Ahamoniylar davlati boshqaruvi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	69.8KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Ahamoniylar davlati boshqaruvi

Sotib olish

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………….2-3
I. Bob. A hamoniylar davlatini tashkil topishi………………………………4-13
1.1 Ahamoniylar davlatining markaziy boshqaruv organlari………………….4-7
1.2 Ahamoniylar davlatinining ijtimoiy-siyosiy ahvoli va aholisi……………8-13
II. Bob. Ahamoniylar saltanatining O'rta Osiyoga qilgan yurishlari.........14-25
2.1 Ahamoniylar davrida O'rta Osiyoning satrapliklarga bolinishi...................16-19
2.2 Ahamoniylar davlatining ma’muriy–boshqaruv tizimi................................20-23
III. Bob. Ahamoniylar davlatining madaniyati va dini…………………....24-32
3.1 Qadimgi Eronning xo`jaligi va madaniyati..................................................24-26
3.2 Ahamoniy saltanatida ijtimoiy – siyosiy hayot ...........................................27-32
Xulosa…………………………………………………………………………33-34
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………35

Kirish
Kurs ishi mavzusini dolzarbligi . Markaziy Osiyo - eng qadim zamonlardan
boshlab ko‘plab xalqlarning taqdirini birlashtirgan, murakkab etnik va tarixiy
jarayonlar kechgan tarixiy -geografik hudud hisoblanadi. SHuningdek, bu ulkan
mintaqa jahon antropogen jarayonlari ro‘y bergan, insoniyatning ilk ajdodlari
shakllangan makonlardan biridir.Ming yillar davomida Markaziy Osiyo jahon
sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo‘shgan madaniyat o‘chog‘i sifatida dunyo ilm ahlining
e’tiborini tortib kelgan 1
.
Hurmatli birinchi yurtboshimiz I.A.Karimov, har tomonlama barkamol avlodni
tarbiyalash, ularda milliy g’urur va fahr tuyg’ularini shakllantirishda tarixning tutgan
o’rniga baho berib shunday degan edi: « tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson kim
bo’lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o’z o’tmishini yaxshi bilsa, bunday
insonlarni yo’ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari
insonni hushyorlikka o’rgatadi, irodasini mustahkamlaydi». Ota-bobolarimiz
ahamoniy va yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uzoq yillar davomida shiddatli
kurash olib bordi. buning natijasi o‘laroq mustaqil davlatlar: qadimgi xorazm, choch,
parkana, parfiya, yunon-baqtriya kabi davlatlar vujudga keldi, yuksaldi. Antik
davrning buyuk davlatlari qang‘,kushon kabi saltanatlar nafaqat mintaqada balki,
sharq va g‘arb mamlakatlari tarixida ham sezilarli iz qoldirdi. Jahon sivilizatsiyasining
ajralmas qismi bo‘lgan buyuk ipak yo‘li aynan shu davrda shakllandi va rivojlandi.
Eron tarixi bo‘yicha ma'lumot bеradigan manbalardan kelsak bu yunon
mualliflarining asarlari hisoblanadi. Gеrodot (er. av. V asr)ning tarixi, Fukidid (er. av.
V asr) tarixi, Ksеnofontning «Yunon tarixi» asari, uning «Anabasis» mеmuari,
sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona»si kabi asarlar qadimgi fors tarixiga oid
boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik ma'lumotlar bеradi. Eron va O‘rta
Osiyoning xo‘jaligi va undagi ijtimoiy munosabatlar to‘g’risida biz asosan
arxеologiya yodgorliklaridan bilib olamiz. Uzoq o‘tmishning akssadolari Eronda kеng
tarqalgan diniy asar – “Avеsto”ning ilk qatlamlarida saqlangan.
1
Karimov I. A. Tarixiy hotirasiz–kelajak yo’q. – Toshkent: Sharq, 1998. -B.18.

Hilma-hil hujjatlardan iborat butun bir arxiv bizgacha faqat Elam davridan еtib
kеlgan. Er.av. VI asrdan boshlab Ahmoniylarning yozuvlari paydo bo‘la boshlagan.
Ko‘p masalalarni hal etishda Gеrodot, qisman Ktеsiy va boshqa antik dunyo
mualliflarining asarlari yordam bеradi.
Mavzuning maqsad va vazifalari: Maqsad Ahamoniylar sulolasining
davlat boshqaruvini o’rgangan holda zamonaviy davlatchilik tizimini yanada
rivojlantirishda o’z ifodasini topadi. Uning vazifalari esa quyidagicha ifodalanadi.
- Ahamoniylar davlati tarixiga oid manbalardan foydalanish
- Ahamoniylar saltanatining O’rta Osiyoga qilgan yurishlarin tahlil etish
- Ahamoniylar davlatining tarixi, ijtimoiy – iqtisodiy hayotini ilmiy o’rganish
- Ahamoniylarning qilgan bosqinchilik yurishlarini holisona baho berish
Kurs ishing ob’ekti va predmeti: Ahamoniylar saltanatining tashkil topishi,
ijtimoiy – siyosiy hayoti, olib borgan bosqinchlik yurishlarini tadqiq etish mavzuga
doir ob’yektini tashkil etadi. Ahamoniylar saltanatining O’rta Osiyoga qilgan
bosqinchilik yurishlarini, bosib olgan hududlarni, olib borgan boshqaruvini
xolisona tariflash mavzuning predmeti hisoblanadi.
Kurs ishing tuzilishi: Kirish, 3 bob, 6 paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar iborat.

I. Bob. A hamoniylar davlatini tashkil topishi
1.1 Ahamoniylar davlatining markaziy boshqaruv organlari
O’tmishga qadimgi dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, qadimgi sharq
imperiya va boshqa podsholik-u saltanatlari o’zining katta masofalarga
cho’zilganligi va ko’p sonli aholiga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. Shu bilan
birga ular tabiiy geografik sharoiti, til tarkibi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi
va madaniyati jihatdan bir xil bo’lmagan xalqlarni o’z qo’l ostida birlashtirib, ular
ustidan hukmronlik qilishgan. Yuqorida aytib o’tilgan davlatlarning tayanchi biror
ma’lum bir vaqt barqaror boshqaruvining sababi sifatida ba’zilar qudratli qo’shinni
ko’rsatsa, boshqalar bu davlat tarkibidagi xalqlar bir-biriga yaqin va doimiy
aloqada ekanligi hamda ular rivojlanish darajasi deyarli bir xil ekanligini
ta’kidlashadi. Sharqda qadimgi davlatlar chegaralari atrofida yashovchi aholining
kamchiligi bir tilda gaplashgan. Qadimda faqatgina bir nechta davlatlarda butun
aholi bir tilda so’zlashgan. Yoki teskarisi, masalan Ahamoniylar imperiyasi juda
ulkan hududni egallagan bo’lib, undagi xalq, elat, qabila-yu, qavmlar ko’p sonli va
turli tilda so’zlashar edilar 1
.
Qadim zamonlardan boshlab Urmiya ko’lining janubiy tomonlarida parsua
qabilalari yashar edilar mil.avv. VIII-VII asrlarda ular Elamga ko’chib ahamun
urug’idan chiqqan sardor atrofida birlashganlar, ular dastlab podsholari Kayxusraf
I ( Kir I) davrida osuriyaga, Kambiz I davrida (mil. avv. 600-559) Middiyaga itoat
etganlar. Kambiz I bilan Midiya shohi Asteagning qizi o’rtasidagi nigohdan Kir II
(Kayxusraf II ) dunyoga keladi 2
. Kambiz II vafot etgach Parsua taxtiga Kir II
o’tirib, mil.avv. 559-yilda Pasargada shahrini qurdirib, uni davlat poytaxtiga
aylantiradi. Mil. avv. 553-549-yillar mobaynida olib borilgan urushlarda Kir II
bobosi Asteag qo’shinlarini yengib, Midiya va Elamni parsuaga qo’shib oladi. Shu
tariqa Ahamoniylar sulolasi asos solgan Ahamoniylar ya’ni Eron davlati tashkil
topadi. Bu davlat qariyb ikki yuz yil mobaynida yashagan. Uning hududlari
1
Abdurahimova. N, Isakova. M, Suleymanova. Z – Davlat muassasalari tarixi., Toshkent., “Sharq”., 2007. -B.67.
2
Shamsutdinov. R, Karimov. Sh – Vatan tarixi. Birinchi kitob., Toshkent., “Sharq”., 2010. -B.32.

Misrdan to shimoli-g’arbiy Hindistonga qadar cho`zilgan edi. Ahamoniylar davlati
poytaxti Pasargad, Persopol, Suza shaharlari bo`lgan. Forslarga qadar Suzada
elamitlar yashaganlar. Forslar dastlab faqat Janubiy Eron hududlarida yashaganlar.
So`ngra ular butun Eron hududini egallaganlar. Ariylar qabilalari joylashgan yurt
keyinchalik Eron deb atalgan 1
.
Kir II g’arbda Lidiya shohi Krass qo’shinlarini, shimolda armanlarni yengib,
butun kichik Osiyoni bosib oladi. Lidiya poytaxti Sard talanib, shoh Krass asir
olinadi va o’ldiriladi, shundan so’ng Geradodning xabar berishicha “… Kir II
yo’lida Bobil, Baqtriya xalqi, sak va misrliklar turar edi”. Mil. avv. 545-530-yillar
oralig’ida Eron shohi Bobilni ham bosib olib Hind daryosigacha bo’lgan yerlarni
istelo qiladi. Mil. avv. 530-yilda Kir II O’rta Osiyo ko’chmanchilari massagetlar
bilan bo’lgan jangda o’ldiriladi. Kir II o’ldirilgach, Eron taxtiga uning o’g’li
Kambiz II o’tiradi. “… shundan so’ng Kambiz II bor e’tiborini g’arbga tomon
qaratadi va natijada milloddan avvalgi 525-yilda Misr bosib olinadi”. Uning
Efiopiyaga uyushtirgan harbiy urushi muvafaqiyatsiz tugaydi.
U Misrda ekanida Gaumatta boshliq eroniylar isyon ko’taradi. Isyonni
bostirish uchun Erondan qaytayotganda Kambiz II o’ldiriladi (522-yil) shundan
so’ng Eron taxtiga Gaumatta o’tirib, 7 oy podsholik qiladi. Behistun yozuvlarida
(1, 50 51) “Xalq qo’rqardi” Gaumatadan. Hattoki, ko’pchilik Fors xalqi birlashib
Doro huzuriga kelishadi va uni taxtga o’tkazish kerakligini aytishadi. Shunday
qilib Midiyada o’ldirilgani qayt etilgan bu voqealardan ko’p o’tmay mil. avv. 522-
yil 29-sentabrda fitnachilar tomonidan o’ldiriladi, undan so’ng Eron taxtiga
Ahamoniylar urug’idan bo’lgan Doro I o’tiradi. ( Mil. avv. 522-486-yillar ) Doro I
podsholigini dastlabki yillarida Bobil, Misr, Elam, O’rta Osiya va boshqa
hududlarda boshlangan qo’zg’alonlarni shavqatsizlik bilan bostiradi. Manbalarda,
Doro I hukmronligining dastlabki yillarida bu haqda Doro shunday deydi. “…
Qachonki men buyuk shahanshoh Gaumatani o’ldirganimda, faqat bitta Asina
ismli kishi Upadarmining o’g’li menga qarshi chiqib Elamda o’z hukumdorligini
boshladi. U xalqqa shunday dedi …men elam hukmdoriman. Shundan so’ng
1
Asqarov A.A O’zbekiston tarixi.T., “O’qituvchi”, 1994-yil, -B.130.

isyonchi elamliklar Asinani hukmdor deb tan olishdi. …men u yerga “gonsa”
yubordim. Asina tutub keltirildi va men uning boshini oldim. Ahamoniylar davri
aynan Doro I davrida o’z qudratining cho’qqisiga erishdi desak xato bo’lmas. U
mamlakatda osoyishtalik o’rnatgandan so’ng qator sohalarda islohotlar o’tkazdi.
Biz hozir Doro I umuman Ahamoniy hukmdorlar boshqaruvi davrida O’rta Osiyo
va O’rta Osiyodagi ijtimoiy-iqtisodiy, diniy, harbiy va ma’muriy masalalarga
to’xtalib o’tamiz, bularning barchasi Eron shohlarining ayniqsa Doro I ning
islohotlariga bog’liqdir.
Eron shahanshohlari ulkan hududlarga cho’zilgan mamlakatni boshqarishda
etnik va geografik xilma-xilligini hisobga olib, ularni o’zaro aloqalarini yuqori
darajadagi ma’muriy tuzulishni ishlab chiqishgan. Bu ma’muriy birliklarda
byurokratik tamoyillarga asoslangan apparat ildiz ottirildi, sababi hayotning har
tomonlarini qamrab olgan bu tizim orqali ma’muriy birliklarni so’zsiz itoatda tutib
turish imkonini berar edi. Bularning barchasi uchun asosiy narsa poytaxt
hisoblanar edi. Poytaxt har qanday buyuk imperiyalarda ham ma’muriy, ma’daniy
va tranzit aloqalar markazi hisoblanadi. Poytaxt mamlakatning barcha shahar-u
qishloqlarini o’ziga birlashtirgan bo’lsada, unda o’ziga xos boshqa joylarga
o’xshamagan madaniy yo’nalish me’moriy uslubi bo’ladi. Eronliklar shunday
moliya va ma’muriy aparat yaratgan edilarki bu orqali imperiyaning barcha
hududlariga bir xil boshqaruv tizimi oqali boshqarishar edi. Ahmoniylar davrida
davlat boshqaruvi shohlar shohiga (shahanshohga) tegishli edi. Shahanshohning
cheklanmagan hokimiyati nafaqat fors zodagonlariga, balki, ma’lum darajada
soliqlardan ozod qilingan va ahmoniylar davlatida ko’pgina imtiyozlarga ega
bo’lgan ozod fors jamoalariga ham tayangan. Shuningdek, bosib olingan
viloyatlarning mahalliy zodagonlari ham hokimiyatning tayanchi hisoblangan.
Hokimiyat iyerarxiyasida shahanshohdan keyin boy fors oilalarining
boshliqlari turgan. Shahanshoh saroyida kengash mavjud bo’lib uning tarkibiga
boy oila boshliqlari, saroy ayonlari, yuqori lavozimdagi amaldorlar va noiblar
kirgan. Davlat ahamiyatiga molik muhim masalalar ushbu kengashda ko’rib
chiqilsa-da, hal qiluvchi qarorni shahanshoh chiqargan.

Boshqaruvda shahanshohdan keyingi shaxs «xazarpat» - mingboshi deb
atalgan. Xazarpat shahanshoh gvardiyasining boshlig’i va davlat boshqaruvida
shahanshohning bosh yordamchisi hisoblangan. Ahmoniylar saltanatining bosh
ma’muriy markazi Suza shahri edi.Bu yerda shahanshoh devonxonasi joylashgan
bo’lib, barcha hujjatlar shu yerda saqlangan.Shahanshoh devonxonasi boshlig’i
«dapirpat» - mirzaboshi deb atalgan. Devonxonada bosh xazinachilar, hisobchilar,
qozilar, mirzalar va boshqa amaldorlar ishlaganlar.

1.2 Ahamoniylar davlatinining ijtimoiy-siyosiy ahvoli va aholisi
Qoyatosh bitiklar va Gerodot ma’lumotlariga ko’ra, ahmoniylar davlati
hududi 20 ta qaram-ma’muriy qismlarga satraplarga bo’lingan. Tadqiqotchilarning
fikricha, forslar davlat boshqaruvining bu an’analarini midiyaliklardan
o’zlashtirganlar. Satraplar yirik hududlarga ega bo’lib, ko’pincha bir necha viloyat
va o’lkalarni o’z tarkibiga birlashtirgan. Masalan, Parfiya, Girkaniya, Areya,
Xorasmiya va So’g’diyona bitta satrap tarkibiga kirgan. Satraplarning chegaralari
ayrim hollarda o’zgarib turgan 1
.
E’tibor berish lozimki, ahmoniylar davlatida satraplar etnik kelib chiqishiga
qarab emas, balki iqtisodiy salohiyatiga qarab tashkil etilgan. Satraplar
shahanshohning noibi sifatida asosan forslardan tayinlangan. Satrapning
ma’muriyati va boshqaruvi shahanshoh ma’muriyati va markaziy boshqaruv
apparatini qisqartirilgan holda takrorlagan. Ya’ni, satrapda ikkita yordamchi,
devonxona va mirzalar bo’lgan. Bir vaqtning o’zida satrap o’zi noiblik qilib turgan
hududda bosh qozi vazifasini ham bajargan.Ayrim hollarni istisno qilganda satrap
harbiy boshliqlik vazifasini bajarmagan. Misol uchun, Doro I barcha satraplarning
harbiy vazifalarini bekor qilgan va ularga faqat o’ziga bo’ysinuvchi harbiy
boshliqlarni jo’natgan. Satraplarning faoliyati markazdan qattiq nazorat ostiga
olingan.Hattoki shahanshoh huzuridagi amaldorlar tez-tez kelib satraplar
faoliyatini tekshirib turganlar 2
.
Eron bilan O‘rta Osiyoning qadim zamondagi etnik tarkibini aniqlash juda
qiyin. Faqat bir narsani komil ishonch bilan aytish mumkinki, er.av. II ming
yillikkacha bundagi tillarda na s е mit va na hind-Yevropa tillariga o‘xshashlik
bo‘lgan. Bundagi tillardan bizga ma'lum bo‘lgani elamiy tilidir, bu til Eronning
janubi-g’arbida ustunlik qilgan, ammo uzoq qadimda elamiy tili ancha nari, sharq
va sharqi-shimolda ham tarqalgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas.
Faqat er.av. II ming yillikda, ayniqsa I ming yillikda etnog е n е z manzarasi
oydinlashib borgan. Sovet davri ilmiy adabiyotlarida O‘rta Osiyo va Eronda hind-
1
Eshov. B - O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi., Toshkent., 2014. -B.26
2
Sagdullayev. A – Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda., Toshkent., “O’qituvchi”., 1996. -B.29.

eron qabilalari paydo bo‘lgan. Ular shimol tomondan k е lgan d е b faraz qilinadi.
Ammo eroniy tillar shimoldan janubga kirib kelgan degan fikrlar asossizligi haqida
yangi fikrlar bor, ya’ni fors ko‘rfazi hududida eroniy tillarning dariy lahjasi
bo‘lgani haqida farazlar bor.
Er.av. I ming yillik boshlarida g’arbiy Eronda eron tilida so‘zlashuvchi
qabilalar yashagan. Buni Ossur yilnomachilaridan bizga е tib k е lgan bir qancha
rayonlarning onomastika va toponimikasi isbotlaydi. Eronda m е zolit va n е olit
davriga oid manzilgohlar, arx е ologik topilmalar, kulolchilik buyumlari Suza
shahrining ilk qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt shaharlari Suza, Ekbatana,
Pasargad harobalaridan topilgan ulug’vor haykallar, qoyatosh r е l е flari,
qimmatbaho m е tallardan qilingan buyumlar-riton-qadahlar, harbiy qurollar va
taqinchoq-b е zaklar topib o‘rganilgan. Yevropa olimlari J. d е Margo va Grishman
bu qadimgi shaharlar xarobalarini o‘rganib, eronshunoslik faniga muhim hissa
qo‘shdilar.
Er. av. VII -VI ming yilliklarda g’arbiy Eronda d е hqonchilik bilan
shug’ullanadigan o‘troq va chorvador qabilalar er.av. VI -V ming yilliklarda
Eronning boshqa hududiga tarqaladi. Er. av. III ming yillik boshlarida janubi-
g’arbiy Eronda Elamtu (bobil va ossur tilida «mamlakat»)yoki Elam ilk davlat
birlashmasi shakllanadi. Elam M е sopotamiya hamda shimoliy va sharqiy Eron
bilan bog’langan Korun va K е rxa daryolari vodiylarida joylashgan. Suza shahri
poytaxtga aylandi 1
.
Ahmoniylar davlatida muntazam qo’shin mavjud bo’lib, uning asosini
tarkibida o’n ming jangchi bo’lgan «abadiy o’lmas» polk tashkil etgan.
Qo’shinlarning bosh qo’mondoni shahanshoh edi.Harbiy tuzilmada keyingi o’rinda
«xazarpat»-mingboshi turgan. Ahmoniylar qo’shinlari quyidagi qismlardan iborat
bo’lgan: 1. «abadiy o’lmas» polk; 2-piyoda qo’shinlar; 3-otliq qo’shinlar
(suvoriylar); 4-satraplar qo’shinlari; 5-yunon yollanmalari; 6-ko’ngilli qo’shin.
Qo’shinning qismlari 10,100,1000, 10000 kishilik harbiylardan iborat bo’lib, har
bir qismning tayinlab qo’yilgan boshlig’i bo’lgan.
1
Azamat Ziyo. О ‘zbek davlatchiligi tarixi Toshkent., «Sharq» 2000. -B.39.

Yilda bir marta shahanshohning shaxsan o’zi qo’shinlarni ko’rikdan
o’tkazib, yaxshi xizmat qilganlarni taqdirlagan, harbiy qoidalarni buzganlarni
jazolagan. Butun davlat hududi to’rtta harbiy okrugga bo’lingan.Har bir okrug
harbiy boshlig’i markazdan tayinlanib bevosita shahanshohga bo’ysungan. Bosib
olingan hududlar va chegara rayonlarda harbiy gornizonlar joylashtirilgan.
Ahmoniylar qo’shinlarining harbiy tartibi haqida Gerodot va Kursiy Ruf batafsil
ma’lumotlar beradilar. Bu ma’lumotlarga ko’ra, ularning asosiy harbiy qurollari
qilich, gurzi, o’q-yoy, qalqon, xanjar, harbiy bolta va nayzalardan iborat bo’lgan.
Yuqorida ta’kidlanganidek, Ahmoniylar bosib olgan barcha hududlar
satrapiya hokimliklarga bo’lingan bo’lib ularni fors podsholari tomonidan tayinlab
qo’yilgan satrap-hokimlar boshqarganlar. Gerodot ma’lumotlariga ko’ra, Baqtriya
XII satrapiya bo’lib 300 talant (talant-Bobil pul birligi bo’lib, 1 talant 30 kg dan
ziyodroq kumushga teng), saklar va kaspiylar XV satrapiya bo’lib 200 talant
Xorazm, So’gd, Parfiya va Ariya XVI satrapiya bo’lib 300 talant miqdorda yillik
soliq to’lar edilar. Shuningdek, O’rta Osiyoliklar soliq sifatida qimmatbaho toshlar,
chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlarini ham fors podsholariga berib
turganlar. Qadimgi Eronda xilma-xil qabilalar yashaganlar. Shu tufayli Eron
madaniyati xilma-xil va ko`p qirrali bo`lgan. Miloddan avvalgi III
mingyilliklardayoq elamliklar 150 belgi-rasmdan iborat mustaqil yozuvga ega
bo`lganlar. Keyinchalik esa 80 belgidan iborat yozuv kashf etilgan.Lekin miloddan
avvalgi XXIII–XXII asrlar davomida elamliklar shumer-akkadning mixsimon
yozuvidan foydalanganlar 1
.
Doro I va uning o`g`li Kserks va boshqalar Eron mixsimon xatidan keng
foydalanganlar. Bu jihatdan Doro I ning Bexistun va Naqshi – Rustam qoyalariga
mixsimon alifboda o`yib yozilgan katta xatlari muhim ahamiyatga egadir.
Adabiyot. Qadimgi eronliklar o`zlarining boy xalq og`zaki ijodiyoti va
yozma adabiyotiga ega bo`lganlar. Ular ko`plab xalq maqollari, ertaklari,
hikoyalari, qo`shiqlari va yozma adabiyotning ajoyib namunalarini yaratganlar. Bu
jihatdan xalq og`zaki ijodiyoti bilan sug`orilgan «Avesto» va Firdavsiyning
1
Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – T. 2004. B.59.

«Shohnoma» dostoni alohida ahamiyatga egadir. «Avesto» va «Shohnoma»da
Eron va Turon xalqianning qadimgi tarixi, xo`jaligi, diniy e`tiqodi va
madaniyatimng ko`p tomonlari bayon etilgan. «Shohnoma»ning ko`p dostonlari
shoshlik dehqon hikoyalari asosida yaratilgan. Eroniylar mavsumiy, xususan
Navro`z bayramiga alohida e`tibor berganlar.Ahamoniy shohlari davrida Navro`z
umumdavlat, umumxalq bay-ramiga aylangan.
Tasviriy san`at.Tasviriy san`at qadimgi Eron madaniyatining ajralmas qismi
hisoblanadi. Elam, Midiya va Ahamoniy eroniylari davrida haykaltaroshlik,
rassomlik, toshga qabartma rasmlar ishlash va naqqoshlik ham ancha taraqqiy
etgan edi. Haykaltaroshlar tosh, oltin va kumushdan xudolar, ma`budalar, shohlar,
sarkardalar, ruhoniylar va ba`zan hayvonlarning haykallarini ishlaganlar.
Me`morchilik ham Eronda erta shakllanib ahamoniylar davrida rivoj topdi.
Me`mor ustalar, shoh saroylari, maktablar, ibo-datxonalar, harbiy qal`alar qurib,
ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan Elamning
Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino – zikkurat, Midiyadagi Xarxar qal`asi,
Pasargadda qurilgan Kayxusrav II maqbarasi, Persepoldagi shoh Doro I saroyi,
Persepoldagi Kserks saroyi qadimgi Eron me`morchiligining ajoyib namunalaridir.
Bu jihatdan Persepoldagi qabartma suratlar diqqatga sazovordir.Saroy
darvozasiga shoh saroyini qo`riqlovchi qanotli, muqaddas buqalarning haykallari
ishlangan.Saroy devorlari shohga turli xil sovg`alar olib kelayotgan xiroj to`lovchi
qabilalarning qabartma suratlari bilan bezatilgan.
Erondagi Bexistun qoyasidan Shoh Doro I va turli o`lkalardan bog`lab olib
kelinayotgan qabila sardorlarining qabartma tasvirlari zamonimizgacha saqlanib
keladi. Bularning barchasi Eronda tasviriy san`atning yuksak darajada
rivojlanganligidan darak beradi.
Qadimgi Eronda matematika, astronomiya, tarix, geografiya, tabobat,
veterinariya va boshqa bilimlar rivoj topgan ekan. Ammo Eron shohlari misrlik va
yunon tabiblarini saroylaiga tez-tez chorlab turganlar. Tabiblar bemorlarni
davolashda shifobaxsh o`simlik va mevalardan keng foydalanganlar.

Diniy e`tiqod. Eronliklarning qadimgi ajdodlari dastlab tog`-u tosh, suv,
daraxt va har xil hayvonlarni ulug`laganlar. Tabaqaviy jamiyat davlatlar tashkil
topishi munosabati, xo`jalikning rivojlana borishi natijasida e`tiqodda ham
o`zgarishlar sodir bo`la boshlagan. Xususan elamliklar Pinker degan xudolar
onasini ulug`lab, unga e`tiqod qilganlar. Ularda Inshushinak Suza shahri homiysi
yer osti xudosi bo`lgan. Naxunt esa quyosh va adolat xudosi hisoblangan.
Eronning ko`p joylarida totemizm, fetishizm kabi ibtidoiy din shakllari uzoq
vaqtgacha saqlanib qolgan edi. Midiya podshosi Astiag davrida zardushtiylik keng
tarqala boshlaydi 1
.
Bu dinning asoschisi Zardusht bo`lib, din shu kishining nomi bilan
zardushtiylik deb atalgan. Zardushtiylik dini kitobi «Avesto» bo`lib, unda Eron va
Turonda yashagan xalqlarning tarixi, xo`jaligi, diniy e`tiqodi va madaniyati haqida
ko`p ma`lumotlar bor. Eron xalqlari Misr, Bobil, Elam xalqlari madaniyatidan
bahramand bo`lib, o`zlariga xos madaniyat yaratganlar. Bu dinda Axuramazda
yaxshilik, haqiqat va odillik xudosi hisoblangan. Axra-Manyu esa zulmat, o`lim
vayomonlik keltiruvchi xudo bo`lgan ekan. Eroniylar e`tiqodiga ko`ra bu ikki xudo
o`rtasida kurash davom etgan.
Eroniylar Mitradegan quyosh, Anaxita degan suv va hosildorlik shuningdek,
yorug`lik, oy va shamol xudolariga e`tiqod qilganlar. Eron shohi Kserks diniy
islohot o`tkazib mayda xudolar, ma`budalar va dev-parilarga e`tiqod qilishni
taqiqlagan. Axuramazda eronliklarning birdan-bir samoviy tangrisi deb e`lon
qilingan. Ahamoniylar — Ahamoniylar davlatini boshqargan qadimgi fors
podshohlari sulolasi (miloddan avvalgi 558 — 330).Axomaniylar sulolasi qadimgi
fors urug ʻ idan boshlanib, bu urug ʻ asoschisi Ahamoniy (qadimgi forschada
Xaxomanish) aftidan, miloddan avvalgi VII asrda boshida Elam chegaralariga —
Parsua (yunoncha Persida) deb nom olgan viloyatga ko ʻ chib kelgan fors
qabilalarining yo ʻ lboshchisi bo ʻ lgan. Ahamon o ʻ g ʻ li Teisp (Chishpish) va uning
bevosita avlodlari: Kir I, Kambis I, Kir II Anshan (Shim. Elamdagi viloyat)
1
Oblamurodov. N, Xazratqulov. A, Tolipov. F, Tursunov. N – Toshkent., 2011. -B.39.

shohlari hisoblangan.Qadimgi Sharqning ko ʻ pgina mamlakatlarini bosib olgan Kir
II Ahamoniylar saltanatini barpo etgan. Ahamoniylar ning katta tarmog ʻ i Kambis II
vafoti (522) bilan tugagan. Kichik tarmoqqa Doro I asos solgan.
Ahamoniylar sulolasi: Kir II (550 — 530) (Fors va Anshanda 558 yildan
hokimlik qilgan), Kambis II (530 — 522), Doro 1 (522 — 486), Kserks I (486 —
465), Artakserks I (465 — 424), Kserks II (424), Sug ʻ diyon yoxud Sekudian (424
— 423), Doro II (423 — 404), Artakserks II (404 — 358), Artakserks III (358 —
338), Arses (338 — 336), Doro III (336 — 330).

II. Bob. Ahamoniylar saltanatining O'rta Osiyoga qilgan yurishlari
2.1 Ahamoniylar davrida O'rta Osiyoning satrapliklarga bo’linishi
O’tmishga qadimgi dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, qadimgi sharq
imperiya va boshqa podsholik-u saltanatlari o’zining katta masofalarga
cho’zilganligi va ko’p sonli aholiga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. Shu bilan
birga ular tabiiy geografik sharoiti, til tarkibi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi
va madaniyati jihatdan bir xil bo’lmagan xalqlarni o’z qo’l ostida birlashtirib, ular
ustidan hukmronlik qilishgan 1
. Yuqorida aytib o’tilgan davlatlarning tayanchi biror
ma’lum bir vaqt barqaror boshqaruvining sababi sifatida ba’zilar qudratli qo’shinni
ko’rsatsa, boshqalar bu davlat tarkibidagi xalqlar bir-biriga yaqin va doimiy
aloqada ekanligi hamda ular rivojlanish darajasi deyarli bir xil ekanligini
ta’kidlashadi. Sharqda qadimgi davlatlar chegaralari atrofida yashovchi aholining
kamchiligi bir tilda gaplashgan.
Qadimda faqatgina bir nechta davlatlarda butun aholi bir tilda
so’zlashgan. Yoki teskarisi, masalan Ahamoniylar imperiyasi juda ulkan hududni
egallagan bo’lib, undagi xalq, elat, qabila-yu, qavmlar ko’p sonli va turli tilda
so’zlashar edilar. Qadim zamonlardan boshlab Urmiya ko’lining janubiy
tomonlarida parsua qabilalari yashar edilar mil.avv. VIII-VII asrlarda ular Elamga
ko’chib ahamun urug’idan chiqqan sardor atrofida birlashganlar, ular dastlab
podsholari Kayxusraf I ( Kir I) davrida osuriyaga, Kambiz I davrida (mil. avv. 600-
559) Middiyaga itoat etganlar. Kambiz I bilan Midiya shohi Asteagning qizi
o’rtasidagi nigohdan Kir II (Kayxusraf II ) dunyoga keladi 2
. Kambiz II vafot
etgach Parsua taxtiga Kir II o’tirib, mil.avv. 559-yilda Pasargada shahrini qurdirib,
uni davlat poytaxtiga aylantiradi. Mil. avv. 553-549-yillar mobaynida olib borilgan
urushlarda Kir II bobosi Asteag qo’shinlarini yengib, Midiya va Elamni parsuaga
qo’shib oladi. Shu tariqa Ahamoniylar sulolasi asos solgan Ahamoniylar ya’ni
Eron davlati tashkil topadi. Bu davlat qariyb ikki yuz yil mobaynida yashagan.
Uning hududlari Misrdan to shimoli-g’arbiy Hindistonga qadar cho`zilgan edi.
1
Shamsutdinov. R, Karimov. Sh – Vatan tarixi. Birinchi kitob., Toshkent., “Sharq”., 2010. -B.34.
2
Eshov. B - O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi., Toshkent., 2014. -B.27.

Ahamoniylar davlati poytaxti
Pasargad, Persopol, Suza shaharlari bo`lgan. Forslarga qadar Suzada elamitlar
yashaganlar. Forslar dastlab faqat Janubiy Eron hududlarida yashaganlar. So`ngra
ular butun Eron hududini egallaganlar. Ariylar qabilalari joylashgan yurt
keyinchalik Eron deb atalgan . Kir II g’arbda Lidiya shohi Krass qo’shinlarini,
shimolda armanlarni yengib, butun kichik Osiyoni bosib oladi. Lidiya poytaxti
Sard talanib, shoh Krass asir olinadi va o’ldiriladi, shundan so’ng Geradodning
xabar berishicha “… Kir II yo’lida Bobil, Baqtriya xalqi, sak va misrliklar turar
edi”. Mil. avv. 545-530-yillar oralig’ida Eron shohi Bobilni ham bosib olib Hind
daryosigacha bo’lgan yerlarni istelo qiladi. Mil. avv. 530-yilda Kir II O’rta Osiyo
ko’chmanchilari massagetlar bilan bo’lgan jangda o’ldiriladi. Kir II
o’ldirilgach, Eron taxtiga uning o’g’li Kambiz II o’tiradi. “… shundan so’ng
Kambiz II bor e’tiborini g’arbga tomon qaratadi va natijada milloddan avvalgi 525-
yilda Misr bosib olinadi”. Uning Efiopiyaga uyushtirgan harbiy urushi
muvafaqiyatsiz tugaydi. U Misrda ekanida Gaumatta boshliq eroniylar isyon
ko’taradi. Isyonni bostirish uchun Erondan qaytayotganda Kambiz II o’ldiriladi
(522-yil) shundan so’ng Eron taxtiga Gaumatta o’tirib, 7 oy podsholik qiladi.
Behistun yozuvlarida (1, 50 51) “Xalq qo’rqardi” Gaumatadan. Hattoki, ko’pchilik
Fors xalqi birlashib Doro huzuriga kelishadi va uni taxtga o’tkazish kerakligini
aytishadi. Shunday qilib Midiyada o’ldirilgani qayt etilgan bu voqealardan ko’p
o’tmay mil. avv. 522-yil 29-sentabrda fitnachilar tomonidan o’ldiriladi, undan
so’ng Eron taxtiga Ahamoniylar urug’idan bo’lgan Doro I o’tiradi. ( Mil. avv. 522-
486-yillar ) Doro I podsholigini dastlabki yillarida Bobil, Misr, Elam, O’rta Osiya
va boshqa hududlarda boshlangan qo’zg’alonlarni shavqatsizlik bilan bostiradi 1
.
Manbalarda, Doro I hukmronligining dastlabki yillarida bu haqda Doro shunday
deydi. “… Qachonki men buyuk shahanshoh Gaumatani o’ldirganimda, faqat bitta
Asina ismli kishi Upadarmining o’g’li menga qarshi chiqib Elamda o’z
hukumdorligini boshladi. U xalqqa shunday dedi …men elam hukmdoriman.
1
Sagdullayev. A – Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda., Toshkent., “O’qituvchi”., 1996. -B.29.

Shundan so’ng isyonchi elamliklar Asinani hukmdor deb tan olishdi. …men u
yerga “gonsa” yubordim.
Asina tutub keltirildi va men uning boshini oldim. Ahamoniylar davri aynan
Doro I davrida o’z qudratining cho’qqisiga erishdi desak xato bo’lmas. U
mamlakatda osoyishtalik o’rnatgandan so’ng qator sohalarda islohotlar o’tkazdi.
Biz hozir Doro I umuman Ahamoniy hukmdorlar boshqaruvi davrida O’rta Osiyo
va O’rta Osiyodagi ijtimoiy-iqtisodiy, diniy, harbiy va ma’muriy masalalarga
to’xtalib o’tamiz, bularning barchasi Eron shohlarining ayniqsa Doro I ning
islohotlariga bog’liqdir.
Eron shahanshohlari ulkan hududlarga cho’zilgan mamlakatni
boshqarishda etnik va geografik xilma-xilligini hisobga olib, ularni o’zaro
aloqalarini yuqori darajadagi ma’muriy tuzulishni ishlab chiqishgan. Bu ma’muriy
birliklarda byurokratik tamoyillarga asoslangan apparat ildiz ottirildi, sababi
hayotning har tomonlarini qamrab olgan bu tizim orqali ma’muriy birliklarni
so’zsiz itoatda tutib turish imkonini berar edi. Bularning barchasi uchun asosiy
narsa poytaxt hisoblanar edi. Poytaxt har qanday buyuk imperiyalarda ham
ma’muriy, ma’daniy va tranzit aloqalar markazi hisoblanadi. Poytaxt
mamlakatning barcha shahar-u qishloqlarini o’ziga birlashtirgan bo’lsada, unda
o’ziga xos boshqa joylarga o’xshamagan madaniy yo’nalish me’moriy uslubi
bo’ladi. Eronliklar shunday moliya va ma’muriy aparat yaratgan edilarki bu orqali
imperiyaning barcha hududlariga bir xil boshqaruv tizimi oqali boshqarishar edi.
Shoh Doro I mamlakatni satrapliklarga o’lpon to’lovchi okruglarga bo’ladi.
Satrapliklar hozigi viloyatlarga o’xshaydi. Ahamoniylar davlatida ular bosib
olingan davlat hududiga to’g’ri keladi. Masalan Misr bunga misol bo’la oladi.
O’rta Osiyo hududi ahamoniylar tomonidan 3 ta satraplikka bo’linib idora etilgan.
Baqtriya Marg’iyona bilan birgalikda12-satraplikni tashkil etgan. U podsho
xazinasiga yiliga 360 talan jarima to’lagan. Parfiya, Xorazm, So’g’d va Areya
birgalikda 16-satraplikni tashkil etgan va yiliga 300 talan jarima to’lagan. Saklar
va kaspiylar esa 15-satraplik bo’lib, ular Doro I xazinasiga yiliga 250 talan jarima
to’lagan .

O’rta Osiyodagi umumiy barcha satraplar o’z hududlaridagi eng qiyin va
qattiq hujjat va sud ishlarini ham olib borishgan. Satrap (O’rta Osiyadagi)
mahalliy zodagon rasmiylarga soliqlar yig’ilishini, xazina hisob kitobini ishongan.
Bundan tashqari ular jarchilik, tergovchilik va kotiblik ishlarini ham yuritganlar.
O’sha paytda ish yuritishda Bobil usuli tanlangan edi hujjatlarda esa oromiy
yozuvida Ahamoniylar davrida oromiy yozuvi qadimiy Akkadning mixxat yozuvi
siqib chiqardi. Va natijada oromiy yozuvi Osiyoda xalqaro savdo va diplomatik
tilga aylandi. Ko’p sonli aholi ahvoli va byurokratiyani (qonuniylikni) nazorat
qilish maqsadida saroyda maxsus tekshiruv guruhi “shohning ko’zi va qulog’i” bir
vaqtning o’zida qadimiy va yashirin politsiya tuzildi. Bu maxsus gurux
mamlakatning barcha mamlakatlarida faoliyat olib borgan. Ular hatto satrap va
harbiy qo’mondonlarni ham nazorat qilib turishgan 1
.
O’rta Osiyadagi satrapliklar aniqrog’i XVI satraplik tarkibiga kiruvchi
Pafiya janubiy Turkmaniston va shimoliy-sharqiy Eronning ma’lum hududlarida
joylashgan edi. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Parfiya yirik shaharlarni o’zida
birlashtirgan harbiy-ma’muriy markaz sifatida muhim rol o’ynagan. Midiya
manbalarida Parfiya o’ziga qo’shni bo’lgan ko’chmanchi oaziv qabilalari bilan
yaxshi aloqada bo’lganligi va ular bilan to’g’ridan to’gri savdo ayirboshlash
ishlarini olib borganligi qayt etilgan. Milloddan avvalgi 549-yil Elam bosib
olingandan keyin ikki yil mobaynida Ahamoniylar qo’shini oldingi Midiya davlati
tarkibiga kiruvchi Parfiya, Girkaniya, Arman xududlarini bo’ysuntirishga
kirishganligi manbalarda ham qayd etilgan.
Parfiya deyarli barcha satrapliklarda “shohning
qulog’i va ko’zi” (militsiya)ning ishi yaxshi va samarali bo’lishi uchun ”shoh
yo’li”ni tamirlash ishlari olib borilgan. Ularga qum sepilib, ustidan tosh
yotqizilgan. Savdo yo’li bo’lmish ,”shoh yo’li”ning bir qismi aslida asosiy qismi
O’rta yer dengizidan Eron poytaxtigacha, “miloddan avvalgi VI-IV asrlarda
sharqning buyuk davlati Eron Ahomoniylar davlati hududida savdo yo’li “shox
yo’li” nazarda tutilmoqda. O’rta yer dengizi bo’ylaridagi Efes, Sard shaharlarini
1
Madraimov A., Fuzaylova G. Manbashunoslik. Toshkent, 2008. -B.45.

Eron poytaxti Suza oldinroq Persopol tutashtirgan” Parfiya orqali ham o’tardi. Shu
savdo yo’lida Parfiya yo’lida ko’plab karvon saroy ko’prik va hammasidan ham
qizig’i qurilgan inshootlarni doimo habiylar qo’riqlab turganlar bular asosan
tovarlar saqlanadigan omborlar bo’lgan. Asli Parfiya qay tarzda ahamoniylar
davlati tarkibiga kirganligi haqida gapiradigan bo’lsak, Midiya hukmdori Astiag
(miloddan avvagi 625-584) davrida mustaqillikka erishadi va yunon tarixchisi tili
bilan aytganda “o’z yurtlarini saklarga topshiradi” Xorazm bilan ittifoq tuzib
Midiyaga qarshi kurashga shaylanayotganda Midiya davlati qulaydi. (Miloddan
avvalgi 550-yil) Miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmida Parfiya
ahamoniylar qo’l ostiga tushadi va saltanatning XVI okrugi tarkibiga kiradi .
Ahamoniylar davlati tarkibidagi deyarli bir xil boshqaruv tizimi joriy etilgan edi.
Parfiyadan shimolroqda Murg’ob vohasida Marg’iyona joylashgan edi.
Marg’iyona suvga boy hudud hisoblanadi. O’sha davrlarda miloddan avvalgi VI-
IV asrlar Marg’iyonada juda mukammal rejalashtirilgan irrigatsion sistema asosida
sug’orish inshootlari qurilgan bo’lgan.
Marg’iyonada tokzorlar juda ko’p bo’lganligi hamda bog’dorchilikdan
tashqari dehqonchilining taraqqiy etishiga ham manashu sug’orish tizimi asos
vazifasini bajargan. O’rta Osiyodagi muhim viloyatlardan biri shubhasiz, Baqtriya
bo’lib, uning muhimigini shunda ko’rish mumkun-ki, uni yo taxt vorisi yo shoh
qarindoshi boshqargan. Ahamoniylarning Baqtriya bilan ilk munosabatlari
to’g’risida ma’lumotlar yetarli deb bo’lmaydi. Doro davriga kelib esa Baqtriya
qat’iy ravishda Ahamoniylar qo’l ostidagi mulklar qatoriga sanab o’tiladi . Doro
Baqtriyaga o’z noibi qilib fors Dodarshishni tayinlagan. Geradod qiziq bir
ma’lumot qoldirgan. Kir va uning o’g’li Kambiz hukmdorligi davrida qaram
mamlakatlardan muayyam bir soliq olinmagan. Biroq bir tobe mulklardan ularga
sovg’a-salomlar yuborib turilgan. “Doroni forslar savdogar deyishlariga sabab, deb
yozadi Geradod: - u birinchi bo’lib soliq tizimini joriy etganligidir” . Baqtriya
mustahkam qo’rg’oni eslatgan. Ahamoniylar undan shimoli-sharqiy hududlarni
boshqarishda tayanch sifatida foydalanishgan. Doro I soliq siyosatini o`zgartiradi.
Yangi umumdavlat soliq tizimi shakllantiradi. Har bir

viloyat yer hajmi va hosildorlik darajasiga ko’ra qat’iy belgilangan soliq to’lovini
amalga guvohliklarni Pernopoldagi (Erondagi Sheroz shahridan shimolda
taxminan 50 km masofada joylashgan, 520-450-yillar orasida qurilgan)
yozuvlardan ham topish mumkin. Lekin Doro I ning qabir toshi bitiklarida
Ahamoniylar saltanatida tobe mamlakatlar ro’yxatida So’g’diyona, Ariya va
Parfiya kiritilgan xolos. Xorazm esa bu qatorda yo’q. Geradod qoldirgan
ma’lumotlarda aytilishicha Parfiya, Xorazm, So’g’diyona, Ariya ahamoniylarga
qaram XVI okrugni tashkil etib, yiliga 300 talant soliq to’lab turganlar .
Miloddan avvalgi 520-yil Elamliklar 3 marta Forslarga qarshi chiqdilar va
bu haqda Behistun yozuvlarida shunday xabar qilinadi. Elam deb nomlanmish
davlatda isyon bo’ldi Elamliklar Atamanta ismli shaxsni o’zlarining hukmdori deb
elon qilishibdi shundan so’ng men qo’shin yubordim. Meni xizmatimdagi
Gaubaruva ismli forsni ularga boshliq qildim. U Elamliklar bilan uzoq urushdi.
Keyin Gaubaruva Elamliklarni tor-mor qildi va yanchib tashladi, ularni boshlig’ini
ushlab meni oldimga olib keldi va men uni “o’ldirtirdim shundan so’ng mamlakat
meniki bo’ldi” . Shu tariqa butun O’rta Osiyo ahamoniylar qo’l ostida o’tdi
ajdodlarimiz o‘z erki uchun doimo kurashib kelgan. Shu misolda Fradani olishimiz
mumkin. Tarixchilarning xabar berishicha eng ko’p odam o’ldirilgan joy
Marg’iyona bo’lgan ekan (qo’zg’olonni bostirish paytida 55 ming kishi o’ldirilgan
6972 asir qilingan) 1
.
Ahamoniylar davlat boshqaruvi shakliga ko’ra zo’rlikka asoslangan, tuzilishi
markazlashgan initar (oddiy) shaklda edi. Butun hokimiyat podshoh qo’lida edi u
davlatni kuchli markaziy davlat apparatiga tayangan holda boshqargan. Davlat
apparatida podshohdan keyin ikkinchi o’rinda hazorapat (ming boshliq) turgan. U
barcha davlat organlariga va mansabdor shaxslar faoliyatining nazorati hamda
markaziy devon boshqaruvini yuritgan. Podshohning shaxsiy qo’riqchilariga
boshliq bo’lgan hamda podshohga kelgan shikoyat va arizalar haqida ma’lumot
berib borgan. Markaziy devonga kotiblar taftishchilar podshohga ma’lumot yig’ib
keluvchilar apoqa xizmati xodimlari va boshqalar bo’ysungan. Ahamoniylardan
1
Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т . 1990. B.76.

Doro I mamlakatni mustahkamlash uchun qator islohotlar o’tkazadi. U bosib
olingan hudud ustidan nazorat o`rnatadi, soliqlar yig`imini tartibga soladi. U davlat
hududini satrapiya deb atalgan ma`muriy soliq okruglariga bo`ladi.

2.2 Ahamoniylar davlatining ma’muriy–boshqaruv tizimi
Satrapliklar ichida avtonom o’z-o’zini boshqaradigan qabila va shaharlar
Finikiya, Kichik Osiyodagi yunon shaharlari ham mavjud bo`lgan. Forslar
Finikiya shaharlarining ichki ishlariga aralashmaganlar va buning evaziga ular
ahamoniylarni oxirigacha qo`llab-quvvatlaganlar. Satraplik lavozimiga forslar
tayinlanadigan bo`ladi. Kayxusrav va Kambiz davrida satrap qo`l ostida fuqarolik
va harbiy hokimiyat to`plangan edi. Bu haqida satrap Gobriyning Bobil, Suriya va
yuqori Mesopotamiyadagi bir vaqtning o`zida fuqarolik va harbiy noib vazifasini
bajargani to`g`risida aniq ma`lumotlar bor. Satrap va harbiy boshliqlar markaziy
hokimiyatni podshoning va ayniqsa uning maxfiy xizmatining doimiy nazorati
ostida bo`lganlar. Chunki viloyat satraplari doimo mustaqillikga erishishga harakat
qilib, ajralib chiqish xavfini tug`dirganlar 1
.
Davlat boshqaruvi va barcha amaldorlar ustida oliy nazorat
“xazorapat” deb atalgan mansabdor qo`lida bo`lgan. U bir vaqtning o`zida “o`n
ming o’lmas” podsho shaxsiy gvardiyasining boshlig`i bo`lgan. Islohotlar
natijasida markaziy podsho konselariyasi bilan katta byukrokratik apparat vujudga
kelgan. Davlat boshqaruvi poytaxt Suzada bo`lib, podshoning bosh qarorgohi
Persopol bo`lgan. Miloddan avvalgi 522-521-yillarda anchagina hududlarni bosib
olib yoki ko’tarilgan qo’zg’alonlarni bostirib bo’lgan Doro I islohotlar qila
boshlaydi. Yuqorida ma’muriy jihatdan satrapiyalarga bo’linganligini gapirib
bo’lgan edik. Endi uni barcha sohalardagi islohotlarni gapirib o’tsak. Boshqaruv
tizimida qonunlarni joriy etish maqsadida bir guruh qonunshunoslarni yig’ib
qadim Misr hududidagi qonunlarni barchasini yetarlicha yaxshi o’rganib hamda
o’zining yangi qonunlari uchun asos bo’lgan Hamurapi qonunlari bilan birga butun
imperiya hududida bo’ysunishi shart bo’lgan barcha qonunlarni ishlab chiqdi.
Doro I soliq tizimini joriy etib, o’z boyligini ko’paytiradi.
Satrapliklardan qancha miqdorda soliq olishini Doro I o’zi belgilagan edi. Bu
belgilagan miqdor to ahamoniylar davlati qulaguncha qadar o’zgarmadi. Soliq
1
Oblamurodov. N, Xazratqulov. A, Tolipov. F, Tursunov. N – Toshkent., 2011. -B.44.

yig’ib olish anchagina shavqatsiz kechgan. Forslarning qudratini dunyoga ularning
armiyasi orqali bilishadi. Ahamoniylar armiyasi asosini forslar va middiyaliklar
tashkil etgan, ular armiya safida 20 yil mobaynida xizmat ilganlar. Forslarning
harbiy qudratini sharqiy eronliklar va shimoli-sharqiy hududdagi jangchilar saqlab
turishgan. Forslarning otliq qo’shini asosini O’rta Osiyolik saklar tashkil etgan.
Harbiy hayotda saklar butun Ahamoniylar davlati faoliyati davomida otliq
qo’shindagi ustunlikni hechkimga bermaganlar. Forslar armiyasida 10 ming
kishidan tashkil topgan “Bessmertnix” o’lmaydiganlar guruhi bo’lgan. Jangladagi
forslarning g’alabasini aynan ular taminlashgan. Hokimiyatdagi boshqaruv haqida
gapiradigan bo’lsak barcha sud ishlarini satraplar nazorat qilgan, tergov va
tekshiruv ishlari esa ishonchli mahalliy zodagonga yuklangan. Yo’llarning
tamirlanganligi karvon saroylarning qurganligi aloqa tizimini yaxshi ishlashiga
zamin yaratgan. Qo’shin otliq va piyoda harbiy qismlardan tashkil topgan 1
.
Otliq qismlar-zodagonlardan;
piyodalar-dehqonlardan olingan. Bu ikkala qismlarning uyg`un harakati urushlarda
g`alabani qo`lga kiritishga sabab bo`lar edi. Piyoda qo`shinning asosiy quroli
kamon, suvoriyning qurol-aslahasi temir sovut, jez qalqon va ikki temir nayza ham
bo`lgan. Qo’shinning eng ilg’or qismi o`n ming “o`lmas” askarlarining birinchi
mingtasi faqat fors aslzodalari vakillaridan iborat bo`lib, podshohning shaxsiy
qo`riqchilari hisoblanganlar. Qolgan qismlari turli fors, elam qabilalaridan
to`ldirilgan. Bosib olingan mamlakatlarda qaram aholining qo’zg’olonlarini
bostirish maqsadida qo’shinlar joylashtirilgan. Misr va Bobilda 10-12 ming
kishilik qo’shin turgan. Davlat
chegaralarida harbiylarga yer berilib harbiy gornizonlar joylashtirilgan. Bevosita
xizmatda bo`lgan harbiylar har oyda mahsulot bilan ish haqi olganlar. Iste’foga
chiqgan askar oilasi bilan asosan kichik yer ulushidan kun ko’rgan, savdo va turli
hunarlar bilan shug’ullangan. Eng muhim urush harakatlari davrida har bir qaram
xalq ma`lum miqdorda askar yetkazib berish majburiyatini olgan. Doro I davrida
forslar dengizda ham yetakchi rol o`ynay boshlaydilar. Dengiz janglari Finikiya,
1
Azamat Ziyo. О ‘zbek davlatchiligi tarixi Toshkent., «Sharq» 2000. -B.47.

Kipr, Egey orollari va Misr floti yordamida olib borilgan. Matros sifatida saklar,
forslar xizmat qilganlar. Ko’pincha flotda rahbarlik vazifalarida misrliklar bo`lgan.
Miloddan avvalgi V asrdan boshlab Fors o’lkasida dehqonlarning iqtisodiy ahvoli
yomonlashadi. Dehqonlar harbiy xizmatdan bosh torta boshlaydilar. Bu o’z
navbatda fors piyoda qo’shinlarini jangovar qobilyatini yo’qotishga olib keladi.
Endilikda ular yaxshi qurollangan yunon yollanma askarlari bilan almashtira
boshlanadi.

III. Bob. Ahamoniylar davlatining madaniyati va dini
3.1 Qadimgi Eronning xo`jaligi va madaniyati
Ahmoniylar davlati tarkibida xilma-xil madaniy yutuqlarga ega bo‘lgan
ko‘pdan-ko‘p xalqlar bo‘lgan. Forslar hukmron xalq bo‘lib olib, bu madaniy
xazinadan kеng foydalanganlar.
Shu bilan birga ular bu madaniyatlarni ijodiy ravishda qayta ishlab
o‘zlashtirganlar.Forslar mixxatni o‘zlashtirganliklari va takomillashtirganliklari
to‘g’risida gapirgan edik. Ular mixxatdagi juda ko‘p ortiqcha alomatlarni yo‘qotib
faqat 42 alomat qoldirganlar. Idoralardagi (ko‘nga, papirusga, sopol taxtalarga
yoziladigan) yozishmalar uchun oromiylarning alifbosini ishlatganlar 1
.
Mil. avv. VI va V asrlarda Xitoy ga buddizm, hinduizmni Hindistonga kirib
kelishi bilan Fors da zardushtiylik falsafa madaniyati Misr davlatlariga kirib kelgan.
Bu madaniyat imperiyadan-imperiyaga o`tish davrida o`z kuchini yo`qotmagan.
Fors podsholari o‘sha davrda eng o‘tkir d е b hisoblangan Misr tabiblarini
o‘zlarining xizmatiga jalb qilganlar.Ammo Doro I podsholik qilgan davrda Misr
tabiblari o‘rniga yunon tabiblari k е ltirila boshlangan.
Forslar Bobil va yunonlarning kal е ndar hisobi bilan tanish bo‘lgan, d е gan
ma'lumot bor.
Yuqorida aytib o‘tilgan “Av е sto” Eron tili guruhi halqlarining ajoyib badiiy
asaridir, u O‘rta Osiyoda vujudga k е lib, k е yinchalik Midiya va P е rsiyaga
tarqalgan, shu bilan birga, dastlabki nushasiga (Gatiga) ko‘p qo‘shimchalar
qo‘shilib borilgan.
“Av е stoda” targ’ib qilingan diniy ta'limot qadimgi payg’ambar Zaratushtra
(yoki yunonlar ataganicha Zoroastra)ga mansub d е yilgan, ammo uning to‘g’risida
bizga h е ch nima ma'lum emas. Bu ta'limotning mohiyati ikki ilohiy manbani,
yaxshilik xudosi Ahuramazda bilan yovuzlik xudosi Ahrimanni bir-biriga qarama
qarshi qo‘yishdan iborat 2
.
1
Shamsutdinov. R, Karimov. Sh – Vatan tarixi. Birinchi kitob., Toshkent., “Sharq”., 2010. -B.37.
2
Eshov. B - O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi., Toshkent., 2014. -B.31.

Axuramazda uy hayvonlari va madaniy o‘simliklar to‘g’risida g’amxo‘rlik
qiladigan tinch m е hnat homiysidir. Uni aziz bilganlar е rga ishlov b е rishi, chorva
mollarini ko‘paytirishi, yovvoyi hayvonlarni yo‘q qilmog’i k е rak. Ahriman inson
ijodiy faoliyatining dushmani, yirtqich hayvonlarninghomiysi, urushqoq
ko‘chmanchilarning tinch hayot k е chiruvchi o‘troq aholini talashiga
ko‘maklashuvchi qilib ta'riflanadi.
Zorastra dinining harakt е rli alomati shuki, bu din murdani е rga ko‘mishni
ham, kuydirishni ham taqiqlaydi. “Murda е rni va o‘tni xarom qiladi” d е b
hisoblangan. O‘liklarni yirtqich qushlarga е m qilib tashlash lozim ko‘rilgan.
Hindistonda, Bomb е yning bir rayonidagi uncha katta bo‘lmagan fors mazhabi
hozir ham shu odatni saqlaydi. “Av е sto” matnini ham xuddi o‘sha forslar
saqlaganlar.
Shu narsa diqqatga sazovorki, Ahmoniylar Ahuramazdani aziz bilganlari
holda “Av е sto”ni tan olmagan bo‘lsalar k е rak. Qadimgi fors podsholarining h е ch
bir yozuvida Zaratushtra tilga olinmaydi. Shuningd е k, fors podsholarining
(Kayxusravdan boshlab) maqbaralari saqlangan, bu esa ,,Av е sto”ning taqiqiga
h е ch ham to‘g’ri k е lmaydi. Zorastrizm faqat Parfian va Sosoniylar podsholigi
vaqtidagina davlat dini bo‘lgan.
Doro I ning o‘g’li va taxt vorisi Ks е rks vaqtida diniy islohot qilishga
urinilgan. D е vlarga ibodat qilish taqiqlangan, Ahuramazda forslarning birdan-bir
samoviy tangrisi d е b e'lon qilingan.
L е kin bu monot е istlik (bir xudolik) g’oyasi qaror topmagan va Ks е rks
vorislari vaqtida quyosh xudosi Mitra bilan hosildorlik ma'budasi Anaxitga
sig’inish k е ng yoyilgan.
Ahamoniylar san'atining yodgorliklari sinkr е tizm xarakt е ridadir. Doro I ning
P е rs е poldagi saroyini qurishda Bobil, Misr, Lidiya va boshqa qaram
mamlakatlarning ustalari ishlagan .
Ahamoniylar davri san'ati 3 davrga bo’linadi.
1. Pasargad davri - eramizdan avvalgi 559 - 530 yillar.
2. Pеrsеpol davri - eramizdan avvalgi VI asr oxiri - V asr oxiri.

3. Suzan davri - eramizdan avvalgi V asr oxiri - IV asr.
Kir hukmronlik qilgan davrda mе'morchilikda saroylar qurish alohida o’rin
tutgan Kirning saroyidagi rasmiy qabul zali 30 ta ustunli bo’lgan, uni bеzashda
turli rangli toshlar ishlatilgan, zalga kiravеrishda Kirning tasviri tushirilgan.
Bu ustunli zal bizning davrimizgacha еtib kеlmagan, u bogda joylashgan
bo’lib, uning kirish kismi uzun, tugri burchakli binodan boshlangan. Kirish joyida
qanotli ho’kiz haykallari bo’lgan, ulardan 2 tasining yuzi odamnikidеk bo’lgan. Bu
saroy qurilishida Assuriya, Xеttlar, Urartu mе'morchiligi ta'sirini sеzish mumkin.
Pеrsеpol davrida ham saroylar qurish kеng ko’lamda olib borildi 1
. Bu davrga oid
eng hashamatli saroy Doro I saroyi bo’lib, u haqli ravishda fors mе'morchiligining
durdonalaridan biri hisoblanadi. 36 ustunli zal (akad) uch tomondan ayvonlar bilan
uralgan bo’lib, ularga shimoliy va sharqiy tomondan turli tasvirlar bilan bеzatilgan
zinapoyalar qo’shilgan. Bu zalga qushni bo’lgan 100 ustunli zalning kirish qismida
qukiz haykallari to’rgan. Budavrga mansub yodgorliklardan biri Doro
mavzolеyidir.
1
Madraimov A., Fuzaylova G. Manbashunoslik. Toshkent, 2008. -B.48.

3.2 Ahamoniylar davriga tegishli yurtimizdan topilgan manbalar
О‘tgan asrning 30-yillarida Ahamoniylar davri madaniy qatlamlari faqat
Janubiy Tojikiston hududlaridagina ma’lum edi. Ikkinchi jahon urushidan sо‘ng
mil.avv. VI-IV asrlarga oid yodgorliklar kо‘pgina hududlarda aniqlanib,
tadqiqotlar kо‘lami kengaydi. Hozirgi kunda bu davrga oid manzilgohlar nafaqat
Janubiy Turkmaniston, balki Shimoliy va Janubiy Baqtriyadan, Sug‘diyonadan,
Parfiya va Marg‘iyonadan, Xorazmdan topib о‘rganilgan bо‘lsa, Farg‘onadan,
Oloydan, Sharqiy Pomirdan hamda Orolbо‘yidan kо‘mish marosimiga oid
yodgorliklar topib tekshirilgan.
Bu davrga oid manzilgoh va kо‘hna shaharlar me’morchiligi Janubiy
Turkmanistonda nisbatan kо‘proq о‘rganilgan. Bu hududlardagi eng yirik kо‘hna
shahar Marvdagi Govurqal’a hisoblanadi. Govurqala о‘lchamlarining yig‘indisi 7,5
km. ga teng. Ahamoniylar davri Marvning markazi Govurqala shimoliy
tomonining markazida joylashgan Erkqala istehkomi bо‘lgan. Mil.avv. I ming
yillik о‘rtalarida ushbu istehkom baland loy devor bilan о‘rab olinadi.
Erkqal’aning markazida yirik me’moriy inshootlar – hukmdor saroyi va diniy
majmua qad kо‘taradi. Istehkom xom g‘ishtdan bunyod etilgan mustahkam
poydevor ustiga qurilib, yagona darvozasi shahar tomonga qaratilgan 1
.
Marv vohasining qadimgi markazida Ahamoniylar davriga oid Yozdepa
manzilgohi ochib о‘rganilgan. Yozdepa birmuncha ilgariroq davrda paydo bо‘lgan
bо‘lib, mil.avv. I ming yillik о‘rtalarida о‘zining avvalgi harbiy-ma’muriy
ahamiyatini yо‘qota boshlaydi. Ammo, Yozdepa manzilgohi butunlay yо‘qolib
ketmaydi va qazishmalar natijasida bu yerdan tо‘g‘ri burchakli g‘ishtlardan qad
kо‘targan devorlar, inshootlar qoldiqlari aniqlangan 1
.
Kopetdog‘ning tog‘ oldi hududlaridan mil.avv. VI-IV asrlarga oid yirik
kо‘hna shahar Yelkendepe xarobalari ochib о‘rganilgan. Tadqiqotchilarning
fikricha, Yelkendepe Shimoliy Parfiyaning harbiy-ma’muriy markazi bо‘lib, bu
1 1
B. Eshov. О‘zbekiston davlatchili va boshqaruv tarixi. T oshkent .: 2012. – B. 71-72. .
1 2
Madraimov A., Fuzaylova G. Manbashunoslik. Toshkent, 2008. -B.51.

yerga Ahamoniylar podsholari kelib turgan. Kо‘hna shahar notо‘g‘ri aylana
shaklida bunyod etilgan bо‘lib, о‘zunligi 500 metr, eni 300 metrga yaqin. Shahar
о‘rnidagi dastlabki manzilgoh tо‘g‘ri burchakli yirik g‘ishtlardan qad kо‘targan
mustahkam devor bilan о‘rab olingan. Markazda istehkom qad kо‘targan.
Xorazm ekspeditsiyasining say’i-harakatlari tufayli qadimgi Xorazm
hududlarida ham Ahamoniylar davri yodgorliklari aniqlangan. Ulardan biri –
satrapning qurib bitkazilmagan saroyi Qal’aliqir I hisoblanadi. Yana bir bu davrga
oid kо‘hna shahar Amudaryoning о‘ng qirg‘og‘ida joylashgan Kо‘zaliqir bо‘lib, u
tabiiy tepalik ustida joylashgan. Uning maksimal о‘zunligi 1000 metr, eni esa 500
metrdan ziyodroqdir. Qazishmalar natijalariga kо‘ra, kо‘hna shahar ikki qator
devor bilan о‘rab olinib, tashqi devor minoralar bilan mustahkamlangan. Ichki
devor esa turli qurilishlarga tutashib turgan.
О‘ng qirg‘oq Xorazmdagi Ahamoniylar davriga oid yana bir yodgorlik
Ding‘ilja yaqinidagi manzilgoh hisoblanadi. Qazishmalar natijasida bu yerdan
2600kv. m. maydonga ega bо‘lgan kо‘p xonali katta bino ochib о‘rganilgan.
Binodan turar-joy, xо‘jalik ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bо‘lgan 17 ta xona
aniqlangan. Devor tо‘g‘ri burchakli va tо‘rtburchak yirik g‘ishtlardan bunyod
etilgan. Bino qurilishlari mil.avv. V asr oxiri - IV asrning birinchi yarmi bilan
sanalangan.
Sug‘diyonaning yirik madaniy markazi va poytaxti bо‘lgan Afrosiyob
kо‘hna shahri bu davrd ayniqsa gullab-yashnadi. Bu davrga kelib umumiy
maydoni 219 gektar bо‘lgan Afrosiyob markaziy va yirik shahar sifatida ancha
rivojlanib, bu yerda shahar hayotining rivojlanishi Sug‘diyona va butun О‘rta
Osiyodagi siyosiy va iqtisodiy haytning yuksalishi hamda inqirozi bilan muvofiq
tarzda kechgan. Ahamoniylar daridagi Samarqand Sug‘di xо‘jalik hayoti va
madaniy taraqqiyoti haqida Lolazor, Laylaqо‘ytepa, Kо‘ktepa, Tо‘rtkо‘ltepa kabi
yodgorliklardan topilgan topilmalar ham qimmatli ma’lumotlar beradi. Bu
topilmalarga qarab (jangovar va mehnat qurollari, uy-rо‘zg‘or buyumlari,
taqinchoqlar, qurilish uslubi va hokazo) Samarqand va uning atroflaridagi
hududlarda mil.avv. I ming yillikning о‘rtalarida yashagan aholi xо‘jalikning

dehqonchilik, chorvachilik, uy hunarmandchiligi va ixtisoslashgan
hunarmandchilik turlarini anchagina rivojlantirganlar degan xulosa chiqarish
mumkin.
Buxoro vohasidagi Xо‘ja Bо‘ston, Konimex, Qumrabod, Arabon, Chordara,
Qо‘zmontepa kabi о‘nlab kо‘hna shahar va manzilgohlar ahamoniylar davriga
oiddir. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, ular yirik etno-madaniy
viloyatning uncha katta bо‘lmagan tumanlari bо‘lib, bu hududlarda mil.avv. VI-IV
asrlarda umumiy kо‘rinishi bir xil bо‘lgan dehqonchilik madaniyati shakllanadi.
Topilgan topilmalarning nihoyatda о‘xshashligi shundan dalolat beradi.
Keyingi yillirda Buxoro shahri va uning atroflarida kо‘pgina arxeologik
tadqiqotlar olib borildi. Bu tadqiqotlar natijalariga qaraganda, mil.avv. I ming
yillikning о‘rtalarida Zarafshonning yirik bir irmog‘i Buxoro shahari hududlaridan
oqib о‘tib, uning о‘ng va chap qirg‘oqida shaharga asos solinadi. Yana shu narsa
ham aniqlandiki, bu davrda ark hududi paxsa devor bilan о‘rab olinadi. Buxoro
atroflaridan esa bu davrga oid qal’alar va qо‘rg‘onlar ham ochilganki, ular atrof
qishloqlarni tashkil etgan. Tadqiqotlardan shunday xulosa chiqarish mumkinki,
Buxoro – vohadagi urbanistik jarayonlarning markazi bо‘libgina qolmasdan,
geografik nuqtai nazardan ham vohaning markazida joylashib, viloyat markazi
vasifasini bajargan.
Qashqadaryo vohasi mil.avv. VI-IV asrlar yodgorliklari Sug‘diyonaning
boshqa hududlariga nisbatan yaxshiroq о‘rganilgan. Vohadagi kо‘hna shaharlardan
biri Yerqо‘rg‘on mil.avv. VIII-VII asrlarda shakllanadi va Ahamoniylar davriga
kelganda hududlari ancha kengayib, tо‘rtburchak shaklda devorlar bilan о‘rab
olinadi. Undan tashqari bu davrga kelib kо‘hna shahar atrofida alohida qishloq
manzilgohlari paydo bо‘ladi. Bu davrda dehqonchilik vohalari atroflarining
о‘zlashtirilishi shaharlar bilan bog‘liq bо‘lib, о‘zlashtirilgan hududlar shaharlarga
vositachi yoki tayanch vazifani bajargan. Bunday kichik qishloqlarning bir qismi
shahar aholisining shahar tashqarisidagi yerlari bо‘lgan bо‘lishi ham mumkin.
Mil.avv. VI-V asrlar voha va shahar yagona jamoadan iborat bо‘lib yaxlit Sug‘d
о‘lka – satrapiyasi tashkil etgan bо‘lishi mumkin.

Tadqiqotlar natijalaridan xulosa chiqarib Ahamoniylar davriga oid Janubiy
Sug‘ddagi quyidagi inshootlar shakllarini belgilash mumkin: rejaviy tuzilishi
tо‘g‘ri burchakli va ikki qator devor bilan mustahkamlanib maydoni 3 gektar
bо‘lgan alohida qal’a qо‘rg‘on (Sangirtepa); qishloq hо‘jalik vohasi aholisi uchun
harbiy boshpana vazifasini bajaruvchi va madoni 34-70 gektar bо‘lgan yirik
qal’alar (Yerqо‘rg‘on, О‘zunqir); paxsa – xom g‘ishtlari bо‘lmagan hamda
maydoni 2 gektargacha bо‘lgan yarim yertо‘la va yertо‘lalardan iborat qal’alar
(Qо‘rg‘ontepa, Somontepa, Kо‘zatepa, Tо‘rtburchaktepa va boshqalar); tabiiy-
geografik qurilishlarga asoslanib, alohida turar-joylarga ega bо‘lgan manzilgohlar
(Daratepa, Qorovultepa); qishloq uy-qо‘rg‘onlari (Saroytepa, SHо‘rob,
Choshtepa). Vohadagi eng yirik yodgorliklardan biri bо‘lgan О‘zunqir kо‘hna
shahri Ahamoniylar davrida о‘zida barcha himoyalanish belgilarini aks ettiruvchi
mustahkam devor bilan о‘rab olinadi. О‘zunqir va uning atroflaridagi
me’morchilik va himoya inshootlari (70 gektarga yaqin) yuqori darajadagi
shaharsozlik madaniyatidan dalolat beradi 1
.
Hozirgi kunda Tojikiston qadimiyati bilan shug‘ullanuvchi olimlar
tomonidan Sirdaryo о‘rta oqimining chap qirg‘og‘i hududlaridagi Xо‘jand va
uning va troflaridan (о‘rta asrlardagi Ustrushona) mil.avv. VI-IV asrlarga oid
yodgorliklar ochib о‘rganilgan. Xо‘jand shahrini о‘rgangan tadqiqotchilar kо‘hna
shahar istehkomining pastki qatlamlarini, xususan, umumiy maydoni 20 gektarga
yaqin bо‘lgan (shundan istehkom 1 gektarga yaqin) tо‘rtbuchak shaklidagi shahar
maydonini о‘rab turgan qal’a devori qoldiqlarini mil.avv. VI-IV asrlarga oid deb
hisoblaydilar. Bu davr madaniy qatlamlari Shirin, Mug‘tepa (О‘ratepa shahrida) va
Nurtepa (О‘ratepa shahridan shimolroqda) kо‘hna shaharlardan ham aniqlangan.
Nurtepa kо‘hna shahri baland tog‘ tepaligida joylashgan. N. Negmatov va
boshqalarning fikricha, kо‘hna shahar о‘rnidagi manzilgoh mil.avv. VII asrda
paydo bо‘lgan. Mil.avv. VI-IV asrlarda esa Nurtepa umumiy maydoni 18 gektar
bо‘lgan paxsa va xom g‘isht devorlardan qad kо‘targan qal’a hamda himoya
devorlari bо‘lgan shahar hisoblanar edi. Bu yerdan topilgan kо‘plab topilmalarga
1 1
Sagdullayev. A – Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda., Toshkent., “O’qituvchi”., 1996. -B.36.

qarab shunday xulosa chiqarish mumkinki, Nurtepa aholisi asosan dehqonchilik va
hunarmandchilik ishlab chiqarish bilan shug‘ullangan. Xо‘jand va Nurtepa kо‘hna
shaharlari makedoniyalik Iskandar yurishlari davrida tayanch nuqtalar bо‘lgan
bо‘lishi mumkin.
Mil.avv. VII-VI asrlarda Baqtriya hududlarida himoya devorlari bilan о‘rab
olingan shaharlar shakllana boshlaydi. Oltindiryor (Aorn), Baqtra, Qiziltepa kabilar
bu hududlardagi yirik shaharlar edi. Ahamoniylar davri Shimoliy Baqtriya haqida
tо‘g‘ridan tо‘g‘ri yozma manbalarda ma’lumotlar berilmasa ham arxeologik
tadqiqotlar bu masalaga kо‘pgina aniqliklar kiritadi. Tadqiqotchilarning fikricha,
Baqtriya Kir II ning mil.avv. 539-530 yoki 547-539 yillardagi yurishlaridan sо‘ng
Ahamoniylar davlatiga bо‘ysuntiriladi. Ayrim tadqiqotchilar bu davrda
Baqtriyaning shimoli-g‘arbiy chegeralaridagi Temir darvoza atroflarida Sisimifr
qal’asi bо‘lgan deb hisoblaydilar. I. V. Pyankovning fikricha, bu yerda Baqtriya va
Sug‘diyona о‘rtasidagi chegarani belgilaydigan hamda katta yо‘lni nazorat qilib
turadigan punkt joylashgan bо‘lishi mumkin. Ammo, bu taxminlar arxeologik
tadqiqotlar bilan tasdiqlanmaydi. Shu bilan birga Amudaryodan kechuv joyida va
bu kechuvga keluvchi yо‘llar ustida mil.avv. I ming yillik о‘rtalarida qal’alar
(SHо‘rtepa, Talashkan I, Termiz, Xirmontepa) bunyod etiladi. Bu jarayon
Ahamoniylarning Baqtriyadan Sug‘diyonaga о‘tuvchi barcha yо‘llarni qat’iy
nazorat ostiga olganlaridan dalolat beradi 1
.
Xulosa
1 1
B. Eshov. О‘zbekiston davlatchili va boshqaruv tarixi. - T oshkent .: 2012. – B. 71.

Xullas, mil.avv. VI-IV asrlar О‘rta Osiyo viloyatlarida ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy hayot rivojlanadi. Bu davrda Baqtriya yirik davlat bо‘lib, fors
podsholarining Sharqdagi yirik markazlaridan biri edi. Sо‘nggi yillarda О‘rta
Osiyoning janubida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Qadimgi
Baqtriya hududidan о‘ttizdan ziyod Ahamoniylar davriga oid yodgorliklar
ochilgan. Ularning har birida о‘zlashtirilgan maydonlar va sug‘orish tartibidan
tashqari turar joylar va xо‘jalik, mehnat va harbiy qurollar, kulolchilik
buyumlarining qoldiqlari mavjuddir. Bu davr Baqtriya aholisining asosiy
mashg‘uloti dehqonchilik edi. Qalaimir, Kuchuktepa, Qizilcha, Bandixon kabi
о‘nlab yodgorliklardan dehqonchilik bilan bog‘liq mehnat qurollari – о‘roqlar,
ketmonlar, yorg‘uchoq va dehqonchilik mahsulotlari qoldiqlarining topilishi
dehqonchilikdan dalolat berib, dehqonchilik sun’iy sug‘orishga asoslanganligini
kо‘rsatsa, me’morchilik madaniyati shaharsozlikning yuqori darajasini ifoda etadi.
Mil.avv. VI-IV asrlarda Sug‘diyona hududlarida kо‘plab shahar va
qishloqlar bо‘lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar tо‘lab turar edilar.
Arxeologik tadqiqotlar natijasida Zarafshon va Qashqadaryo vohalaridan bu
davrga oid О‘zunqir, Yerqо‘rg‘on, Daratepa, Sangirtepa, Lolazor, Afrosiyob,
Xо‘ja Bо‘ston kabi 50dan ziyod kо‘hna shahar va manzilgohlar ochib о‘rganilgan.
Sug‘diyona hayotida dehqonchilik katta ahamiyatga ega edi. Shunisi muhimki,
dehqonchilik sun’iy sug‘orishga asoslangan bо‘lib, bu haqda yozma manbalar ham
ma’lumotlar beradi.
Mil.avv. I ming yillikning о‘rtalarida Xorazm ham rivojlanish jarayonini
boshdan kechiradi. Xorazm tadqiqotlari natijalariga qaraganda VI-IV asrlarda bu
hududda yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Bu davr Xorazm inshootlari
qurilishida xom g‘isht va paxsa ishlatilgan. Manzilgohlar va turar-joylardan
topilgan topilmalarning boy va qashshoqligi bu yerda mavjud bо‘lgan ijtimoiy va
mulkiy tengsizlikdan dalolat beradi. Shaharlar aholisining asosiy mashg‘uloti
hunarmandchilik bо‘lgan. Kо‘plab topilgan sopol, bronza va temir buyumlar
fikrimiz dalilidir. Xorazmda bu darvda mahalliy о‘troq aholidan tashqari

kо‘chmanchi chorvadorlar ham yashagan bо‘lib, ular о‘rtasida doimiy harbiy
tо‘qnashuvlar, iqtisodiy va madaniy munosabatlar bо‘lib turgan.
О‘rta Osiyo halqlari Ahamoniylar madaniyat yodgorliklari bunyod etilishida
katta hissa qо‘shdilar. Bu davrda О‘rta Osiyo halqlari ilk marta zarb qilingan tanga
pullar bilan tanishdilar va muomala qildilar. О‘rta Osiyo hududidan Ahamoniylar
pul tartibiga oid oltin dariklar va boshqa tangalar topilgan. Ahamoniylar davrida
kо‘pgina sharq halqlarining siyosiy birligi – butun jahon tarixida, iqtisodiy va
madaniy rivojlanishida muhim davr bо‘lib qoldi. Bu о‘rinda О‘rta Osiyo
hududidagi xalqlar va qabilalarning ham hissasi nihoyatda katta bо‘ldi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: O‘zbekiston, 2017.
2. Karimov I. A. Tarixiy hotirasiz–kelajak yo’q. – Toshkent: Sharq, 1998
3. Eshov. B - O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi., Toshkent.,
2014
4. Abdurahimova. N, Isakova. M, Suleymanova. Z – Davlat muassasalari
tarixi., Toshkent., “Sharq”., 2007
5. Oblamurodov. N, Xazratqulov. A, Tolipov. F, Tursunov. N – Toshkent.,
2011
6. Shamsutdinov. R, Karimov. Sh – Vatan tarixi. Birinchi kitob., Toshkent.,
“Sharq”., 2010
7. Sagdullayev. A – Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda., Toshkent.,
“O’qituvchi”., 1996
8. Madraimov A., Fuzaylova G. Manbashunoslik. Toshkent, 2008.
9. Asqarov A.A O’zbekiston tarixi.T., “O’qituvchi”, 1994-yil,
10. Azamat Ziyo. О ‘zbek davlatchiligi tarixi Toshkent., «Sharq» 2000.
11. Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т . 1990.
12. Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – T., 2004.
13. Xo’jayev A., Xo’jayev K. Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi.T:.
Ma’naviyat”. 2001.
14. Boynazarov F.O’rta Osiyoning antik davri. T., O’qituvchi. 1991.
15. Qadimgi tarixchilar О ‘rta Osiyo haqida. Tuzuvchi va tarjimon Zohir
a’lam.T.: Yurist media markazi.2008.

Sotib olish