Aholi daromadlari, uning turlari va shakllanish manbalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 644
Foydalanuvchilar soni: 285

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	17 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Aholi daromadlari, uning turlari va shakllanish manbalari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Aholi daromadlari, uning turlari va
shakllanish manbalari
Bajardi: _________________________
Guruh: _________________________
lmiy rahbar: ____________________

Aholi daromadlari, uning turlari va
shakllanish manbalari
Reja
Kirish 1
1. Aholi daromadlari va uning tarkibi. Aholi turmush darajasi
va uning ko’rsatkichlari 2
2. Davlatning ijtimoiy siyosati 3
3. Jahon xo’jaligi va uning evolyutsiyasi. Jahon bozori. Xalqaro valyuta va kredit
munosabatlari 4
Xulosa 5
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 6
2

Kirish
Aholi daromadlari, ularning tarkibi, olinish manbalari va tabaqalanish darajasi
jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy farovonligining eng muhim ko’rsatkichidir.
Madomiki, daromadlar insonning shaxsiy ehtiyojlarini qondirishning asosiy
manbai bo’lib xizmat qilar ekan, aynan daromad kengroq tushuncha bo’lib, aholi
turmush darajasining markaziy bo’g’ini, yadrosidir. Daromad deganda nimani
tushunish, ularning turlari va asosiy olinish manbalari qandayligini bilish
muhimdir.
Kurs ishining maqsadi: Aholi jon boshiga hisoblangan real daromad aholi
turmush darajasining umumlashgan va yaxlit ko rsatkichi hisoblanadi.ʻ
Iqtisodiyotda aholi yalpi pul daro-madlaridan barcha majburiy va ixtiyoriy
to lovlar (soliqlar, qarz puli, badallar) chegirib tashlangandan so ng uning qo liga
ʻ ʻ ʻ
tegadigan daromad ham muhim ahamiyatga ega. Aholi qo liga tegadigan daromad
ʻ
miqdoriga soliqlar kuchli ta’sir etadi. Rivojlangan mamlakatlarda ish haqi
daromadning 2/3 qismini tashkil etadi. Agar mamlakatda xususiy mulk ustivor,
renta, aholi pul jamg armasi ko p bo lsa, bank to laydigan foiz puli salmoqli
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida Aholi daromadlari tarkib jihatidan
ʻ
mehnatdan, tadbirkorliqdan, mulkdan olingan daromadlar va transfert (nochorlarga
byudjetdan beriladigan nafaqa va yordam puli) kabi daromadlardan shakllanadi.
Transfertlar nobozor daromadi, qolganlari bozor daromadi hisoblanadi.
Kurs ishining vazifasi – barcha aholiga tegishli pul va natural (mahsulot shaklida)
tushumlar hamda ko rsatilgan bepul xizmatlar summasi; aholining milliy
ʻ
daromaddagi hissasi. Aholining jami turdagi daromadlari manbai – ish haqi,
pensiya, stipendiya, nafaqalar, mu-kofot, foyda, dividend, zayom va lotereya
yutug i, bank to lagan foiz puli, ko chmas mulkdan kelgan renta to lovi va ija-ra
ʻ ʻ ʻ ʻ
puli, sug urta qoplamalari va boshqalardan iborat. Bozor sharoitida Aholi
ʻ
daromadlarining eng katta qismi pul shakliga ega. Qishloq aholisi o zining
ʻ
tomorqa xo jaligidan ham mahsulot olib daromad ko radi va u natural daromadga
ʻ ʻ
kiradi. Shuningdek, aholining yordamga muhtoj qatlamlariga bepul mahsulot
beriladi va xizmatlar ko rsatiladi (bepul ovqatlanish, kiyim-kechak, doridarmon,
ʻ
4

transport va kom-munal xizmati va hokazo); bular natural daromadlar hisoblanadi.
Aholi daromadlari nominal va real daromadlarga bo linadi. Nominal daromadʻ
aholi muayyan pul summasi shaklida olgan daromad bo lib, inflyatsiya ta’sirida
ʻ
uning harid qobiliyati pasay-ishi mumkin.
" Daromad " tushunchasi juda murakkab iqtisodiy kategoriyani ko’rsatadi. Bu
o’rinda gap aholining shaxsiy daromadlari haqida ketadi, aholi shaxsiy
daromadlarining quyidagi ta`riflarini keltirish mumkin:
Shaxsiy daromadlar - bu inson tomonidan pul va tabiiy shaklda olinadigan, ular
tomonidan turmushning muayyan darajasini ta`minlash uchun foydalaniladigan
mablag’lar majmuidir.
5

1. Aholi daromadlari va uning tarkibi. Aholi turmush darajasi
va uning ko ’ rsatkichlari
« Daromad » iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko ’ rsatkich bo ’ lib , u serqirra
va murakkab mazmunga ega hisoblanadi . Chunki , daromad bir vaqtning o ’ zida
biron - bir faoliyat natijasida olingan tushumni , pul mablag ’ larini , natural
ko ’ rinishda olingan mahsulotlarni , iqtisodiy resurslar keltiruvchi nafni va boshqa
tushunchalarni ifodalashi mumkin . Shuningdek , daromad umumiy tushuncha
bo ’ lib , uning tarkibida aholi daromadlari muhim o ’ rin tutadi .
Aholi daromadlari ma’lum vaqt oralig’ida (masalan, bir yilda) ular tomonidan
olingan pul va natural shakldagi tushumlar miqdorini anglatadi.
Aholi pul daromadlari ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad,
nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha pul tushumlarini, mulkdan foiz,
dividend, renta shaklda olinadigan daromadlarni, qimmatli qog’ozlar, ko’chmas
mulk, qishloq xo’jalik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlarini sotishdan va har
xil xizmatlar ko’rsatishidan kelib tushadigan daromadlarni o’z ichiga oladi.
Natural daromad mehnat haqi hisobiga olinadigan va uy xo’jaliklarining o’z
iste’mollari uchun ishlab chiqargan mahsulotlaridan iborat bo’ladi.
Aholi daromadlari darajasiga baho berish uchun nominal, ixtiyorida bo’lgan va
real daromad tushunchalaridan foydalaniladi.
Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ida olingan
daromadlarining pul ko’rinishidagi miqdori hisoblanadi.
Ixtiyorida bo’lgan daromad – shaxsiy iste’mol va jamg’arma maqsadlarida
foydalanish mumkin bo’lgan daromad. Bu daromad nominal daromaddan soliqlar
va majburiy to’lov summasiga kam bo’ladi.
Real daromad – narx darajasi o’zgarishini hisobga olib , aholining ixtiyorida
bo’lgan daromadga sotib olish mumkin bo’lgan tovar va xizmatlar miqdorini
ko’rsatadi, ya’ni daromadning xarid quvvatini bildiradi.
Aholining nominal pul daromadlari turli manbalar hisobiga shakllanib, ulardan
asosiylari quyidagilar hisoblanadi:
6

a) ishlab chiqarish omillari hisobiga olinadigan daromad;
b) davlat yordam dasturlari bo’yicha to’lov va imtiyozlar shaklidagi pul
tushumlari;
v) moliya-kredit tizimi orqali olinadigan pud daromadlari.
Aholining yollanib ishlovchi qismi oladigan daromadlarining asosiy ulushini ish
haqi tashkil qiladi. Daromadning bu turi istiqbolda ham pul daromadlari umumiy
hajmining shakllanishida o’zining yetakchi rolini saqlab qoladi.
Aholi pul daromadlari darajasi davlat yordam dasturlari bo’yicha to’lovlar sezilarli
ta’sir ko’rsatadi. Bu manbalar hisobiga pensiya ta’minoti amalga oshiriladi va turli
xil nafaqalar to’lanadi.
Aholining moliya-kredit tizimi orqali olinadigan pul daromadlari quyidagilardan
iborat: davlat sug’urtasi bo’yicha to’lovlar; shaxsiy uy qurilishiga va matlubot
jamiyati a’zolariga bank ssudalari; jamg’arma bankiga qo’yilmalar bo’yicha
foizlar; aksiya, obligatsiya bahosining ko’payishidan olinadigan daromad va
zayom bo’yicha to’lovlar; lotereya bo’yicha yutuqlar; tovarlarni kreditga sotib
olish natijasida tashkil topadigan, vaqtincha bo’sh mablag’lar; har xil turdagi
kompensatsiya to’lovlar va h.k.
Aholi turmush darajasi tushunchasini ularning hayot kechirishi uchun zarur
bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda kishilar
ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash mumkin.
Aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko’rsatkichlari tizimi
o’z ichiga quyidagi guruhlarni oladi:
1. Tug’ilish va o’lish darajasi hamda boshqa demografik ko’rsatkichlar.
2. Hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari.
3. Oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish.
4. Turar joy sharoitlari.
5. Ma’lumot va madaniyat.
6. Mehnat qilish va bandlik sharoitlari.
7. Aholining daromadlari va xarajatlari.
8. Hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari.
7

9. Transport vositalari.
10. Dam olishni tashkil etish.
11. Ijtimoiy ta’minot.
12. Inson erkinligi.
Bu asosiy ko ’ rsatkichlardan tashqari yana ba ’ zi bir axborotga oid ko ’ rsatkichlar
ham ajratib ko ’ rsatiladi : aholi jon boshiga to ’ g ’ ri keluvchi YaIM , aholi jon boshiga
to ’ g ’ ri keluvchi milliy daromad , aholi jon boshiga to ’ g ’ ri keluvchi iste ’ mol hajmi
va boshqalar .
Kishilar hayot faoliyati uchun zarur ne ’ matlar to ’ plami mehnat sharoiti , ta ’ lim ,
sog ’ liqni saqlash , oziq - ovqat va uy - joy sifati kabi xilma - xil ehtiyojlarni o ’ z ichiga
oladi . Kishilar ehtiyojlarini qondirish darajasi jamiyat a ’ zolarining alohida olgan
va oilaviy daromadlari darajasiga bog ’ liq . Turmush darajasini mamlakat darajasida
( butun aholi uchun ) va tabaqalashgan mikrodarajada ( aholining alohida guruhi
uchun ) qarab chiqish mumkin . Birinchi yondashuv turli mamlakatlarda aholining
turmush darajasini aholi jon boshiga to ’ g ’ ri keladigan yalpi ichki mahsulot
ko ’ rsatkichi bo ’ yicha aniqlab , qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi .
Aholi guruhlari bo ’ yicha daromadlar taqsimlanishi dinamikasini taqqoslash
iste ’ molchi byudjeti asosida amalga oshiriladi . Iste ’ molchi byudjetlarining bir
qator turlari mavjud bo ’ ladi : o ’ rtacha oila byudjeti , yuqori darajada ta ’ minlangan
byudjet , minimal darajada moddiy ta ’ minlanganlar byudjeti , nafaqaxo ’ rlar va aholi
boshqa ijtimoiy guruhlari byudjeti shular jumlasidandir .
Farovonlikning eng quyi chegarasini oila daromadining shunday chegarasi bilan
belgilash mumkinki , daromadning bundan past darajasida ishchi kuchini takror
hosil qilishni ta ’ minlab bo ’ lmaydi . Bu daraja moddiy ta ’ minlanganlik minimumi
yoki kun kechirish darajasi ( qashshoqlikning boshlanishi ) sifatida chiqadi .
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o ’ rtacha daromad « o ’ rtacha sinf » deb ataladigan
tabaqalar daromadlari bo ’ yicha aniqlanadi . Bunday guruh iste ’ mol savati
to ’ plamiga uy , avtomashina , dala hovli , zamonaviy uy jihozlari , sayr qilish va
bolalarini o ’ qitish imkoniyati , qimmatli qog ’ ozlar va zebu ziynat buyumlari kiradi .
8

Bozor iqtisodiyoti aholining yuqori ta ’ minlangan yoki « boy » qatlamining mavjud
bo ’ lishini taqozo qilib , ularga aholining yuqori sifatli tovar va xizmatlar xarid
qilishga layoqatli bo ’ lgan juda oz miqdori kiradi .
Turmush darajasi kishilarning turmush tarzi bilan uzviy bog’liq. Turmush tarzi –
bu kishilar (jamiyat, ijtimoiy qatlam, shaxs) ning milliy va jahon hamjamiyatidagi
hayot faoliyati turi hamda usullarini aks ettiruvchi ijtimoiy-iqtisodiy
kategoriya. Turmush tarzi inson hayot faoliyatining turli jihatlarini qamrab oladi,
ya’ni:
- mehnat, uni tashkil etishning ijtimoiy shakllari;
- turmush va bo’sh vaqtdan foydalanish shakllari;
- siyosiy va ijtimoiy hayotda ishtirok etish;
- moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni qondirish shakllari;
- kishilarning kundalik hayotdagi xulq-atvori me’yorlari va qoidalari.
2. Daromadlar tengsizligi va uning darajasini aniqlash
Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha
daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu turli mamlakatlar
aholisining daromadlari darajasi o’rtasida tengsizlik mavjudligini bildiradi. Shu
bilan birga alohida olingan mamlakatlar aholisining turli qatlam va guruhlari
o’rtacha daromadlari darajasida ham farq mavjud bo’ladi. Mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishi darajasi ham daromadlaridagi farqlarni bartaraf qilmaydi.
Daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlash uchun jahon
amaliyotida Lorens egri chizig’idan foydalaniladi (1-chizma). Chizmaning yotiq
chizig’ida aholi guruhlarining foizdagi ulushi, tik chizig’ida esa bu guruhlar
tomonidan olinadigan daromadning foizdagi ulushi joylashtirilgan. Nazariy
jihatdan daromadlarning mutlaq teng taqsimlanishi imkoniyati (burchakni teng
ikkiga bo’luvchi) 0E chiziqda ifodalangan bo’lib, u oilalarning har qanday tegishli
foizi daromadlarning mos keluvchi foizini olishini ko’rsatadi. Ya’ni aholining 20%
barcha daromadlarning 20%ni, aholining 40% daromadlarning 40%ni, aholining
60% daromadlarning 60%ni olishini bildiradi va h.k. Demak, 0E chizig’i
daromadlarning taqsimlanishidagi mutlaq tenglikni ifodalaydi.
9

Shuningdek, nazariy jihatdan mutlaq tengsizlikni ham ajratib ko’rsatish mumkin.
Bunda aholining ma’lum guruhlari (20%, 40 yoki 60% va h.k.) hech qanday
daromadga ega bo’lmay, faqat bir foizi barcha 100% daromadga ega bo’ladi.
Chizmadagi 0FE siniq chizig’i mutloq tengsizlikni ifodalaydi.
Real hayotda mutlaq tenglik va mutlaq tengsizlik holatlari mavjud bo’lmaydi.
Balki aholining ma’lum guruhlari o’rtasida daromadlarning taqsimlanishi notekis
ravishda boradi. Bunday taqsimlanishini Lorens egri chizig’i deb nomlanuvchi 0E
egri chizig’i orqali kuzatish mumkin. Aholi guruhlari ulushi va daromad ulushini
birlashtiruvchi egri chiziqdan ko’rinadiki, aholining dastlabki 20%ga
daromadlarning juda oz (taxminan 3-4%gacha) qismi to’g’ri keladi. Keyingi
guruhlarga to’g’ri keluvchi daromad ulushi ortib boradi. Daromadning eng katta
qismi (deyarli 60%) aholining so’nggi 20%ga to’g’ri keladi. Bu guruh chegarasi
ichida ham daromadlar notekis taqsimlangan, ya’ni dastlabki 10% taxminan 20%
daromadga ega bo’lsa, keyingi 10%ga daromadning deyarli 40% to’g’ri keladi va
h.k.
Mutloq tenglikni ifodalovchi chiziq va Lorens egri chizig’i o’rtasidagi tafovut
daromadlar tengsizligi darajasini aks ettiradi. Bu farq qanchalik katta bo’lsa, ya’ni
Lorens egri chizig’i 0E chizig’idan qanchalik uzoqda joylashsa, daromadlar
tengsizligi darajasi ham shunchalik katta bo’ladi. Agar daromadlarning haqiqiy
taqsimlanishi mutloq teng bo’lsa, bunda Lorens egri chizig’i va bissektrisa o’qi bir-
biriga mos kelib, farq yo’qoladi.
Daromadlar tabaqalanishini aniqlashning ko’proq qo’llaniladigan
ko’rsatkichlaridan bir ditsel koeffitsienti hisoblanadi. Bu ko’rsatkich 10% eng
yuqori ta’minlangan aholi o’rtacha daromadlari va 10% eng kam ta’minlanganlar
o’rtacha daromadi o’rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Masalan, AQSh va Buyuk
Britaniyada bu nisbat 13:1ga, Shvetsiyada esa 5,5:1ga teng.
Yalpi daromadning aholi guruhlari o’rtasida taqsimlanishini tavsiflash uchun aholi
daromadlari tengsizligi indeksi (Djini koeffitsienti) ko’rsatkichi qo’llaniladi. Djini
koeffitsienti chizmadagi Lorens egri chizig’i bilan mutlaq tenglik chizig’i
o’rtasidagi yuzaning 0FE uchburchak yuzasiga nisbati orqali aniqlanadi. Bu
10

ko’rsatkich qanchalik katta bo’lsa, (ya’ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik shuncha
kuchli bo’ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari tenglashib borganda bu ko’rsatkich 0
(nol)ga intiladi. Masalan, keyingi yarim asr davomida Djini indeksi Buyuk
Britaniyada 0,39 dan 0,35 ga qadar, AQShda esa 0,38 dan 0,34 ga qadar pasaygan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy
omillar mavjud. Bularning asosiylari quyidagilar:
 kishilarning umumiy (jismoniy, aqliy va estetik) layoqatidagi farqlar ;
 ta’lim darajasi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar;
 tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar;
 ishlab chiqaruvchilarning bozorda narxlarni o’rnatishga layoqatliligi
(bozordagi hukmronlik darajasidan kelib chiqib) darajasidagi farqlar.
Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasi daromadlar
tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a’zolari uchun ancha qulay
moddiy hayot sharoitini ta’minlashga qaratiladi.
2. Davlatning ijtimoiy siyosati
Davlatning ijtimoiy siyosati tegishli markazlashgan daromadlarni tabaqalashgan
soliq solish yo ’ li bilan shakllantirish va uni byudjet orqali aholi turli guruhlari
o ’ rtasida qayta taqsimlashdan iborat . Davlat daromadlarni qayta taqsimlashda
ijtimoiy to’lovlar bilan birga bozor narxlarini o’zgartirish va ish haqining eng kam
darajasini belgilash usullaridan foydalanadi.
Ijtimoiy to’lovlar – kam ta’minlanganlarga pul yoki natural yordam ko’rsatishga
qaratilgan tadbirlari tizimi bo’lib, bu ularning iqtisodiy faoliyatda qatnashishi bilan
bog’liq bo’lmaydi. Ijtimoiy to’lovlarning maqsadi jamiyatdagi munosabatlarni
insonparvarlashtirish hamda ichki talabni ushlab turish hisoblanadi.
Aholi real daromadlari darajasiga inflyatsiya sezilarli ta’sir ko’rsatishi sababli
daromadlarni davlat tomonidan tartibga solishning muhim vazifasi iste’mol
tovarlariga narxning o’sishini hisobga olish va daromadlarni indeksatsiyalash,
ya’ni nominal daromadlarni narxlar o’sishiga bog’liqlikda oshirib borish
hisoblanadi.
11

Shaxsiy daromadni himoya qilishda ijtimoiy siyosatning muhim yo’nalishi
aholining kambag’al qatlamini qo’llab-quvvatlash hisoblanadi.
Amaliy hayotda qashshoqlikning o’zi hayot kechirish minimumi yordamida
aniqlanadi. Bu ijtimoiy va fiziologik (jismoniy) minimumda ifodalanadi. Ijtimoiy
minimum jismoniy ehtiyojlarni qondirishning minimal me’yori bilan birga ijtimoiy
talablarning minimal xarajatlarini ham o’z ichiga oladi. Fiziologik minimum esa
faqat asosiy jismoniy ehtiyojlarni qondirishni ko’zda tutadi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda aholining ijtimoiy yordamiga muhtoj
qismini aniqlashda turli xil mezonlar asos qilib olinadi. Ular jumlasiga daromad
darajasi, shaxsiy mol-mulki miqdori, oilaviy ahvoli va shu kabilar kiritiladi.
Ijtimoiy siyosat – bu davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni
yumshatishga va bozor iqtisodiyoti qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf
qilishga yo’naltirilgan siyosatdir.
Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo’nalish – bu
narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi ortib borishi munosabati
bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam oshirib borish
hisoblanadi.
Aholini ijtimoiy himoyalashning ikkinchi yo’nalishi – ichki iste’mol bozorini
himoya qilish, hamda oziq-ovqat mahsulotlari va nooziq-ovqat mollari asosiy
turlari iste’molini muayyan darajada saqlab turish bo’ldi. Bunga erishishda muhimi
mahsulotlar eksportini bojxona tizimi orqali nazorat qilish va ularga yuqori boj
to’lovlari joriy etish, kundalik zarur tovarlarni me’yorlangan tarzda sotishni tashkil
qilish kabi tadbirlar katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning uchinchi yo’nalishi – aholining kam
ta’minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoyalash va qo’llab-quvvatlash borasida
kuchli chora-tadbirlar o’tkazilganligi bo’ldi. Bu yo’nalishda aholining ijtimoiy
jihatdan nochor qatlamlari – pensionerlar, nogironlar, ko’p bolali va kam
daromadli oilalar, ishsizlar, o’quvchi yoshlar hamda qayd etilgan miqdorda
daromad oluvchi kishilar turli xil yo’llar bilan himoya qilib borildi.
12

Yalpi ijtimoiy himoyalash tizimidan ishonchli ijtimoiy kafolatlar va aholini
ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimiga izchillik bilan o’tish – ijtimoiy siyosatni
amalga oshirishga , ijtimoiy himoya vositasini kuchaytirishda sifat jihatdan yangi
bosqich boshlashini bildiradi.
Shunday qilib, islohotlar davrida davlat aholining muhtoj tabaqalarini qo’llab-
quvvatlash bilan birga, o’z mehnat faoliyati orqali oilasining farovonligini
ta’minlashga intiluvchi kishilar uchun teng sharoit va qulay imkoniyat yaratishga
harakat qiladi.
3. Jahon xo’jaligi va uning evolyutsiyasi. Jahon bozori. Xalqaro
valyuta va kredit munosabatlari
Hozirgi zamon jahon xo’jaligi rivojining muhim tamoyili milliy xo’jaliklarning
baynalminallashuvi, shu asosda jahon xo’jaligi va avvalo jahon bozorining
shakllanishi va rivojlanishidan iborat. Har bir mamlakat iqtisodiyotining
rivojlanishi, uning milliy xo’jaligi ko’p darajada nafaqat bu mamlakatning ichki
imkoniyatlari bilan, balki uning xalqaro ijtimoiy mehnat taqsimotida qatnashish
darajasi va miqyosi, butun insoniyat resurslari bilan aniqlanadi.
Ushbu bobda jahon xo’jaligining tarkib topishi, bunda ishlab chiqarishning
baynalminallashuvi va globallashuv jarayonlarining o’rni, xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning shakllari, jahon infratuzilmasining rivojlanishi, jahon xo’jaligi
aloqalarini xalqaro tartibga solish masalalari bayon etiladi.
Xalqaro integratsiyaning mohiyati , maqsad va shakllari bayon etiladi. Xalqaro
iqtisodiy integratsiyaning turlicha nazariyalari tahlil etilib, jahondagi asosiy
integratsion guruhlar ko’rib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotning dunyo mamlakatlari
bilan bog’langan murakkab iqtisodiy munosabatlari tizimida xalqaro savdo
munosabatlarining tutgan o’rni tahlil qilinib, xalqaro savdoning rivojlanishi,
omillari va tuzilishi qarab chiqiladi. Xalqaro munosabatlarning moliyaviy yoki
valyutaga oid tomonlari bayon etiladi. Xalqaro vayuta-kredit munosabatlari,
valyuta tizimi, valyuta kursi va valyuta siyosati, ularga ta’sir ko’rsatuvchi omillar
bayon etiladi.
13

1. Iqtisodiy rivojlanishning umumjahon tomonlari
va ishlab chiqarishning baynalminallashuvi
Jahon xo’jaligi – bu xalqaro mehnat taqsimoti, savdo-ishlab chiqarish, moliyaviy
va ilmiy-texnikaviy aloqalar orqali birlashgan turli mamlakatlar xo’jaliklari
tizimidir.
Jahon xo’jaligi sub’ektlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
- o’z ichiga xalq xo’jaligi majmuini oluvchi davlat;
- transmilliy korporatsiyalar;
- xalqaro tashkilot va institutlar ;
- milliy iqtisodiyot chegarasidan chiqqan, xo’jalik barcha sohalari tarkibidagi
firmalar.
Jahon xo’jaligi milliy xo’jalikdan yagona jahon bozorining mavjudligi bilan
farqlanadi. Jahon bozorining amal qilishiga rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy
siyosati ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Jahon bozorining o’ziga xos xususiyati bo’lib
jahon narxlari va xalqaro raqobat tizimining amal qilishi hisoblanadi. Aynan
xalqaro raqobatning mavjudligi turli darajadagi milliy qiymatlarni yagona
baynalminal qiymatga keltiradi. Jahon narxi jahon bozoriga ne’matlarning asosiy
hajmini yetkazib beruvchi mamlakatlardagi shart-sharoitlar orqali aniqlanadi.
Mamlakatlar o’rtasida sotish bozorlarini egallash uchun keskin raqobat kurashi
olib boriladi.
Turli mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari ning turli-tumanligi ular
taraqqiyot darajasini qandaydir bitta nuqtai-nazardan baholash imkonini bermaydi.
Shunga ko’ra, mazkur maqsadda bir necha asosiy ko’rsatkich va mezonlardan
foydalaniladi: mutlaq va nisbiy YaIM; milliy daromad va uning aholi jon boshiga
to’g’ri keluvchi miqdori; milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi; mamlakat
eksporti va importi tarkibiy tuzilmasi; aholining turmush darajasi, sifati va
boshqalar.
Jahon xo’jalik aloqalarining tez o’sishi shunday davrlarga to’g’ri keladiki, bu
davrda ishlab chiqarish omillarining harakati tezlashadi, kapital milliy chegaradan
o’sib chiqadi, ishchi kuchi migratsiyasi kuchayadi, xalqaro mehnat taqsimotining
14

shakllanish jarayoni tezlashadi. Bu shundan guvohlik beradiki, xo’jalik
aloqalarining baynalminallashuvini ko’p jihatdan ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanish mantiqi taqozo qiladi, ya’ni u milliy chegaradan o’sib chiqadi va
ob’ektiv ravishda ishlab chiqarishning baynalminallashuvini zarur qilib qo’yadi.
Ishlab chiqarish yoki iqtisodiy hayotning baynalminallashuvi – bu
mamlakatlarning jahon miqyosida iqtisodiy aloqalarining kuchayishi hamda
iqtisodiy munosabatlarning tobora kengroq jabhalarini qamrab olish jarayoni
hisoblanadi.
Barcha iqtisodiy jarayonlarning baynalmillalashuvi natijasida jahon xo’jaligining
quyidagi tarkibi vujudga keldi:
1. tovar va xizmatlar jahon bozori ;
2. kapitallar jahon bozori;
3. ishchi kuchi jahon bozori;
4. xalqaro valyuta tizimi;
5. xalqaro kredit-moliya tizimi.
Milliy xo’jaliklar va ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar negizida shakllangan jahon
xo’jaligi asosida xalqaro mehnat taqsimoti yotadi.
Xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) alohida mamlakatlarning tovar va xizmatlarning
ma’lum turlarini ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashuvini ifodalaydi. Alohida
mamlakatlarning bunday ixtisoslashuvi mahsulotlari ustun darajada eksportga
yo’naltirilgan xalqaro ixtisoslashgan tarmoqlarning shakllanishiga olib keladi.
Dastlabki vaqtlarda xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi asosan tabiiy
sharoitlardagi tafovutlarga asoslangan edi. Binobarin, faqat sanoat to’ntarishidan
keyin, ya’ni ishlab chiqaruvchi kuchlar baynalminal xususiyat kasb etib, milliy
xo’jaliklar doirasidan tashqariga o’sib chiqa boshlagach, ularning negizidan
barqaror mehnat taqsimoti va jahon bozori tarkib topadi. Hozirgi vaqtda xalqaro
mehnat taqsimoti turli ijtimoiy tizimlarni o’z ichida oluvchi umumjahon xo’jaligi
doirasida rivojlanmoqda.
15

Rivojlangan mamlakatlarda keyingi o’n yilliklarda yangi texnologik asoslarga
o’tish jahon xo’jalik aloqalarining tez o’sishi bilan birga bordi. Takror ishlab
chiqarish jarayonlarining baynalminallashuvi o’zining har ikkala
shaklida: integratsion (milliy xo’jaliklarning yaqinlashuvi, o’zaro moslashuvi
orqali) va transmilliy (xalqaro ishlab chiqarish majmuasining tuzilishi orqali)
shakllarida kuchayadi.
Iqtisodiy hayotning baynalminallashuvi bilan bir qatorda globallashuvi jarayoni
ham muhim o’rin tutadi. Bu har ikkala tushuncha o’zaro bog’liq bo’lib, ular jahon
xo’jaligi sub’ektlarining umumiy maqsadlarga erishish yo’lidagi xatti-
harakatlarining birlashuvi jarayonini aks ettiradi.
Shuningdek, bu tushunchalar bir-biridan farq qilib, ular bir xilda bo’lmagan
xo’jalik birlashmalari miqyoslarini ifodalaydilar. Baynalminallashuv – bu jahon
xo’jaligining bir necha sub’ektlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’rnatilishi va
rivojlanishining dastlabki bosqichidir. Globallashuv (lotincha globus – yer kurrasi)
jahon xo’jaligining butun makonini qamrab oluvchi iqtisodiy munosabatlar yagona
tarmog’ining tashkil topishi va rivojlanishini anglatadi.
Globallashuv jararyonining quyidagi yo’nalishlarini ajratib ko’rsatish mumkin:
– mulkchilik munosabatlarining globallashuvi;
– kooperatsiya va mehnat taqsimotining nisbatan yuqori darajasiga o’tish;
– xo’jalikni tashkil etishning butunlay yangi shakllarining paydo bo’lishi va
rivojlanishi;
– xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning tartibga soluvchi rolini rivojlanishi.
Shuningdek, jahon xo’jaligi globalashuvi jarayonlarining ziddiyatli tomonlari ham
mavjud. Bu ziddiyatlarning asosiylari quyidagilardan iborat:
1) turli mamlakatlardagi iqtisodiy rivojlanishning bir tekisda bormasligi;
2) boy va qashshoq mamlakatlar o’rtasidagi farqning kuchayishi;
3) ekologik halokat tahdidlarining kuchayib borishi;
4) turli mamlakatlarda aholi sonining o’zgarishining farqlanishi.
2. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari
16

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar – bu jahonning turli mamlakatlari o’rtasidagi
xo’jalik aloqalari majmuidir.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni ba’zida tashqi iqtisodiy aloqalar, jahon xo’jaligi
aloqalari deb ham atalib, ular quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:
- tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi;
- kapital va chet el investitsiyalarining harakati;
- ishchi kuchi migratsiyasi;
- ishlab chiqarishning davlatlararo kooperatsiyasi;
- fan va texnika sohasidagi ayirboshlash;
- valyuta-kredit munosabatlari.
Tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi eng avvalo milliy xo’jaliklarning xalqaro
mehnat taqsimotidagi ishtirokiga bog’liq. Xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishi
natijasida jahon bozori tarkib topadi.
Kapitalning xalqaro harakati - bu kapitalning chet elda joylashtirilishi va harakat
qilishi. U chet elga quyidagi shakllarda chiqariladi:
- xususiy yoki davlat kapitali shaklida. Kapitalning xalqaro tashkilotlar yo’li bilan
harakati ko’pincha mustaqil shakl sifatida ajratiladi;
- pul va tovar shaklida. Jumladan, kapital chiqarish mashina va uskunalar,
patentlar, nou-xau hamda tovar kreditlari shaklida bo’lishi mumkin;
- qisqa va uzoq muddatli kreditlar shaklida;
- ssuda va tadbirkorlik kapitali shaklida.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ancha murakkab jihatlaridan
biri ishchi kuchining xalqaro migratsiyasi hisoblanib, u o’z ifodasini ishchi kuchi
resurslarining ancha qulay sharoitda ish bilan ta’minlash maqsadida bir
mamlakatdan boshqasiga ko’chib o’tishida topadi.
Xalqaro migratsiya ikkita asosiy tarkibiy qismni o’z ichiga oladi: emigratsiya va
immigratsiya. Emigratsiya – mamlakatlardan doimiy yashash joyiga chiqib
ketishni, immigratsiya – mamlakatga doimiy yashash uchun kirib kelishni
bildiradi. Xalqaro migratsiya shuningdek repatriatsiya – ya’ni fuqarolarni ilgari
chiqib ketgan mamlakatlariga qaytarilishi jarayonini ham o’z ichiga oladi.
17

Xalqaro migrantlar beshta asosiy toifaga ajratiladi:
1. immigrantlar va noimmigrantlar;
2. shartnoma bo’yicha ishlashga kelgan migrantlar;
3. nolegal, yashirin immigrantlar;
4. boshpana so’rovchi shaxslar;
5. qochoqlar.
Fan-texnika yutuqlari bilan xalqaro ayirboshlash bir qator shakllarda amalga
oshiriladi. U ilmiy-texnikaviy axborotlar, mutaxasislar, fan sohasi xodimlari bilan
ayirboshlashni, tadqiqot va yangiliklarni litsenziya asosida berishni, ilmiy-tadqiqot
ishlari o’tkazishni, umumiy fan-texnika va texnologiyani ishlab chiqarish bo’yicha
qo’shma tadbirkorlikni o’z ichiga oladi.
Ilmiy-texnikaviy hamkorlikning muhim shakllaridan
biri xalqaro injiniring hisoblanadi. Xalqaro injiniring bir davlat tomonidan
boshqasiga sanoat va boshqa ob’ektlarni loyihalashtirish va qurish jarayoniga
kerakli hisob-kitob loyihalarini berish hamda injenerlik-qurilish xizmati
ko’rsatishdan iborat bo’ladi.
18

Xulosa
Shu o`rinda ta`kidlash lozimki, daromad tarkibining yuqorida keltirilgan tasnifida
ma`lum chalkashliklar mavjud. Jumladan, Qurolli kuchlar xizmatchilarining pul va
natural ko`rinishdagi ta`minotlarini alohida bandda berilishi mantiqqa ziddir,
chunki harbiy xizmatchilar ham o`z faoliyatlari natijalarini ishhaqi yoki maosh
ko`rinishida oladilar. Shuningdek, 4 - 6 tartib raqamlari bo`yicha keltirilgan
bandlar daromad turini emas, balki faoliyat turini ko`rsatadi va h.k.
Aholi pul daromadlari ishhaqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad,
nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha pul tushumlarini, mulkdan foiz,
dividend, renta shaklda olinadigan daromadlarni, qimmatli qog’ozlar, ko`chmas
mulk, qishloq xo`jalik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlarini sotishdan va har
xil xizmatlar ko`rsatishidan kelib tushadigan daromadlarni o`z ichiga oladi.
Natural daromad me’nat haqi hisobiga olinadigan va uy xo`jaliklarining o`z
iste`mollari uchun ishlab chiqargan mahsulotlaridan iborat bo`ladi.
Jamiyat a`zolari daromadlari darajasi ular turmush farovonligining muhim
ko`rsatkichi hisoblanib, sh у bilan birga alohida shaxslarning dam olishi, bilim
olishi , Sog’lig’ini saqlashi, eng zarur ehtiyojlarini qondirishi imkoniyatlarini
belgilab beradi. Aholi daromadlari darajasiga bevosita ta`sir ko`rsatuvchi omillar
orasida ishhaqidan tashqari chakana narx dinamikasi, iste`mol bozorining tovarlar
bilan to`yinganlik darajasi kabilar muhim o`rin tutadi.
Prezidentimiz I. Karimov ta`kidlab o`tganlaridek: "Mustaqillik yillarida
odamlarimizning tafakkuri, dunyoqarashi, hayotga bo`lgan munosabati ham tubdan
o`zgardi. Turmush darajasi, oilasining farovonligi, eng avvalo, o`ziga boqliq
ekanligini tushunib etayotgan odamlar tobora ko`payib bormoqda".
Aholi daromadlari darajasiga baho berish uchun nominal, ixtiyorida bo`lgan va
real daromad tushunchalaridan foydalaniladi.
19

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.T.: «O zbekiston», 202ʻ ʻ 1 y.
2. O zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi, 2013 yil 26 dekabr
ʻ
3. O zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. O zbekiston Respublikasi Qonun
ʻ ʻ
hujjatlari to plami. 2019 yil
ʻ
4. “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha harakatlar
ʻ ʻ
strategiyasi to g risida”gi O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
ʻ ʻ ʻ
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni
5. Mirziyoyev Sh. “Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikda
ʻ
barpo etamiz.” Toshkent: "O zbekiston" 2016 y.-56 b.
ʻ
6. Mirziyoyev Sh. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash – yurt
ʻ
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” Toshkent: "O zbekiston" 2016 y.- 48
ʻ
b.
7. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning Oliy Majlisga
‟
Murojaatnomasi. http://www.uza.uz. 28.12.2018 y.
8. Alimardonov M. I., Qozieva N. R Soliqlar va soliqqa tortish. O quvuslubiy
ʻ
qo llanma. - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2007. - 214 b.
ʻ
9. Vahobov A.V., Malikov T.S. “Moliya” Darslik. – T.: “Sharq” nashriyoti, 2010.
– 804 bet.
10. Vahobov A.A., Qosimova G.A., Jamolov X.N., Budjet-soliq siyosati
yaxlitligi. O quv qo llanma. - T., «Moliya-iqtisod». 2004. 296 b.
ʻ ʻ
11. 22. http://www.gov.uz
12. 23. http://www.press-service.uz
13. 24. http :// www . stat . uz
14. 25. http : www . lex . uz
15. 26. http: www.mf.uz
20

Aholi daromadlari, uning turlari va shakllanish manbalari

Sotib olish