Ahmad Al-Farg’oniy va uning ilmiy merosi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	66.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Ahmad Al-Farg’oniy va uning ilmiy merosi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………
.. 2-4
I bob Ahmad al-farg`oniyning hayoti va
ijodi…………………….. 5-15
1.1. VIII-IX asrlarda Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy
hayot………………………………………………… 5-10
1.2. Ahmad al - Farg'oniyning
hayoti……………………………… 11-15
II bob Ahmad al-farg`oniy ilmiy merosining
o`rganilishi…………. 16-29
2.1. Ahmad al - Farg'oniyning ilmiy
merosi………………………… 16-22
2.2. Ahmad al - Farg'oniyning astronomiya va matematika
fanlari taraqqiyotiga qo'shgan
hissasi………………………………….. 23-29
Xulosa……………………………………………………………… 30
Foydalanilgan manbaa va adabiyotlar 31

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi
ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo’lmaganidek, o’z
tarixini bilmagan xalqning kelajagi bo’lmaydi. Tarix kelajak sadosi vazifasini
bajaradi. Shuning uchun mamlakatimizda ajdodlar xotirasini yod etish uchun turli
xil bayramlar, yubileylar har yili nishonlanadi. Kishilik taraqqiyotiga o’zining
o’chmas ulushini qo’shib, mamlakatimiz shuhratini olamga taratib, tarix
sahifalariga abadul-abad muhrlangan Muhammad al-Xorazmiy, Abu Rayhon
Beruniy, Ahmad al-Farg'oniy, Ibn Sino, Mirzo Ulug’bek, Imom al-Buxoriy, Imom
at-Termiziy, Bahoviddin Naqshband, Alisher Navoiy singari ulug’ siymolarni
yetishtirgan millat har qancha g’ururlansa arziydi. Bir haqiqatni barchamiz anglab
olishimiz zarur. O’zbek zaminida asrlar davomida fan va madaniyatning turli
sohalarida buyuk iste’dodlarning parvarish topgani bejiz emas, albatta. Buning
uchun, avvalo, asriy an’analar, tegishli shart-sharoit, tafakkur maktabi, madaniy-
ma’rifiy muhit mavjud bo’lmog’i kerak. Millatning tabiatida, qonida, nasl-
nasabida ezgulik va ma’rifat sari intilish mafkurasi va qonuniyati jo’sh urishi
lozim. Ahmad al-Farg’oniyning olamshumul merosi dunyo madaniyati va ma’rifati
xazinalaridan biri bo’lib, milliy salohiyatimiz, milliy tafakkurimiz ko’lami va
qudratining isbotidir.
Ahmad al-Farg’oniy islom madaniyati davrining eng zabardast va yorqin
namoyandalaridan biri, o’z zamonasining fundamental fani asoschilaridan edi.
Uning merosi insoniyatning yangi ilm cho’qqilariga ko’tarilishiga sabab bo’ldi,
butun ma’rifiy dunyo olimlari uchun dasturulamal bo’lib xizmat qildi. Farg’onalik
bu fozil zotning “Astronomiya asoslari” nomli shoh asari o’n ikkinchi asrdayoq
lotin va ivrit tillariga tarjima qilingan edi. Yevropada kitob nashr etish boshlangan
XV asrda esa bu asar Italiyada, keyinchalik, Germaniya, Fransiya, Gollandiya va
AQSH kabi mamlakatlarda qayta-qayta chop qilingani uning naqadar yuksak
ahamiyatga egaligini ko’rsatadi. Inson tafakkurining bebaho mahsuli bo’lgan bu
kitob asrlar davomida astronomiya fani bo’yicha o’ziga xos qomus vazifasini
o’tagan.
2

Mavzuning o’rganilish darajasi: Mazkur kurs ishi mavzusi bo’yicha
deyarli to’la tadqiqotlar olib borilmagan. Uning ko’p asarlari chet tillariga tarjima
qilingan, lekin yaxlit holdagi tadqiqot ishi amalga oshirilmagan. Ahmad al-
Farg’oniy asarlari u yashagan davrdan boshlab hozirgacha Sharq va G’arb olimlari
tomonidan yuqori baholanib, ulardan ko’pchilik olimlar o’z ilmiy asarlarida
foydalanadilar. 903-963-yillari ijod etgan eronlik geograf Abu Ali Ahmad ibn
Umar ibn Rusta “Al-A’loq an-nafis” (“Nafis javohirlar”) asarida uning asarlariga
suyangan. Abu Rayhon Beruniy “At-Tafhim li avoil sino’at at-tanjim”
(“Boshlang’ich munajjimlik sana’tini tushuntirish”) nomli ensiklopedik asarining
astronomiyaga bag’ishlangan qismida al-Farg’oniy asarlaridan foydalangan. Sobiq
Sho’ro davrida bizda ham Ahmad al-Farg’oniy ijodi qisman o’rganildi.
I.Y.Krachkovskiy o’zining “ География арабов до первих географических
произведений ” va boshqa yirik maqolalarida olim ijodini ilmiy asosda tahlil
qilgan. O’zbekiston olimlari Qori Niyoziy, H.Hasanov, A.Ahmedov,
M.Xayrullayev va boshqalarning ilmiy ishlarida ham Farg’oniy asarlari tilga
olinadi. Olim haqida birinchi marta A.Nosirov, X.Hikmatullayevlarning Ahmad al-
Farg’oniy nomli, A.Qayumovning “Ahmad al-Farg’oniy” risolalari chop etildi.
Shularga qaramay, Ahmad Farg’oniy haqida na xorijda, na bizda yirik tadqiqiy
asar yozilgani yo’q. Uning asarlari, qo’lyozmalarining bizda — O’zbekistonda
yo’qligi tufayli haligacha ulardan birortasi na rus, na o’zbek tillariga tarjima
qilinib, chop etilmagan. B.Y.Zohidov “O’rta asr falsafiy ongning ulug’ pahlavoni”
asarida Ahmad al-Farg’oniyning falsafaga, ayniqsa tabiatshunoslik falsafasiga
qo’shgan ulkan hissasi haqida bayon qilgan 1
.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
I BOB AHMAD AL-FARG`ONIYNING HAYOTI VA IJODI
1.1. VIII-IX asrlarda Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot
1
Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. - B. 195
3

O’rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishiga qadar arab lashkarlari bu
yerga Amudaryo janubidagi Xuroson tuprog’idan turib tez-tez hujum qilar,
o’ljalarni qo’lga kiritib, yana qaytib ketar edilar. Arablarning nisbatan yengil
muvaffaqiyat qozonganliklari O’rta Osiyoda yagona markazlashgan davlatning
yo’qligi bilan izohlanadi. Chunki o’sha davrda O’rta Osiyo ko’pgina mayda
davlatlarga bo’lingan bo’lib, ularning har biri uncha katta bo’lmagan hududdagi bir
necha mustahkamlangan shaharlardan iborat edi. Xalqlarning islomga qadar
bo’lgan madaniyatining yo’q qilinishi uning islom aqidalariga mos kelmasligi
bilan bog’liq edi.
Aniqlanishicha, O’rta Osiyo arablar tomonidan istilo qilinganidan bir asr
keyin yangi madaniyat shakllana boshladi, uning gullab-yashnash davri IX-XII
asrlarga to’g’ri keladi. Uning barcha sohalarida dastlab arab islom madaniyatining
kuchli ta’siri, shuningdek, arab va mahalliy an’analarning o’zaro ta’siri ham sezilar
edi. Mafkura sifatida faqat islom, ilm va ilohiyot tili hukmron edi. Shuni ham
alohida ta’kidlash kerakki, O’rta Osiyoga kirib kelgan davrda islom hali
tugallangan diniy tizim bo’lib shakllanmagan edi, buning uchun undan to’rt asrdan
(VIII-XI) ko’proq vaqt kerak bo’ldi. Bu davrdagi islom ilohiyot adabiyotini tahlil
etish islomning tugallangan diniy tizim sifatida shakllanish jarayoni Eron,
Xuroson, O’rta Osiyo, Kavkazorti istilo qilingandan so’ng sodir bo’lganidan
dalolat beradi. Qur’onni talqin qilish, hadislarni to’plash, IX-XI asrlarda shariat
qonunlarini ishlab chiqish O’rta Osiyodagi Buxoro, Samarqand, Termiz va boshqa
shaharlarda sodir bo’ldi. Ta’lim va maorif masalasida ham islom ma’lum rol
o’ynagan. Madrasa va maktablarda bolalarni o’qitish asosan diniy bo’lib, oddiy
savod chiqarilgan. Jamiyatda umuman dinning, xususan islomning xalq ommasiga
axloqni singdirishdagi va targ’ib qilishdagi roli g’oyat kattadir 2
.
Bundan tashqari, Qur’on, hadis va shariatda kishilarning hayoti va
turmushini adolatli boshqarishga qaratilgan ko’pgina tadbirlar: chunonchi, o’z
mehnati, hunari bilan yashash, boshqalar mulkiga xiyonat qilmaslik, ota-onalar,
bevalar, yetim-yesirlar haqida g’amxo’rlik qilish, o’z bolalarini boqish va
2
Abduhalimov B. Bayt al-hikma.- T.: 2010. – B.198
4

tarbiyalash qonun qilingan, manmanlik, adovat, hasad, xasislik, munofiqlik,
takabburlik va hokazolar qoralangan.
Movarounnahr, jumladan, Farg’ona arab xalifaligi tarkibiga kirganidan
so’ng bu yerlarda xalqning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida biror muddat turg’unlik yuz
beradi. Bu yerda kushonlar davridayoq boshlangan feodallashish jarayoni arab
fathi davrida biroz to’xtab qoladi. Bu davrda xalifalikning markaziy qismlari –
Iroq, Suriya va Misrda feodal munosabatlar jadal rivojlanadi. VII asr boshida arab
jamiyati hali ijtimoiy tuzumning qabila-urug’chilik bosqichida turgan bo’lsa,
markazlashgan yagona xalifalik shakllanishi bilan xalifalikning ilg’or
viloyatlarining xo’jalik, iqtisodiy va madaniy yutuqlarini o’zlashtirish natijasida u
feodal munosabatlarga to’laqonli ravishda kirishadi. Shunga ko’ra VIII asr
o’rtalarida xalifalikning markaziy viloyatlarida feodalizm Movarounnahrdagiga
nisbatan ancha yuqori pog’onaga ko’tarilgan edi. Lekin xalifalikning yagona
iqtisodiy doirasiga kirish, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining rivojlanishi,
xalifalikning boshqa viloyatlari bilan faol savdo munosabatlari olib borish
natijasida VII asr oxirlaridan shaharlar rivojlanib, ishlab chiqarish kuchlari
taraqqiy topib, Markaziy Osiyo hududa ham xalifalikning boshqa yerlaridagi kabi
taraqqiy etgan feodalizm bosqichi boshlanadi. Markaziy Osiyoning boshqa
yerlaridagi kabi, Farg’onada ham fan va madaniyat yangi tarixiy sharoitda taraqqiy
etadi. IX asrda butun xalifalikda fan va madaniyatning qudratli rivojlanishi yuz
beradi. Markaziy Osiyo xalqlari ham bu jarayonda xalifalikning boshqa xalqlari
kabi faol ishtirok etadilar. Bu payt xalifalik tarkibiga kirgan xalqlar “islom
madaniyati” deb ataladigan, lekin aslida turli xalqlar madaniyatlarining o’zaro
singishi natijasida yuzaga kelgan yagona madaniy harakatning qatnashchilari
bo’lib qoldilar. Ilm-fan sohasida ham jonli hamkorlik o’rnatiladi 3
.
Xalifalikda fan va madaniyat sohasida qudratli to’lqin ko’p jihatdan, o’sha
davrda boy ilmiy iboralar bilan sug’orilgan arab tili yagona siyosiy va ilmiy tilga
aylandi. Bu haqda Abu Rayhon Beruniy o’zining “Saydana”sida quyidagicha
sermazmun so’zlarni aytgan: “Arablar tiliga butun dunyo mamlakatlarining ilmlari
3
Азиз Қаюмов Аҳмад ал - Фарғоний . – T.: 1990. – B. 12
5

ag’darilgan, ular bezalib, qalblarga yoqadigan bo’ldi, ulardan tilning ko’rki ortib,
tomirlarga yoyildi”. Turli xalqlar vakillari o’z ilmiy asarlarini arab tilida yozganlar.
Markaziy Osiyolik barcha olimlar qatorida al-Farg’oniy ham asarlarini shu tilda
yozgan.
Fikrimizcha, IX-XI asrlar musulmon fani va madaniyati tarixida katta
yutuqlar va muhim ilmiy kashfiyotlar davri bo’lganligidan, bu davrni ba’zi
tadqiqotchilar Sharq fani va madaniyatining “oltin davri” deb e’tirof etadilar o’sha
davrda arab xalifaligi tarkibiga kirgan Movarounnahr va Xuroson mintaqasi va
yuz bergan madaniy-ma’rifiy yuksalishni ta’minlovchi va harakatlantiruvchi asosiy
kuchlardan biri edi. Bu xulosa, birinchi navbatda, bu ilmiy yuksalishda ishtirok
etgan mutafakkirlarning asosiy qismi ushbu zamin farzandlari bo’lgani bilan
izohlanadi.Ko’p yillik uzviy ilmiy va madaniy hamkorlik xalifalikning turli
mintaqalari xalqlariga turlicha ta’sir o’tkazdi. Agar xalifalikning Iroq, Suriya, Misr
va Mag’rib mamlakatlari kabi markaziy va g’arbiy yerlarida madaniy va milliy
assimilatsiya yuz berib, natijada bu mamlakatlarning aholisi arablashgan bo’lsa,
Markaziy Osiyo, Eron va Kavkaz xalqlari bu assimilatsiyaga berilmadilar.
Aksincha, ular boshqa xalqlar bilan arab tilida muloqot va hamkorlik qilib, dunyo
madaniyati xazinasiga bebaho hissa qo’shdilar va shu bilan birga, milliy
o’zliklarini saqlab qolib, o’z madaniyatlarini ham boyitdilar, bu esa keyinchalik
ularga o’z ilmiy maktablarini rivojlantirishga va ilmiy izlanishning yangi istiqboli
va yo`nalishlarini ixtiro qilishga imkon berdi. Darhaqiqat, Xalifalikda islom
dinining hukmronligi Arabiston yarim orolida ham, undan tashqarida ham
ko’chmanchilarning o’troqlashuviga va mamlakatda shaharlashuv kuchayishiga
obyektiv ravishda imkon yaratdi 4
.
Nemis sharqshunosi G.E. fon Gryunebaum ta’kidlaganidek, islom
ko’chmanchilar orasida zuhur qilgan bo’lsa ham, o’troqlikni rag’batlantirdi,
chunki, odatda, musulmon jamoasi o’z xizmatchilariga ega bo’lgan masjidlarga
birikardi, jamoa esa o’z huquqiy masalalariga ega bo’lishi, bular esa o’z
qonuniyatlariga amalga oshiruvchilarga ega bo’lishi kerak edi va hokazo. Arablar
4
Азиз Қаюмов Аҳмад ал - Фарғоний . – T.: 1990. – B. 14
6

Suriya, Eron, Misr, Sug’d, Xorazm, Farg’ona va qadimgi madaniyatga ega bo’lgan
boshqa mamlakatlarga kirib borish bilan ularda mavjud bo’lgan shahar turmush
tarziga xos xususiyat va masalalarni, madaniyat elementlarini o’zlashtirdilar.
O’ylaymizki, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari xalqlari tarixida IX asr maxsus
o’rin tutadi. U turli fanlarning, ayniqsa, tibbiyot, matematika va astronomiyaning
jo’shqin rivojlangan asri bo`ldi. To’qqizta hind raqami va sifr (nol) belgisiga
asoslangan o’nlik hisoblash tizimi ixtiro qilinib, keng omma orasida singdirilishi
xalqlar madaniyatida haqiqiy inqilobiy burulish yasadi. Shu ilmiy yangiliklarni
kiritishda Muhammad al-Xorazmiyning xizmati juda katta bo’ldi.
Astronomiya fanidan trigonometriya ajralib chiqadi va asosiy trigonometrik
funksiyalar aniqlanadi. Shuningdek, xuddi shu asrning o’zida ijtimoiy fanlar,
ayniqsa, kalom (teologiya), tarixnavislik, tilshunoslik va shunga o’xshash fanlar
sohasida ulkan odimlar tashlanadi. Bu sohada al-Farg’oniyning vatandoshi, islom
dunyosining faxri bo’lmish Imom al-Buxoriy (810-870) nomini eslash zarur.
Xalifalikda tarjimonlik faoliyati ham keng ko’lamda rivojlanadi 5
.
VIII asrning 70-80-yillaridan boshlab qariyb 100 yil davomida Yevklid,
Arximed, Aristotel, Apolloniy, Gippokrat, Galen, Ptolomey va boshqa yunon
olimlarining asosiy asarlari hamda qator hindcha, forscha ilmiy asarlar tarjima
qilindi. O’ylashimizcha, VIII asr oxiri va IX asrda xalifalikda yuz bergan ulkan
ilmiy va madaniy taraqqiyotni faqat xalifalarning fanga qiziqishlari bilan bog’lash
xato. Bunday o’sishning zamini xalifalikning iqtisodiy talablari va g’oyaviy-
nazariy asosining o’zida mavjud edi. Xalifalikning asosiy g’oyaviy bazasi islom
idealogiyasi bo’lib, Qur’oni Karim va hadisi shariflarda bayon qilingan. Avvalida
islom yaxlit bo’lgan bo`lsa, tez orada unda turli tariqat, oqim va suluklar paydo
bo’ldi. Yaxlit islomdan ajralgan ilk oqim shia paydo bo’ldi. Dastavval u siyosiy
oqim bo’lib, xalifalikda hukmron doiralarning hokimiyatga vorislik bo’yicha
yuzaga kelgan kelishmovchiliklarning g’oyaviy ifodasi edi. Shia ko’p tarafdan
o’zini payg’ambar sunnasiga zid qo’yardi. Xalifalik tarixining ikkinchi asrida
islom to’rt mazhabga bo’linadi. Bu mazhablar o’z asoschilarining nomlari bilan
5
Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B. 32
7

“hanafiya”, “molikiya”, “shofiiyya”, “hanbaliya” deb ataladi. 6
Bilishimizcha, Al-
Farg’oniy davri bo’lmish VIII asr oxiri va IX asrni hamda uning atrof muhitini
tavsiflash bilan birga o’sha davrning quyidagi xususiyatiga ahamiyat berish lozim.
Bu davrda feodalizm katta odimlar bilan borganligi uchun obyektiv sharoit ishlab
chiqarish kuchlarini takomillashtirishni va shu bilan bog’liq ravishda ishlab
chiqarishni katta shaharlarda to’plashni taqoza qilar edi. Markaziy Osiyoda IX-X
asrlarda shaharlarning soni ham, kattaligi ham ortib bordi. Ishlab chiqarish
taraqqiyoti va shaharlashish kuchayishi bilan xalifalikning yirik shaharlarida
doimiy bozorlar paydo bo’ldi. Buning oqibati sifatida ko’p tarmoqli
hunarmandchilik ishlab chiqarishi paydo bo’lib, u nafaqat ichki talabni, balki
tashqi talabni ham qondiradi; pul tizimi, quruqlik va dengiz orqali savdo
rivojlanadi. Ana shu omillarning hammasi shaharlarning ulkanlashuviga olib
keldi. Jumladan, ishlab chiqarish kuchlarining va shahar hunarmandchilik ishlab
chiqarishining o’sishini fundamental va tadbiqiy fanlar sohasidagi tadqiqotlarni
yo’lga qo’ymasdan va tashkil qilmasdan ta’minlab bo’lmas edi. Ilmiy tadqiqotlarni
tashkil qilishga obyektiv talab paydo bo’ldi. Xalifalar al-Mansur (754-775-yillar)
va Horun ar-Rashid (786-809-yillar) davrida ahvol tubdan o’zgardi. Aslida ana shu
xalifalar davrida xalifalikda ma’rifat davri boshlanadi.
Ilmiy ishlarning tashkil qiluvchisi va rahbari xalifa al-Ma’mun (813-833-
yillar) edi, u xalifalik olimlarini “Baytul hikma” – “Donishmandlar uyi”ga
birlashtirdi. Xalifa al-Ma’mun saroyida ko’plab Xuroson va Movarounnahrlik
olimlar qanday qilib to’planib qolgani haqida faqat taxmin qilishadi. Lekin al-
Farg’oniyning Muhammad al-Xorazmiy, Habash al-Hosib, Xolid al-Marvarrudiy
kabi hamkasblari Marvdayoq al-Ma’mun homiyligida Xuroson, Movarounnahr va
qo’shni yerlardan olimlarni to’plab, o’z tashkilotchiliklarini namoyish qilganliklari
shubhasizdir 7
.
Bilishimizcha, O’rta Osiyoda islom dini VIII-IX asrlar davomida urush,
zo’ravonlik, imtiyozlar yaratish kabi vositalar bilan ommaga singdirildi va u
hukmron mafkuraga aylandi. Eski yozuvlar, madaniyat namunalari yo’qotildi, arab
6
Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B.192
7
Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B.199
8

yozuvi keng tarqaldi, arab xalifaligining boshqa o’lkalari bilan turli savdo-sotiq,
iqtisodiy-siyosiy, madaniy aloqalar kengayib bordi. Shuningdek, O’rta Osiyo va
Xuroson arab xalifaligi vakili tomonidan boshqarilar, siyosat markazning
topshirig’i asosida olib borilar edi
Shu bilan birga O’rta Osiyo uchun xalifalikning markazi va turli joylarida
yuz berayotgan madaniy o’zgarishlardan bahramand bo’lish imkoniyati ochilgan
edi. Ayniqsa VIII asr oxiri IX asr boshlarida xalifalikning markazi – Bag’dod va
Damashq shaharlarida madaniyat, ilm-fan kuchayib bormoqda edi. Xususan
xalifalar Mansur (754-776), Xorun ar-Rashid (786-809), Ma’mun (813-833)
hukmronligi davrida hindcha, yunoncha, forschadan ilmiy, siyosiy, badiiy
asarlarning tarjimalari ko’paydi, madaniy aloqalar avj oldi. Xalifalikning turli
o’lkalaridan olimlar Bag’dodga olib kelindi, bu yerda IX asr boshida falakiyot,
riyoziyot, tibbiyot, tarixshunoslik, geografiya, kimyo, falsafa kabi fanlar rivojlandi.
Bilishimizcha, Ma’mun Bag’dodga xalifa bo’lib ketishidan avval Marvda
xalifalikning O’rta Osiyo va Xurosondagi noibi bo’lgan. Uning saroyida katta
olimlar – Xorazmiy, Fargo’niy, Turkiy, Marvaziy kabilar ijod etgan edilar. O’rta
Osiyoda arablar boshqinchiligiga qarshi olib borilgan kurash VIII-IX asrlarga
kelib xalifalikka buysunishdan qutulish va mustaqil davlat tuzish uchun kurashga
aylanib ketdi. Natijada IX asrning oxiridan boshlab mo’g’ullar istilosoga – XIII
asrning boshlariga qadar bo’lgan davr ichida O’rta Osiyo va Xurosonda bir necha
feodal davlatlari vujudga kelib, parchalanib ketdi. Bular tohiriylar, somoniylar,
saljuqiylar, g’aznaviylar, qoraxoniylar va nihoyat xorazmshohlar davlati edi. IX
asrning oxirlarida ilk bor somoniylarning davlati tashkil topgan bo’lsa, XIII
asrning 20-yillaridan boshlab Xorazmshohlar davlati mo’g’ullarning ayovsiz
hujumiga uchradi. Lekin to’xtovsiz feodal kurashlarining davom etishiga
qaramasdan, bu mustaqil feodal davlatlarida madaniyat, ayniqsa, ilm-fan, san’at,
adabiyot juda rivojlandi.
Bu davrda O’tra Osiyo dunyoga buyuk mutafakkir olim, shoirlarni
yetishtirib berdi. Shuningdek, xalqning mustaqillik uchun kurashi va bu
9

mustaqillikning qo’lga kiritilishi uning ma’naviy yuksalishiga olib keldi va ajoyib
iste’dod egalarini yaratdi 8
.
Mashhur dinshunoslar Buxoriy, Termiziy, Nasafiy, tabiatshunos olimlar –
Xorazmiy, Farg’oniy, Jurjoniy, Chag’miniylar, qomusiy bilimlar egalari Forobiy,
Ibn Sino, Beruniy, Roziy kabilar shu davrning mahsuli edilar. Bu davr adabiyoti
uch tilda – arab, fors, turkiy tillarida o’z namunalarini qoldirdi. Bu davrni o’z
mazmuni, salmog’i, ahamiyati jihatidan O’rta Osiyo “Yuksalish davri” deb atasak
xato bo’lmaydi. “Yuksakish davri” madaniyatining o’ziga xos tomonlari mavjud
edi. Masalan, IX asrda yashagan arab faylasufi Abu Yaqub ibn Is’hoq al-Kindiy
(801-866) xalifa Mu’tasimga bag’ishlab yozgan “Birinchi falsafa” asarida
falsafaga ta’rif berib, “Insonning toqati yetguncha narsalar haqiqatini bilish ilmi”
yoki “Maba’di ut-tabia” (“Tabiatdan keyin keladigan narsalar”) kitobida “Har bir
haqiqat sababini birinchi haqiqatga olib boruvchi ilm” deb atagan. “Xalqning
madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida Sharq xalqlari
uchun qudratli ma’naviyat manbai bo’lib xizmat qilgan. Uzoq davom etgan qattiq
mafkuraviy tazyiqqa qaramay, O’zbekiston xalqi avloddan avlodga o’tib kelgan
o’z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o’ziga xos an’analarini saqlab
qolishga muvaffaq bo’ldi.
Musulmon Sharqida falsafiy tafakkurning paydo bo’lish tarixi yozma
ravishda VIII asrga taalluqli bo’lib, ilk kalom vakillari bo’lgan mo’taziliylarning
faoliyati bilan bog’liqdir. Ilohiyot bahslarida o’zlarining qat’iy aqlga tayanishlari
bilan alohida ajralib turgan ilohiyotchilar guruhi bo’lgan mo’taziliylar Bag’dodda
xalifa Ma’mun saroyida katta nufuzga ega bo’ldilar 9
. Insonning iroda erkinligi va
ilohiy sifatlar masalasini muhokama qilishdan o’z faoliyatlarini boshlagan
mo’’taziliylar shunday ta’limotni ishlab chiqdilarki, u diniy mavzudan chetga
chiqish bilan cheklanmasdan, hatto musulmonchilik e’tiqodining ba’zi aqidalarini
ichdan buzar edi. Masalan, ularning qayd etishlaricha, xudo tabiat qonunlarigagina
muvofiq faoliyat ko’rsatishi mumkin edi. Mo’taziliylarning barcha hodisalarni
8
Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 33
9
Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B. 199
10

aqliy yo’l bilan bilish mumkinligi haqidagi aqidalari ana shundan kelib chiqadi.
Ular bilishni vahiy orqali idrok qilishga salbiy munosabatda bo’ldilar. Ilk islom
aqidalariga ishonishni ularning ko’pchiligi faqat shuning uchun qabul qilish
mumkin, deb bildilarki, ular ahloqiy doirada ko’pchilikkka foyda yetkazish
mumkin. Islomning har jihatda mustahkam joriy etilishi esa asosan IX asrning 1-
choragidan boshlangan edi. Shuning uchun ham Movarounnahr allomalari arab
musulmon madaniyati bilan faqat IX asrning boshidan tanisha boshlaganlar. 10
1.2. Ahmad al-Farg’oniyning hayoti.
O’rta asrlarda yashagan Markaziy Osiyolik olimlar orasida buyuk astronom
riyozidon (matematik) va jug’rofiydon (geograf) al-Farg’oniy salmoqli o’rin
egallaydi. Uning to’liq ismi Abul Abbos Ahmad Ibn Muhammad ibn Kasir al-
Farg’oniydir. U Farg’ona vodiysining Qubo (Quva) tumanida tug’ilgan. Quva
shahri o’sha davrning madaniy-ilmiy markazlaridan bo’lgan. 20 yoshgacha Quva
shahrida yashab, shu yerda ta’lim oladi. Aniqlanishicha, Al-Farg’oniy haqidagi
biografik ma’lumotlar saqlanmaganligi uchun u qachon va qayerda tug’ilganligi,
qayerda ta’lim olganligi haqida faqat taxmin qilishimiz mumkin. U haqidagi eng
so’nggi ma’lum sana 861-yil bo’lgani uchun shu sanadan so’ng u ko’p
yashamagan ko’rinadi. Uning vafoti 865-yil atrofida deyish mumkin. VIII asr oxiri
va IX asr boshlarida Farg’onaning poytaxti Axsikant (yoki Axsi) edi va bu
shaharni vodiyni nomi bilan Farg’ona, deyilardi. Axsikantda arab noibi turar edi,
shuning uchun arablar uni poytaxt hisoblardilar. U 809-819-yillar oralig’ida
Marvda Abdulloh al-Ma’mun saroyida boshqa qator olimlar bilan birga
to’planganligi ma’lum. Bu o’n yilning qaysi pallasida al-Farg’oniy Marvga al-
Ma’mun saroyiga kelgani haqida esa, quyidagi mulohazani yuritish mumkin.
Aniqlanishicha, Al-Farg’oniy Marvga ketishidan avval Axsikantda arab noibiga
yaqin bo’lgani ehtimol, aks holda al-Ma’munning ta’sir doirasiga tushishi amri
mahol edi. Lekin u aslida Axsikantlik emas. Qubo (Quva)lik bo’lganligi ehtimolga
yaqin. U Farg’onaning boshqa shaharlariga nisbatan ancha obod edi. Xatto ba’zilar
Quboni Farg’onaning ikkinchi shahri, deb hisoblaganlar. Suvga serobligi va
10
Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 38-41
11

bog’lari ko’pligi jihatidan u Axsikatdan ustun bo’lgan. Al-Farg’oniyning 1998-
yilda 1200 yillik yubileyi munosabati bilan shaharda keng ko’lamda arxeologik
qazishmalar olib borildi. Yuksak madaniyatli shaharlar – Qubo yoki Axsikatdan
kelib chiqqan al-Farg’oniy qadimgi an’analarga asoslangan bilim va ma’lumotni
o’z vatanida olganiga shubhalanmasa bo’ladi. Ana shu chuqur bilimlari tufayli al-
Ma’mun uni o’z huzuriga taklif qilgan. Tadqiq qilinishicha, yosh, navqiron Ahmad
olim sifatida Farg’ona zaminida shakllanadi. Uning nomi o’sha davrlardayoq keng
tarqalib, Marv (hozirgi Turkmanistonning Mari) shahriga taklif etiladi. Ahmad al-
Farg’oniy nomi ko’p o’tmay, ko’p e’tibor qozonadi. Al-Farg’oniy xalifa Xorun ar-
Rashidning sharqiy yerlaridagi noibi, o’g’li Abdullohning (bo’lajak xalifa al-
Ma’munning) Marvdagi olimlari doirasiga kirgan. Marv avvaldan, Sosoniylar
davridanoq yirik ilmiy markaz hisoblangan. 651-yili eng so’nggi Sosoniy
shahanshoh Yazidgard ibn Shahriyor arablar taqibidan qochib, bu yerga kelganida
poytaxtdagi kutubxona kitoblarini ham olib kelganligi ma’lum 11
.
Marv arablar qo’l ostida ham madaniy markaz sifatidagi o’z mavqeini
yo’qotmadi, aksincha to mo’gul istilosigacha taraqqiy etib bordi. Xalifa Xorun ar-
Rashid 809-yili Tusda to’satdan vafot etadi va uning vasiyatiga ko’ra, Bag’dodda
taxtga o’g’li – Muhammad al-Amin nomi bilan o’tiradi. Saroydagi xurosonlik
a’yonlar esa Abdullohni taxtni qol’ga olishga da’vat etadilar. 811-yildan 813-
yilgacha aka-uka Muhammad va Abdulloh O’rtasidagi taxt uchun olib borilgan
kurash Abdullohning g’alabasi bilan tugaydi va al-Amin qatl qilinadi. O’sha yili
Abdulloh taxtga al-Ma’mun nomi bilan o’tiradi. Lekin u Bag’dodga bormay 819-
yilgacha Marvda yashaydi. Natijada, Marv 813-yildan 819-yilgacha xalifalikning
vaqtincha poytaxti bo’lib turadi. 819-yili al-Ma’mun butun saroy a’yonlari va
ulamolari bilan birga Bag’dodga ko’chadi. Ular orasida al-Farg’oniy ham bor edi.
Xorun ar-Rashiddan keyin Abdulloh al-Ma’munning yirik allomalarni o’zi bilan
birga Marvdan Bag’dodga olib kelishi va donishmandlar uyining tashkil
qilinishidagi tashabbusi Abdulloh al-Ma’munning ham ancha ma’rifatparvar
bo’lganligini ko’rsatadi 12
.
11
Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B. 197-199
12
Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 41
12

Al-Farg’oniyning Misrga qanday qilib kelib qolganligini Ashraf Ahmedov
shunday izohlaydi: “Ma’lumki, al-Ma’mun Marvdan Bag’dodga nafaqat olimlarni,
g’ulomlari bo’lmish turk askarlarini ham olib kelgan edi. Bag’dodga kelishi bilan u
ma’lum ma’noda askarlarni turklashtirdi, ana shu turk askarlaridan lashkarboshilar
tayinladi. Xalifa turk g’ulomlaridan biri Buxorolik To’lunni Suriya, Falastin va
Misrdagi lashkarboshilarning amiri etib tayinladi. Uning o’gli Ahmad esa Suriya
va Misrni mustaqil deb e’lon qilib, To’luniylar sulolasiga asos soldi. Al-Xorazmiy
xalifa al-Ma’munnig yaqin odami va maslahatchisi bo’lgani kabi al-Farg’oniy ham
To`lunning yaqin odami bo’lishi mumkin yoki “Ahmad Farg’oniyning osmon
yoritgichlarining ko’tarilish vaqtlarining har xil joylarda turlicha bo’lishi, tutilish
sabablari va tutilishlarning vaqtlarini oldindan belgilash kabi ishlari o’sha
vaqtdayoq keng tarqaldi. Ahmad Farg’oniyning al-Ma’mundan keyin, Mutavakkil
zamonida (846-862) Nil daryosining suvini o’lchaydigan yangi o’lchov asbobini
(Miqyos jadidni) ixtiro qilishi uning shuhratiga yana shuhrat qo’shdi.”
Afsuski, shuhrati butun olamga tanilgan, Muhammad Xorazmiylar bilan bir
qatordan joy olgan buyuk bobokalonimizning ulug’ kashfiyotlari haqida
ma’lumotlarning hozirga qadar o’z Vatanida va o’z ona tilida yo’qligi, mahrum
qilib turibdi. O’z xalqini uning merosidan Ahmad Farg’oniyning ijodi ham boshqa
allomalarimiz kabi ko’p qirrali bo’lganligida hech shak-shubha yo’q. Risolalar
mavzu va mazmunlaridan Ahmad Farg‘oniyning chizmachilik san’ati va sir-
sinoatini puxta bilgani yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki asbob-uskunalar dastlab
qog‘ozga chizma holda tushiriladi, keyin amaliy mehnat va tajribalar orqali jism
sifatida shakllantirildi. Aniqrog‘i, Ahmad Farg‘oniy “Falakkiyot asoslari” nomli
ilmiy-nazariy jihatdan mukammal kitobi bilan shuhrat qozondi. Akademik T. N.
Qori-niyoziy so‘zlari bilan aytganda, o‘sha asar “astronomik bilimlarning o‘ziga
xos qomusidir”. Yana bir narsani ta’kidlash lozimki, “Falakkiyot asoslari” nomli
asarida muallifning va boshqa olimlarning shu sohadagi namunali ishlari va
ularning muvaffaqiyatlari asosli ravishda izchil yoritilgan. Shuningdek, Ahmad
Farg‘oniy tomonidan muqaddam ahli ilm tadqiq ishlari qiyosiy o‘rganilgan.
Demak, bu risoladan Ahmad Farg‘oniyga qadar yashab ijod etgan olimlar asarlari
13

to’g’risida ham tegishli ilmiy va nazariy ma’lumotlar olish mumkin. Ahmad
Farg‘oniyning har qanday maqtovlarga muhtoj bo‘lmagan asarlari o‘zidan keyingi
dunyo olimlariga qo‘llanma sifatida xizmat qildi va xizmat qilmoqda. Xuddi shu
ma’noda buyuk olimni ajib muallif va pedagog sifatida qadrlaymiz. Yevropada Al-
Farg‘oniyning ilmiy asarlari Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sinolarning qatorida ijod
qilgan degan fikr tug‘ilgan. 13
II BOB AHMAD AL-FARG`ONIY ILMIY MEROSINING O`RGANILISHI
2.1. Ahmad al - Farg'oniyning ilmiy merosi
Guvohi bo’lganimizdek, Ahmad al-Farg’oniyning tabiiy va ilmiy qarashlari
juda ham boy. Uning asosiy tadqiqot mavzusi astronomiya, jug’rofiya va
13
Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 49
14

geodeziya sohalarida edi. U ilmiy ishlar bilan bir qatorda, muhandislik, me’morlik
va irrigatsiya sohalarida ham katta tadbirga bosh bo’ldi. U me’mor, suv injeneri,
to’g’on qurish mutaxasisi bo’lmasada, uning boshchiligida qilingan ishlar o’sha
davr fanining eng ilg’or g’oyalariga asoslangan edi. O’z tadqiqotlarining
natijalarini arab, eron, yunon, fors, Misr va boshqa mamlakat olimlarining ilmiy
xulosalari bilan solishtiradi. Farg’oniy fikricha, osmon doiraga o’xshashdir, negaki
samoviy jismlarning burchakli harakatlari tezligi bir xildir. Yer ham doiradir.
Uning kattaligi osmon diametriga nisbatan ozginadir. Bu shu bilan tasdiqlanadiki,
inson hamisha osmonning teng yarmini ko’radi 14
.
Aniqlanishicha, Ptolomeyda Quyosh va Oy bilan Yer orasidagi masofa
haqida ma’lumot berilganligi al-Farg’oniyga ma’lum edi. Al-Farg’oniy sayyoralar
va yulduzlar masofalarini ularga qo’shdi. Oy va Quyosh tutilishlarini tatbiq qilib,
voqealar vaqt oralig’ini aniqlab berdi. Shundan so’ng astronomiya fani kelgusida
sodir bo’ladigan voqealar ilmiga aylana boshladi. Hali geliotsentrizm sharpasi yo’q
zamonda al-Farg’oniy, Yer eng kichik yulduzdan ham kichikdir, degan fikr bilan
maydonga chiqdi va unga asos qilib, Yer radiusi Osmon radiuslaridan juda ozligini
aytdi. Yer shari go’yo bir nuqta bo’lib, uning katta kichikligini bilish uchun
yerning diametrini, binobarin, uning meridian uzunligini o’lchash nihoyatda
murakkab nazariy va amaliy masala ekanligi aniq edi. Al-Farg’oniyning bu ishiga
Beruniy ham yuqori baho bergan. Jumladan, u Dajla daryosiga tutashgan, tarixda
Ja’fariya nomi bilan atalgan kanalning qazilishida rahbarlik qilgan. Shuningdek,
861-yilda Fustotda (Qohira shahrining qadimiy nomi) barpo etilgan nilometr (Nil
daryosi sathini o’lchash uchun mo’ljallangan inshoot) ham o’z davrida tengi yo’q
edi. Alloma bu qurilishga o’zining shaxsiy mablag’larini ham sarfladi. Vujudga
kelgan inshoot Misrda dehqonchilik, soliq tizimi sohalarida islohotlarni amalgam
oshirishga sharoit yaratdi. Hokimiyat nilometrdan dehqonlardan olinadigan soliq
miqdorini belgilashda foydalandi. Ahmad al-Farg’oniy va Xristofor Kolumb
o’rtasida o’ziga xos sirtqi munosobat vujudga kelgan. Xristofor Kolumbning
shaxsiy kutubxonasida Farg’oniyning kitoblari va chizgan xaritalari ham mavjud
14
Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 44

15

bo’lgan. Bunga sabab Kolumbning xotini Portugal sayyohlaridan birining qizi
bo’lgan. Portugallar azaldan arab xaritalaridan foydalanishgan. Umuman, Yevropa
sayyohlari orasida al-Farg’oniy tuzgan xaritalar o’z mufassalligi va aniqligi bilan
shuhrat qozongan hamda e’tiborli manbalardan bo’lgan. Al-Farg’oniy Bag’doddagi
Ma’mun akademiyasidagi faoliyati davomida rasadxonada ishlaydi. 1022 dan ortiq
yulduz va sayyoralar ro’yhatga olinib, ularga xarita tuziladi. Olim koinotni ilmiy
o’rganish va tahlil etishning yangi usullarini o’ylab topadi, ularni amaliy qo’llash
bobida katta muvaffaqiyatlarga erishadi. Astronomik tadqiqotlar olib borishda olim
o’zidan avval o’tgan barcha allomalarning mavjud asarlarini ilmiy tahlildan
o’tkazadi. Shu bilan birga qadimgi yunon olimlarining asarlarini mukammal
egalladi, ularga tanqidiy yondashib, xatolarni asosli ravishda tuzatib chiqdi hamda
mazkur fanlar rivojini yanada yuqori bosqichga ko’tardi. Ayniqsa, Klavdiy
Ptolomeyning “Sintaksis Majesta” (“Ulug’ tartibot”) asari unga ko’mak beradi.
Olim mazkur kitobni ilmiy o’rganib, tahlil etibgina qolmay, balki unga sharhlar
ham yozadi. Ahmad al-Farg’oniy qadimgi yunon olimlari amalga oshira olmagan
ishni bajaradi, ya’ni Yer va boshqa sayyoralar o’rtasidagi masofani aniqlab beradi.
Ma’lum bo’lishicha, samoviy jismlar harakatini Nyuton va Laplas massa
harakatining dinamikasi shaklida, Kepler geometrik yo’sinda bayon etishgan
bo’lsa, al-Far’oniy jadvallar shaklida izohlagan. Jadvalning fazilati – uning jonli
mushohadalik tabiatidir. Stereografik proyeksiyalar nazariyasining kashfiyotchisi
al-Farg’oniydir. Quyosh, Oy, sayyoralar, yulduzlarning, binobarin, osmonning
kelajak manzarasini bilish uchun geometrik – kinematik usul qabul qilib olinishida
usturlob (astrolyabiya) asbobining ahamiyati katta bo’lgan 15
.
Osmon gumbazida mavhum ravishda joylashtirilgan meridian, ekvator,
ekliptika, azimut, koordinata o’qlari va tizimlari, burchaklar, nuqtalarning doira
asbobga proyeksiyalarini tushirish ancha qulaylik tug’dirdi. Bu asbob oldin ham
bor edi, lekin uning nazariyasini faqat al-Farg’oniy kashf etadi. Shuningdek, Sinjor
sahrosida al-Farg’oniy va Movarounnahrlik boshqa qator olimlar ishtirokida olib
borilgan o’lchashlar natijasida hozirgi ilm nuqtai nazaridan katta aniqlikda
15
|Abduhalimov B. Bayt al-hikma.- T .: 2010. - B .196
16

bo’lmasa ham, bu ish xalifa al-Ma’mun davrida astronimiya va matematik
geografiyaning barcha masalalari bo’yicha muntazam ilmiy izlanishlar olib
borilgan. Al-Fa’rgoniy bu izlanishlar, o’lchash va kuzatishlarning faol qatnashchisi
bo’lib, ularga maxsus asarlar bag’ishlagan. Atoqli rus sharqshunosi
I.Y.Krachkovskiy manbalarni sinchkovlik bilan tahlil qilib chiqargan xulosaga
ko’ra, al-Farg’oniy ishtirokida Sinjor sahrosida Yer meridiani bir daraja uzunligi
o’lchash ishlari 827-yilga yaqin olib borilgan. Lekin bu haqda xabar bergan
Beruniy va Ibn Yunus aniq sanani ko`rsatmaganlar. Beruniy Sanad ibn Ali topgan
Yer radiusining son qiymatini keltirmagan. Lekin aniq matematik qoida bilan Yer
radiusining topilishining o’zi al-Ma’mun davridagi olimlarning, jumladan, al-
Farg’oniyning katta yutug’i edi. Misr mamlakati Nil havzasida joylashgan bo’lib,
uning dehqonchilikka qulay qismi daryoning quyilishidagi yunonlarning delta
harfi, ya’ni uchburchak shaklidagi kichik parchasini tashkil qiladi. Misrliklar juda
qadim zamonlardan boshlab o’z hayotini Nilning “hulq-atvoriga” moslashtirganlar,
ya’ni daryoning suv rejimi bilan muvofiqlashishiga uringanlar. Buning uchun ular
har doim daryoning suvi ko’tarilish vaqtlarini bilishga harakat qilganlar. Bunday
urinishlar to Abbosiy xalifa al-Mutavakkil (847-861-yillar) davrigacha behuda
ketavergan. Al-Mutavakkil Misrliklarni Nilning suv rejimi haqida ogohlantiruvchi
bir qurilma uskuna yasashni al-Farg’oniyga topshiradi. Bag’doddagi “Bayt ul-
Hikma” olimlarining eng ko’zga ko’ringani Ahmad al-Farg’oniy edi. Shuning
uchun xalifa Nil suvi sathini o’lchovchi miqyosni barpo etish vazifasini unga
yuklagan, lekin qurilma bitmasidan xalifa vafot etgan 16
.
Nil miqyosini al-Farg’oniy al-Fustot shahridagi Ravzo orolida barpo etadi.
Keyinchalik al-Fusto undan shimolroqda barpo etilgan Qohiraning tarkibiy qismi
bo’lib qoladi. Miqyos silindr shaklidagi bino ichida joylashgan bo’lib, uning tomi
konus shaklidagi qubbadan iborat. Ahmad al-Farg’oniy, shuningdek, o’z
tadqiqotlarida islom kalendarini sharhlab beradi. U o’zining astronomiyaga
bag’ishlangan risolasining so’ngida Yer kurrasining xaritasini beradi. Bu
xaritaning o’ziga xos tomoni shundaki, bir davrda, bir akademiya doirasida yashab,
16
Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B. 196
17

ijod etgan ikki olim, al-Farg’oniy va al-Xorazmiy tuzgan. Yer suratlari tamoman
bir-biridan farq qiladi, ya’ni al-Farg’oniy al-Xorazmiy g’oyalarini rivojlantirgan
bo’lib, o’ziga xos ilmiy salohiyati, qudratini namoyish qildi.
Ta’kidlaganimizdek, al-Farg’oniy tadqiq qilgan iqlim tushunchasi va
iqlimlar guruhi Yevropa olimlari tomonidan tan olindi va fanda ancha vaqt xizmat
qilib keldi, lekin keyingi asrlarda yeti iqlim o’rniga tropik, subtropik, ekvator,
arktika, antarktida, qutblar, magnit qutblari, sovuqlik qutbi kabi tushunchalar
paydo bo’ldi. Iqlimlar tasnifi o’zgargan bo’lsada, lekin al-Farg’oniyning o’sha asos
qilib olgan qoidasi yangicha shaklda namoyon bo’lmoqda. Xorazmiy xizmat qilgan
Bag’doddagi “Hikmatlar uyi” allomalari, shuningdek, Ahmad Farg’oniy
ishtirokidagi Damashqdagi “Hikmatlar uyi”dagi allomalar ham shug’ullanishgan
muhim masalalardan biri bu hijriy qamariy va hijriy shamsiy va milodiy yillari
orasidagi munosabat, ya’ni milodiydan hijriy qamariyga o’tish yoki aksincha,
amallarni aniqlash edi. Chunki bu yil hisobi, ya’ni hijriy qamariy bo’yicha hisob
yuritish islom ahlining kundalik zaruratiga aylangan edi 17
.
Ma’lum bo’lishicha, Ahmad al-Farg’oniy o’zining falakiyot ilmiga oid
asarlari bilan G’arbda astronomiya maktabining shakllanishi jarayoniga katta ta’sir
o’tkazdi. Uning osmon jismlari harakatlariga bag’ishlangan risolalaridan ta’lim
olgan G’arblik olimlar keyinchalik astronomiya sohasida katta kashfiyotlar qilib,
olamshumul nazariyalar yaratishdi. Ahmad al-Farg’oniy o’zidan keyin nafaqat
ulug’ nom, balki bebaho meros qoldirdi. Uning muhandislik, arxitektorlik,
astronomiya, matematika, geografiya, geodeziya va fanning boshqa sohalarida
amalga oshirgan ishlari, yaratgan nazariyalari insoniyat taraqqiyotining
rivojlanishida o’z mavqei va salohiyatiga ega bo’ldi. Allomaning ilmiy ishlari,
asarlarini mutolaa qilib, undan saboq olgan shogirdlari fanning turli sohalarida
samarali ijod qilib, yirik yutuqlarga erishdilar, nazariyalar yaratdilar. Ahmad al-
Farg’oniy o’zining serqirra ijodi bilan Movarounnahr maktabi vakillari obro’-
e’tiborining yuksalishi va shuhrat qozonishiga o’z hissasini qo’shdi. Uning ilmiy
merosi, salmoqli tajribasi Temuriylar hukmronligi davomida (1370-1500-yillar)
17
Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 46-49
18

ilm-fanning gurkirab rivojlanishi, ayniqsa, Ulug’bek davrida Movarounnahr
falakiyot, matematika, geografiya fanlari maktabining shakllanishi va taraqqiy
etishiga zamin yaratgan. Milodgacha bo’lgan III-II asrlarda yerning yumaloqligi va
doimiy harakatdaligini aniqlagan yunon fani keyingi asrlarda jaholat qurboni
bo’lib qoldi. Bu fan Yevropada olti asr deyarli O’rta Osiyolik olimlar ishtirokida
taraqqiy eta boshladi. Ular astronomik jadvallar tuzdilar. Al-Farg’oniy Bag’dod
rasadxonasida ilmiy tekshirish ishlari olib borish bilan birga rasadxonaning
ma’muriy ishlarini ham boshqargan. Shuningdek, Bag’dod va Damashq
rasadxonasi olimlarining faoliyatlari “Al-Majistiy”dagi barcha ma’lumotlarni
tekshirishdan iborat edi. Al-Farg’oniy yunon tilidan arab tiliga qilingan astronomik
asarlar tarjimasida Batlimusning “Yulduzlar jadvali” asaridagi ma’lumotlarni
tekshirishda qatnashdi. U o’zining “Astronomiyaga kirish” nomli kitobida
Batlimus va boshqa yunon olimlarining bu fan haqidagi fikrlarini o’rgandi, o’sha
davrdagi astronomik bitimlarni tadrijiy tarzda bayon qilib berdi. Shu bilan birga
o’zidan avval o’tgan olimlar, jumladan, Batlimusning bir necha fikrlarini tanqid
ham qildi.
Ahmad Farg’oniy Bag’dod rasadxonasida ko’pgina kashfiyotlar qildi.
Masalan, 812-yilgi quyosh tutilishini oldindan aniqladi va bu haqda ilmiy
kuzatishlar olib bordi. Ma’lum bo’lishicha, Ahmad al-Farg’oniy iste’dodi serqirra
va beqiyos, uning umri davomida amalga oshirgan ilmiy tadqiqotlari aql bovar
qilmaslik darajasidadir. Olim o’z davrining daho insonlaridan biri bo’lib, Beruniy,
Ulug’bek kabi mutafakkir, qomusiy ilm sohiblariga ham o’z ilmiy merosi orqali
ustozlik qilgan 18
.
Uning tadqiqotlari natijasida insonning olam tuzilishi, uning qonuniyatlari
haqidagi tasavvuri tamoman o’zgargan, shu bois Ahmad al-Farg’oniyni o’rta asrlar
dunyo ilmida tub burilish yasagan buyuk alloma deb, ataymiz. Olim bir necha
tabiiy fanlar rivojiga o’z hissasini qo’shadi. Astronomiyaning alohida mustaqil fan
sifatida shakllanishida xizmatlari katta. Jumladan, Yer sharining meridian
uzunligini hisoblab chiqib, uning 6500 milya ekanini aniqladi. Quyosh
18
Aziz Qayumov Ahmad al-Farg`oniy. – T.: 1990. – B. 25
19

sistemasidagi sayyoralar, ko’plab yulduzlarning radiusi, ular orasidagi masofani
hisoblab chiqdi. Bu xizmatlari bilan alloma geodeziya fani (yer yuzining hajmi va
shakllarini o’rganadigan, yer maydonlarini o’lchash bilan shug’ullanadigan fan)
taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shdi. Al-Farg’oniy yer sharining o’z o’qi atrofida
aylanishi nazariyasini yaratdi. Bu nazariya o’z davrida astronom olimlar Battoniy
va Ibn Yunus tomonidan inkor etilgan edi. Qisqa qilib aytganda, Ahmad al-
Farg’oniy sayyoralar harakatining tasnifini beradi .Sobit yulduzlarning harakati –
bu barcha sayyoralarga zarur bo’lgan, yagona harakatdir. Quyosh ikki harakatda
ishtirok etadi: g’arbdan sharqqa tomon va ekliptika (Yerning Quyosh atrofidagi
yo’li joylashgan tekislik) qutblari atrofida. Oy beshta aylanma harakatlarda ishtirok
etadi. Aniqrog‘i, Farg‘oniy va uning ilmiy maslakdoshlari sayyoralarning koinotda
joylashishi, yulduzlarning sirlari, shuningdek ularning harakat qilish
qonuniyatlariga oid tekshirishlari bilan mashg‘ul bo‘lishdi. Huddi shu jarayonda
ular mashhur grek olimi Ptolomeyning yulduzlar jadvalini tajribalar asosida
o‘rganib chiqdilar. Shu kuzatuvlar natijasida zikr qilingan jadvalda ayrim nuqson
va kamchiliklar mavjudligi aniqlandi va tuzatishlar kiritildi.
Damashq va Bog‘dod shaharlarida zikr qilingan va boshqa iste’dodli
olimlarning jo‘g‘rofiy vaziyatlar nuqtalari haqidagi ilmiy ma’lumotlar, shuningdek
al-Ma’mun davrida Bog‘dod hamda Damashqdagi ilmi falakkiyot bo‘yicha
kuzatishlari “Az-zij ul-Ma’mun al-Mumtaxana” (al-Ma’munning tekshirilgan
jadvallari) nomi ostida butun Yevropa va boshqa chet mamlakatlarda ma`lum. Bu
asar haqida Ahmad Farg‘oniy “Samoviy harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi
haqida kitob”da xabar bergan. Shu mo‘tabar ma’lumot orqali Yevropa olimlari
“Ma’mun ziji” asarining ma’no va mazmuni, ilmiy-nazariy yo‘nalishi, tadqiqot
maqsadi va hal qilingan fan muammolarini bilib olishgan. Ta’kidlash joizki,
Qomusiy olimning ilmiy-ijodiy faoliyatini diqqat bilan kuzatar ekansiz, uning
qaysi sohada bo‘lmasin, ilmiy ishni boshlashdan oldin shu maqsadni va vazifani
amalga oshirish uchun kerakli asbob-uskunalarni tayyorlab, o‘ziga amaliy shart-
sharoit yaratishga qanoat hosil qisasiz.
20

Ahmad Farg‘oniyning falakkiyot ilmiga doir asari so‘ngida jo‘g‘rofiy joylar
jadvali o‘rin olgan. Undan dastlab sharqiy viloyatlar o‘rin olgan va ular Sharqdan
G‘arbga tomon birin-ketin ko‘rsatilgan. “… birinchi iqlim Mashriqdan, Sin
mamlakatining chekkasidan boshlanadi… So‘ng Qulzum dengizini kesib o‘tib,
Habash mamlakati va Nili Misrdan o‘tadi… keyin bu iqlim Mag‘rib yerlari tomon
yoyilib, Bobar mamlakatining janubidan o‘tadi va Mag‘rib dengiziga yetadi”.
Xuddi shu yo‘nalishda Al-Xorazmiyning ham jadvali bor. Lekin ba’zilar uni Al-
Xorazmiy jadvali bilan bir xil desa, ayrim olimlar uning Al-Xorazmiy jadvalidan
farqlanishi haqida fikr bildirishlgan. Umuman olganda, Ahmad Farg‘oniy tinimsiz
samarali ilmiy mehnati va faoliyati tufayli buyuk falakkiyotshunos sifatida ilmi
riyoziyot va jo‘g‘rofiya sohasida katta obro` qozondi. Qolaversa, u Sharq
mamlakatlari “Hosib” (matematik) degan laqab olgani ma’lum. Bu unga riyoziyot
ilmi bo‘yicha berilgan yuksak baho edi. 19
1986-yilda nashr qilingan O‘zbekiston kalendari (288-bet)da qiziqarli
ma’lumot berilgan. U “Toshga bitilgan xarita” sarlavhali kichik maqolaga
jamlangan. Shu maqolani to‘liq keltiramiz. “Qirg‘izistondagi O‘sh pedagogika
instituning filolog olimi Lutfullo Jusupahmatov Oloy vodiysiga qilingan
ekspedisiya vaqtida odam yashamaydigan baland toshga dumaloq muhr o‘yib
tushirilganligini eshitdi. Haqiqatdan 4,5 ming metr balandlikdagi qoyatoshda
roppa-rosa to‘rtga bo‘lingan doira chiziq ichida halqachalar, chiziqlar ko‘zga
tashlanib turardi. Moxlar ostidagi yana 17 ta shunday tasvir chiqdi. Har bir doira
kompozisiyachi o‘ziga xos. Geograf olim K.Matikeyev topilma aylana jahon
xaritasi ekanini topdi. Bolqon va Apennin, Tyanshan va Pomir, Sharqi-Janubiy va
Markaziy Osiyo, Oloy tizmalari aniq chizilgan. Mutaxassislar toshga o‘yilgan
xaritaning asl nusxasi IX asrda yashab ijod qilgan osiyolik mashhur matematik,
astronom Muhammad ibn Muso Xorazmiyga tegishli deyishmoqda. Lekin toshga
eski arab alifbosida tarixchilarga noma’lum Lasur Aalim Ibn nomi yozilgan”. Ilmiy
anglash noaniqlikdan aniqlikni tushunib olishdir. Anglash jarayoni har doim
mavhumlikni tushunishdan aniqlikni tushunishga yo‘l ochadi. Al-Farg‘oniy ijodini
19
Aziz Qayumov Ahmad al-Farg`oniy. - T.: 1998. - B. 25
21

bundan 12 asr avval aniqlashgan. Shu bilan birga fanda noaniqliklar mavjud
bo‘lgan osmon jismlarining harakatlari haqidagi fikrlariga olimlar tomonidan katta
qiziqish bilan qaralgan. Yana ta’kidlash joizki, Al-Farg‘oniy o‘zining ilmiy
tadqiqotlari yo‘lida ushbu haqiqatni ma’lum qiladi: “Olimlar o‘rtasida
kelishmovchilik yo‘q, osmonda yer shari hamma jismlar singari aylanib turadi,
xuddi 2 tomonlama mahkamlab qo‘yilgan jism kabidir. Ulardan biri janub,
ikkinchi tomoni shimol tarafdir”. Al-Farg‘oniy “Bu osmonga va yerga uzviy
bog‘liqdir” – degan taxminini barcha olimlar keyinchalik qo‘llab quvvatlaydilar.
Butun olam quruqlik va dengizlardan iborat, osmon ham yer ham 1 tomoni
qavariq, 2-tomoni botiq muhitdan iborat deya ta’kidlaydi. Lekin bu xulosani
o‘zigacha boshqa olimlar tomonidan o‘rganilganligini fanga esa buni isbotlash
kerakligini aytib o‘tadi. Yerning sharsimon ekanligini keyinchalik X. Kolumb
(XVasr), Magellan (XVI asr), Chelyuskin (XX asr) va boshqa olimlar tomonidan
isbotladilar. Yerning sharsimon ekanligini u 2 tomonlama yondashadi: a) ko‘zga
ko‘rinmas, quyoshning sharqdan chiqib g‘arbga botishini, oydan hamisha bir xil
yorug‘lik tarqalishi, bu esa dunyoning turli joyida turlicha vaqtni ko‘rsatishini
ta’kidlaydi .Al-Farg‘oniy o‘zining mashhur, kelgusida Yevropaning taniqli
astronomlariga, o‘ziga xos pedagogik mahorat bilan tunning tenglashishi, yerning
ekvatorga 2 marta yozda va 2 marta qishda yaqinlashishini bayon etgan. Ahmad al-
Farg’oniyning tabiiy va ilmiy qarashlarining mazmuni shundadir 20
.
2.2. Ahmad al-Farg’oniyning astronomiya va matematika fanlari
taraqqiyotiga qo’shgan hissasi.
Ahmad al-Farg’oniy ilm-fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgan olimlardan.
U astronomiya, riyoziyot, tabiatshunoslik bilan bog’liq ko’p asarlar yaratgan.
Ahmad al-Farg’oniyning asosiy astronomik asari “Samoviy harakatlar va umumiy
ilmu nujum” (“Kitobat al-harakat as-samoviya va javomi’ ilm an-nujum”) asaridir.
Asarning “Osmon kurra shaklida ekanligi va uning o’zidagi barcha yoritgichlar
bilan birgalikda aylanishi kurraning aylanishiga o’xshashligi haqida”, deb
ataluvchi ikkinchi bobida al-Farg’oniy bevosita astronomik masalalar bayoniga
20
АбуРайхонБеруний . Минералогия . - T.: 1967. - Б . 50
22

o’tadi. Qadim-qadim zamonlardan boshlab odamlar Yerning shakli va kattaligini
aniqlashga intilib kelganlar. Osmon jismlari haqida ham turlicha afsonaviy ertaklar
yuzaga kelgan. Ba’zi xalqlarda osmondagi yulduzlar farishtalarning chiroqlari deb
izohlansa, boshqa xalqlarda go’yo ular osmon gumbaziga qoqib qo’yilgan
brilliantlar bo’lib, kechalari nur sochib turadi, deb tasavvur qilingan.
Bilamizki, bizlargacha yetib kelgan yozma manbalarning xabar qilishiga
qaraganda miloddan oldingi VI asrda yashab ijod qilgan yunon olimi Pifagor Yer
dumaloq shaklda bo’lsa kerak, deb taxmin qiladi. Eramizdan oldingi IV asrda
yashagan yunonistonlik olim Arastu Yer aylanasining uzunligini o’lchab, 60 000
kmga teng deb aytadi, dengiz va okean suvlarining muvozanatda bo’lish sababini
Yer shaklining sharsimonligi deb izohlaydi. Beruniy buning sababini yerning
shakli sharsimon bo’lishi bilan birga og’irlik kuchining hamma tomondan Yer
markaziga tomon yo’nalishi tufaylidir, deb izohlaydi. Eramizdan oldingi asrlarda
yashab ijod qilgan olimlardan Arximed, Parmenid, Suqrot, Aflotun, Aristarx kabi
olimlar ham Yerning shaklini sharsimon deb bilganlar. Aniqlanishicha, VIII-IX
asrlarda Arabistonda ham Yer o’lchamlarini aniqlashga doir geodezik o’lchash
ishlari olib borilgan 21
.
Bag’dod shahri sharqning siyosiy va madaniy markazi hisoblanib, bunda
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy kabi Sharqning mashhur
olimlari yer kurrasining o’lchamlarini aniqlash ustida ”Baytul-hikma”da ilmiy
tadqiqotlar olib borishgan Sharqning mashhur olimlari yer kurrasining
o’lchamlarini aniqlash ustida ”Baytul-hikma”da ilmiy tadqiqotlar olib borishgan 22
.
Yunon olimlarining asarlaridagi chalkashliklar al-Ma’munning o’lchash
ishlari uyushtirilishiga sabab bo’ldi. Bu o’lchash ishlarida Ahmad al-Farg’oniy
ham ishtirok etgan. Qur’oni Karimdagi ushbu oyatlarni tahlil qilib ko’raylik: “Siz
tog’larni ko’rib tinch qotib turibdi, deb o’ylarsiz. Holbuki, ular ham xuddi bulutlar
yurgandek yuradilar. Bu barcha narsalarni puxta qilgan zot – Allohning hunaridir.
21
Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B. 200
22
Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. - B. 200
23

Albatta u zot – Alloh sizlar qilayotgan barcha ishlardan ogohdir ” deyiladi. Tog’lar
bulutlar singari suzib uchib yuribdi degan so’zdan, Yer qo’zg’almasdan, olam
markazida turibdi, degan ma’no chiqmaydi-ku. Tog’lar uchib yurib, Yer ajralib
qolmaydi-ku. Yoki “Alloh kecha va kunduzni, Quyosh va Oyni yaratgan zotdir.
Bularning barchasi o’z falak-fazosida suzurlar ” – deyilgan. Bu oyatdan Yerning,
Quyosh va Oyning bir joyda qo’zg’almasdan turadi degan ma’no chiqmaydi.
Aksincha, ularning hammasi harakatda bo’lib, bular harakatlarining mustaqilligi,
ya’ni harakat yo’llari – orbitalarining ham alohida-alohida ekanligi qayd qilinadi.
Tabiiy bir savol tug’iladi: Bu gaplarning Ahmad Farg’oniy va “Hikmatlar uyi”
ning allomalariga qanday aloqasi bor? Yuqoridagi so’zlarda qayd qilinganidek,
ko’p yillar davomida Bag’doddagi “Hikmatlar uyi” da Xorazmiy, Damashqda esa
Ahmad Farg’oniy ko’p ishlarni bajarganlar. Shuning uchun “Hikmatlar uyi”ning
allomalari faqat astronomiya kabi aniq fanlar bilan emas, balki boshqa fanlar bilan
ham shug’ullanib, ayniqsa islom qonunlarini ham chuqur o’rganib tahlil qilganlar.
Shuning uchun, yuqorida eslatib o’tilgan Qur’on oyatlariga o’xshash yana
ko’pgina oyatlar ham, ularning dunyoqarashlariga ta’sir etmasdan qolishi mumkin
emas edi.
Afsuski, Farg’oniyning Yer va Osmon jismlarining harakatlariga oid
asarlarining ko’pchiligi bizlarga yetib kelmagan va yetib kelganlari ham
zamonaviy tillarga tarjima qilinmagan. Ma’lum bo’lishicha, musulmon
mamlakatlarida yer-u osmon haqidagi tasavvur astronomik ilmlar yo’lga
qo’yilganiga qadar asosan Qur’onga ko’ra hosil qilingan. Qur’onda “saba’ samovot
(“yetti osmon”) degan ibora ko’p marta ishlatiladi. Lekin bu “yetti osmon” deb
aslida nima nazarda tutilishi aniq ma’lum emas. Undan tashqari samoviy harakatlar
haqida Qur’onning biror oyatida hech narsa deyilmagan. Bu sohada Bag’dod
olimlari, xususan al-Farg’oniy, birinchilar qatorida osmonning sfera shaklida
ekanligi, undagi harakatlar aylanma ekanligi haqida bayon qiladi va bu bilan
xalifalikda ilmiy dunyoqarashning shakllanishi va ommalishishiga o’z hissasini
qo’shadi. U shunday yozadi: Ta’kidlaymizki, “Osmonning kurra shaklida ekanligi
haqida osmon o’zidagi barcha yoritgichlar bilan birga biri shimol tarafida,
24

ikkinchisi janub tarafida bo’lgan ikki harakatlanmaydigan qutb atrofida aylanma
harakat qilishi haqida olimlar orasida ixtilof yo’q. Barcha yoritgichlarning sharqda
paydo bo’lishi va o’z harakatida bir xil tartibda oz-ozdan ko’tarilishi, ular jismi va
bir-birlaridan masofasi miqdorining osmonning o’rtasigacha davom etishi bunga
dalildir. So’ngra ular yuqoridagi tartib va qoida bilan g’arb tomonga pastlaydi.
Ularning harakatlari o’zaro parallel doiralariga o’xshash bo’ladi. Ular tezlashish va
sekinlashish bo’yicha farq qilmaydi, chunki go’yo ular kurra sirtiga qattiq
mahkamlangandek va ularning hammasi bir aylanma harakat bilan aylanadi”.
Osmonning tuzilishi kurraviy shaklda ekanligi haqida gumonlarni tarqatish va
fikrlarni isbotlash uchun yorqin misol tariqasida shimoliy iqlimlarda doimo Yer
ustida ko’rinadigan Jadiy (“Echki”), al-Farqadayn (“Ikki buzoqcha”) va Banot an-
na’sh (“Tobut oldida yig’lovchi qizlar”) kabi yoritgichlarni hamda ular yaqinidagi
yoritgichlarni keltirish mumkin. Ular bir-biriga parallel doiralar bo’ylab go’yo bitta
nuqta atrofida aylanadi. Shu nuqtaga eng yaqinlari kichkina doiraga bo’ylab
aylanadi va ularning harakati sekin bo’lgandek ko’rinadi. Bu nuqtadan uzoqroqda
turganlari yaqinroqda turgan yoritgichlar doirasiga qaraganda kattaroq doira
bo’ylab harakatlanadi. Bularning harakati doirasi kattalashgani sari kichiklariga
qaraganda tezroq ko’rinadi 23
. Nuqtadan masofa shu nuqtadan yerning tagida g’oyib
bo’lgan yoritgichlarga yetgunga qadar davom etadi. Shu nuqtaga eng yaqin Yer
tagida bo’ladigan yoritgich Yer ustida botuvchi bo’lib turadi va Yer ostida g’oyib
bo’lishi vaqtida ko’tarilguncha biroz botadi. Botadigan yoritgichlarning o’sha
nuqtadan ko’proq uzoqda bo’lganlari oz vaqt ko’rinadi, ko’p vaqt g’oyib bo’ladi.
Bundan tashqari, botadiganlari va botmaydiganlarining to’la bir marta aylanish
vaqti bir xil va ularning harakat doiralari bir-biriga xalaqit bermaydigan holda
parallelligicha qoladi. Bunday bo’lishiga sabab, mazkur nuqta kurraning ikki
qutbidan biri bo’lishidir. Osmonning kurra shaklida ekanini, aylanishi ham
kurraning aylanishi kabi ekanini, oydinlashtiradi. So’ngra, ba’zi kishilar
aytganidek, osmon tekis bo’lsa edi, bu holda uning hamma tomoni bizdan bir xilda
uzoqlashmagan bo’lardi. Aksincha, osmonning bizga eng yaqin joyi boshlarimiz
23
Абу Райхон Беруний Ҳ индистон. – T .: 1965. – Б. 49-52
25

tepasidagi qismi bo’lardi va ufq tomonlariga yaqin qismlari esa ancha uzoq
bo’lardi. Shunga Quyosh, Oy va boshqa yoritgichlar sharqdan chiqayotganda
sezilmaydigan kichik bo’lib ko’rinishlari kerak edi, chunki ular bizning
nigohimizdan uzoq. So’ngra yoritgichlar osmon o’rtasiga yaqinlashgan sari
kattalashgandek bo’lardi, chunki endi ular bizning kozimizga eng yaqin bo’lardilar.
So’ngra ular o’zlarining g’arbga og’ishida to ko’zdan g’oyib bo’lguncha oz-ozdan
kichrayib borardilar. Lekin biz hech bunday holni ko’rmaymiz. Ammo ularning
chiqish oldidagi, osmonning o’rtasidagi va botish oldidagi kattaliklarini ayni bir xil
ko’ramiz. Buning ustiga yana ularning sharq va g’arbdagi miqdorlari osmonning
o’rtasidagi miqdoridan katta ko’rinadi.
Biz Quyoshni botayotganida, doirasining boshi ufqqa yaqinlashib, oz-ozdan
g’oyib bo’layotganini ko’ramiz, toki uning doirasining oxirgi qismi botguncha ufq
uni kesib turadi.Oy bilan ham xuddi shunday. U ufqning sharqi va g’arbida osmon
o’rtasidagidan kattaroq ko’rinadi. Lekin bu Oy shu joylarda osmon o’rtasidagidan
bizga yaqinroq bo’lgani uchun emas, balki Yerdan ko’tarilayotgan bug’lanish
bizning ko’zimiz bilan ufq orasida turib qolgani uchundir. Ularni biz sovuq
kunlarda, yomg’ir tufayli, bahor havosida, namlik katta bo’lganda, qish kunlarida
kattaroq ko’ramiz. Shunday kunlarda Quyosh va Oy chiqish va botish oldidan juda
katta bo’lib ko’rinadi. Xuddi shu singari odam toza suvning qa’rida biror narsani
ko’rsa, u narsaning haqiqiy shaklidan katta ko’radi.
Sof suvdagi narsalar go’yo chuqurroqda ko’rinadi. Yoritgichlarning ufq
yaqinida katta bo’lib ko’rinishining sababi ham xuddi shunday.
Ahmad al-Farg’oniy “Bayt al-hikma”da dars bergan. Darsxonada u ilmi
nujum (astronomiya) fanidan ushbu mazmunda dars o’tmoqda edi: Osmon sfera
yanglig’ (osmon qavatlari singari) o’zida bor narsalarning hammasi bilan birga
aylanib turadi. Yer ham o’zining barcha qit’alar va bahralari (okeanlar) bilan
birgalikda harakatdadir. Quyosh Oy chiqqan vaqtda yoki botayotganda ularni
yerning turli nuqtalaridagi kishilar bab-baravar ko’rmaydilar. Yerning sharqiy
bo’lagida oldin Quyosh va Oyning chiqishi yoki botishi g’arbiy bo’lagidan
ko’rinmaydi
26

O’rta asrlarda islom astronomlari va umuman tabiatshunoslari ko’p jihatdan
o’z davrlaridan ilg’orlab ketganlariga qaramay, olam tizilishi masalasida
geotsentrizm doirasida qoldilar. Bu doiradan chiqish uchun boshqa ilmiy muhit va
ijtimoiy sharoit yaratilishi kerak edi. Bunday muhit va sharoit bir muncha keyin
Yevropada yuzaga keldi. Al-Farg’oniy yashagan ilk o’rta asrlar davrida
geotsentrizm hududida hali katta ilmiy yutuqlarga erishish mumkin bo’lmagan. U
asarining to’rtinchi bobini “Yer kurrasi osmon kurrasining o’rtasida qo’zg’almas
markaz kabi ekani, uning o’lchami osmon o’lchamiga nisbatan kichkina doiradek
nuqta kabi ekani haqida” deb nomladi. So’ngra olim bu sarlavhaga chiqargan
da’vosini aniq dalillar bilan isbotlaydi. 24
24
Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. - B. 201
27

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish joizki, ushbu kurs ishida Ahmad al-Farg’oniyning
shaxsiyati, ijodi, tabiiy ilmiy qarashlari va ularning falsafiy tahlilini tadqiq etar
ekanman, uning ulug’ nomini xalqimizga yaqindan tanitish, amalga oshirgan
ishlari, yutuqlari bilan faxrlanishimiz lozim. Al-Farg’oniy kabi buyuk
bobokalonlarimizning nomlarini va asarlarini tiklashimiz milliy qadriyatlarimizni
anglashda, o’zligimizni idrok etishimizda ibratli saboq bo’ladi. Bu esa, o’z
navbatida, xalqaro hamjamiyatda o’zimizning munosib mavqeimizni
egallashimizda muhim o’rin tutadi. O’ylaymanki, yuqorida keltirilgan
ma’lumotlarning o’ziyoq mashhur al-Farg’oniyning haqiqatdan ham fan va
madaniyat tarixida chuqur iz qoldirgan buyuk olim ekanligini ko’rsatadi. Ilk o’rta
asrlarda hali ko’p mamlakatlar va xalqlar qoloqlik va g’aflat uyqusida yotgan bir
paytda, bu olimning ilmlarning yuksak cho’qqilariga va avvalo dunyo miqyosida
ilm shuhratiga erisha olgani kishini hayratda qoldiradi. Ahmad al-Farg’oniy
birinchilar qatorida osmonning sfera shaklida ekanligi, undagi harakatlar aylanma
ekanligini aniqlaganiga qoyil qolish mumkin, chunki o’sha davrda hozirgidek
texnika rivojlanmaganini hisobga olish lozim. Kurs ishimda Al-Farg’oniyning
misolida biz Vatanimizning o’tmish tarixi va madaniyatiga, uning tabiiy va ilmiy
qarashlarining falsafiy jihatlari, hamda tabiatshunoslik falsafasiga qo’shgan hissasi
haqidagi qarashlariga nazar tashladim. Dunyoga al-Farg’oniy va al-Xorazmiy,
Beruniy va Ulug’beklarni bergan bu Vatan qadimgi boy va buyuk madaniyatga ega
bo’lganligiga yana bir bor guvoh bo’ldim. Ahmad al-Farg’oniy tabiatshunoslik
falsafasiga katta hissa qo’shganligi, uning rivojlanishiga o’z bilimlari bilan hissa
qo’shib boyitganiga ushbu kurs ishimni yozishda yana bir bora amin
bo’ldim.Bilishimcha, Ahmad al-Farg’oniy ko’plab qomusiy asarlar muallifi
ekanligi tarixiy manbalarda qayd etilgan.Biroq uning ba’zi ishlari bizgacha yetib
kelmagan. Shunga qaramasdan, mavjud asarlarning o’zi ham olimning yirik ilmiy
salohiyatidan darak beradi. Olim o’zining falakiyot ilmiga oid asarlari bilan
nafaqat Sharqda, balki G’arbda ham astronomiya maktabining shakllanish
jarayoniga katta ta’sir ko’rsatganiga guvoh bo’ldim. Uning osmon jismlari
28

harakatlariga bag’ishlangan risolalaridan ta’lim olgan G’arblik olimlar keyinchalik
astronomiya sohasida katta kashfiyotlar qilib, olamshumul nazariyalar yaratishgan.
Mazkur kurs ishida Ahmad al-Farg’oniyning hayoti ijodi, u yashagan davr va
muhit, shuningdek uning tabiiy va ilmiy qarashlari, ularning falsafiy tahlili,
tabiatshunoslik falsafasiga qo’shgan hissasi bilan yetarli darajada tanishdim va
xulosalar chiqardim. Kelajakda menga hayot saboqlarini yengishda yordam beradi.
Agar yana menga al-Farg’oniy mavzusida ish topshirilsa hech ikkilanmasdan
ushbu mavzuni tanlardim.
29

Foydalanilgan manbaa va adabiyotlar:
Rahbariy adabiyotlar
1. Karimov I. A. Milliy davlatchilik, istiqlol mafkurasi va huquqiy
madaniyat to’g’risida. - T.: O’zbekiston, 1999. – B. 230
Asosiy adabiyotlar
2. Abduhalimov B. Bayt al - hikma. - T.: O'zbekiston, 2010. – B. 264
3. Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965 .
4. Абу Райхон Беруний Минералогия. - T .: 1967 .
5. Азиз Қаюмов Аҳмад ал - Фарғоний . – T .: 1990. – B . 72
6. Уватов У . Буюк юрт алломалари . – T .: 2015. – Б . 427
7. Shirinov T . Sh . Ahmad al - Farg ’ oniy davrida Kubo shahri . – T .: Fan ,
1998. – B . 45
Internet ma ’ lumotlari
8. E - Tarix . uz
9. Arxiv.uz
10 . Google.uz
11 . Wikipedia.uz
30

Ahmad Al-Farg’oniy va uning ilmiy merosi

Sotib olish