Ahmad Donishning «Navodir ul-vaqoe» asari - Tarix - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	608.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Noyabr 2024
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Izzatillo Azimov

Ro'yxatga olish sanasi 22 Noyabr 2024

2 Sotish

Ahmad Donishning «Navodir ul-vaqoe» asari

Sotib olish

O zbekiston Milliy Universitetiʼ
T a rix fakulteti Arxivshunoslik
yo nalishi kurs talabasi
ʼ
Azimov Izzatilloning
Manbashunoslik va Tarixshunoslik
fanidan
MUSTAQIL ISHI

Mavzu: Ahmad Donishning «Navodir
ul-vaqoe» asari
Reja :
1. Ahmad Donishning hay ot i v a ijodi.
2. « N av odir ul-v aqoe» asari t ahlili.
3. « N av odir ul-v aqoe» asarining ahamiy at i.

1. Ahmad Donishning hay ot i v a ijodi.
AHMAD DONISH (1826-1897)
«Ahmad Kalla», «Ahmad maxdum» nomlari bilan zamonasida shuhrat qozongan
va ilmiy-adabiy tafakkurning yangilanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan Ahmad
Donish XIX asr Buxorosining qomusiy ilm egalaridan edi. U Buxoroda
shofirkonlik mudarris oilasida tug‘ildi. Otasi madrasasida o‘qidi. Yoshligida
naqqoshlik, rassomlik, xattotlik hunarlarini o‘rgandi. Tarix va falsafaga ko‘ngil
qo‘ydi. Zehni, salohiyati bilan darrov ko‘zga tashlandi. 1857 yilning kuzida Amir
Nasrulloning Rusiya imperatori Nikolay I vafotiga ta’ziya bildirish va valiahd
Aleksandr I ning taxtga chikishini qutlash uchun yuborilgan elchi Mullajon
Miroxurga kotiblik qiladi. Peterburgda uch oy san’at-madaniyat obidalari bilan
tanishadi. 1869 yili yangi shart-sharoit taqozosi bilan Amir Muzaffar Peterburgga
yana elchi yubordi. Bu elchilik yarim vassalga aylangan davlatning hokimi mutlaq
ko‘nglini olish harakati edi. Uning ham kotibligiga Ahmad Donish tanlandi. 1873
yilning oxirida Ahmad Donish uchinchi marotaba elchilik tarkibida Rusiyaga yo‘l
oldi. 1874 yil yanvar – mart oylarida Peterburgda turib qaytdi. Aleksandr II bilan
uchrashdi. So‘ngroq bularni qog‘ozga tushirdi. Hozirda O’zFA Sharqshunoslik
instituti Qo‘lyozmalar fondida Ahmad Donishning 16 qo‘lyozma asari saqlanadi.
Aksariyati uning o‘z qo‘li bilan yozilgan asl nusxalardir.

Ahmad Donish 1857, 1869 va 1874 yillarda uch marta Buxoro elchilari
tarkibida Peterburgda boʻlib, Ovroʻpo madaniyati, ilm-fan sohasidagi
yutuqlari bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega boʻlishi,
mutafakkir dunyoqarashida katta burilish yasadi va oʻz taassurotlari
taʼsirida Buxoroda mavjud tartiblarni isloh qilish loyihasini olgʻa surdi.
Bu esa Amir Muzaffariddin (1860–1885) noroziligiga sababchi boʻladi
va amir Ahmad Donishni Huzarga qozi etib joʻnatadi. Donish amir
oʻlimidan soʻng Buxoroga qaytadi va 1897 yili vafot etadi.
Oʻzbekiston Resiublikasi FA Beruniy nomli Sharqshunoslik
institutining qoʻlyozma fondida Ahmad Donishning 16 ta risolasi va
yana bir qancha sheʼrlari kiritilgan tazkiralar, Gʻazzoliy, Jomiy
asarlaridan koʻchirgan qoʻlyozma nusxalari saqlanadi, ularning
koʻpchiligi asl nusxa boʻlib, muallifning oʻzi tomonidan bitilgandir.
Masalan: 1877 yilda yozilgan “Majmuai hikoyati Axmadi Kalla” deb
nomlanuvchi qoʻlyozmada muallif turli tarixiy, adabiy, falsafiy
masalalar haqida fikr yuritadi.

U Ulugʻbek davri, Abdurahmon Jomiy taʼlimoti, shialar va sunnalarni
murosaga kelishtirish masalalariga bagʻishlangan risola ham yozgan.
Risolada islom tarixi, undagi turli yoʻnalishlarning kelib chiqish sabablari,
Rumiy, Gʻazzoliy, Jomiy, Bedil kabi donishmandlarning bu masalalarga
munosabatlari xususida bahs yuritilgan. Ahmad Donish ijtimoiy ilmlar
sohasida Markaziy Osiyoning oʻtmish tarixi, fani, adabiyoti, davlatchiligi,
dini kabi masalalariga oid hamda oʻziga xos mazmunga ega boʻlgan
sheʼriy asarlar yaratish bilan birga tabiiy ilmlar, xususan astronomiya,
kosmologiya muammolari ustida ham mutgasil tadqiqotlar olib borgan
va bu sohada qator asarlar yozib qoldirgan. Ahmad Donish oʻzining
“Munozir al-Kavokib” (“Yulduzlarni kuzatish”) degan asarida falakiyot
ilmiga oid muhim masalani hal qilgan.
Donish “Risolat dar ilmi kurra” (“Globus haqida risola”) ham yozgan boʻlib,
unda globusning vazifasi va uning ilm uchun ahamiyati, undan amaliy
foydalanish haqida gap boradi. 12 bobdan iborat boʻlgan “Iztigʻroji bul va
arzi balat” (“Joylarning uzunligi va enini oʻlchash”) asarida Ahmad Donish
joylarning oʻrnini oʻlchab chiqarish osmon meridianini soatlarda belgilash
masalalari haqida mulohaza yuritadi.

2. « Nav odir ul-v aqoe» asari t ahlili.
«Navodir ul-vaqoe»ning kirish – “Ahmad Donish va uning «Navodir ul-
vaqoe» asari haqida” qismida aytilishicha, asar 13 bobdan iborat deyiladi.
Andijon Davlat Universiteti tadqiqotchilari Arofat Abdullaeva, Xurshid
Xolmirzaevlarning «Navodir ul-vaqoe» o`zbek tilida» nomli Ahmad Donish
tavalludining 180 yilligi munosabati bilan o`tkazilgan anjumandagi
ma`ruzalarida asar 22 bobdan iborat bo`lib, 1875-1882 yillarda yozilgan
deyiladi. Ushbu asar muqaddima, 3 fasl(qism) va xotimadan iborat.
1-faslda amirlik va raislikning fazilati hamda podshohlar va davlat
arboblarining xalq bilan qanday muomala qilishlari haqida.
2-faslda amirlarning askarlar bilan hamda davlat arboblari, hukumat
xizmatkorlari qanday yo`l-yo`riq tutishlari haqida
3-faslda podshohlarning elni idora qilishlari, xalqparvar bo`lishlari, o`z
qo`l ostidagi fuqarolarning ehtiyojlarini qanoatlanarlik darajada chiqarib
tutishlari haqida

Mazkur asar boblari alohida-alohida masalalarni o’z ichiga olgan.
Jumladan, VII bobi Ahmad Donishning 1869 yilgi Rossiya safariga
bag‘ishlangan va 1957 yilda chop etilgan. VIII bob podshoh Aleksandr
II ning qizi Mariyaning 1874 yilda bo‘lgan nikoh to‘yiga yuborilgan
elchi Abdulqodirbek safari haqida. Qolgan boblari xilma-xil
mavzularga bag’ishlangan.
Masalan, ota-ona va farzand munosabatlari (1-bob), mol-dunyo (2-
bob), tarix (3-bob), olim va johil taqdiri (4-bob), vaqt qadri (5-bob),
safar qilish foydalari (8-bob), ilm-fan manfaati (9-bob), haqiqiy va
majoziy ishq hamda uning odobi (10-bob), nikoh (11-bob), taqdir (12-
bob), kasb-kor (13-bob), jism va ruh (14-bob), yer tuzilishi va ma’danlar
(16-bob), tush ta’biri (19-bob), Bedil baytlari (20-bob), ayrim hadislar
talqini (22-bob), inson axloqini belgilash (23-bob) kabi. Tamaddun
haqidagi risolasi (15-bob) va xilma-xil voqeiy hikoyalar (18, 21-boblar)
ham asardan joy olgan. Ularning har biri ham muhim va qiziqarlidir.

Ahmad Donish Buxoro amirligi va unda hukmdor bo’lgan amirlarning
tarixi masalalariga alohida e’tibor qaratgan. Ahmad Donishning «Buxoro
mang’it amirlarining muxtasar tarixi» va boshqa bir qator asar mavjud. Asar
shubhasiz Buxorodagi mang’itlar hukmronligi tarixini o’rganishda muhim
manba hisoblanadi. Asarda asosan so`nggi mang’it hukmdorlari tarixi
yoritiladi. Muallif bu sulolaning taxtdan ketishini mas`uliyatsizlik deb
izohlaydi. Asarda asosiy e`tibor amir Muzaffar va Amir Abdulahad
hukmronligi davrining boshlanishiga qaratilgan. Muallif bevosita o`zi guvoh
bo’lgan voqealarini bayon etadi. Chor Rossiyasi tomonidan O`rta Osiyo va
asosan Jizzax va Samarqandning egallanishi kabi masalalarni asarda alohida
yoritishga e`tibor qaratiladi.
Mazkur manbani shartli ravishda ikki qismga bo`lish mumkin.
Birinchi qismda muallif faqat yozma manbalarda mavjud bo`lgan va o`zi
eshitgan voqealarni bayon etgan. Unda Amir Doniyol hukmronligining
so`nggi yillari va uch amir Shohmurod, Haydar, Nasrulloxon haqida bayon
etiladi. Ammo Donish ma`lumotlarni berishda aniq bir manbaga tayanib
qolmagan. U o`z asarining ushbu qismida faqat ikkita manbani ko`rsatib
o`tgan. Bular «Tuzuki Temuriy» va «Ravzat assafo»lardir.

Birinchi manba uni komil hukmdor namunasi mavjud bo`lgan asar sifatida
qiziqtirgan. U risolaning kirish qismida (asarning) ushbu manba haqida quyidagi
fikrni bildiradi. «Amir Temur Ko`ragoniy 800 yillikni yangilagan hukmdordir. Kimki
buni aniqlashtirishni xoxlasa, «Amir tuzuklari»ga murojaat qilishi
mumkin.»Ravzat as-safo» esa asarning faqat bir o`rnida aytib o`tildi.
Asarning ikkinchi qismida esa, Ahmad Donish o`zi ko`rgan tarixiy voqealarni
asosan Amir Muzaffar va Amir Abdulahad davri voqealarini aks ettirgan. Ahmad
Donish ushbu asarni yozishda «Tuhfat ul-foniy», «Gulshan ul-mulk», «Mirzo
Shams Buxoriy yozishmalari» kabi bir qator mahalliy tarixnavislarning
asarlaridan foydalangan bo`lishi mumkin. Mazkur manbalardagi ma`lumotlar
Ahmad Donish asaridagi voqealarga mutanosib. Asarning ikkinchi qismi birinchi
qismiga nisbatan ma`lumotlarning kengligi va yorqinligi bilan farqlanadi.
Masalan, u Amir Muzaffarning taxtga kelishi haqida quyidagi fikrlarni bildirgan:
«Amir Muzaffar taxtga o`rnashib olgandan keyin unga qarshilik ko`rsatishi
mumkin bo`lgan har qanday shaxsga nisbatan shafqatsiz siyosat olib bordi.
Hattoki, Nasrulloxonning nabirasi ham Buxorodan qochib yashirinishga majbur
bo`ldi. Qo`shin va xalq amirning ushbu ishlaridan norozi edi». Ahmad Donishning
ushbu fikrlaridan ma`lumki, u o`z asarini yaratishda o`z davrining boshqa
tarixnavislaridan farqli o`laroq xolisona, tanqidiy yondashgan.

3. « Nav odir ul-v aqoe» asarining ahamiy at i.
Ahmad Donishning “Navodir ul-vaqoe” (Nodir voqealar), “Buxoro
mang’it amirlarining muxtasar tarixi” va boshqa tarixiy asarlarining
ahamiyati haqida to’xtalib o’tilgan. Ahmad Donish asarlariningmazmini,
ularda keltirilgan ma’lumotlarning ob’yektivligi va yozilish tarixi bo’yicha
ilmiy ma’lumotlar keltirilib o’tilgan.Mazkur manbalar ichida eng yirigi
Ahmad Donishning «Navodir ul-vaqoi» (Nodir voqealar) asaridir. Ushbu
asarda muallif o`zidan oldin o`tgan faylasuflarning,birinchi navbatda
Bedilning ba`zi falsafiy qarashlarini tahlil qilgan. O`z zamonasining
qo`ygan masalalarini hal qilishga intilga. Ushbu asar ahamiyati jihatidan
XI asrda yozilib saljuqiylar sulolasi tarixiga bag’ishlangan
Nizomulmulkning «Siyosatnoma» asariga qiyoslash mumkin. Asarning
asosiy mazmunini – xalqni ma`rifatli bo`lishga chaqirish, insonparvarlik
g’oyalarini targ’ib etish kabi g’oyalar tashkil etadi. «Navodir ulvaqoe»ni
o`z davrining entsiklopediyasi deb atasak mubolag’a bo`lmaydi. Asar
Ahmad Donish Peterbugga qilgan ikkinchi safaridan keyin 1868-1873
yillar oralig’ida yozilgan. Ammo Buxoroda bosmaxona mavjud
bo`lmagani uchun chop etilmagan Kitob yozilishi davomida tartibga
solinmay uning ayrim sahifalarini yaqinlariga o`qishga bergan.

X ULOSA
Ahmad Donish turli tanqid va tazyiqlardan qo`rqmay ushbu
ma`lumotlarni keltirishi uning mazkur davrdagi tarixni o’z holicha
bayon qilganligi bilan xarakterlanadi. Mustaqillik sharofati tufayli bu
kabi yurtdoshlarimizning o`lmas tarixiy merosi xalqimizga qaytarildi va
tariximizning noma`lum sahifalari ochildi. Bizning vazifamiz esa bu
kabi asarlarni tadqiq etib mamlakatimiz tarixini ochilmagan sahifalarni
o’rganishdan iboratdir.

Foy dal anilgan manbalar
1. ht t ps://cy berlenink a.ru
2. ht t p://v ik ipedi a.org
3. Ahmad Donish « N av odir ul-v aqoe»

Ahmad Donishning «Navodir ul-vaqoe» asari

Sotib olish