qo ydi va uni
ʻ ʻ ʻ
o z singlisiga uylandi. Nodir o'z tarafdorlari tomonidan o'ldirilgan Ashrafni ta'qib
ʻ
qilib, uni mag'lub etdi. 1
1738-yilda Nodir Shoh Qandahordagi so'nggi Hotaki
hokimiyatini qamal qildi va vayron qildi. Yaqin atrofda yangi shahar qurib, unga
“Nodirobod” deb nom berdi.
1735-yilning bahorida Nodir Forsning azaliy raqibi Usmonlilarga hujum qildi va
so'nggi tartibsizliklar paytida yo'qotilgan hududning katta qismini qaytarib oldi.
Shu bilan birga, Abdali afg'onlar qo'zg'olon ko'tarib, Mashhadni qamal qilishdi, bu
esa Nodirni yurishini to'xtatishga va ukasi Ibrohimni qutqarishga majbur qildi. Bu
qo‘zg‘olonni bostirish uchun Nodirga o‘n to‘rt oy kerak bo‘ldi. Nodir va Shoh
o'rtasidagi munosabatlar pasayib ketdi, chunki u generalining harbiy
muvaffaqiyatlaridan xavotirga tushdi. Nodir sharqda yo'q bo'lganda, Tahmasp
Yerevanni qaytarib olish uchun kampaniya boshlab, o'zini ko'rsatishga harakat
qildi. U Nodirning yaqinda qo'lga kiritgan barcha yutuqlarini Usmonlilarga boy
berdi va Tabriz evaziga Gruziya va Armanistonni berish to'g'risida shartnoma
imzoladi. G‘azablangan Nodir Tahmaspni taxtdan tushirish vaqti kelganini ko‘rdi.
1
Tucker, Ernest (2006)
7

U Usmonlilarga qarshi urush uchun xalqdan yordam izlab, shartnomani qoraladi.
Isfahonda Nodir Tahmaspni mast qilib qo'ydi, keyin uni saroy a'yonlariga ko'rsatib,
shunday holatda bo'lgan odam hukmronlikka loyiqmi, deb so'radi. 1732-yilda u
Tahmaspni shohning o'g'li Abbos III foydasiga taxtdan voz kechishga majbur qildi,
unga Nodir regent bo'ldi. Nodir 1730-35-yillardagi urushni davom ettirar ekan,
Usmonli Bag'dodni egallab, keyin uni yo'qotgan viloyatlar evaziga taklif qilish
orqali Armaniston va Gruziyadagi hududlarni qaytarib olishga qaror qildi, ammo
qo'shini mag'lubiyatga uchragach, uning rejasi barbod bo'ldi. Usmonli generali
Topal Usmon Posho 1733-yilda shahar yaqinida. Nodir o'z mavqeini saqlab qolish
uchun imkon qadar tezroq tashabbusni qaytarib olishga qaror qildi, chunki Forsda
allaqachon qo'zg'olon boshlangan edi. U yana kattaroq kuch bilan Topalga duch
keldi va uni mag'lub etdi va o'ldirdi. Keyin u Bag‘dodni, shuningdek shimoliy
viloyatlardagi Ganjani qamal qilib, Usmonlilarga qarshi Rossiya ittifoqiga erishdi.
Nodir Yegevardda (hozirgi Armaniston) ustun Usmonli qo'shinlari ustidan hal
qiluvchi g'alabaga erishdi va 1735-yilning yozida Fors Armanistoni va Gruziya
yana uning hukmronligi ostida edi. 1735-yil mart oyida u Ganjada ruslar bilan
shartnoma imzoladi, unga ko'ra ruslar o'zlarining barcha qo'shinlarini Fors
hududidan 1732-yilgi Resht shartnomasi bilan hali qaytarib berilmagan, asosan,
olib chiqib ketishga rozi bo'ldilar. Derbent, Boku, Tarki va uning atrofidagi
yerlarga nisbatan, natijada butun Kavkaz va Shimoliy materik Eron ustidan yana
Eron hukmronligi tiklandi. Nodir Mo g on tekisliklarida (hozirda Ozarbayjonʻ ʻ
Respublikasi va Eron o rtasida bo lingan) ov bazmidan so ng o zining eng
ʻ ʻ ʻ ʻ
yaqinlariga uni yosh Abbos III o rniga yangi shoh (shoh) deb e lon qilishni taklif
ʻ ʼ
qiladi. Nodirning do stlari bo lmish yaqin kishilarning kichik guruhiga
ʻ ʻ
Tahmaspxon Jalayer va Hasan Ali begim Bestamiy kirgan. Nodirning taklifiga
binoan guruh “demur” qilmadi va Hasan-Ali jim qoldi. Nodir undan nega sukut
saqlaganini so‘raganida, Hasan-Ali Nodir uchun eng yaxshi yo‘l davlatning barcha
yetakchilarini yig‘ib, ularning kelishuvini “imzolangan va muhrlangan rozilik
hujjati”da olish bo‘ladi, deb javob berdi. Nodir bu taklifni ma’qulladi va saroy
tarixchisi Mirzo Mehdixon Astarobodiy ham bo‘lgan kantsler yozuvchilarga
8

xalqning harbiy, diniy va zodagonlarini tekisliklarga chaqirish to‘g‘risida buyruq
jo‘natish topshirildi. 1
1735-yilning noyabrida odamlarning ishtirok etishi uchun
chaqiruv qog'ozi chiqdi va ular 1736-yilning yanvarida yetib kela boshladi.[27]
1736-yilning o sha yanvar oyida Nodir Mo g on tekisligida qo roltoy (Chingizxonʻ ʻ ʻ ʻ
va Temur an analari bo yicha katta yig ilish) o tkazdi. Mo g on tekisligi o zining
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kattaligi va “oziq-ovqatning mo lligi” uchun alohida tanlangan.[28] Hamma
ʻ
Nodirning yangi podshoh bo'lish taklifiga rozi bo'ldi, ko'plari - ko'pchilik bo'lmasa
ham - ishtiyoq bilan, qolganlari esa ag'darilgan Safaviylarni qo'llab-quvvatlasa,
Nodirning g'azabidan qo'rqishdi. Nodir 1736-yil 8-martda Eron shohi taxtiga
o tirdi, bu kunni uning munajjimlari [29] ayniqsa, harbiy, diniy va zodagonlardan
ʻ
tashkil topgan “favqulodda katta yig ilish”da, ayniqsa qulay deb tanlagan edi.
ʻ
Usmonli elchisi Ali Posho 1738-yilda Nodirshoh Xotakilar sulolasining oxirgi
forposti Qandahorni bosib oldi va Nodirobod, Qandahorni tashkil qildi. Endi uning
fikrlari Dehlida joylashgan Mug'allar imperiyasiga qaratildi. Bir vaqtlar sharqda
joylashgan bu kuchli musulmon davlati, zodagonlar borgan sari itoatsiz bo'lib,
Maratha imperiyasining hindu maratlari janubi-g'arbiy tomondan uning hududiga
bostirib kirgach, parchalanib ketdi. Uning hukmdori Muhammadshoh bu
parchalanishni qaytarishga ojiz edi. Nodir afg'on qo'zg'olonchilarini topshirishni
so'radi, ammo Mo'g'ul imperatori rad etdi.
Nodir o zining afg on dushmanlarining Hindistonga panoh topishini bahona
ʻ ʻ
qilib, chegarani kesib o tib, harbiy jihatdan zaif, lekin baribir nihoyatda boy uzoq
ʻ
Sharq imperiyasiga bostirib kirishdi. 2
Peshovar gubernatoriga qarshi ajoyib
yurishda u o'z qo'shinlarining kichik kontingentini deyarli o'tib bo'lmaydigan tog'
dovonlari bo'ylab qo'rqinchli qanotli yurishga olib keldi va Xaybar dovoni og'zida
joylashgan dushman qo'shinlarini butunlay hayratda qoldirib, ularga qaramay,
ularni keskin mag'lub etdi. ikkiga birdan ko'p. Bu G'azna, Kobul, Peshovar, Sind
va Lahorning qo'lga kiritilishiga olib keldi. Nodir Mug allar hududiga ko chib
ʻ ʻ
o tganda, unga sodiq gruzin fuqarolari va Sharqiy Gruziyaning bo lajak qiroli
ʻ ʻ
1
Elton L. Daniel, "The History of Iran" (Greenwood Press 2000) p. 94
2
Hrono.ru
9

Erekle II hamroh bo lib, Nodir qo shinlari tarkibida harbiy qo mondon sifatidaʻ ʻ ʻ
gruzin kontingentini boshqargan. Mug'al qo'shinlari oldindan mag'lubiyatga
uchragach, u yil oxirigacha Hind daryosini kesib o'tib, Hindistonga chuqurroq kirib
bordi. Fors armiyasining Mug'allar imperiyasining shimoliy vassal davlatlari
ustidan tez va hal qiluvchi muvaffaqiyatlari haqidagi xabar Dehlida katta hayratga
sabab bo'ldi, bu esa Mug'allar hukmdori Muhammad Shohni 300 000 ga yaqin
qo'shinni yig'ib, bu yirik qo'shinni shimol tomon yurishga undadi. Fors armiyasi.
Nodirshoh 1739-yil 13-fevralda bo lib o tgan katta Karnal jangida Mug al
ʻ ʻ ʻ
qo shinini uch soatdan kamroq vaqt ichida tor-mor qildi. Ushbu hal qiluvchi
ʻ
g alabadan so ng Nodir Muhammadshohni qo lga oldi va u bilan birga Dehliga
ʻ ʻ ʻ
kirdi. Nodir o'ldirilgani haqida mish-mish tarqalgach, hindlarning bir qismi fors
qo'shinlariga hujum qilib, o'ldirishdi. G'azablangan Nodir o'z askarlariga shaharni
talon-taroj qilishni va talon-taroj qilishni buyurdi. Bir kun davomida (22-mart)
Fors qo‘shinlari tomonidan 20-30 ming hindistonlik o‘ldirilgan va bu
Muhammadshohni Nodirdan rahm-shafqat so‘rashga majbur qilgan. Bunga
javoban Nodirshoh chekinishga rozi bo‘ldi, biroq Muhammadshoh qirollik
xazinasi kalitlarini topshirib, hatto Tovus taxtini ham Fors imperatoriga yo‘qotib
qo‘ydi. Tovus taxti keyinchalik Fors imperatorligining ramzi bo'lib xizmat qildi.
Taxminlarga ko‘ra, Nodir o‘zi bilan yetti yuz million so‘mga yaqin boyliklarni olib
ketgan. Nodir boshqa ajoyib javohirlar qatorida Koh-i-Nur va Daryo-ye Nur
olmoslarini ham qo'lga kiritdi (Koh-e-Nur fors tilida "Nur tog'i", Darya-ye Nur
"Nur dengizi" degan ma'noni anglatadi).
Fors qo'shinlari 1739-yil may oyining boshida Dehlini tark etishdi, lekin ular
ketishdan oldin u o'zi bosib olgan Hind daryosining sharqidagi barcha hududlarni
Muhammadshohga qaytarib berdi. Nodirning askarlari ham o zlari bilan yig ilgan
ʻ ʻ
o ljalarni ortib minglab fil, ot va tuyalarni olib ketishdi. Qaytish yurishida sikxlar
ʻ
tepaliklardan chiqib, Nodirshoh qo shinlarini pistirmaga o tkazib, o lja va
ʻ ʻ ʻ
asirlarning bir qismini o zlari bilan olib ketishdi.
ʻ 1
Biroq Hindistondan tortib olingan
1
Raghunath Rai. "History". p. 19 FK Publications.
10

qolgan o‘lja shunchalik qimmatga tushdiki, Nodir qaytib kelganidan keyin uch yil
davomida Eronda soliq solishni to‘xtatdi.nNodir, ehtimol, oldingi tartibsizliklardan
keyin o'z mamlakatiga bir oz nafas olish imkoniyatini berish uchun imperiyaga
hujum qildi. Uning muvaffaqiyatli yurishi va mablag'ni to'ldirishi u Eronning
azaliy raqibi va qo'shnisi Usmonli imperiyasiga qarshi urushlarini davom ettirishi
mumkinligini anglatardi. Hindiston kampaniyasi Nodir faoliyatining eng yuqori
cho'qqisi edi. Hindistondan qaytgach, Nodir otasi yo‘qligida Forsni boshqargan
to‘ng‘ich o‘g‘li Rizo Qoli Mirzo bilan janjallashib qoladi. Rizo o'zini juda qo'pol
va bir oz shafqatsiz tutdi, lekin u Forsda tinchlikni saqladi. Nodir vafot etgani
haqidagi mish-mishni eshitib, u Safaviylar qirollik asirlari Tahmasp va uning
to‘qqiz yoshli o‘g‘li Abbos III ni qatl etish orqali taxtni egallashga hozirlik ko‘rgan
edi. Bu xabarni eshitgan Rizoning rafiqasi Tahmaspning singlisi o‘z joniga qasd
qiladi. Nodir yigitning bu xatti-harakatidan mamnun bo‘lmay, uni noiblik
lavozimidan chetlatib, xo‘rladi, biroq uni Mvaronunnaron hududini zabt etish
uchun o‘z yurishiga olib ketdi. Uning sog'lig'i sezilarli darajada yomonlashgani
sababli, Nodir tobora despotik bo'lib qoldi. 1740-yilda Xiva xonligini bosib oldi.
Forslar Buxorodagi o zbek xonligini bo ysunishga majbur qilgandan so ng, Nodirʻ ʻ ʻ
Rizoni xonning katta qizi Chingizxon avlodidan bo lganligi uchun unga
ʻ
uylantirmoqchi bo lgan, lekin Rizo qat iyan rad etgan va Nodir qizga o zi
ʻ ʼ ʻ
uylangan. Nodir O rta Osiyoga qilgan bu yurishida Xorazmni ham bosib oldi.
ʻ
Nodir endi Dog'istonni ukasi Ibrohim Qolining bir necha yil oldin yurish paytida
o'limi uchun jazolashga qaror qildi. 1741-yilda Nodir Dog'istonliklar bilan jang
qilish uchun Mozandaron o'rmonidan o'tayotganda, qotil unga o'q uzdi, ammo
Nodir engil yaralandi. U bu tashabbus ortida o'g'li turganidan shubhalana boshladi
va uni Tehronga qamab qo'ydi. Nodirning sog'lig'i tobora kuchayib borayotgani
uning kayfiyatini yanada yomonlashtirdi. Ehtimol, uning kasalligi Nodirni
Dog'istonning lezgin qabilalariga qarshi urushida tashabbusni yo'qotgan. Uning
uchun hafsalasi pir bo'lib, ular partizan urushiga kirishdilar va forslar ularga qarshi
unchalik katta muvaffaqiyatga erisha olmadilar. Nodir o'z yurishi davomida
Dog'istonning katta qismini egallashga muvaffaq bo'lgan bo'lsa-da, lezgilar,
11

shuningdek, avarlar va laklar tomonidan olib borilgan samarali partizan urushi
Eronning Shimoliy Kavkaz mintaqasini bu safar qisqa umrga qayta bosib olishiga
olib keldi; bir necha yil o'tgach, Nodir chekinishga majbur bo'ldi. Xuddi shu
davrda Nodir o‘z o‘g‘lini Mozandarondagi suiqasd ortida turganlikda aybladi. Rizo
g'azab bilan uning aybsizligiga e'tiroz bildirdi, lekin Nodir jazo sifatida uni ko'r
qilib qo'ydi, garchi u darhol pushaymon bo'lsa ham. Ko'p o'tmay, Nodir o'g'lining
ko'zi ojizligini ko'rgan zodagonlarni qatl qila boshladi. O'zining so'nggi yillarida
Nodir tobora paranoyak bo'lib, ko'plab shubhali dushmanlarni o'ldirishni buyurdi.
Nodir orttirgan boyligi bilan Fors dengiz flotini qurishga kirishdi. Mozandaron va
Gilondan yog och olib, Bushehrda kemalar qurdi va Amolda yangi artilleriyaʻ
qurishni buyurdi. U Hindistonda ham o‘ttizta kema sotib oldi. 1
Bahrayn orolini
arablardan qaytarib oldi. 1743-yilda Ummon va uning asosiy poytaxti Maskatni
bosib oldi. 1743-yilda Nodir Usmonli imperiyasiga qarshi yana bir urush boshladi.
Uning ixtiyorida katta qo'shin bo'lishiga qaramay, bu kampaniyada Nodir o'zining
sobiq harbiy yorqinligini kam ko'rsatdi. U 1746-yilda sulh shartnomasi imzolanishi
bilan yakunlandi, bu shartnomada Usmonlilar Nadirga Najafni egallashga ruxsat
berishdi. Forsning afshoriylar sulolasining harbiy kuchlari Safaviylar davlati
parchalanishi davrida Xurosondagi nisbatan noaniq, ammo qonli fraktsiyalararo
zo'ravonliklardan kelib chiqqan. Eronning shimoli-sharqidagi turkman afshor
qabilasining mahalliy sarkardasi Nodir Qoli boshchiligidagi kichik jangchilar
guruhi bir necha yuz kishidan oshmas edi. Nadir shohlar shohi Shahanshoh sifatida
qudratning eng yuqori cho'qqisida, u o'z davrining eng kuchli harbiy kuchini
tashkil etuvchi 375 000 jangchi qo'shinga qo'mondonlik qildi. eng qobiliyatli va
muvaffaqiyatlilardan biri boshchiligida. tarixdagi harbiy rahbarlar. 2

1
Encyclopædia Iranica
2
Cambridge History pp.60–62
12

II bob. Afshorlar Nodirshoh davrida. Davlatining yuksalishi va taraqqiyoti.
Afshorlarning guruhlari.
Agar Afsharidlar imperiyasining qulashi davridagi Eron xaritasiga nazar
soladigan bo`lsak, 1747-yilda Nodir Shoh o'z zobitlarining bir guruhi qo'lida
o'ldirilganidan so'ng, Afsharidlar davlati qulashi va mamlakat o'nlab yillar davom
etgan fuqarolar urushi chog'ida Nodirning qudratli armiyasi parchalanib ketdi.
Taxtga da'vogarlar ko'p bo'lsa-da (ko'pchilik qatorida) butun mamlakat ustidan
nazoratni tiklashga harakat qilgan, Fors Og'a Muhammad Xon Qojarning XVIII asr
oxirigacha bo'lgan yurishlarigacha notinch siyosiy birlik bo'lib qoldi. millatni
birlashtirdi. 1747-yilda Nodir vafotidan so‘ng uning jiyani Ali Qoli (u suiqasdda
ishtirok etgan bo‘lishi mumkin) taxtni egallab, o‘zini Adelshoh (“Adolatli qirol”)
deb e’lon qildi. U Rezo Qolining o‘g‘li 13 yoshli Shahrohdan tashqari Nodirning
barcha o‘g‘illari va nabiralarini qatl qilishga buyurdi. Bu orada Nodirning sobiq
xazinachisi Ahmadshoh Abdaliy Durroniylar saltanatiga asos solib, o zʻ
mustaqilligini e lon qilgan edi. Bu jarayonda sharqiy hududlar yo‘qoldi va keyingi
ʼ
o‘n yilliklarda Durroniylar imperiyasining vorisi-davlati Afg‘onistonning bir
qismiga aylandi. Eronning eng ajralmas hududlari bo'lgan shimoliy hududlarning
taqdiri boshqacha edi. Erekle II va Teymuraz II, 1744-yilda o'zlarining sodiq
xizmatlari uchun Nodirning o'zi tomonidan mos ravishda Kaxeti va Kartli qirollari,
beqarorlikning avj olishidan foydalangan va de-fakto mustaqilligini e'lon qilgan.
Teymuraz II vafotidan keyin Erekle II Kartli ustidan nazoratni o z qo liga oldi va
ʻ ʻ
shu tariqa ikkalasini Kartli-Kaxetiya qirolligi sifatida birlashtirib, uch asr
davomida siyosiy jihatdan birlashgan Sharqiy Gruziyani boshqargan birinchi
gruzin hukmdori bo ldi. materik Erondagi voqealar u Zand davrida de-fakto
ʻ
avtonom bo'lib qolishi mumkin edi. 1
Ketma-ket Qajarlar sulolasi davrida Eron
Gruziya hududlari ustidan Eron hukmronligini tiklashga muvaffaq bo'ldi, to XIX
asr davomida ular qo'shni Imperator Rossiyasiga qaytarib bo'lmaydigan darajada
yo'qoldi. Hozirgi Ozarbayjon, Armaniston va Dog'istonni o'z ichiga olgan
1
Fayllar.org
13

Kavkazdagi qolgan ko'plab hududlar turli xonliklarga bo'linib ketgan. Zandlar va
qojarlar paydo bo lgunga qadar uning hukmdorlari muxtoriyatning turli shakllarigaʻ
ega bo lgan, ammo Eron podshosiga vassal va tobe bo lib qolgan. Ilk Qajarlar
ʻ ʻ
davrida Zaqafqaziya va Dog'istondagi bu hududlar to'liq Eron tarkibiga qo'shilgan
bo'lar edi, lekin oxir-oqibat (Gruziya bilan birga) XIX asrda XIX asrdagi ikki rus-
fors urushi natijasida Imperator Rossiyasiga butunlay yo'qoldi. Odil akasi
Ibrohimni poytaxt Isfaxonni qo‘riqlash uchun yuborib, xato qildi. Ibrohim o zini
ʻ
raqib qilib ko rsatishga qaror qilib, Odilni jangda mag lub etib, ko zini ko r qilib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
taxtga o tirdi. Odil bir yildan kamroq vaqt hukmronlik qilgan edi. Bu orada bir
ʻ
guruh lashkar zobitlari Shahrohni Mashhad zindonidan ozod qilib, 1748-yil
oktabrda shoh deb e lon qiladilar.Ibrohim mag lubiyatga uchradi va 1750-yilda
ʼ ʻ
asirlikda vafot etadi va Odil ham Nodirshohning bevasining iltimosiga ko ra qatl
ʻ
qilinadi. Shahroh boshqa bir qo g irchoq hukmdor Sulaymon II foydasiga qisqa
ʻ ʻ
muddat taxtdan ag darildi, ammo ko r bo lsa-da, uning tarafdorlari tomonidan
ʻ ʻ ʻ
Shahroh taxtga tiklandi. U Mashhadda hukmronlik qilgan va 1750-yillardan
boshlab uning hududi asosan shahar va uning atroflari bilan chegaralangan edi.
1796-yilda Qojarlar sulolasining asoschisi Muhammadxon Qojar Mashhadni
egallab, Shahrohni Nodirshoh xazinalari qayerdaligini oshkor qilishga majburlash
uchun qiynab qo‘ydi. Shahroh ko‘p o‘tmay olgan jarohatlaridan vafot etdi va u
bilan birga afshoriylar sulolasi ham barham topdi. Shahrohning o g illaridan biri
ʻ ʻ
Nodir Mirzo 1797-yilda Og a Muhammadxon Qojar vafotidan so ng qo zg olon
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko tardi, biroq qo zg olon bostirilib, 1803-yil aprelida qatl etildi. Shahroh avlodlari
ʻ ʻ ʻ
XXI asrda Afshar Nodiriy familiyasi bilan davom etmoqda. Safaviylar shia
islomini Eronning davlat dini sifatida kiritgan edilar. Nodir, ehtimol, shia sifatida
tarbiyalangan lekin keyinchalik u hokimiyatni qo'lga kiritib, Usmonli imperiyasiga
kirishni boshlaganida sunniylik e'tiqodini qo'llab-quvvatladi. Uning fikricha,
Safaviy shialigi sunniy Usmonli imperiyasi bilan ziddiyatni kuchaytirgan. Uning
qo shini shia va sunniylardan iborat bo lgan (aniq ozchilik nasroniylar bilan) va
ʻ ʻ
o zining qizilboshlari, shuningdek, o zbeklar, afg onlar, nasroniy gruzinlar va
ʻ ʻ ʻ
armanlar va boshqalardan iborat edi. U Forsning sunniylar uchun maqbulroq
14

bo'lgan din shaklini qabul qilishini xohladi va Forsga shialarning oltinchi imomi
Ja'far as-Sodiq sharafiga "Ja'fariy" deb atagan shialik shaklini qabul qilishni taklif
qildi. U sunniylar uchun ayniqsa haqoratli bo'lgan ba'zi shia amaliyotlarini,
masalan, dastlabki uchta xalifani la'natlashni taqiqladi. Shaxsan Nodir dinga befarq
munosabatda bo'lgan va uning shaxsiy shifokori bo'lib ishlagan frantsuz iezuitlari
uning qaysi dinga e'tiqod qilishini bilish qiyinligini va uni eng yaxshi bilganlarning
ko'pchiligi u dinga ega emasligini aytishgan. Nodir "ja'fariylik" sunniy islomning
beshinchi mazhabi (mazhabi) sifatida qabul qilinishiga va Usmonlilar o'z
tarafdorlariga o'z hududida bo'lgan Makkaga haj yoki ziyorat qilishlariga ruxsat
berishlariga umid qilgan. Keyingi tinchlik muzokaralarida Usmonlilar ja'fariylikni
beshinchi mazhab sifatida tan olishdan bosh tortdilar, ammo ular fors
ziyoratchilariga hajga borishlariga ruxsat berdilar. Nodir qisman ziyorat
savdosidan tushgan daromad tufayli forslarning hajga borish huquqini qo‘lga
kiritishdan manfaatdor edi. 1
Nodirning diniy islohotlaridagi yana bir asosiy
maqsadi Safaviylarni yanada zaiflashtirish edi, chunki shia islomi har doim
sulolani qo'llab-quvvatlovchi asosiy element bo'lgan. Safaviylarni qo'llab-
quvvatlayotganini eshitgandan so'ng, u Fors bosh mullasini bo'g'ib o'ldirdi. Uning
islohotlari orasida kolah-e Nodiri nomi bilan mashhur bo'lgan narsaning kiritilishi
ham bor edi. Bu to'rtta cho'qqisi bo'lgan shlyapa bo'lib, dastlabki to'rtta xalifani
ifodalaydi. Yuqorida aytib o'tilgan maydonning o'ng tomonida ikkita imperator
standarti joylashtirilgan edi: ulardan biri qizil, ko'k va oq chiziqlarda, ikkinchisi
qizil, ko'k, oq va sariq ranglarda, boshqa bezaksiz edi: eski bo'lsa ham me'yorlarga
ko'ra, ularni ko'chirish uchun 12 kishi kerak edi, SHAH ularning tayoqlarini
uzaytirdi va ularni yanada og'irlashtirdi; U, shuningdek, ularning ustiga yangi ipak
ranglarini qo'ydi, biri qizil va sariq chiziqli, ikkinchisi sariq qirrali qizil: ular butun
bir mag'lubiyatdan tashqari, dushman tomonidan olib ketilishining oldini olish
uchun juda katta hajmda qilingan. Polk ranglari tor ipakdan yasalgan, bir
nuqtagacha egilgan, ba'zilari qizil, ba'zilari oq, ba'zilari esa yo'l-yo'l edi. 2
Dengiz
1
Ziyoyev H.Z. Tarix -o tmish va kelajak ko zgusi. –T.: Adabiyot va san at, 2000. –B. 177-178. ̳ ̳ ʼ
2
егодник Ферганской области. –Новый Маргелан, 1902. –С.186-188.
15

kuchlari admiral bayrog'i oq zamin bo'lib, o'rtada qizil Fors qilichi tasvirlangan.
Garchi Jonas Xenveyning yozuvlariga asoslanib, biz qirol Nodirning armiya
polklarining bayroqlari uch quloqli ekanligini ko'rishimiz mumkin, ammo biz o'sha
davrdagi qirollik bayroqlari uch quloqli yoki to'rt quloqli bo'lganmi degan
xulosaga
Afshorlar saljuqiylarning buyuk hijratlari davrida Yaqin Sharqqa kirib
kelganlar. Keyingi ikki asr davomida Afshor nomi hech bir yilnomada
uchramaydi, ammo buning sababi, ehtimol, o sha davr tarixiy asarlarda har qandayʻ
turkiy qabilalarga nisbatan aniqroq nomlar o rniga, odatda, noaniq turkman
ʻ
atamasi qo llangani tufayli bo lsa kerak.
ʻ ʻ Afshorlar Eronning katta qismiga
tarqalib, ularning tuzumning harbiy tayanchini tashkil etgan qabila
konfederatsiyalari edi. Shuningdek, ular Safaviylar davlatini bir qancha shoh
gvardiyasi qo'mondonlari, shuningdek, ko'plab dala qo'mondonlari va viloyat
amaldorlari bilan ta'minladilar. Ammo Safaviylar davrida afshor qabilasi ham
tarqalib ketdi. Turli viloyat yoki tumanlarga hokim etib tayinlangan qabila
boshliqlari o‘z qabila mulozimlarini xizmatkor va qo‘riqchi sifatida olib ketish
tendentsiyasi doimo mavjud bo‘lgan. Biroq kuchli markaziy hokimiyat o rnatishga
ʻ
intilgan Safaviylar davrida bu parchalanish jarayoni ancha kuchaydi. Hukmron
sulola uchun xavfli deb hisoblangan qabilalarning yoki qabilalarning parchalanishi
milliy siyosat masalasiga aylandi. Ko'pincha urug'lar yoki kattaroq qabila tarkibiy
qismlari chegara hududlariga ko'chirilar edi, ular ikkalasi ham chet el bosqinlariga
qarshi qalqon vazifasini o'tashlari va chegaradan o'tish orqali o'zlarining yirtqichlik
moyilligini bartaraf etishlari mumkin edi. Bu jarayon Shoh Abbos I (1587-1629)
davrida o zining eng yuqori cho qqisiga chiqdi.
ʻ ʻ
Afshorlar qirqlu afshor bo'lgan Nodirshoh (davrida o'zlarining avvalgi kuch va
ta'sirini tikladilar. Xurosondagi afshoriylar davlati Nodirshoh va uning to g ridan-
ʻ ʻ
to g ri vorislari o limidan so ng omon qoldi. U Erondagi Zandlar va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Afg onistondagi Dorraniylar o rtasida oraliq davlatni tashkil qilgan.
ʻ ʻ Uning
16

hukmdori SHahroh qariyb yarim asr davomida o'z mustaqilligini saqlab qoldi. U
1796-yilda Og`a Muhammadxon Qojar Xurosonni bosib olganida qiynoqqa
solingan. Afshorlar Qojar qo shinining salmoqli qismini tashkil etgan bo lsa-da,ʻ ʻ
afshor boshliqlari Qojar davlatiga qo zg olonlarni bostirishda va chet el
ʻ ʻ
bosqinchilariga qarshi kurashda qimmatli xizmatlar ko rsatgan bo lsa-da, afshor
ʻ ʻ
qabilasi o sha vaqtga kelib shu qadar tarqoq bo lib qolgan ediki, u o zining avvalgi
ʻ ʻ ʻ
qudratini butunlay yo qotgan edi. Ammo bu taxminlar juda
ʻ
ishonchsizdir. Afshorlar shunchalik tarqoq bo'lib, ko'plari o'troq bo'lib qolishganki,
ularning qanchalar soni haqida aniq tasavvur hosil qilib bo'lmaydi. Erondagi turli
afšar guruhlarning qisqacha tavsifi quyidagicha. G arbiy Ozarbayjondagi Ormiya
ʻ
va uning atrofida muhim afshar guruhi mavjud. Afsonalarga ko'ra, afshorlarning
birinchi to'lqini taxminan o'sha hududda joylashgan. Ammo mavjud tarixiy
manbalarda bu borada hech qanday tasdiqlovchi ma’lumot topa
olishmagan. Hozirgi ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, Ormiyadagi Afshor
mustamlakasi Safaviylar davridan bo'lib, uning asoschisi Qosim Sulton Imonlu
Afshor bo'lgan. 1
Shoh Abbos I hukmronligining dastlabki yillarida Qosim Sulton
afshorlar guruhiga rahbarlik qildi, ularning vazifasi Kermanshoh atrofidagi
yurishlarni himoya qilish edi. U Usmonlilarga qarshi shunday ajoyib kurash olib
bordiki, 1622-23-yillarda Mosul hokimligi bilan taqdirlandi. Ammo oradan ko‘p
o‘tmay, vabo avj olgani sababli, u o‘z qabilasi bilan G‘arbiy Ozarbayjonga qarab
harakat qiladi. Ularning avlodlari Qosim Sulton sharafiga atalgan Qosemlu
urug ini tashkil qilgan. Ormiyaning eng mashhur Afshor hokimlari Fath-Alixon
ʻ
Araslu edi, u Karimxon Zand hokimiyat tepasiga kelishidan oldingi tartibsizliklar
davrida Ozarbayjonning ko p hududlarida, jumladan Tabriz va Maragada
ʻ
(Faso ppi) hukmronlik qilgan.
ʻ Ormiyadagi afsharlar chegara jangchilari edi. Ular
nafaqat Usmonli bosqinlariga duchor bo‘lishlari, balki qo‘shni kurd qabilalari bilan
doimiy urush olib borishlari tufayli ham ko‘p azob chekdilar. Bugungi kunda
Ormiyadagi afsharlar o'troq. Ularning sonini aniq taxmin qilishning iloji bo'lmasa-
da, ular kamida 30 000 kishidan iborat. Nodirshoh 3000 ga yaqin afshor oilasini
1
Politicheskaya jizn russkix musulman do fevralskoy revolyusii, Oksford, 1987;
17

Ormiyadan o zining sevimli dam olish maskanlaridan biriga, Ozarbayjonʻ
janubidagi Jaxattu (hozirgi Zarrina) daryosi vodiysidagi Sayen Qad a (hozirgi
ʼ
Shohin Dez) atrofidagi hududga ko chirdi. XIX asr boshlarida Jaxotu vodiysida
ʻ
3500 Afshor oilalari istiqomat qiladigan 300 ga yaqin qishloqlar, shuningdek,
Mokriy va Moqaddam qabilalari hamda Kurdistondan kelgan ko plab qochqinlar
ʻ
bor edi. Lekin vodiy iqtisodiyoti turklashgan lur qabilasi bo lmish Čahar
ʻ
Douliylarlar kelishi bilan parchalanib ketdi. Og`a Muhammadxon Qojar ularni
Forsdan Qazvin yaqiniga ko chirdi.
ʻ Endi Fath-Alishoh Abbos Mirzoning
iltimosiga ko'ra ularni janubiy Ozarbayjonga ko'chirib o'tkazdi. Jaxatu vodiysiga
kelgan Čahar Douliylar 4000 ga yaqin oilani tashkil qilgan; Ularga Myondobdan
Soyen-Qo'agacha bo'lgan katta yerlar berildi va ular Fors qo'shinini otliq qo'shinlar
bilan ta'minlash sharti bilan daromad olishlari mumkin edi. Biroq, yangi
kelganlarga joy bo'shatish uchun ko'plab afsharlar Ormiyaga qaytishga majbur
bo'lishdi. Chahar Douliylar qishloq xo'jaligiga unchalik qiziqmaganligi sababli
vodiyning farovonligi tobora pasayib bordi. Keyin, 1825-27-yillardagi Rossiya
bilan urush paytida, Čahar Douliylarning ko'p qismi bu hududni tark etib,
Hamadon viloyatidagi hali ham o'z nomini olgan tumanga joylashdi. Urushdan
keyin vodiyda atigi 1000 ga yaqin afshor oilalari va taxminan bir xil miqdordagi
Čahar Dowlilar yashagan. Ikkalasi ham endi zaiflashgan holda, kurdlarning
o'ljasiga aylandi. Ularning ko'pchiligi yozni qo'ylari bilan yaqin atrofdagi
tog'larning yon bag'rida o'tkazdilar. Afshorlarning uchinchi guruhi Xamsa
viloyatida (Zan ān atrofidagi hudud), ehtimol Safaviylar davridan beri yashab
ǰ
kelgan. X. Fildning yozishicha, bu afsharlar dastlab 5000 ga yaqin oilani tashkil
etgan bo lsa, 1920-yilga kelib ularning soni 1000 ga yaqin oilaga qisqargan.
ʻ
Afshorlarning to'rtinchi guruhi Tehron yaqinida o'zini namoyon
qildi. Uning yayloqi Alborz tog lari yonbag irlarida,
ʻ ʻ qeshloqlari esa Raydan bir
necha chaqirim janubi-g arbda Shahriyor va Xor atrofida joylashgan. Beshinchi
ʻ
guruh Mozandaronda o'zini namoyon qildi, ammo bu haqda juda kam ma'lumot
mavjud. Ular atrofdagi qabilalalar tomonidan o'zlashtirilgan, chunki ular haqida
biron bir manbada tilga olinmagan. Afshorlarning oltinchi guruhi Safaviylar
18

davrida Mashad shimolidagi Darra-gaz hududiga yo'l oldi. Muhammad
Mahdiyning yozishicha, qirqlu urug idan bo lgan bu afshorlar Shoh Esmoil Iʻ ʻ
(1501-24) davrida shimoli-g arbiy Erondan u yerga ko chib kelishgan.
ʻ ʻ
A.Kasraviyning ta’kidlashicha, ular Nesa va Abivard tumanlarini o‘zbeklardan
tortib olish uchun Shoh Abbos I tomonidan Chomishg‘azzak kurdlari guruhi bilan
birga Xurosonga ko‘chirilgan. Ayrimlar O zbek boshlig i Ubaydulla vafotidan
ʻ ʻ
keyin Xurosonda avj olgan nizolarda rol o ynagan, deb ta riflagan ma lum bir
ʻ ʼ ʼ
afshor yetakchisi Xosrov Sulton Kurohluni eslatib o tadi.
ʻ Bu o sha viloyatda Shoh ʻ
Taxmasp I davridayoq afshorlar borligini ko rsatadi.
ʻ Muhammad Mahdiyning
yozishicha, 1729 yilda Afg'onistonga qarshi yurishi chog'ida Nodirshoh
qo'shimcha 12 000 afshor oilasini Xurosonga ko'chirgan; bu 2000 oila orasida
Qirqlu urug idan edi. Bu hududlarda o'sha Afshorlarning avlodlari bo'lgan minglab
ʻ
odamlar bordir. Brukning yozishicha, Bo nurd va Quyondan janubda, Sabzavar
ǰ
bilan Nishobur o rtasida ham afshorlar bor. Xurosondagi qirqlu afshorlar o z kuch-
ʻ ʻ
qudrat va ta sirining cho qqisiga shu urug dan bo lgan va Darra-g oz (bugungi
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
kunda ko pincha Muhammadobod deb ham ataladi) yaqinidagi chodirda tug ilgan
ʻ ʻ
Nodirshoh davrida erishdilar. Afshorlarning yettinchi guruhi, kamida Safaviylar
davridan beri, Kermanshoh viloyatida joylashgan. 1
Jouannin ularning sonini 7000
kishi deb hisoblagan. Ularning avlodlari hozir Jolga-ye Afšar dehestoni
(Hamadonning sharqida) va Qang'avor atrofida joylashgan bo'lib , uning yonida
Afšārān nomli qishloq joylashgan. Bu afsharlar chegarachilar bo lib xizmat qilgan
ʻ
va Usmonli imperiyasiga qarshi ko plab urushlarda qatnashgan.
ʻ
Afshorlarning sakkizinchi guruhi saljuqiylar davrida Eronning janubi-g'arbiy
qismida joylashgan. Uning eng qadimgi rahbari Shomla taxminan Xuziston
gubernatori bo'lgan. Safaviylar davrida Gunduzlu, Araslu va Alplu qabilalari
bo'lgan bu afshorlar juda ko'p bo'lib, ular Kuh G'iluya (Kohg'iluya), Ram Hormoz,
Davraq va Shushtarda yashganlar. Safaviylar davrida va Nodirshoh hukmronligi
davrida Xuziston va Kuh Giluya, shuningdek Sayyid Abdulloh Shushtariy,
1
Programmnie dokumenti musulmanskix politicheskix partiy (1917—1920), Oksford, 1985;
19

Tadoshiya-Shushtariy kabi ko plab hokimlar yetishib chiqdi. Lekin ular Lur vaʻ
arab qo shnilari bilan ham tinimsiz Bu esa 1596-97-yillarda Kuh Giluyadagi
ʻ
Araslular va Gunduzlularning nomaqbul gubernatorga qarshi qo'zg'olonlari bilan
yakunlandi. Shoh Abbos I tomonidan jazolash safari bilan yuborilgan
Ollohverdixon qo zg olonni zo ravonlik bilan bostirdi, bu jarayonda minglab
ʻ ʻ ʻ
qabila a zolarini qirg in qildi. 1005-yilgi qo'zg'olon Eronning janubi-g'arbiy
ʼ ʻ
qismidagi afshorlarni xavfli tarzda zaiflashtirdi. Ka'b arablari, Baxtiyoriylar va
boshqa qabilalar o'zlari tanlagan yaylovlarni berish uchun ularga tobora ko'proq
bosim o'tkazdilar, bu esa ko'pchilikning qochishiga sabab bo'ldi. Nodirshoh
o'ldirilishidan keyin (1747) sodir bo'lgan anarxiya davrida Ka'b arablari Davraq
mintaqasini egallab olishganda, Afshor hududlari yanada qisqardi. Xoziston va
Kuh Giluyadan kelgan Afshor qochqinlari Kermanshoh viloyati va Ormiya
tumaniga yo‘l oldilar. Bu yerda o‘sha hududdagi afshorlar orasida yaqin vaqtgacha
Kuh Gelu degan urug‘ bor edi. Bugungi kunda Eronning janubi-g arbiy qismida
ʻ
qolgan afshorlar shushtarlik Guduzlular va Kuh Giluyaning Ahaj Eri qabilasidan
bo lgan afshor urug idir.
ʻ ʻ Shushtar afshorlari o sha shaharning Boleyti nomli ʻ
kvartalida va unga yaqin bo lgan ba zi qishloqlarda yashaydi.
ʻ ʼ Ular 250 ga yaqin
oilani tashkil qiladi. Fors viloyatida afshorlarning ikkita kichik guruhi mavjud.
Afshorlar, ehtimol, ikkinchi va boshqa turkiy ko chmanchilar Fors general-
ʻ
gubernatori bilan kelishmovchilik natijasida 1830-yillarning boshlarida Kerman
viloyatidagi Shirjonga vaqtincha ko chib o tganlarida, qashqo ylarga qo shilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishi mumkin.
ʻ 1
Ikkinchi afshor guruhi Afsār Ūšāgī deb ataladi va Fasaning
Aynallu qabilasining urug'ini tashkil qiladi. Bu guruh Aynallular ortidan Eronning
markaziy qismidan Forsgacha borganmi yoki 1830-yillarda Siryonda ham
to planganmi, noma lum.
ʻ ʼ Ammo, ehtimol, Forsga afsharlarning oldingi ko'chishi
bo'lganm1498-99 yillarda Mansur begim Afshor Fors general-gubernatori etib
tayinlanganda unga ba’zi afshorlar hamrohlik qilgan bo‘lishi mumkin. Har
ehtimolga qarshi Alplu Afshor Qozerun hokimlari, Shoh Abbos I davridan boshlab
1
Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX вв.). – М.: Восточная литература, 1958.;
20

qariyb 250 yil hukmronlik qilgan o z qabila mulozimlariga ega edi.ʻ Kerman
viloyatida afshorlarning kamida uchta guruhi bor. Viloyatga birinchi afsharlar XV-
XVI asrlarda qadam qo'ygan bo'lishsa kerak. Ular 1536—37-yillarda Shoh
Tahmaspning Xurosonga qilgan to rtinchi yurishida qatnashadilar. Zand
ʻ
sulolasigacha Kermonda yana sakkizta afshor hokimi bo‘lgan. Ulardan ikkitasi,
Yusufxon va Valixon, Shoh hukmronligining boshida qirchiboshi bo lib xizmat
ʻ
qilgan . Kermonning afshor hokimlarining oxirgisi Shahrohxon, Nodirshoh
vafotidan keyingi notinchlik davrida Kermonni egallab oldi. U Sistoniylar va
Baluchlarni mag'lub etdi va o'n yil davomida janubi-sharqiy Eronda yarim
mustaqil podshoh sifatida hukmronlik qildi. Ammo u 1758-59-yillarda Karim Xon
Zand tomonidan tor-mor etilgan va o'ldirilgan. Kermon viloyatidagi afshor
guruhlari Afshor va Jahonshohiylar. Ularning oqsoqollari bu guruh Eronning
shimoli-g‘arbiy qismida paydo bo‘lganligini va Forsdagi Faso va Jahrom
mahallalarida uzoq vaqt turgach, Kirmon viloyatiga kelib qo‘nim topganini da’vo
qiladi. Ular Field eslatib o'tgan Zan ān afshorlarining Jahonshahlu urug'iga
ǰ
aloqador bo'lishi mumkin. 1957-yilda ular 1200 ga yaqin oilani tashkil qilgan. Ular
hali ham ko'chmanchi bo'lib, Sīr ān shahrida yashaydilar.Yana bir qabila bu Afshor
ǰ
‘Amu iylardir. Ularning oqsoqollari bu guruhni Nodirshoh tomonidan Ormiya
ʼ
viloyatidan Kermon viloyatiga ko chirganini da vo qiladi.
ʻ ʼ 1957-yilda ular 400 ga
yaqin oilani tashkil qilgan. Uchinchi guruh esa Buchaqchilardir. Ularning
oqsoqollari bu guruh bir vaqtlar Zan ān va Rey afshorlariga qarashli bo'lgan va uni
ǰ
Nodirshoh Kermanga ko'chirgan deb da'vo qiladilar. 1
1957-yilda ular 500 ga yaqin
oilani tashkil etdi. Ular ham ko chmanchi bo lib, Sīr ānda yashaganlar.
ʻ ʻ ǰ
Buchaqchilar mashhur qaroqchilar edi. Sayks o'z boshliqlarini "Forsning Robin
Gudi" deb ta'riflagan Buchaqchilar Birinchi jahon urushi yillarida Eron janubidagi
Britaniyaga qarshi qo zg olonlarda, ayniqsa 1916-yil avgust-oktyabr oylaridagi
ʻ ʻ
qo`zg`alonlarda muhim rol o ynagan. So`nggi guruh esa Afshor Mir Habibiylar
ʻ
deb nomlanadi. Bu guruhning qoldiqlari haligacha Sīr ondagi Bardsir atrofida
ǰ
bo'lishi mumkin. 2
F. Sayks ularning sonini yigirma beshta oila deb
1
Аҳмедов Б.А. Ўрта Осиёнинг XVI - XVIII аср тарихий-жуғрофий адабиёти (ёзма ёдгорликлар). – Т., 1985;
2
Cambridge History of Iran Volume 7, pp. 2–4
21

hisoblagan. Kermandagi afsharlar haqidagi so nggi ta rifni G. Styoberningʻ ʼ
tadqiqotida topish mumkin. Bundan tashqari, Turkiyada afsharlar ko'plab guruhlari
mavjud. Afg‘onistonda ham ko‘plab afsharlar bor. A. Bruk ularning sonini 30 000
kishi deb hisoblaydi. 1845-yilda Afg'onistonda bo'lgan J.P. Ferrierning hisob-
kitoblariga ko'ra, afsharlar Anddiy aholisining to'rtdan uch qismini tashkil
qiladi; va Maymana yaqinidagi Chaxarshanba shahriga borganida, u yerda
Afshorlar, jamshidiylar va qipchoqlar aralash aholi yashaganini ko‘rgan. Ferrier,
Andiy viloyatidagi Ali Iliy turkmanlari asli afshor, deb hisoblardi, ammo G.
Jarring bu nazariyaga shubha bildirdi. Anddiy afshorlarni Shoh Abbos I tomonidan
Xurosondan u yerga ko chirilgan, deb da vo qiladi. Farah va Asfozor (bugungi
ʻ ʼ
kunda Afg oniston Sabzavar deb ataladigan) mintaqalarida hali ham Afshorlar
ʻ
bo lishi kerak. O sha hududning birinchi ma lum bo lgan afshor hokimi Ahmad
ʻ ʻ ʼ ʻ
Sulton bo lib, u 1522-yilda Shoh Ismoil tomonidan bu lavozimga tayinlangan
ʻ
edi. Nodirshoh 1730-yillarning oxirlarida Hindistonga bostirib kirishi chog ida
ʻ
Kobul, Hirot va Afg onistonning boshqa shaharlarini garnizon qilish uchun
ʻ
qoldirgan minglab “Qizilbosh” qo shinlarining avlodlari orasida afsharlar ham
ʻ
bo lishi mumkin.
ʻ
Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, XVIII asr o rtalarida
ʻ Eronda hukmronlik qilgan
sulola. Bu sulolaga 1736-yilda Safaviylar sulolasining so nggi vakilini taxtdan
ʻ
22

ag darib, o ziniʻ ʻ Ozarbayjon va Eron shohi deb e lon qilgan harbiy ʼ
sarkarda Nodirshoh asos solib eng katta davlat yarata oldi desak mubolag`a
bo`lmaydi. Nodirshoh hukmronligi davrida Eron Sosoniylar saltanatidan keyingi
eng katta hududga ega davlat edi . Bu davlat Nodirshoh davrida eng katta hududga
ega paytida hozirgi Eron , Armaniston , Gruziya , Ozarbayjon , Shimoliy Kavkaz
( Dog ' iston ), Afg ' oniston , Bahrayn , Turkmaniston , O ' zbekiston va Pokiston ,
shuningdek Iroq , Turkiya , Birlashgan Arab Amirliklari va Ummon ning ba ’ zi bir
qismlariga hukmronlik qilgan . Nodirshohning o ʻ limidan so ʻ ng imperiyaning katta
qismi Zendlar , Durroniylar , Gruzinlar va Kavkaz xonliklari o ʻ rtasida bo ʻ lingan bir
paytda , Afshorlar hukmronligi esa Xuroson dagi kichik mahalliy davlat bilan
chegaralangan . Afshorlar sulolasi hukmronligi 1796- yilda Og ' a Muhammad Xon
Qojar tomonidan tugatildi . Usmoniylarga qarshi kurash olib borayotgan Nodir
dastlab muvaffaqiyat qozonmadi , lekin 1733- yili yangi kuch to ' plab Kavkazda
harakat boshladi . 1735- yilgi tinchlik sulhiga ko ' ra Gruziya va Armaniston o ' tdi .
1736- yili Sigovushon ( hozirgi Sobirobod ) shahridagi qurultoyda Nodir shohlikka
saylandi , 1740- yili Abbos III ni otasi oldiga jo ' natdi va oradan ko ' p o ' tmay
Tahmasp bilan birga o ' ldirtirib yubordi . Taxtga chiqqan Nodir sunniylikning
hukmdor aqidaligini rasman e ' lon qildi . Bu qo ' shni sunniy davlatlarni egallashda
yordam berishiga ishonardi . Nodir 1737- yili Afg ' onistonga bostirib kirdi . Bir yil
davomida Qandahor va boshqa hududlarni bo ' ysundirdi , bir qancha afg ' on
qabilalari Nodirshoh qo ' shinini asosini tashkil etadigan bo ' ldi . Nodir qo ' shinidagi
barcha forslarni qirib tashlashga qaror qildi , lekin o ' ziga suiqasd uyishtirilib ,
sarkardalaridan biri Solihbey tomonidan 1747- yili 9- may kuni o ' ldirildi . Yangi
saylangan Shoh Ali Nodirni uning buyrug'i bilan o'ldirilganini ma'lum qildi.
Nodirshoh vafot etgach, u tuzgan imperiya sarkardalari o'rtasida bo'lib olinadi.
Aytish mumkinki bu davlat va sulola qisman ma`lum bir vaqt mobaynida Erondagi
o`z davrining yaxshi sulolalaridan biri sifatida qisqa davr mobaynida bo`lsada
yuksak bir taraqqiyotga erisha oldi. Shu bilan birga bugungi zamonaviy Eron
tarixida ham ulkan va yaxshi xotiralar ava yaxshi davr sifatida eslanadi. Umuman
23

olib aytganda, Afshorlar sulolasi nafaqat Eron balki bugungi kundagi boshqa
ko`plab davlatlar taqdiriga ta`sir o`tkaza oldi.
Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro`yxati:
24

Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Ziyoyev H.Z. Tarix -o `tmish va kelajak ko `zgusi. –T.: Adabiyot va san at,
ʼ
2000. –B. 177-178.
2. Шахназаров А.И. Сельское хозяйство в Туркестанском крае.–С-Пб. 1908.
3. Programmnie dokumenti musulmanskix politicheskix partiy (1917—1920),
Oksford, 1985;
4. Revolyusiya v Sredney Azii glazami musulmanskix, Oksford, 1985;
5. Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX вв.). –
М.: Восточная литература, 1958.;
6. Аҳмедов Б.А. Ўрта Осиёнинг XVI - XVIII аср тарихий-жуғрофий адабиёти
(ёзма ёдгорликлар). – Т., 1985;
7. A . Kasraviy , “ Af šā rh ā- ye Ḵ ū zest ā n ”, “ Enteq ā d - e maqala r ā
ǰ e ʿ be T ?arz ī Afs ā r ”
va “Ī l - e Af š ar ,” Tehran , maq ā13 Č e , /1956, 80-85, 96-97 va 122-28- betlar .
8. F . K ö pr ü l ü, “ Av ş ar ,” İ A , fasc . 11, Istanbul, 1949, 28-38-betlar (qisqartirilgan
varianti “Af sh ar”, EI 2
I, 239-41-betlar).
9. B. Nikitine, "Les Afšārs d'Urumiyeh", JA , 1929, 67-123-betlar.
10. G. Stöber, Die Afshar Nomadismus im Raum Kerman , Marburg, 1978.
11. L. Lokhart, Nodir Shoh , London, 1938. JR Perri, Karim Xon Zand , Chikago,
1979.
Qo`shimcha va internet manbaalari:
25

1. www.Fayllar.org
3.www.Ziyonet.uz
4.www.History.ru
5.www.Atayli.net
6.www.Hrono.ru
Ilovalar
1-ilova.
26

Afshorlar sulolasi davri tangasi.
2-ilova.
27

Afshorlar sulolasi ramzi.
3-ilova.
28

Afshorlar sulolasining vakili - Nodirshoh
29

Afshorlar davlati tarixi

Sotib olish