Dokument ma'lumotlari

Narxi 33000UZS
Hajmi 49.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

17 Sotish

Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari

Sotib olish
1O ‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA ’ LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI K U R S I S H I Mavzu: Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………..……3 I BOB. AGRAR MUNOSABATLARNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Agrar munosabatlarning mohiyati va mazmuni …………….….……..……6 1.2. Agrar munosabatlarning rivojlanish bosqichlari ……………….…………13 1.3. Agrar sektorning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati ……………………..18 II BOB. AGRAR MUNOSABATLARNING BOZOR TIZIMIDAGI O‘RNI VA XUSUSIYATLARI 2.1. Agrar sektor va bozor munosabatlarining o‘zaro bog‘liqligi …………......22 2.2. Bozor iqtisodiyotida agrar sektorni rivojlantirish omillari ……………..…25 2.3. O‘zbekistonda agrar sektorni modernizatsiya qilish yo‘nalishlari ….…….28 Xulosa …………………………………………………………………………33 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………….….…………35 3KIRISH Hozirgi kunda agrar sektor har qanday mamlakat iqtisodiyotining muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Agrar munosabatlar deganda, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida yuzaga keladigan iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tushuniladi. Ushbu munosabatlar aholining oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, ish o‘rinlari yaratish va mamlakatning eksport salohiyatini oshirish kabi muhim jihatlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli agrar munosabatlarni o‘rganish va ularning bozor tizimidagi xususiyatlarini tahlil qilish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Agrar munosabatlar o‘zining uzoq tarixiy rivojlanish jarayoniga ega bo‘lib, dastlab tabiiy xo‘jalik shaklida mavjud bo‘lgan. Odamlar o‘z ehtiyojlari uchun dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. Vaqt o‘tishi bilan mehnat taqsimoti chuqurlashdi, mahsulot ortiqchalari paydo bo‘ldi va almashinuv jarayonlari rivojlandi. Bu esa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining bozor munosabatlariga integratsiyalashuviga zamin yaratdi. Hozirgi kunda agrar munosabatlar bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi sifatida qaraladi va uning samarali faoliyat yuritishi mamlakat iqtisodiy barqarorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, agrar sektorning rivojlanishi ishlab chiqarish texnologiyalarining takomillashuvi, innovatsiyalar va zamonaviy boshqaruv usullarini tatbiq etish bilan uzviy bog‘liq. Masalan, raqamli texnologiyalar va sun’iy intellekt qishloq xo‘jaligi jarayonlarini avtomatlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Smart-fermerlik tizimlari tuproqni monitoring qilish, hosildorlikni prognozlash va suv resurslarini samarali boshqarishga yordam beradi. Bu esa agrar ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligida ekologik barqarorlikni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Zararli kimyoviy moddalardan foydalanishni kamaytirish, organik dehqonchilikni rivojlantirish va biologik xilma-xillikni saqlab qolish agrar munosabatlarning dolzarb jihatlaridan biri hisoblanadi. Ko‘pgina davlatlarda 4qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarining ekologik standartlarga rioya etishi rag‘batlantirilmoqda, bu esa nafaqat iqtisodiy barqarorlikka, balki atrof-muhitni muhofaza qilishga ham xizmat qiladi. Bundan tashqari, agrar sohada bandlik masalasi ham dolzarb bo‘lib, u aholining turmush darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jaligida ish o‘rinlarini yaratish va yangi texnologiyalarni joriy qilish orqali qishloq hududlarida yashovchi aholining daromadlarini oshirish mumkin. O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlar fermerlar va tadbirkorlar uchun qulay shart-sharoit yaratishga qaratilgan bo‘lib, agrar sektorning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar sektorning rivojlanishi ko‘plab omillarga bog‘liq. Ularga yerga egalik qilish shakllari, davlatning agrar sohadagi siyosati, kredit va subsidiyalar tizimi, texnologik modernizatsiya va innovatsion yondashuvlar kiradi. Shu bilan birga, xalqaro tajribalar shuni ko‘rsatadiki, agrar sektorga yo‘naltirilgan sarmoyalar va ilg‘or texnologiyalardan foydalanish qishloq xo‘jaligi mahsuldorligini oshirish va bozor talablariga mos mahsulot yetishtirish imkonini beradi.Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi xususiyatlarini tahlil qilish bugungi kunda O‘zbekiston uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki mamlakatimizda qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotning asosiy tarmoqlaridan biri bo‘lib, aholining katta qismi ushbu sohada band. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan olib borilayotgan islohotlar qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish, fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash va agroklaster tizimini rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu islohotlarning samaradorligi agrar munosabatlarning bozor iqtisodiyotiga moslashuvi va zamonaviy boshqaruv tizimlariga integratsiyalashuvi bilan chambarchas bog‘liq. Kurs ishining asosiy maqsadi – agrar munosabatlarning shakllanishi va ularning bozor iqtisodiyotidagi ahamiyatini tahlil qilish hamda O‘zbekistonda ushbu jarayonni rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. 5Kurs ishining dolzarbligi agrar sektorning iqtisodiy barqarorlik va oziq- ovqat xavfsizligini ta’minlashdagi rolidan kelib chiqadi. Bugungi kunda qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talab ortib borayotgan bir paytda, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, eksport salohiyatini kengaytirish va innovatsion yondashuvlarni joriy etish dolzarb masala hisoblanadi. Shu sababli agrar munosabatlarni o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. Kurs ishining obyekti : Ushbu ishda agrar munosabatlar tizimi, uning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni va rivojlanish xususiyatlari o‘rganiladi. O‘zbekiston agrar sektori misolida qishloq xo‘jaligidagi iqtisodiy munosabatlar va ularning samaradorlik darajasi tahlil qilinadi. Kurs ishining predmeti : Agrar munosabatlarning shakllanishi, rivojlanishi va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari hamda O‘zbekiston agrar sektorini modernizatsiya qilish jarayonlari tadqiqot predmetini tashkil etadi. Kurs ishining tarkibi ikki bobdan iborat bo‘lib, har bir bob o‘z navbatida uch bo‘limdan tashkil topgan. Birinchi bob agrar munosabatlarning nazariy asoslarini yoritishga qaratilgan. Unda agrar munosabatlarning mohiyati, rivojlanish bosqichlari va iqtisodiyotdagi o‘rni tahlil qilinadi. Ikkinchi bob esa agrar sektorning bozor tizimidagi o‘rniga bag‘ishlanib, unda agrar sektor va bozor iqtisodiyotining o‘zaro bog‘liqligi, rivojlantirish omillari hamda O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar xususida fikr yuritiladi. 6I BOB. AGRAR MUNOSABATLARNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Agrar munosabatlarning mohiyati va mazmuni Agrar munosabatlar qishloq xo‘jaligi sohasidagi iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu munosabatlar yerga egalik qilish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, mulkchilik shakllari, dehqon va fermer xo‘jaliklari hamda agrar bozor faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Agrar munosabatlar jamiyatning iqtisodiy tizimi va agrar siyosatiga bevosita bog‘liq bo‘lib, ularning shakllanishi va rivojlanishi turli omillar ta’sirida sodir bo‘ladi. Agrar munosabatlarning mohiyati va mazmuni quyidagi asosiy yo‘nalishlarda ko‘rinadi: 1. Yerga egalik qilish shakllari – Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining asosiy omili bo‘lgan yerga egalik qilish shakllari davlat, jamoa va xususiy mulk shaklida bo‘lishi mumkin. Bu munosabatlar yer islohoti, yerga egalik huquqi va uni boshqarish tizimi orqali tartibga solinadi. Davlat egaligidagi yerlar strategik ahamiyatga ega bo‘lib, ularni ijaraga berish yoki uzoq muddatli foydalanish huquqi asosida taqsimlash mumkin. Jamoa mulki bo‘lgan yerlar esa kooperativlar va dehqon jamoalari tomonidan boshqariladi. Xususiy mulk shaklida esa yer egalari uni mustaqil tarzda boshqarish, sotish yoki ijaraga berish huquqiga ega bo‘ladilar. 1 Yerga egalik qilish shakllari agrar siyosatning muhim qismidir va qishloq xo‘jaligi samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, yer bozorining shakllanishi, uning narxlari va huquqiy tartibga solinishi agrar ishlab chiqarish jarayonlariga ta’sir etuvchi muhim omillardan biridir. Ko‘pgina mamlakatlarda 1 Tursunov Bahodir Anvarovich, Qodirov Anvar Salimovich. Agrar iqtisodiyot asoslari. – Toshkent: Fan, 2019. 7yer egalik qilish tartibi qonuniy asosda qat’iy tartibga solingan bo‘lib, mulkdorlarning huquqlari va majburiyatlari aniq belgilab qo‘yilgan. Yerga egalik qilish shakllarining rivojlanishi qishloq xo‘jaligi yerlaridan samarali foydalanish, hosildorlikni oshirish hamda ekologik muvozanatni saqlash imkonini beradi. Bu jarayonda zamonaviy yer kadastri tizimi, geoaxborot texnologiyalari va raqamli boshqaruv mexanizmlaridan foydalanish tobora kengayib bormoqda. Ayniqsa, raqamli texnologiyalar yordamida yer resurslarini hisobga olish, monitoring qilish va optimallashtirish agrar sohada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuningdek, yerga egalik qilish shakllari qishloq xo‘jaligi korxonalarining investitsion jozibadorligini belgilovchi muhim omildir. Fermerlar va agrar tadbirkorlar yerga egalik qilish shakllari orqali o‘z bizneslarini yanada rivojlantirish, ishlab chiqarish jarayonlarini samarali boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu boisdan, yer islohoti va agrar sektordagi huquqiy mexanizmlar doimiy ravishda takomillashtirib borilmoqda. 1. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi – Ushbu sohada agrar munosabatlar dehqonchilik, chorvachilik va boshqa qishloq xo‘jaligi tarmoqlari orqali shakllanadi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida texnologiyalar, resurslardan foydalanish va samaradorlik muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda qishloq xo‘jaligida zamonaviy texnologiyalardan keng foydalanish natijasida hosildorlik oshmoqda. Traktorlar, kombaynlar, avtomatlashtirilgan sug‘orish tizimlari va agrodrondan foydalanish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, organik dehqonchilik va ekstensiv chorvachilik usullari ham keng joriy qilinmoqda. 2 2 Bekmurodov Uktam Sharipovich. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti. – Toshkent: Universitet, 2020. 8Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining barqaror rivojlanishi uchun resurslardan oqilona foydalanish zarur. Xususan, suv resurslarining samarali boshqarilishi, unumdor tuproqlarni saqlash va ekin maydonlaridan maksimal foydalanish asosiy vazifalar qatoriga kiradi. Agronomiya, o‘simliklarni himoya qilish va seleksiya ishlari qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini yangi bosqichga olib chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi. Chorvachilik sohasida yuqori sifatli yem resurslaridan foydalanish, zotdor hayvonlarni yetishtirish va zamonaviy veterinariya xizmatlarini yo‘lga qo‘yish orqali mahsuldorlik oshirilmoqda. Genetik modifikatsiya va seleksiya tadqiqotlari ham chorvachilik sohasida yuqori natijalarga erishish imkonini bermoqda. Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining barqarorligi iqlim o‘zgarishlariga moslashish qobiliyatiga ham bog‘liq. Shuning uchun issiqxona xo‘jaliklari, tomchilatib sug‘orish tizimlari va ekinlarni muhofaza qilish usullari tobora keng qo‘llanilmoqda. Zamonaviy agrotexnologiyalar va raqamlashtirish jarayonlari qishloq xo‘jaligida samaradorlikni oshirish va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishda muhim omillardan biri hisoblanadi.Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ilmiy tadqiqotlar, innovatsion yondashuvlar va investitsiyalar ham muhim rol o‘ynaydi. Davlat tomonidan fermerlarga ajratilayotgan subsidiyalar va kreditlar, qishloq xo‘jaligi texnikalarini modernizatsiya qilish, shuningdek, xalqaro tajribani o‘rganish orqali sektorni rivojlantirish istiqbollari yanada kengayib bormoqda. Mulkchilik shakllari – Agrar sohadagi mulkchilik davlat, xususiy, jamoaviy va aralash shakllarga ajratiladi. Har bir mulkchilik shakli o‘ziga xos iqtisodiy va ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lib, qishloq xo‘jaligi samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 9Mulkchilik shakllari Agrar sohadagi mulkchilik davlat, xususiy, jamoaviy va aralash shakllarga ajratiladi. Har bir mulkchilik shakli o‘ziga xos iqtisodiy va ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lib, qishloq xo‘jaligi samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Quyidagi jadvalda mulkchilik shakllari va ularning asosiy xususiyatlari keltirilgan: Mulkchilik shakli Tavsifi Afzalliklari Kamchiliklari Davlat mulki Qishloq xo‘jaligi yerlarining davlat egaligida bo‘lishi Markazlashgan boshqaruv, uzoq muddatli rejalashtirish Innovatsion jarayonlarning sustligi, byurokratiya Xususiy mulk Fermerlar yoki yuridik shaxslar tomonidan boshqariladigan yerlar Raqobat muhitining shakllanishi, ishlab chiqarish samaradorligi Mulk egalari o‘rtasidagi ijtimoiy tengsizlik Jamoaviy mulk Kooperativlar va jamoaviy xo‘jaliklar tomonidan boshqariladigan yerlar Hamkorlik asosida ishlab chiqarish, ijtimoiy barqarorlik Samaradorlik yetarlicha yuqori emas Aralash mulk Xususiy va davlat hamkorligidagi yerlar Resurslardan samarali foydalanish, investitsiyalar jalb qilish Murakkab boshqaruv tizimi Mulkchilik shakllarining har biri agrar munosabatlarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Davlat mulki yirik strategik loyihalarni amalga oshirishga xizmat qilsa, xususiy mulk bozor iqtisodiyotining rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi. Jamoaviy mulk 10esa dehqonlar va fermerlarning o‘zaro hamkorligi orqali ishlab chiqarishni tashkil etish imkoniyatini beradi. Aralash mulk shakli esa davlat va xususiy sektorning o‘zaro integratsiyasi asosida resurslardan samarali foydalanishga imkon yaratadi. Mulkchilik shakllarining to‘g‘ri tanlanishi qishloq xo‘jaligi samaradorligini oshirish, yer resurslaridan oqilona foydalanish hamda dehqon va fermerlar farovonligini ta’minlashga xizmat qiladi. Davlat tomonidan qishloq xo‘jaligi mulkchiligini tartibga solish va fermerlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha amalga oshirilayotgan siyosatlar sektorning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Mehnat munosabatlari – Agrar sektor ishchilari, fermerlar va dehqonlar o‘rtasidagi mehnat taqsimoti va bandlik tizimi agrar munosabatlarning muhim tarkibiy qismidir. Mehnat munosabatlari qishloq xo‘jaligi korxonalarida ish haqi, mehnat unumdorligi va ish sharoitlari kabi omillar bilan bog‘liqdir. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozori – Agrar ishlab chiqarish mahsulotlari bozordagi talab va taklif asosida shakllanadi. Mahsulotlarning narxi, savdo tarmog‘i va eksport imkoniyatlari agrar munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Davlatning agrar sohadagi roli – Davlat agrar sohani tartibga solish, fermerlarga subsidiya va kredit ajratish, qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini rivojlantirish kabi vositalar orqali bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsion texnologiyalar va raqamlashtirish – Zamonaviy qishloq xo‘jaligi innovatsion texnologiyalar, sun’iy intellekt va raqamli boshqaruv tizimlaridan foydalanish orqali samaradorlikni oshiradi. 11Agrosanoat klasterlari – Agrar sohaning rivojlanishida agrosanoat klasterlarining o‘rni muhim bo‘lib, ular fermer xo‘jaliklarini yagona tizimga birlashtirish orqali samaradorlikni oshiradi. Ekologik barqarorlik va qishloq xo‘jaligi – Atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik toza mahsulotlar yetishtirish va yer resurslaridan samarali foydalanish agrar munosabatlarning ajralmas qismidir. Agrar sohada bandlik va ijtimoiy muammolar – Qishloq hududlarida aholi bandligini ta’minlash, yoshlarni qishloq xo‘jaligiga jalb qilish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish masalalari muhim ahamiyatga ega. Agrobiznes va kooperativlar – Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash jarayonida agrobiznes va fermer kooperativlarining roli ortib bormoqda. Oziq-ovqat xavfsizligi – Agrar sektorning barqaror rivojlanishi oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi. Iqlim o‘zgarishi va qishloq xo‘jaligi – Iqlim o‘zgarishlari natijasida agrar sektor oldida yangi muammolar vujudga kelmoqda va ularni bartaraf etish uchun moslashuv strategiyalari ishlab chiqilmoqda. Xalqaro agrar hamkorlik – Global oziq-ovqat bozorlarida ishtirok etish, eksport imkoniyatlarini kengaytirish va xalqaro tajribalarni o‘zlashtirish muhim ahamiyatga ega. Qishloq infratuzilmasini rivojlantirish – Zamonaviy yo‘llar, transport va saqlash tizimlarini rivojlantirish orqali agrar mahsulotlarning samarali taqsimotini ta’minlash mumkin. 12Mahsulotlarni qayta ishlash va saqlash tizimi – Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash va ularning uzoq muddat saqlash imkoniyatlarini yaratish sektorning rivojlanishi uchun muhim sanaladi. 3 Biotexnologiyalar va genetik modifikatsiya – Zamonaviy biotexnologiyalar va genetik modifikatsiya orqali hosildorlikni oshirishga qaratilgan tadqiqotlar olib borilmoqda. Qishloq xo‘jaligidagi investitsiyalar – Agrar sohani moliyalashtirish va investitsiyalar jalb qilish orqali samaradorlikni oshirish rejalashtirilmoqda. Fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash – Fermerlarga subsidiya va kredit ajratish orqali ularning rivojlanishiga ko‘maklashish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Yangi texnologiyalar va qishloq xo‘jaligi innovatsiyalari – Dronlar, sun’iy intellekt va raqamlashtirish orqali qishloq xo‘jaligi samaradorligini oshirishga e’tibor qaratilmoqda. Agrar munosabatlar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, yerga egalik qilish, mulkchilik shakllari va mehnat munosabatlarini qamrab olgan murakkab iqtisodiy munosabatlardir. Ularning rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotining barqarorligiga, oziq-ovqat xavfsizligiga va qishloq aholisi farovonligiga ta’sir ko‘rsatadi. Agrar sektorning samarali rivojlanishi uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, mehnat unumdorligini oshirish va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. 3 Dehqonov Sherzod Abduqodirovich. Yer munosabatlari va dehqonchilik tizimi. – Toshkent: Mehnat, 2021. 131.2. Agrar munosabatlarning rivojlanish bosqichlari Agrar munosabatlar insoniyat tarixining turli bosqichlarida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot jarayoniga mos ravishda rivojlanib kelgan. Ularning shakllanishi va rivojlanish bosqichlari jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari va mulkchilik munosabatlari bilan bevosita bog‘liq. Tabiiy xo‘jalik bosqichi Bu bosqichda agrar faoliyat insonning hayot kechirish ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo‘lib, asosiy oziq-ovqat manbai bo‘lgan dehqonchilik va chorvachilikning ibtidoiy shakllari mavjud edi. Insonlar dastlabki dehqonchilik tajribalarini to‘plab, yerga ishlov berish va chorva boqishning oddiy usullarini qo‘llaganlar. Bu bosqichning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: - Yerga egalik qabilaviy va jamoaviy shaklda bo‘lib, hech kim shaxsiy mulkka ega bo‘lmagan. - Mehnat qurollari dastlab tosh va yog‘ochdan tayyorlangan bo‘lsa, keyinchalik metalldan ishlangan oddiy qurollar paydo bo‘lgan. - Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari asosan oilaviy iste’mol uchun yetishtirilgan va ortiqcha mahsulot juda kam bo‘lgan. - Mahsulot almashinuvi kam rivojlangan bo‘lib, asosan tabiiy almashuv shaklida amalga oshirilgan, ya’ni ortiqcha mahsulot boshqa kerakli narsalar bilan ayirboshlangan. - Insonlar ob-havo sharoitlariga to‘liq bog‘liq holda yashagan, hosildorlik esa tabiiy omillarga qarab o‘zgarib turgan. 14- Dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi bilan bir qatorda, yer unumdorligini oshirish bo‘yicha dastlabki tajribalar to‘planib, yerga ishlov berish va suv chiqarish tizimlari shakllana boshlagan. - Yerga egalik qabilaviy va jamoaviy shaklda bo‘lgan. - Mehnat qurollari oddiy va ibtidoiy bo‘lgan. - Mahsulot almashinuvi kam rivojlangan bo‘lib, asosan tabiiy almashuv shaklida amalga oshirilgan. Feodal tuzum davri Feodal tuzum sharoitida agrar munosabatlar tabaqalashtirilgan tuzilishga ega bo‘lib, yirik yer egalari va dehqonlar o‘rtasida asosan majburiy mehnatga asoslangan bo‘lgan. Bu davrda yer mulkchiligi qat’iy tabaqalashtirilgan bo‘lib, dehqonlarning huquqlari cheklangan, ularning ijtimoiy mavqei esa qattiq nazorat qilingan. Asosiy xususiyatlari quyidagi jadvalda keltirilgan: Xususiyat Tavsif Yer egalari Yirik yer egalari (lordlar, beklar, amaldorlar) yerga egalik qilgan va undan foyda olish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Dehqonlar huquqi Dehqonlar yerdan foydalanish huquqiga ega bo‘lsalar-da, hosilning katta qismini yer egalariga topshirishgan va ular ustidan jismoniy hamda iqtisodiy nazorat o‘rnatilgan. Mehnat shakli Mehnatning asosiy shakli dehqonlarning majburiy mehnati (barshchina) yoki hosildan ulush chiqarish (obrok) bo‘lgan. Iqtisodiy erkinlik Dehqonlarning iqtisodiy erkinligi cheklangan bo‘lib, ular o‘z yerlarini erkin tark eta olmaganlar. Texnologiya Agrar ishlab chiqarishda texnologiyalar juda sekin rivojlangan, dehqonlar asosan an’anaviy usullardan foydalanganlar. Bozor aloqalari Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining bozordagi ahamiyati past 15Xususiyat Tavsif bo‘lib, asosan ichki iste’mol uchun ishlab chiqarilgan. Yer unumdorligi Yerdan samarali foydalanish tizimi yetarlicha rivojlanmagan bo‘lib, hosildorlik darajasi pastligicha qolgan. Qonun-qoidalar Agrar munosabatlar qattiq qonun-qoidalarga asoslangan bo‘lib, dehqonlarning huquqlari cheklangan, ko‘pchilik qaramlik sharoitida yashagan. Sug‘orish tizimi Sug‘orish va yerga ishlov berish texnologiyalari oddiy bo‘lib, hosildorlik tabiiy sharoitlarga bog‘liq bo‘lgan. Ijtimoiy tabaqalanish Feodal ierarxiya tizimi yer egalari va dehqonlar o‘rtasidagi iqtisodiy farqni yanada kuchaytirgan. Agrar taraqqiyot Ko‘pgina jamiyatlarda feodal tartiblar tufayli qishloq xo‘jaligi mustahkam rivojlana olmagan va dehqonlarning hayoti og‘ir sharoitlarda kechgan. Hududiy farqlar Feodalizm davrida agrar munosabatlar mahalliy an’analarga va davlat siyosatiga bog‘liq holda turlicha rivojlangan. Majburiyatlar Dehqonlarning majburiyatlari faqat iqtisodiy emas, balki harbiy xizmat yoki boshqa ijtimoiy majburiyatlarni ham o‘z ichiga olgan. - Yirik yer egalari (lordlar, beklar, amaldorlar) yerga egalik qilgan. - Dehqonlar yerdan foydalanish huquqiga ega bo‘lsalar-da, hosilning katta qismini yer egalariga topshirishgan. - Mehnatning asosiy shakli dehqonlarning majburiy mehnati (barshchina) yoki hosildan ulush chiqarish (obrok) bo‘lgan. Kapitalistik agrar munosabatlar 16Bozor iqtisodiyoti rivojlanishi bilan qishloq xo‘jaligida ham bozor munosabatlari shakllana boshladi. Asosiy xususiyatlari: - Xususiy mulkchilik keng rivojlangan. - Yollanma mehnat va tovar ishlab chiqarish rivojlangan. - Qishloq xo‘jaligi texnik jihatdan rivojlana boshlagan. - Fermer xo‘jaliklari shakllangan va agrar sohada bozor munosabatlari paydo bo‘lgan. 4. Zamonaviy agrar munosabatlar Hozirgi davrda agrar munosabatlar bozor iqtisodiyoti va texnologik taraqqiyot bilan chambarchas bog‘liq. Asosiy xususiyatlari:  Agrar sektorda innovatsion texnologiyalar va raqamli yechimlardan foydalanish kuchaymoqda. Sun’iy intellekt, dronlar, avtomatlashtirilgan sug‘orish tizimlari qishloq xo‘jaligida keng qo‘llanilmoqda.  Yirik agroklasterlar va qishloq xo‘jaligi korporatsiyalari shakllangan bo‘lib, bu ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda.  Davlat tomonidan subsidiyalar va kreditlar ajratish orqali fermerlar qo‘llab-quvvatlanmoqda. Ayniqsa, kichik va o‘rta fermer xo‘jaliklari uchun imtiyozli kreditlar berilmoqda.  Agrar sohada ekologik barqarorlik va oziq-ovqat xavfsizligi muhim omilga aylangan. Organik dehqonchilik va qayta tiklanuvchi energiyadan foydalanish ommalashmoqda.  Global issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish va uglerod neytralligiga erishish maqsadida qishloq xo‘jaligida ekologik toza texnologiyalar joriy qilinmoqda. 17 Xalqaro hamkorlik va eksport salohiyatining oshishi natijasida mamlakatlarning agrar sektoridagi ishtiroki kengaymoqda.  Ilmiy izlanishlar va agroinjiniring yo‘nalishlarining rivojlanishi natijasida hosildorlik sezilarli darajada oshmoqda.  Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sanoati rivojlanib, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi logistika zanjiri optimallashtirilmoqda. Sun’iy intellekt, dronlar, avtomatlashtirilgan sug‘orish tizimlari qishloq xo‘jaligida keng qo‘llanilmoqda.  Yirik agroklasterlar va qishloq xo‘jaligi korporatsiyalari shakllangan bo‘lib, bu ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda.  Davlat tomonidan subsidiyalar va kreditlar ajratish orqali fermerlar qo‘llab-quvvatlanmoqda. Ayniqsa, kichik va o‘rta fermer xo‘jaliklari uchun imtiyozli kreditlar berilmoqda.  Agrar sohada ekologik barqarorlik va oziq-ovqat xavfsizligi muhim omilga aylangan. Organik dehqonchilik va qayta tiklanuvchi energiyadan foydalanish ommalashmoqda.  Global issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish va uglerod neytralligiga erishish maqsadida qishloq xo‘jaligida ekologik toza texnologiyalar joriy qilinmoqda.  Xalqaro hamkorlik va eksport salohiyatining oshishi natijasida mamlakatlarning agrar sektoridagi ishtiroki kengaymoqda.  Ilmiy izlanishlar va agroinjiniring yo‘nalishlarining rivojlanishi natijasida hosildorlik sezilarli darajada oshmoqda.  Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sanoati rivojlanib, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi logistika zanjiri optimallashtirilmoqda. - Agrar sektorda innovatsion texnologiyalar va raqamli yechimlardan foydalanish kuchaymoqda. 18- Yirik agroklasterlar va qishloq xo‘jaligi korporatsiyalari shakllangan. - Davlat tomonidan subsidiyalar va kreditlar ajratish orqali fermerlar qo‘llab- quvvatlanmoqda. - Agrar sohada ekologik barqarorlik va oziq-ovqat xavfsizligi muhim omilga aylangan. Agrar munosabatlarning rivojlanish bosqichlari insoniyat tarixida iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi. Bugungi kunda agrar sektorni yanada rivojlantirish uchun innovatsion texnologiyalarni joriy etish, ekstensivdan intensiv ishlab chiqarishga o‘tish hamda bozor infratuzilmasini yanada takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. 1.3. Agrar sektorning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati Agrar sektor har qanday davlat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. U nafaqat aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash, balki iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy rivojlanishda ham katta rol o‘ynaydi. Agrar sektor – bu dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, bog‘dorchilik va boshqa qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini o‘z ichiga olgan muhim sohadir. Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qishloq xo‘jaligi iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillaridan biri bo‘lib, mamlakatlarning barqaror taraqqiy etishida katta ahamiyat kasb etadi. Xususan, agrar sektor oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, eksport salohiyatini oshirish va bandlik darajasini yuqori tutish kabi vazifalarni bajaradi. Agrar sektorning asosiy iqtisodiy funksiyalari Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash 191. Agrar sektor mamlakat ichkarisida oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish orqali importga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi. 2. Oziq-ovqat mahsulotlari barqaror ishlab chiqarilishi natijasida narx-navoning muvozanati saqlanadi. 3. Sifatli va ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish orqali aholining sog‘lom turmush tarziga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bandlik darajasini oshirish 1. Qishloq xo‘jaligi qishloq hududlarida yashovchi aholining asosiy ish joylaridan biri hisoblanadi. 2. Agrar sektor qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sanoati bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratadi. 3. Fermer xo‘jaliklari va agroklasterlarning rivojlanishi natijasida yangi ish joylari yaratiladi. Eksport salohiyatini oshirish 1. Agrar mahsulotlarning xorijga eksport qilinishi davlatga katta miqdorda valyuta tushumini ta’minlaydi. 2. Zamonaviy texnologiyalar yordamida mahsulot sifati oshirilishi bilan eksport hajmi ham ortadi. 3. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sanoati rivojlangan davlatlarda eksport qilingan mahsulotlar xalqaro bozorda katta talabga ega bo‘ladi. Mintaqaviy rivojlanishni ta’minlash 1. Agrar sektor qishloq hududlarining rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. 202. Qishloq joylarida infratuzilmani yaxshilash, yo‘llar qurish, elektr va suv ta’minotini yaxshilash kabi loyihalar amalga oshiriladi. 3. Qishloq joylarda iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi natijasida aholining turmush darajasi yaxshilanadi. Agrar sektorning ijtimoiy ahamiyati Agrar sektorning ijtimoiy hayotdagi o‘rni ham juda muhimdir. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining rivojlanishi natijasida aholi to‘yimli va sifatli mahsulotlar bilan ta’minlanadi. Shu bilan birga, qishloq joylarda yashovchi aholining bandligi va daromad manbalarining ko‘payishiga xizmat qiladi. Qishloq xo‘jaligining rivojlanishi ekologik muvozanatni saqlashga ham katta hissa qo‘shadi. Yer unumdorligini oshirish, suv resurslaridan samarali foydalanish va ekologik toza mahsulot yetishtirish orqali atrof-muhit muhofaza qilinadi. Agrar sektorni modernizatsiya qilish zarurati Bugungi kunda agrar sektorda texnologik innovatsiyalar va zamonaviy yondashuvlarni joriy etish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilayotgan islohotlar agrar sektorning samaradorligini yanada oshirishga xizmat qiladi:  Raqamli texnologiyalar – sun’iy yo‘ldosh tasvirlari va dron texnologiyalari yordamida qishloq xo‘jaligi jarayonlarini optimallashtirish.  Genetik modifikatsiya va biotexnologiya – yuqori hosildorlikka ega bo‘lgan ekin navlarini yaratish va hosildorlikni oshirish.  Suv resurslaridan oqilona foydalanish – tomchilatib sug‘orish tizimlarini keng joriy qilish.  Kooperativlar va agroklasterlar – fermerlar va tadbirkorlarning hamkorligini rivojlantirish orqali mahsulot yetishtirish va sotish tizimini takomillashtirish. 21Agrar sektor mamlakat iqtisodiyotining ajralmas qismi bo‘lib, uning samarali faoliyati nafaqat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, balki ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun ham muhimdir. Bugungi kunda agrar sektorni modernizatsiya qilish, raqamli texnologiyalarni joriy etish va ekologik barqarorlikni saqlash orqali uning yanada rivojlanishiga erishish mumkin. Shunday ekan, agrar sektorning ahamiyatini chuqur anglash va uni yanada rivojlantirish yo‘lida samarali chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur. Kelajakda qishloq xo‘jaligining texnologik jihatdan rivojlanishi ham iqtisodiy barqarorlikka, ham aholining farovonligiga xizmat qiladi. 4 4 Rashidov Murodjon Hamidovich. Yer va suv resurslaridan samarali foydalanish. – Toshkent: Ilm-fan, 2020. 22II BOB. AGRAR MUNOSABATLARNING BOZOR TIZIMIDAGI O‘RNI VA XUSUSIYATLARI 2.1. Agrar sektor va bozor munosabatlarining o‘zaro bog‘liqligi Agrar sektor va bozor munosabatlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik zamonaviy iqtisodiyotning muhim jihatlaridan biridir. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol jarayonlarining barchasi bozor munosabatlari orqali tartibga solinadi. Ushbu bog‘liqlik qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talab va taklif, narxlarning shakllanishi, davlat tomonidan ko‘rsatiladigan qo‘llab-quvvatlash tizimlari va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarining bozordagi raqobatbardoshligi orqali namoyon bo‘ladi. Agrar sektor iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u nafaqat oziq- ovqat xavfsizligini ta’minlash, balki mamlakatning eksport salohiyatini oshirish, ish o‘rinlari yaratish va aholi farovonligini yaxshilashga ham bevosita ta’sir qiladi. Agrar sektorning samarali rivojlanishi bevosita bozor munosabatlarining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi bilan bog‘liqdir. Bozor munosabatlari esa o‘z navbatida, agrar ishlab chiqarishning zamonaviy texnologiyalar asosida shakllanishi, ishlab chiqarish samaradorligining oshishi va fermer xo‘jaliklarining investitsion jozibadorligini belgilaydi. Agrar sektor va bozor munosabatlarining o‘zaro bog‘liqligini quyidagi asosiy jihatlar orqali ko‘rish mumkin: Talab va taklif mexanizmi: Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar sektorning rivojlanishi iste’molchilarning talabiga mos ravishda shakllanadi. Bozor qonunlari asosida mahsulot yetishtirish jarayoni yo‘lga qo‘yiladi va dehqon- fermer xo‘jaliklari o‘z ishlab chiqarish strategiyalarini bozor talablariga 23moslashtirishga harakat qiladi. Bu jarayonda mahsulot sifati, assortiment va narxlarning shakllanishi muhim ahamiyatga ega. Narxlarning shakllanishi: Agrar mahsulotlarning bozordagi narxlari talab va taklif, ishlab chiqarish xarajatlari hamda tashqi iqtisodiy omillar ta’sirida shakllanadi. Davlat tomonidan qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlash choralarining mavjudligi narx barqarorligini saqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, import va eksport siyosati ham narxlarning shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bozor infratuzilmasi: Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va realizatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan logistika, savdo tarmoqlari, moliyaviy institutlar va axborot tizimlarining rivojlanganligi agrar sektorning samarali faoliyat yuritishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Zamonaviy texnologiyalar, jumladan, raqamli platformalar orqali savdo tizimining yo‘lga qo‘yilishi bu sohada muhim o‘rin tutadi. Xususan, elektron tijorat tizimlari, onlayn bozor platformalari va aqlli logistika tizimlarining rivojlanishi fermer xo‘jaliklari va korxonalar uchun mahsulotlarni tez va samarali yetkazib berish imkonini yaratadi. Bundan tashqari, agrotexnik infratuzilmaning takomillashtirilishi, jumladan, sovutish omborlari, qayta ishlash markazlari va transport xizmatlarining rivojlanishi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining bozordagi sifatini oshirish va yo‘qotishlarni kamaytirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, davlat tomonidan bozor infratuzilmasini qo‘llab-quvvatlash choralari ko‘rilishi, jumladan, subsidiyalar va soliq imtiyozlari ajratilishi agrar sektorning barqaror rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. 5 Davlatning tartibga solish roli: Agrar sektorni rivojlantirish uchun davlat tomonidan subsidiya, soliq imtiyozlari va kredit siyosati orqali qishloq xo‘jaligi 5 Abdullayev Odiljon Sobirovich. O‘zbekiston agrar sektori va uning barqaror rivojlanishi. – Toshkent: Ma’rifat, 2021. 24ishlab chiqaruvchilariga yordam ko‘rsatiladi. Shu bilan birga, davlat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va ichki bozordagi narx barqarorligini saqlash maqsadida agrar sektorga nisbatan muayyan tartibga solish choralarini ko‘radi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarning samarali ishlashiga turtki beradi. Xalqaro hamkorlik va eksport imkoniyatlari: Bozor munosabatlari rivojlanishi natijasida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari xalqaro bozorlarga chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa agrar sektorning raqobatbardoshligini oshirib, mamlakat iqtisodiyotiga qo‘shimcha daromad olib keladi. Eksport hajmining oshishi natijasida ishlab chiqaruvchilarning daromadi ortadi, bu esa yangi texnologiyalarni joriy etish va ishlab chiqarish hajmini kengaytirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, xalqaro bozorlarda mustahkam o‘rin egallash uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining sifati, ekologik xavfsizligi va xalqaro sertifikatlarga mosligi ta’minlanishi lozim. Shuningdek, tashqi bozorlarga chiqish jarayonida logistika tizimini rivojlantirish va eksportga yo‘naltirilgan davlat dasturlarini amalga oshirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday yondashuv nafaqat agrar sektorning jahon bozoridagi mavqeini oshirishga, balki mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga ham xizmat qiladi. Innovatsion texnologiyalar va investitsiyalar: Agrar sektorning barqaror rivojlanishi zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi va investitsiyalarni jalb qilish bilan chambarchas bog‘liqdir. Fermer xo‘jaliklari va agroklasterlarning innovatsion yondashuvlarga asoslangan holda rivojlanishi bozor talablariga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Agrar sektor va bozor munosabatlari o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi jarayonlar bo‘lib, qishloq xo‘jaligining barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun bozor infratuzilmasini takomillashtirish, investitsiyalar jalb qilish va innovatsion texnologiyalarni joriy etish muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu 25omillar agrar sohani bozor talablariga moslashtirish va uning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 2.2. Bozor iqtisodiyotida agrar sektorni rivojlantirish omillari Bozor iqtisodiyotida agrar sektorni rivojlantirish qator muhim omillarga bog‘liq bo‘lib, ular qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agrar sektorning samarali rivojlanishi mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, ish o‘rinlarini yaratish va iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Quyida bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar sektorni rivojlantirish omillari keltirilgan. Yer resurslaridan samarali foydalanish Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda asosiy resurs bo‘lgan yer maydonlaridan unumli foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonda zamonaviy agrotexnologiyalardan foydalanish, tuproq unumdorligini oshirish usullarini qo‘llash va resurslarni tejash bo‘yicha samarali strategiyalar ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari, sug‘orish tizimlarini takomillashtirish, organik dehqonchilik usullaridan foydalanish va yer degradatsiyasining oldini olish agrar sektorning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Tuproq unumdorligini oshirish, sug‘orish tizimlarini takomillashtirish va ekologik muhofazani ta’minlash agrar sektorning barqaror rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Yer resurslarini saqlash va qayta tiklash bo‘yicha ilg‘or texnologiyalardan foydalanish talab etiladi. Innovatsion texnologiyalarni joriy etish Raqamli texnologiyalar, avtomatlashtirilgan tizimlar, sun’iy intellekt, IoT (Internet of Things) va 26zamonaviy qishloq xo‘jaligi texnikalarining keng qo‘llanilishi ishlab chiqarish samaradorligini sezilarli darajada oshiradi, resurslardan tejamkor foydalanish imkonini beradi va hosildorlikni oshirishga xizmat qiladi. Genetik modifikatsiya qilingan (GM) va yuqori hosildorlikka ega ekinlarni yetishtirish orqali hosildorlikni oshirish mumkin. Smart-fermerchilik, sun’iy intellekt va dron texnologiyalaridan foydalanish agrotexnik jarayonlarni takomillashtiradi. Moliyaviy va investitsion qo‘llab-quvvatlash Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun davlat va xususiy sektor tomonidan investitsiyalar jalb qilinishi zarur. Fermer xo‘jaliklariga uzoq muddatli kreditlar, grantlar va subsidiyalar ajratish orqali ularning raqobatbardoshligini oshirish mumkin. Xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish agrar sektorning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bozor infratuzilmasini rivojlantirish Samarali savdo tizimi va logistika tarmoqlarini shakllantirish agrar mahsulotlarni tez va samarali yetkazib berishga imkon yaratadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchun zamonaviy omborxona, sovutish tizimlari va qayta ishlash zavodlari muhim ahamiyat kasb etadi. Elektron tijorat platformalaridan foydalanish qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish imkoniyatlarini kengaytiradi. Mehnat resurslari va kadrlar tayyorlash Zamonaviy agrar texnologiyalarni qo‘llay oladigan, innovatsion yondashuvlarga ega, ekologik barqarorlikni ta’minlay oladigan mutaxassislar tayyorlash agrar sektorning uzoq muddatli va 27barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Fermer xo‘jaliklari va agroklasterlar uchun malakali ishchi kuchi yetishmovchiligi muammosini hal qilish zarur.Ilmiy-tadqiqot muassasalari va oliy ta’lim dargohlari bilan hamkorlikda qishloq xo‘jaligi sohasida innovatsion yondashuvlarni joriy etish lozim. Ekologik barqarorlik va tabiiy resurslarni asrash Ekologik toza qishloq xo‘jaligi texnologiyalarini rivojlantirish orqali atrof-muhitni muhofaza qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproq eroziyasining oldini olish, suv resurslaridan tejamkorlik bilan foydalanish va biologik xilma-xillikni saqlab qolish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi zarur. Organik qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va ekologik standartlarga rioya qilish xalqaro bozorlarda raqobatbardoshlikni oshirishga xizmat qiladi. Davlat siyosati va huquqiy muhit Agrar sektorni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha samarali davlat siyosati olib borilishi lozim. Bu jarayonda yerga egalik qilish, fermer xo‘jaliklari uchun soliq imtiyozlarini joriy etish, agrar sohaga davlat subsidiyalarini ajratish va qishloq xo‘jaligi sohasidagi tadbirkorlik faoliyatini yengillashtirish kabi chora-tadbirlar muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, huquqiy tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish va qishloq xo‘jaligida innovatsion yondashuvlarni joriy etish davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari bo‘lishi lozim. Yerga egalik qilish, soliq imtiyozlari va subsidiyalarni tartibga solish orqali fermer va dehqon xo‘jaliklariga ko‘mak berish mumkin. Huquqiy tartibga solish va lisenziyalash jarayonlarini soddalashtirish qishloq xo‘jaligi biznesining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Eksport imkoniyatlarini kengaytirish Agrar mahsulotlarni xalqaro bozorlarga chiqarish uchun zamonaviy infratuzilmani yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonda transport va logistika tizimlarini rivojlantirish, sifat 28standartlarini joriy etish, eksportga yo‘naltirilgan innovatsion yondashuvlarni tatbiq etish hamda xalqaro bozor talablari bilan mos keluvchi sertifikatsiyalash tizimini yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, davlat tomonidan eksportni rag‘batlantirish va tashqi bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish bo‘yicha strategik chora-tadbirlarni ishlab chiqish zarur. 1. Oziq-ovqat xavfsizligi bo‘yicha xalqaro standartlarga mos keladigan mahsulotlar ishlab chiqarish eksport hajmini oshiradi. 2. Davlat tomonidan eksportni rag‘batlantirish va tashqi bozorlarga kirish imkoniyatlarini kengaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar sektorni rivojlantirish kompleks yondashuvni talab etadi. Innovatsion texnologiyalarni joriy etish, moliyaviy va investitsion qo‘llab-quvvatlash, bozor infratuzilmasini rivojlantirish va ekologik barqarorlikni ta’minlash orqali qishloq xo‘jaligini yanada samarali va barqaror rivojlantirish mumkin. Ushbu omillar agrar sektorning raqobatbardoshligini oshirib, mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. 6 2.3. O‘zbekistonda agrar sektorni modernizatsiya qilish yo‘nalishlari O‘zbekistonda agrar sektorni modernizatsiya qilish qishloq xo‘jaligi samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish va xalqaro bozorlarda raqobatbardoshlikni ta’minlash uchun muhim strategik yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Ushbu jarayon zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini rivojlantirish, ekologik barqarorlikni ta’minlash hamda fermer xo‘jaliklarini moliyaviy qo‘llab- 6 Nazarov Husniddin Sheraliyevich. Fermer xo‘jaliklarining bozor iqtisodiyotidagi o‘rni. – Toshkent: Iqtisodiyot va innovatsiyalar, 2019. 29quvvatlash orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, agrar sektorni modernizatsiya qilish bo‘yicha quyidagi yo‘nalishlar asosiy ahamiyat kasb etadi: Raqamli texnologiyalar va aqlli qishloq xo‘jaligi 1. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish orqali qishloq xo‘jaligida mehnat samaradorligini oshirish va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Sun’iy intellekt va big data texnologiyalarini joriy etish orqali hosildorlikni oshirish va resurslardan samarali foydalanish imkoniyati yaratiladi. IoT (Internet of Things) yechimlari yordamida real vaqt rejimida monitoring olib borish, tuproq unumdorligini baholash va zararkunandalarga qarshi kurashish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish mumkin. Dron va sun’iy yo‘ldosh texnologiyalaridan foydalanish natijasida qishloq xo‘jaligi yerlarining holatini aniqlash va hosildorlikni bashorat qilish osonlashadi. Smart-fermerchilik tizimlarini keng joriy etish orqali ishlab chiqarishning har bir bosqichini optimallashtirish va natijada agrar sohaning umumiy samaradorligini oshirishga erishiladi. 2. Sun’iy intellekt, IoT (Internet of Things) va dron texnologiyalaridan foydalanish orqali qishloq xo‘jaligidagi jarayonlarni aniq monitoring qilish, hosildorlikni oshirish va resurslardan samarali foydalanish mumkin. Masalan, dronlar yordamida ekin maydonlarini kuzatish, sug‘orish tizimini optimallashtirish va kasalliklarni erta aniqlash imkoni yaratiladi. IoT qurilmalari esa tuproq namligini, ob-havo sharoitini va o‘simliklarning holatini tahlil qilib, fermerlarga real vaqt rejimida aniq tavsiyalar beradi. Sun’iy intellekt asosida ishlaydigan algoritmlar esa optimal ekish va hosil yig‘ish strategiyalarini ishlab 30chiqish imkonini beradi. Natijada ishlab chiqarish jarayonlari avtomatlashtiriladi va umumiy qishloq xo‘jaligi samaradorligi oshadi. 3. Smart-fermerchilik tizimlarini joriy qilish orqali dalalarni avtomatlashtirilgan monitoring qilish, agrotexnik tadbirlarni optimallashtirish, hosildorlikni oshirish va resurslardan samarali foydalanish imkonini yaratish. Shuningdek, zamonaviy datchiklar va AI algoritmlaridan foydalanish orqali tuproq holati, namlik darajasi va ekinlarning o‘sish dinamikasi haqida aniq ma’lumotlar olish mumkin. Dronlar va sun’iy yo‘ldosh tasvirlari yordamida kasalliklarni erta aniqlash va sug‘orish tizimlarini samarali boshqarish imkoni yaratiladi. IoT texnologiyalari va aqlli dasturlar yordamida qishloq xo‘jaligida inson omiliga bog‘liq xatoliklarni kamaytirish va hosildorlikni oshirishga erishish mumkin. Suv resurslarini boshqarish va sug‘orish tizimlarini modernizatsiya qilish 1. Tomchilatib sug‘orish, lazer tekislagich va avtomatlashtirilgan sug‘orish tizimlaridan foydalanish orqali suv sarfini kamaytirish va hosildorlikni oshirish. 2. Yer osti suvlarini tejash, ularning qayta tiklanish jarayonlarini monitoring qilish va sug‘orish infratuzilmasini zamonaviy texnologiyalar asosida optimallashtirish. 3. Innovatsion sug‘orish usullari va gidromeliorativ tadbirlarni keng qo‘llash orqali suv tanqisligining oldini olish. Genetik seleksiya va yuqori hosildorlikka ega ekin navlarini yaratish 1. Mahalliy agroiqlim sharoitlariga mos keladigan yuqori hosildor va kasalliklarga chidamli navlarni yaratish. 312. Urug‘chilik tizimini rivojlantirish va xalqaro standartlarga mos sifatli urug‘lar yetishtirish. 3. Biotexnologiyalar va genetik muhandislik asosida hosildorlikni oshirish. Qayta ishlash va saqlash tizimini takomillashtirish 1. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashni rivojlantirish va qo‘shimcha qiymatli mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish. 2. Sovutish tizimlari va omborlarni modernizatsiya qilish orqali mahsulotlarning sifati va eksport salohiyatini oshirish. 3. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini xalqaro bozorlarga chiqarish uchun sertifikatlash va standartizatsiya tizimlarini takomillashtirish. Moliyaviy va investitsion qo‘llab-quvvatlash 1. Fermer va dehqon xo‘jaliklariga imtiyozli kreditlar ajratish va ularning moliyaviy resurslardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish. 2. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish orqali agrar sohada ilg‘or texnologiyalarni rivojlantirish. 3. Agrar sektor uchun sug‘urta mexanizmlarini joriy qilish va moliyaviy barqarorlikni oshirish. Ekologik barqarorlik va organik qishloq xo‘jaligini rivojlantirish 1. Organik qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish va xalqaro ekologik standartlarga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqarish. 322. Kimyoviy o‘g‘itlar va pestitsidlarni maqbul miqdorda qo‘llash orqali ekologik toza mahsulot yetishtirish. 3. Biologik xilma-xillikni saqlash va tuproq unumdorligini oshirish bo‘yicha ekologik chora-tadbirlarni amalga oshirish. Qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini rivojlantirish 1. Transport va logistika tizimlarini yaxshilash orqali qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ichki va tashqi bozorga yetkazib berish imkoniyatlarini kengaytirish. 2. Fermer xo‘jaliklari va ishlab chiqaruvchilar uchun zamonaviy agrotexnoparklar va klaster tizimlarini yaratish. 3. Elektron tijorat platformalaridan foydalanish orqali mahsulotlarni onlayn sotish va marketing imkoniyatlarini oshirish. Ilmiy tadqiqot va kadrlar tayyorlash 1. Agrar sohada innovatsion tadqiqotlar olib borish va ilmiy markazlarni rivojlantirish. 2. Qishloq xo‘jaligi bo‘yicha zamonaviy bilimlarga ega mutaxassislar tayyorlash va malaka oshirish dasturlarini kengaytirish. 3. Fermerlarni yangi texnologiyalar va zamonaviy dehqonchilik usullariga o‘rgatish orqali qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining sifatini oshirish. O‘zbekistonda agrar sektorni modernizatsiya qilish yo‘nalishlari qishloq xo‘jaligi samaradorligini oshirish, resurslardan oqilona foydalanish, ekologik barqarorlikni ta’minlash va xalqaro bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan. Ushbu yo‘nalishlarni amalga oshirish orqali qishloq xo‘jaligi sohasi innovatsion rivojlanishga erishib, mamlakatning oziq-ovqat 33xavfsizligi mustahkamlanadi va milliy iqtisodiyotning barqaror o‘sishi ta’minlanadi. Xulosa Agrar munosabatlar har qanday davlat iqtisodiyotida, ayniqsa, agrar sektor yetakchi o‘rin tutadigan mamlakatlarda muhim ahamiyatga ega. Ular qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining tashkil etilishi, yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish, dehqon va fermer xo‘jaliklari faoliyati, shuningdek, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini bozorga yetkazib berish jarayonlari bilan chambarchas bog‘liq. Agrar munosabatlarning samarali ishlashi bevosita oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh mahsulot yetishtirish hamda qishloq joylarda bandlik darajasini oshirishga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar munosabatlar tubdan o‘zgaradi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida davlat aralashuvi kamayib, uning o‘rnini erkin bozor munosabatlari egallaydi. Shu bilan birga, agrar sektorda xususiy mulkning ustuvorligi, dehqon va fermer xo‘jaliklarining erkin faoliyat yuritishi, ishlab chiqarish hajmini oshirish hamda sifatli mahsulot yetishtirishga bo‘lgan intilish agrar munosabatlarning asosiy xususiyatlariga aylanadi. O‘zbekiston misolida olib qaraydigan bo‘lsak, mustaqillik yillarida agrar islohotlar amalga oshirildi, natijada fermer xo‘jaliklari rivojlandi, yer va suv resurslaridan foydalanish mexanizmlari qayta ko‘rib chiqildi va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish imkoniyatlari kengaytirildi.Shu bilan birga, agrar sektorda bozor munosabatlariga to‘liq moslashish jarayoni hali ham davom etmoqda. Hozirgi kunda bu sohada qator muammolar mavjud bo‘lib, ulardan eng asosiysi resurslarning samarali taqsimlanishi, yerga egalik shakllarining takomillashtirilishi, innovatsion texnologiyalarning joriy qilinishi va fermerlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashdir. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarining bozordagi raqobatbardoshligini oshirish 34uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarish hajmini diversifikatsiya qilish va xalqaro bozor talablari asosida mahsulot yetishtirish muhim ahamiyatga ega. Agrar munosabatlarning bozor tizimidagi o‘ziga xos jihatlaridan biri – davlatning qo‘llab-quvvatlash tizimidir. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun subsidiyalar, imtiyozli kreditlar, innovatsion yondashuvlarni joriy etish uchun rag‘batlantirish choralari muhim o‘rin tutadi. O‘zbekistonda agrar sektorda klaster tizimining joriy qilinishi ishlab chiqarish va qayta ishlash jarayonlarini yaxlit holda tashkil qilish imkonini berdi, bu esa fermer xo‘jaliklarining samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda.Umuman olganda, agrar munosabatlarni bozor talablariga mos ravishda rivojlantirish nafaqat qishloq xo‘jaligining samaradorligini oshirish, balki mamlakat iqtisodiyotining umumiy barqarorligini ta’minlashda ham katta rol o‘ynaydi. Qishloq xo‘jaligi sohasida resurslardan oqilona foydalanish, texnologik yangiliklarni joriy etish, davlat tomonidan to‘g‘ri tartibga solish va fermerlarning bozor talablariga moslashish qobiliyatini oshirish orqali agrar sektor yanada rivojlanib, xalq farovonligini ta’minlashga xizmat qiladi. Bu jarayonning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi nafaqat milliy iqtisodiyotga, balki mamlakatning global oziq-ovqat bozorida munosib o‘rin egallashiga ham yordam beradi. 35Foydalanilgan Adabiyotlar 1. Tursunov Bahodir Anvarovich, Qodirov Anvar Salimovich. Agrar iqtisodiyot asoslari. – Toshkent: Fan, 2019. 2. Bekmurodov Uktam Sharipovich. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti. – Toshkent: Universitet, 2020. 3. Xoliqov Ravshan Abdullayevich. Fermer xo‘jaliklarining iqtisodiy samaradorligi. – Toshkent: Fan, 2018. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida»gi qarori. – 2019-yil 23-oktabr, PQ- 5853-son. 5. Dehqonov Sherzod Abduqodirovich. Yer munosabatlari va dehqonchilik tizimi. – Toshkent: Mehnat, 2021. 6. Nurmatov Alisher Rustamovich. Qishloq xo‘jaligini isloh qilish va bozor iqtisodiyoti. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2017. 7. Rajabov Sardor Bekmurodovich. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti va boshqaruvi. – Toshkent: Sharq, 2016. 8. FAO (BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti) hisobotlari. www.fao.org 9. O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. www.stat.uz 10. Ergashev Ilhom Tursunovich. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va bozor tizimi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2015. 11. World Bank. Agriculture and Food Sector Analysis for Uzbekistan. www.worldbank.org 12. Rashidov Murodjon Hamidovich. Yer va suv resurslaridan samarali foydalanish. – Toshkent: Ilm-fan, 2020. 3613. Nazarov Husniddin Sheraliyevich. Fermer xo‘jaliklarining bozor iqtisodiyotidagi o‘rni. – Toshkent: Iqtisodiyot va innovatsiyalar, 2019. 14. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF) hisobotlari. www.imf.org 15. Abdullayev Odiljon Sobirovich. O‘zbekiston agrar sektori va uning barqaror rivojlanishi. – Toshkent: Ma’rifat, 2021. 16. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi ma’lumotlari. www.agro.uz 17. European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). Agricultural Policy Review. www.ebrd.com 18. Bozorov Rustam Qayumovich. Qishloq xo‘jaligida investitsiyalar va innovatsion rivojlanish. – Toshkent: Fan, 2022. 19. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: Adolat, 2021.

MUNDARIJA

Kirish……………………………………………………………………..……3
I BOB. AGRAR MUNOSABATLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Agrar munosabatlarning mohiyati va mazmuni…………….….……..……6
1.2. Agrar munosabatlarning rivojlanish bosqichlari……………….…………13
1.3. Agrar sektorning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati……………………..18
II BOB. AGRAR MUNOSABATLARNING BOZOR TIZIMIDAGI O‘RNI VA XUSUSIYATLARI
2.1. Agrar sektor va bozor munosabatlarining o‘zaro bog‘liqligi…………......22
2.2. Bozor iqtisodiyotida agrar sektorni rivojlantirish omillari……………..…25
2.3. O‘zbekistonda agrar sektorni modernizatsiya qilish yo‘nalishlari….…….28
Xulosa…………………………………………………………………………33
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………….….…………35

Sotib olish