Aholining tabiiy harakati va undagi o’zgarishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	69.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Aholining tabiiy harakati va undagi o’zgarishlar

Sotib olish

$O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti va buxgalteriya” kafedrasi Ro'yxatga olindi № «____» _______ 20 __ y Ro'yxatga olindi № «____» _______ 20 __ y “TARMOQLAR IQTISODIYOTI VA BUXGALTERIYA” KAFEDRASI “MI NTAQAVIY IQTISODIYOT” fanidan Aholining tabiiy harakati va undagi o’zgarishlar PAGE \* MERGEFORMAT4KURS ISHI$ $MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………..…3 I-BOB. AHOLI SONI VA TARKIBINING XUSUSIYATLARI……………..4 1.1. Aholini o’rganish ob’ekti……………………… ………………………..…...4 1.2. Aholi soni……………………… ………………………………………….…6 1.3. Aholi tarkibi……………… ……………………………………………..……9 II-BOB. AHOLI TABIIY HARAKATINING STATISTIK ASOSLARI……11 2.1. Aholini tabiiy harakati… ………………………………..…………………..11 2.2. Vafot etish jadvallari va aholi sonini bashoratlash………… ……………….17 2.3. Aholi migratsiyasi………………… ………………………………………...22 III-BOB. AHOLINING TABIIY HARAKATI HAQIDA TUSHUNCHA…..25 3.1. Aholining tabiiy harakati haqida tushuncha………… ……………………....25 3.2. Tug’ilish va o`limning obyektiv va biologik jarayon ekanligi… .…………… 27 3.3. Aholining turmush darajasi va uning daromadlari……… ………………..…30 XULOSA……………… ……………………………………………...…………42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI…………………………..43 PAGE \* MERGEFORMAT4$ $KIRISH Mavzuni dolzarbligi. Aholini soni ortishini, aholini shakillanishini qonuniyatlarini, turli hududlarga joylashishi hamda demografik jarayonlarni aholini tug’ilishi, vafot etishi, ajralishi, oila qurishi va migratsiya kabilarni keng roq yoritib berish chunki dunyo aholisini keskin ortib borishi bilan bir qatorda shunday nuqtaga yetib boradiki aholi orasida tug’ilish va o’lish darajasi teng holatga keladi aynan shu holatni oldini olish uchun ham aholini o’sishini hamda kamayishini muntazam nazoratda ushlab turishga harakat qilish lozim. Ammo dunyo olimlarini DEMOGRAFIK prognozlari ma'lumotlari bo'yicha 2025 yilda dunyo aholisi ko'payishining faqat 5 foizga yaqini Shimoliy yarim sharda joylashgan rivojlangan davlatlar hissasiga to'g'rl keladi. Mazkur davlatlarda aholi o'sishi tug'ilish hisobiga emas, balki aholi o'limining kamayishi hamda aholi umr ko'rish muddatining uzayishi (o'rtacha 73 yoshdan 79yoshgacha) hisobiga sodir bo'ladi. Tug'ilish juda kamayib borib, har bir ayolning farzand ko'rlsh davri (15-49 yosh) da ko'rgan bolalari o'rtacha 1,9 ni tashkil etadi. G'arbiy Yevropada esa bu ko'rsatkich 1,5 Sharqiy Yevropada ham tug'ilish o'z tarixidagi eng past darajaga tushadi. Germaniya, Daniya, Shvesiya, Avtsriya davlatlarida kutilayotgan depopulyasiya (aholining kamayib ketishi) inunigratsiya hisobiga bartaraf etilishi kutilmoqda. Kurs ishini maqsadi va vazifalari. Dunyo aholisi keskin ortib borishi sharoitida aholi demografik (tug’ilish, vafot etish,oila qurish va ajralish) kabi ko’rsatkichlari bo’yicha ilmiy xulisalar va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishini tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi kirish qismi. Uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $I-BOB. AHOLI SONI VA TARKIBINING XUSUSIYATLARI 1.1. Aholi - o’rganish ob’ekti Aholi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning markaziy subyekti va ob’ekti hisoblanadi. Har qanday davlatning taraqqiyot darajasi, uning ishlab chiqarish salohiyati, mehnat bozori holati, iste’mol darajasi, ta’lim va sog’liqni saqlash tizimi samaradorligi, shuningdek, ijtimoiy siyosatining ustuvor yo’nalishlari, bevosita yoki bilvosita aholi soni va uning tarkibiy tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Shu bois, aholining soni, joylashuvi, demografik xususiyatlari va ijtimoiy-iqtisodiy holatini o’rganish har qanday davlatning strategik rivojlanish rejalari uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Demografiya fani aynan aholining tabiiy va ijtimoiy harakatlarini o’rganish bilan shug’ullanadi. U tug’ilish, o’lim, nikoh, ajralish, migratsiya kabi demografik hodisalarni tahlil qilib, aholi sonining o’sishi yoki kamayishining sabablarini aniqlaydi, shuningdek, ularning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarini baholaydi. Shu nuqtayi nazardan qaralganda, aholi nafaqat statistik birlik, balki murakkab ijtimoiy tizim sifatida ham tadqiq qilinadi. Aholi tarkibi deganda, uning yosh-jins tuzilmasi, milliy tarkibi, ta’lim darajasi, kasbiy malakasi, oilaviy holati va boshqa demografik-iqtisodiy belgilar tushuniladi. Bu belgilar asosida jamiyatda mehnat resurslari miqdori va sifati, iste’mol bozorining holati, sog’liqni saqlash va ta’lim xizmatlariga bo’lgan ehtiyoj aniqlanadi. Zamonaviy davrda aholining o’sishi va uning geografik taqsimoti nafaqat ichki siyosatga, balki ekologik muvozanat, urbanizatsiya jarayonlari, infratuzilma rivoji va yashash muhiti sifatiga ham jiddiy ta’sir ko’rsatmoqda. Aholi sonining haddan tashqari tez o’sishi ayrim hududlarda resurslar tanqisligini keltirib chiqarsa, boshqa joylarda esa mehnat kuchining yetishmasligi kuzatilmoqda. Shu boisdan, davlat siyosati aholining tabiiy harakatlari va migratsiya oqimlarini tartibga solishga, aholining barqaror va samarali joylashuvini ta’minlashga yo’naltiriladi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Aholi sonining o’zgarishi va tarkibining tahlili yordamida hududiy rivojlanish strategiyalari ishlab chiqiladi. Masalan, yosh aholining yuqori ulushga ega bo’lgan hududlarida ta’lim tizimini rivojlantirish ustuvor bo’lsa, qarilik yoshdagi aholining ko’pligi sog’liqni saqlash tizimiga ko’proq e’tibor qaratishni taqozo etadi. Shuningdek, urbanizatsiya va migratsiya oqibatida yirik shaharlarda aholining zichligi ortib borayotgani, transport, uy-joy va kommunal xizmatlarga bo’lgan talabning oshishiga olib kelmoqda. Xulosa qilib aytganda, aholi har qanday mamlakatning asosiy boyligi va resursidir. Uning soni, tarkibi va joylashuvi davlatning iqtisodiy salohiyati, ijtimoiy barqarorligi hamda uzoq muddatli rivojlanish istiqbollarini belgilaydi. Shu sababli, aholining har tomonlama chuqur tahlili davlat siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib qolmoqda. 1.2. Aholi soni Aholi soni har bir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida hal qiluvchi omillardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, bu ko’rsatkich mehnat bozori, ichki iste’mol talabi, ta’lim va sog’liqni saqlash tizimlarining ko’lamini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasi misolida olib qaralganda, aholi soni doimiy o’sish holatida bo’lib, bu holat demografik bosqichlarning barqaror va davriy xarakter kasb etayotganini ko’rsatadi. 2025-yil holatiga ko’ra, mamlakat aholisi soni 36 million kishidan oshgan. Bu raqam O’zbekistonni nafaqat Markaziy Osiyoda, balki MDH mamlakatlari orasida ham eng yirik demografik salohiyatga ega davlatlardan biriga aylantiradi. Aholi sonining o’sish sur’ati va omillari O’zbekiston aholisi yildan-yilga tabiiy o’sish hisobiga ortib bormoqda. O’sishning asosiy manbai yuqori tug’ilish darajasi hisoblanadi. Har yili mamlakatda 800 ming nafarga yaqin bola dunyoga kelmoqda. Bu ko’rsatkich sobiq ittifoq davridan keyingi eng barqaror tug’ilish darajasini anglatadi. Shu bilan birga, PAGE \* MERGEFORMAT4$ $sog’liqni saqlash tizimida olib borilayotgan islohotlar natijasida bolalar o’limi kamaymoqda, bu esa tabiiy o’sishni yanada mustahkamlaydi. O’zbekiston demografiyasida migratsion harakatlar ham muhim rol o’ynaydi. Aholining bir qismi doimiy yoki mavsumiy mehnat migratsiyasi shaklida chet elga chiqadi. Ammo so’nggi yillarda chet eldan mamlakatga qaytayotgan fuqarolar soni ortib, salbiy migratsiya balansi asta-sekin ijobiy ko’rinishga o’tmoqda. Aholi sonining iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari. Aholi sonining ortib borishi bir tomondan mamlakat uchun katta mehnat zaxirasini yaratadi, ikkinchi tomondan esa davlat siyosati va infratuzilmaga jiddiy yuklamani keltirib chiqaradi. Yoshlar ulushining ko’pligi sababli: yangi ish o’rinlarini yaratish, zamonaviy ta’lim infratuzilmasini kengaytirish, sog’liqni saqlash tizimlarini rivojlantirish, yoshlar bandligini ta’minlash, davlat oldida dolzarb masalalarga aylanmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, O’zbekiston aholisining 60% dan ortig’i mehnatga layoqatli yoshdagi fuqarolardir (15–64 yosh), bu esa ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish uchun katta salohiyatdir. Ammo bu salohiyatdan to’liq foydalanish uchun investitsiya, ta’lim va innovatsion texnologiyalarni jalb etish zarur. Hududiy demografik tafovutlar O’zbekiston aholisi mamlakat bo’yicha notekis taqsimlangan. Yirik shaharlarda va iqtisodiy jihatdan rivojlangan hududlarda aholi zichligi yuqori, chekka va cho’l zonalarda esa aholi soni nisbatan kam. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Toshkent shahri mamlakatning eng yirik megapolisiga aylanib, 3 milliondan ortiq aholiga ega. Bu yerda urbanizatsiya jarayoni tez kechmoqda. Farg’ona vodiysi (Andijon, Namangan, Farg’ona) aholisi eng zich joylashgan hududlardan biri bo’lib, umumiy aholining 30% dan ortig’i ushbu mintaqada yashaydi. Qoraqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Navoiy, Xorazm kabi hududlarda esa aholining joylashuvi past bo’lib, bu joylarda resurslardan to’liq foydalanish va aholiga xizmat ko’rsatishdagi masofaviy qiyinchiliklar mavjud. Bunday notekis taqsimot iqtisodiy va ijtimoiy xizmatlarni rejalashtirishda murakkablik tug’diradi. Shu sababli, davlat hududiy siyosatda infratuzilmaviy loyihalarni bir tekis rivojlantirishga katta e’tibor qaratmoqda. Aholining yosh tarkibi va demografik bosim O’zbekiston aholisi yosh tarkibi bo’yicha jahonning eng “yosh” aholiga ega davlatlari qatoriga kiradi. Mamlakatda: 0–14 yoshdagilar — qariyb 30%, 15–64 yoshdagilar — 60–65%, 65 yoshdan kattalar — 5–6% ni tashkil etadi. Yoshlar ulushining yuqoriligi davlatga istiqbolda katta mehnat zaxirasini kafolatlaydi. Ammo shu bilan birga, bu katta demografik bosim manbayi hamdir. Demografik bosim darajasi — bu har 100 nafar mehnatga layoqatli kishiga nechta mehnatga layoqatsiz aholi to’g’ri kelishini bildiradi. O’zbekistonda bu ko’rsatkich hali-hanuz yuqori bo’lib, bu davlat byudjetidan katta mablag’larning ta’lim, sog’liqni saqlash va ijtimoiy himoya tizimlariga yo’naltirilishini talab qiladi. Aholi soni bo’yicha davlat siyosati O’zbekiston hukumati aholining ko’payishi va demografik muvozanatni saqlash maqsadida bir qator dasturlarni hayotga tatbiq etmoqda. Jumladan: PAGE \* MERGEFORMAT4$ $"Obod qishloq" va "Obod mahalla" dasturlari orqali qishloq joylarida yashash sharoitlari yaxshilanmoqda; "Yoshlar – kelajagimiz" dasturi doirasida yoshlar bandligi, startaplar va innovatsion loyihalar qo’llab-quvvatlanmoqda; Ijtimoiy himoya milliy agentligi orqali ehtiyojmand qatlamlarga yordam ko’rsatilmoqda; Aholining raqamli ro’yxati va zamonaviy statistik monitoring tizimi joriy etilmoqda. Shuningdek, davlat aholini ko’p bolali oilalarga ijobiy rag’batlar, subsidiyalar, imtiyozli kreditlar, bepul tibbiy xizmatlar orqali qo’llab- quvvatlamoqda. O’zbekistonning aholi soni muntazam o’sib borayotganligi mamlakat uchun katta imkoniyatlar bilan bir qatorda muhim mas’uliyatlarni ham yuzaga chiqaradi. Barqaror demografik siyosat yuritish, aholining sifati, joylashuvi, ehtiyojlari asosida ishlab chiqilgan rejalashtirish — kelajakdagi iqtisodiy yuksalish, ijtimoiy barqarorlik va hududiy taraqqiyot uchun asos bo’ladi. Aholi sonining ijobiy o’sishi — bu imkoniyat, ammo uni to’g’ri boshqarmasdan bu ustunlik muammoga aylanishi mumkin. Shuning uchun, aholi soni nafaqat raqam, balki puxta rejalashtirilgan siyosatning yuragi bo’lishi kerak. 1.3. Aholi tarkibi Aholi tarkibi – bu mamlakatning ijtimoiy, demografik, iqtisodiy rivojlanish darajasini tavsiflovchi muhim ko’rsatkichlardan biridir. Aholi soni qanchalik muhim bo’lsa, uning tarkibiy tuzilmasi ham shunchalik dolzarb hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi misolida aholining tarkibiy tuzilmasini chuqur o’rganish, mamlakatda inson kapitalini samarali boshqarish, resurslarni to’g’ri taqsimlash, ta’lim va sog’liqni saqlash tizimlarini rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi. Aholining yosh tarkibi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $O’zbekiston aholisi yosh tarkibi bo’yicha dunyodagi eng yosh aholi guruhiga ega davlatlardan biridir. Respublikada 0–14 yoshgacha bo’lganlar soni umumiy aholining taxminan 30 foizini tashkil etadi. Bu holat aholini ko’p bolali oilalar, yuqori tug’ilish darajasi va an’anaviy oilaviy qadriyatlar bilan izohlash mumkin. Yosh guruhlar bo’yicha taqsimot quyidagicha: 0–14 yosh – 30% atrofida 15–64 yosh – 60–65% 65 yoshdan yuqori – 5–6% gacha Bu tarkibda yoshlarning ustunligi nafaqat ijtimoiy xizmatlarga bo’lgan talabning ortishi, balki mehnat bozoriga kelayotgan yangi kuchlarning ko’pligini ham anglatadi. Bunday holatda davlat tomonidan ta’lim tizimining kengaytirilishi, bandlik dasturlarining kuchaytirilishi, kasb-hunar o’rgatish markazlarining tashkil etilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Aholining jinsiy tarkibi O’zbekiston Respublikasida aholi jinsiy jihatdan deyarli teng taqsimlangan. 2025- yilgi statistik ma’lumotlarga ko’ra: Ayollar – 18,2 million (taxminan 50,5%) Erkaklar – 17,8 million (49,5%) Jinsiy muvozanatning saqlanishi sog’liqni saqlash, bandlik, ta’lim, oilaviy siyosat kabi sohalarda muvozanatli rejalashtirishni ta’minlaydi. Biroq ayrim hududlarda, ayniqsa, chekka va mehnat migratsiyasi kuchli bo’lgan viloyatlarda erkaklar sonining kamayishi kuzatilmoqda. Bu esa ayollar zimmasiga ko’proq ijtimoiy va iqtisodiy yuk tushishiga olib kelmoqda. Aholining milliy tarkibi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $O’zbekiston ko’p millatli davlat hisoblanadi. Mamlakatda 130 dan ortiq millat va elatlar istiqomat qiladi. Bu holat tolerantlik, madaniy xilma-xillik va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Milliy tarkib quyidagicha: O’zbeklar – 83–84% Qoraqalpoqlar – 2% Ruslar – 2–3% Qozog’lar, tojiklar, qozoqlar, koreyslar, tatarlar va boshqa millatlar – 10% atrofida O’zbekistonda barcha millat va elatlarning tillarini, madaniyatini saqlashga oid qonunchilik asoslari mavjud. Har yili milliy bayramlar, til haftaliklari, madaniyat kunlari tashkil etilib, ko’pmillatli jamiyatda o’zaro hamjihatlik mustahkamlanmoqda. Aholining ta’lim darajasi. Aholi tarkibida ta’lim darajasi mamlakatning intellektual salohiyatini ifodalaydi. O’zbekistonda so’nggi yillarda maktabgacha ta’limdan boshlab oliy ta’limgacha bo’lgan bosqichlarda islohotlar olib borilmoqda. Bugungi kunda: 6 yoshgacha bo’lgan bolalarning 70% dan ortig’i bog’chalarga jalb qilingan; Umumiy o’rta ta’lim bilan qamrov 99% dan yuqori; Oliy ta’lim bilan yoshlarning 30–40% qamrab olingan (bu ko’rsatkich yildan-yilga ortmoqda). Mamlakat bo’yicha oliy ma’lumotga ega aholining ulushi 15% atrofida bo’lib, bu ko’rsatkichni oshirish davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biridir. Aholining zamonaviy kasblar va texnologiyalarni egallashi uchun yangi universitetlar, nodavlat OTMlar va kasb-hunar maktablari tashkil etilmoqda. Aholining iqtisodiy faol qatlamlari PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Aholining kasbiy va iqtisodiy tarkibi mehnat bozorining holatini ko’rsatadi. O’zbekistonda mehnatga layoqatli aholi soni 23 million kishiga yaqinlashgan. Shundan iqtisodiy faol qatlam (ishlayotganlar va ish izlovchilar) 15–17 millionni tashkil etadi. Bu ko’rsatkich sanoat, xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi, davlat xizmati va xususiy sektor bo’yicha taqsimlangan. Qishloq xo’jaligi sohasida — 25% Sanoat va qurilishda — 20% Savdo va xizmat ko’rsatishda — 35% Ta’lim, tibbiyot, boshqaruv sohalarida — 20% Bandlik muammosi, ayniqsa, yoshlar o’rtasida dolzarb hisoblanadi. Shu sababli “Yoshlar bandligi” dasturlari, “Hunarmand” ko’rik-tanlovlari va mikrobiznesni rag’batlantirish orqali yangi ish o’rinlari yaratilmoqda. Urbanizatsiya darajasi. Aholining shahar va qishloq joylarda yashashi ham muhim ijtimoiy ko’rsatkichdir. O’zbekistonda: Shahar aholisi – 51% Qishloq aholisi – 49% Shahar aholisi salmog’i ortib borayotgani urbanizatsiya jarayonining jadallashayotganidan dalolat beradi. Yirik shaharlarda yashovchi aholining zichligi, infratuzilma bosimi, uy-joy muammolari, transport tarmog’i va ekologik muammolarni dolzarb qiladi. Shu sababli “Yangi O’zbekiston” strategiyasi doirasida yangi shaharlar qurilishi, qishloq infratuzilmasining rivojlanishi va zamonaviy uy-joylar barpo etilishi rejalashtirilgan. Aholining oilaviy tarkibi. O’zbekiston jamiyatida an’anaviy oilaviy qadriyatlar ustuvorlik qiladi. Aksariyat hollarda ko’p bolali oilalar ustun. O’rtacha har bir oilada 3–4 nafar bola PAGE \* MERGEFORMAT4$ $mavjud. Bu holat aholining yosh tarkibidagi o’sishni, ijtimoiy yuklamaning ko’payishini va davlat tomonidan ijtimoiy yordam hajmini oshirishni taqozo etadi. O’zbekiston Respublikasining aholisi tarkibi yosh, dinamik va xilma-xildir. Bu mamlakat uchun katta demografik salohiyatni anglatadi. Aholining yosh, jinsiy, milliy, iqtisodiy va ma’naviy tarkibini chuqur o’rganish asosida samarali siyosat yuritilishi O’zbekistonning barqaror va inklyuziv rivojlanishining muhim omilidir. Har bir tarkibiy qatlamning o’ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy dasturlar kelajak avlodlar farovonligi uchun mustahkam zamin yaratadi. 1.3.1-jadval Aholini yosh bo’yicha guruhlash 1 Yosh, yil Aholi soni, ming kishi 0-4 442,0 5-9 401,0 10-14 431,4 15-19 426,8 20-25 451,8 100 yosh va undan kattalar 0,4 Jami; 5728,6 Echim: Jadval ma’lumotlariga qaraganda tuman aholisining o’rtacha yoshi teng: V=17185,8:5728,6=30,0 yosh. II-BOB. AHOLI TABIY HARAKATINING STATISTIK ASOSLARI 1 Aholi Yoshi bo’yicha guruhlash. Statistika-aholi statistikasi PAGE \* MERGEFORMAT4$ $2.1. Aholining tabiiy harakati Aholining tabiiy harakati — bu tug’ilish, o’lim va tabiiy o’sish orqali aholining soni va tarkibida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni aks ettiruvchi demografik jarayondir. Tabiiy harakat ko’rsatkichlari davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, sog’liqni saqlash tizimining holati, turmush darajasi va aholi ongining yuksalishini bevosita ifodalaydi. O’zbekiston misolida aholining tabiiy harakatini tahlil qilish orqali mamlakatda demografik siyosatning natijalari, dolzarb muammolari va istiqbollarini aniqlash mumkin. Tug’ilish darajasi. O’zbekistonda tug’ilish darajasi nisbatan yuqori hisoblanadi. Aholining yosh tarkibi yoshlar ustunligi bilan ajralib turadi, bu esa tug’ilishlar sonining ko’pligiga olib keladi. 2024-yilgi ma’lumotlarga ko’ra, mamlakatda: Yiliga o’rtacha 800–850 ming chaqaloq tug’ilmoqda. Har 1000 kishiga nisbatan tug’ilish koeffitsiyenti – 23–25 promillani tashkil qiladi. Bu ko’rsatkich dunyo bo’yicha o’rtacha darajadan yuqori bo’lib, tug’ilishning yuqoriligi O’zbekistonda an’anaviy ko’p bolali oilalarning saqlanib qolganidan, nikoh yoshining nisbatan erta boshlanishidan va sog’lom demografik muhit mavjudligidan dalolat beradi. Biroq so’nggi yillarda urbanizatsiya, iqtisodiy omillar, ayollarning ish bilan bandligi va ta’lim darajasining oshishi tufayli tug’ilish sur’atlarida asta-sekin pasayish tendensiyasi kuzatilmoqda. O’lim darajasi: Aholi o’lim ko’rsatkichi davlatdagi sog’liqni saqlash tizimi holatini bevosita aks ettiradi. O’zbekistonda so’nggi yillarda tibbiyot sohasidagi islohotlar, PAGE \* MERGEFORMAT4$ $sanitariya-gigiyena madaniyatining yuksalishi, yuqumli kasalliklarning oldini olish bo’yicha qator chora-tadbirlar o’lim ko’rsatkichlarini kamaytirishga olib keldi. 2024-yilgi statistikaga ko’ra: O’rtacha yillik o’limlar soni – 170–180 ming atrofida; Har 1000 kishiga nisbatan o’lim koeffitsiyenti – 5–6 promilla; Kattalar o’limining asosiy sabablari: yurak-qon tomir kasalliklari, nafas yo’llari kasalliklari, saraton va ichki organlarning surunkali xastaliklari. Bola va onalar o’limi alohida e’tiborga loyiq. 2000-yillarga nisbatan bu ko’rsatkich sezilarli darajada pasaygan bo’lsa-da, hali ham ayrim hududlarda yuqori. Shu sababli perinatal markazlar, “Onalik va bolalikni himoya qilish” dasturlari doirasida zarur infratuzilma yaratilmoqda. Tabiiy o’sish sur’atlari. Aholining tabiiy o’sishi — bu tug’ilish va o’lim o’rtasidagi tafovutdir. O’zbekistonda bu ko’rsatkich musbat bo’lib, mamlakatning tabiiy demografik o’sishini ta’minlab kelmoqda. 2024-yil holatiga ko’ra: Yillik tabiiy o’sish soni – 600–650 ming atrofida; Tabiiy o’sish koeffitsiyenti – 17–19 promilla. Mazkur holat mamlakatda demografik "portlash" bosqichi tugaganini, ammo hali ham kuchli o’sish tendensiyasi saqlanib qolayotganini anglatadi. Bu holat, bir tomondan, mehnat bozorini yosh kadrlar bilan to’ldiradi, boshqa tomondan esa ta’lim, sog’liqni saqlash, uy-joy, infratuzilma kabi sohalarga bosimni oshiradi. Hududlar bo’yicha farqlar. Aholining tabiiy harakati O’zbekistonning barcha hududlarida bir xil emas. Jumladan: Farg’ona vodiysi viloyatlarida (Andijon, Farg’ona, Namangan) tug’ilish darajasi yuqori bo’lib, tabiiy o’sish ko’rsatkichi kuchli; PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida ham tug’ilish sur’atlari nisbatan yuqori; Toshkent shahri va Navoiy viloyatida esa tug’ilish ko’rsatkichlari o’rtacha darajada; Qoraqalpog’iston Respublikasi va Sirdaryo viloyatlarida esa ba’zan o’lim ko’rsatkichi tug’ilishdan yuqori bo’lib, tabiiy o’sish sekinlashgan. Ushbu farqlar ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar, madaniy urf-odatlar, sog’liqni saqlash xizmatlarining sifati va mavjudligi bilan bevosita bog’liqdir. Davlat siyosatining roli. O’zbekistonda aholining tabiiy harakati davlat demografik siyosatining markaziy yo’nalishlaridan biri sifatida belgilanadi. Quyidagi yo’nalishlarda muhim chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda: Onalik va bolalikni himoya qilish dasturlari orqali perinatal tibbiyotni rivojlantirish; Reproduktiv salomatlik xizmatlarini kengaytirish; Aholini sog’lom turmush tarziga o’rgatish, profilaktika tadbirlarini kuchaytirish; Ayollar va bolalar salomatligini qo’llab-quvvatlash maqsadida oilaviy poliklinikalar va onalar markazlarini ko’paytirish; Hududiy demografik monitoring tizimini joriy etish orqali muammoli zonalarni aniqlash va ularni kompleks qo’llab-quvvatlash. O’zbekiston Respublikasida aholining tabiiy harakati barqaror, ijobiy yo’nalishda davom etmoqda. Tug’ilish darajasi nisbatan yuqori, o’lim ko’rsatkichi past bo’lib, natijada aholi soni doimiy ortib bormoqda. Bu esa mamlakat oldida yangi ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni yechishni, aholining sifatli yashashini ta’minlashni taqozo etadi. Tabiiy harakatni samarali boshqarish uchun davlat PAGE \* MERGEFORMAT4$ $tomonidan aholiga mo’ljallangan uzoq muddatli va kompleks demografik siyosat yuritilishi muhim ahamiyatga ega. 2.1.1-jadval: Aholi vafot etish koefitsienti 2 Yoshi VE koefisenti Aholi jamiga nisbatan % VE koef. Aholi jamiga nisbatan % Aholi jamiga nisbatan % 0-30 2 60 2 30 42 30-60 6 30 5 30 41 60 dan yuqori 22 10 21 40 17 Jami 5.2 100 10.5 100 100 Aholining tabiiy harakati nafaqat demografik ko’rsatkich, balki mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan omildir. O’zbekistondagi yuqori tug’ilish va tabiiy o’sish quyidagi jihatlarda o’z aksini topmoqda: Ta’lim tizimiga bosim: Tug’ilayotgan bolalar sonining ko’pligi natijasida maktabgacha ta’lim muassasalari, umumta’lim maktablari va oliy ta’lim muassasalariga bo’lgan talab keskin ortmoqda. Natijada yangi ta’lim maskanlarini qurish, o’qituvchilar sonini ko’paytirish zarurati tug’ilmoqda. Bandlik masalalari: Yoshlarga to’la demografik tarkib mehnat bozorini yangi ishchi kuchi bilan ta’minlaydi. Ammo bu o’z navbatida ishsizlik muammosining oldini olish uchun yangi ish o’rinlarini yaratishni talab qiladi. Sog’liqni saqlash tizimiga yuklama: Har yili minglab yangi tug’ilishlar va onalik holatlari tibbiyot tizimiga qo’shimcha yuk bo’lmoqda. Bu holat dori-darmon 2 Aholi vafot etish koefitsienti. Statistika-aholi statistikasi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $ta’minoti, tibbiy xizmat sifati va shifokorlar malakasini oshirish kabi yo’nalishlarda islohotlarni jadallashtirishni talab etadi. 2.2. Vafot etish jadvallari va aholi sonini bashoratlash Vafot etish jadvallari va aholi sonini bashoratlash demografik tahlilning eng muhim yo’nalishlaridan biridir. Bu yo’nalish aholining kelajakdagi tarkibi, soni va yashash davomiyligi bo’yicha ishonchli prognozlar tuzishga, ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni rejalashtirishga, resurslarni taqsimlashga va davlat dasturlarini optimallashtirishga imkon beradi. Vafot etish jadvallari – mazmuni va ahamiyati. Vafot etish jadvallari (mortalitet jadvallari) — aholining turli yoshdagi guruhlarida o’lim ehtimolini ifodalovchi statistik jadval bo’lib, ular orqali: har bir yoshda vafot etish ehtimoli, ma’lum yoshgacha yashab qolish koeffitsiyenti, o’rtacha umr davomiyligi, aholining istiqbolli yashovchanlik ko’rsatkichlari aniqlanadi. Bu jadvallar shuningdek, pensiya tizimi, sog’liqni saqlash siyosati, tibbiy xizmatlar va ijtimoiy yordamni rejalashtirishda asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi. O’zbekiston misolida vafot etish holatlari. So’nggi yillarda O’zbekistonda o’lim darajasi barqarorlashgan bo’lsa-da, ayrim yosh guruhlari va hududlarda mortalitet ko’rsatkichlari sezilarli farq qilmoqda. 2024-yil statistik ma’lumotlariga ko’ra: O’lim koeffitsiyenti – 5.3 promilla atrofida bo’lib, bu xalqaro miqyosda past ko’rsatkich hisoblanadi. Yosh bo’yicha o’lim taqsimoti: PAGE \* MERGEFORMAT4$ $0–1 yosh oralig’ida chaqaloqlar o’limi hali ham muammoli (har 1000 tug’ilishga 8–10 holat); 40 yoshdan yuqorida yurak-qon tomir, diabet, saraton kabi kasalliklar asosiy o’lim sababchilari hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi va Davlat statistika qo’mitasi tomonidan tayyorlanayotgan hayot davomiyligi jadvallarida o’rtacha umr: erkaklarda — 72.1 yil, ayollarda — 75.8 yil ni tashkil qilmoqda. Bu ko’rsatkichlar 2000-yilga nisbatan 6–7 yilga oshgan bo’lib, mamlakatda tibbiy xizmat sifati va yashash darajasining o’sayotganidan dalolat beradi. Aholi sonini bashoratlash usullari Aholi sonini prognozlashda bir nechta usullardan foydalaniladi: Tendensiyaviy usul – o’tgan yillardagi o’sish sur’atlari asosida kelajak prognoz qilinadi; Komponentlar usuli – tug’ilish, o’lim va migratsiya ko’rsatkichlari asosida har bir komponent alohida hisoblanadi; Hayot jadvallari asosidagi usul – vafot etish ehtimollari, yosh bo’yicha tuzilgan prognoz jadvallari orqali aniqlanadi. O’zbekiston misolida, Davlat statistika qo’mitasi va BMTning Aholishunoslik bo’yicha fondi (UNFPA) bilan hamkorlikda aholining o’sishiga doir prognozlar ishlab chiqilgan. O’zbekiston aholisining prognoz ko’rsatkichlari 2024-yil holatiga ko’ra O’zbekiston aholisi 36 milliondan oshgan. Kutilayotgan o’sish: PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Yil Prognoz qilingan aholi soni O’rtacha yillik o’sish (%) 2030-yil ~40 million 1.2–1.3% 2040-yil ~44 million 1.0–1.1% 2050-yil ~47–48 million 0.8–1.0% Ushbu prognozlar mavjud demografik tendensiyalar davom etsa kuchga ega bo’ladi. Agar migratsiya, tug’ilish yoki o’lim ko’rsatkichlarida sezilarli o’zgarishlar yuz bersa, bashoratga tuzatishlar kiritilishi zarur bo’ladi. Prognozlashdagi muhim omillar. Aholi soni prognozini tuzishda quyidagi omillar muhim rol o’ynaydi: Sog’liqni saqlash darajasi – kasalliklar profilaktikasi, emlash va sanitariya sharoitlari; Ayollarni ijtimoiy faolligi – ularning ta’lim va ish bilan bandligi tug’ilishga bevosita ta’sir ko’rsatadi; Nikoh va tug’ilish yoshining o’zgarishi – ko’p hollarda urbanizatsiya va iqtisodiy mustaqillik tufayli kechikmoqda; Migratsiya oqimi – tashqi va ichki migratsiya aholining tabiiy harakatiga qo’shimcha ta’sir ko’rsatadi. Demografik siyosat uchun tavsiyalar Vafot etish jadvallarini doimiy yangilab borish – barcha viloyatlar kesimida sifatli ma’lumotlar asosida; Prognozlash tizimlarini raqamlashtirish – sun’iy intellekt va katta ma’lumotlardan foydalanish; Tuman va viloyatlar kesimida bashorat – hududlar bo’yicha infratuzilma rejalashtirish uchun; PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Keksayib borayotgan aholiga e’tibor – keksalarga ijtimoiy himoya, tibbiy xizmat va pensiya siyosatini optimallashtirish. Vafot etish jadvallari va aholi sonini bashoratlash — demografik rejalashtirishning asosi bo’lib, mamlakatda sog’liqni saqlash, ta’lim, bandlik va ijtimoiy himoya tizimlarining barqaror rivojlanishini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. O’zbekiston sharoitida bu jarayonlarni tizimli olib borish orqali kelajakdagi demografik muammolarning oldini olish va inson kapitalining salohiyatini to’liq ro’yobga chiqarish imkoniyati mavjud. 2.2.1-jadval: Ayrim mamlakatlarda kutilayotgan umr uzunligi (yosh) 3 Mamlakat Barcha aholi Erkaklar Ayollar O’zbekiston 67 61 73 Rossiya 68 60 71 Angliya 76 74 80 Germaniya 76 73 80 AQSH 76 73 79 Fransiya 78 74 82 Yaponiya 80 77 84 Bunday holat O’zbekiston va Rossiyada demografik holat yaхshi emasligini bildiradi. Kutilayotgan umr uzunligi rivojlangan mamlakatlarga qaraganda erkaklar uchun – 13 yosh, ayollar uchun 8 yoshga kam. Vafot etish jadvalllari ham butun aholi uchun, erkaklar uchun, ayollar uchun, shahar aholisi uchun, qishloq aholisi uchun (umuman va alohida erkaklar va ayollar uchun) tuziladi. Vafot etish jadvallari ma’lumotlari aholi sonini bashoratlash uchun, shuningdek umrni sug’urta qilish ta’rif stavkalarini tuzish uchun foydalaniladi. 3 Ayrim mamlakatlarda kutilayotgan umr uzunligi (yosh) PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Davlat va ayrim regionlar darajasida iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni amalga oshirish uchun aholi soni, joylanishi va tarkibi haqidagi ma’lumotlar kerak bo’ladi. Qo’yilgan maqsad va mavjud aхborotlarning хarakteriga qarab, bashoratlashning har хil usullaridan foydalanish mumkin. Ularning hammasi ham aniqlangan demografik va migratsion jarayonlar o’zgarmay qoladi deb faraz qilishga asoslangan. Bashoratning aniqlik darajasi hisob qilingan davrning uzunligi, boshlang’ich aхborotlarning sifatiga, shuningdek tug’ilish, vafot etish va migratsiyaga ta’sir etuvchi omillarning to’g’ri aniqlanishiga bog’liq. Demografik bashoratlashda quyidagi usullar qo’llaniladi: ekstrapolyatsiya, yoshlarni surish usuli va statistik modellashtirish usuli. Yoshlarni surish usuli aholining yosh tarkibi va vafot etish jadvalidagi yashash koeffitsientlaridan foydalanishga asoslangan. Uning mohiyati shundaki, shu yoshdagi t-vaqtdagi aholi soni Х yosh gruppasidagi aholi sonini (Х-1) shu yoshdagilarning yashash koeffitsientlariga ko’paytirib (t1) aniqlanadi: Atx=At-1x-1 x Px-1 Shunday qilib, ma’lum kundagi aholining yosh tarkibini bilgan holda, bir, ikki, uch va h.k. yildan keyingi ularning sonini hisoblash mumkin (migratsiyani hisobga olmagan holda). 2.3. Aholi migratsiyasi Aholi migratsiyasi insoniyat tarixining eng qadimiy va eng doimiy jarayonlaridan biri bo’lib, u kishilarning muayyan hududdan boshqa hududga ko’chib o’tishi orqali amalga oshadi. Bu jarayon ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ekologik omillar ta’sirida yuzaga keladi. Migratsiya orqali aholi tarkibi, soni va joylashuvi sezilarli darajada o’zgaradi. O’zbekiston sharoitida aholining migratsion harakati turli davrlarda turlicha shakllarda namoyon bo’lgan. Mustaqillik yillarida bu jarayon yanada murakkablashdi va ko’p yo’nalishli tus PAGE \* MERGEFORMAT4$ $oldi. Aholi migratsiyasi ichki va tashqi ko’rinishda sodir bo’ladi. Ichki migratsiya deganda, mamlakat ichidagi hududlar o’rtasidagi ko’chish tushuniladi. Bunda aholi asosan qishloq joylardan shaharlarga, iqtisodiy imkoniyatlar ko’proq bo’lgan viloyatlarga intiladi. O’zbekistonda bu holat Toshkent shahri va Toshkent viloyatiga yo’naltirilgan ko’chishlarda yaqqol ko’zga tashlanadi. Shuningdek, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi shaharlari ham ichki migratsiyaning asosiy yo’nalishlari hisoblanadi. Ichki migratsiyaning sabablari orasida mehnat, ta’lim, uy-joy sharoitlarini yaxshilash, sog’liqni saqlash xizmatlariga yaqinlik va urbanizatsiya jarayonlari muhim rol o’ynaydi. Tashqi migratsiya esa aholining bir mamlakatdan boshqasiga ko’chib o’tishini anglatadi. O’zbekistonda tashqi migratsiya ko’proq mehnat migratsiyasi shaklida ro’y bermoqda. Bu holatda aholining katta qismi ish topish, oila daromadini oshirish maqsadida chet ellarga, asosan Rossiya Federatsiyasi, Qozog’iston, Janubiy Koreya, Turkiya va boshqa davlatlarga vaqtincha yoki doimiy yashash uchun ko’chib ketmoqda. Tashqi migratsiya nafaqat iqtisodiy ahamiyatga ega, balki ijtimoiy-iqtisodiy tenglikni ta’minlashda, chet eldan valyuta tushumlarini ko’paytirishda, tajriba almashish va malaka oshirishda ham muhim omil sanaladi. O’zbekiston Respublikasining rasmiy statistikasiga ko’ra, yillik mehnat migratsiyasiga chiqayotgan fuqarolar soni bir necha millionni tashkil etadi. Bu esa mamlakatda demografik tuzilma va mehnat bozoriga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Shuningdek, migratsiya tufayli ayrim hududlarda ishchi kuchi yetishmovchiligi, boshqa hududlarda esa ortiqcha yuklanish yuzaga kelmoqda. Aholi migratsiyasi natijasida turli hududlarda demografik, iqtisodiy va ijtimoiy muvozanat o’zgaradi. Masalan, migratsiya yuqori bo’lgan hududlarda infratuzilma tizimi bosim ostida qoladi, maktablar, sog’liqni saqlash muassasalari va kommunal xizmatlarga bo’lgan ehtiyoj ortadi. Aksincha, aholisi kamayib borayotgan hududlarda esa iqtisodiy faoliyat susayadi, qariyalar soni ortib, demografik qarish jarayoni tezlashadi. Shuning uchun migratsiya oqimlarini to’g’ri boshqarish, bu jarayonga ta’sir etuvchi omillarni chuqur tahlil qilish, hududlararo PAGE \* MERGEFORMAT4$ $tenglikni saqlash dolzarb masala hisoblanadi. O’zbekiston hukumati so’nggi yillarda mehnat migratsiyasini tartibga solish, fuqarolarning xorijda ishlashini qonuniylashtirish, ularni malakali va huquqiy jihatdan tayyorlashga qaratilgan keng ko’lamli chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Shu bilan birga, ichki migratsiyaga sabab bo’layotgan iqtisodiy nomutanosiblikni bartaraf etish, uzoq va chekka hududlarni rivojlantirish, yangi ish o’rinlarini yaratish orqali migratsiyani ijobiy yo’nalishda shakllantirishga harakat qilinmoqda. Migratsiya jarayonining kelajakdagi rivojlanishiga qarab bashoratlar shuni ko’rsatadiki, O’zbekistonda urbanizatsiya jarayoni davom etadi va shaharlarga ko’chish tendensiyasi saqlanib qoladi. Shuningdek, chet ellarga vaqtincha mehnat qilish uchun chiqayotganlar soni biroz kamayishi mumkin, chunki davlat ichida iqtisodiy imkoniyatlar ortib bormoqda. Biroq bu holat migratsiya masalasining dolzarbligini yo’qotmaydi. Migratsiyaning ijobiy jihatlarini saqlab qolgan holda, salbiy oqibatlarini kamaytirish davlat siyosatining muhim yo’nalishi bo’lib qoladi. Shu bois, aholining migratsion harakatlarini muntazam monitoring qilish, aniq statistik tahlil asosida chora-tadbirlar ishlab chiqish, mahalliy va xalqaro darajadagi hamkorlikni kengaytirish orqali aholining ijtimoiy barqarorligi va demografik muvozanatini ta’minlash mumkin bo’ladi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $III-BOB.AHOLINING TABIIY HARAKATI HAQIDA TUSHUNCHA 3.1.Aholining tabiiy harakati haqida tushuncha Aholining tabiiy harakati deganda aholining tug’ilish va o’lim orqali son jihatidan o’zgarishi tushuniladi. Bu jarayon insoniyat jamiyatining eng muhim demografik hodisasi bo’lib, aholi sonining o’sishi yoki kamayishida asosiy omil hisoblanadi. Tabiiy harakat migratsiyadan farqli ravishda tashqi ko’chishsiz, ya’ni insonlarning tug’ilishi va vafoti orqali ro’y beradi. Tabiiy harakatning ijobiy yoki salbiy bo’lishi aholining son jihatidan ortishi yoki kamayishini belgilaydi. Agar tug’ilishlar soni o’limlardan ko’p bo’lsa, tabiiy o’sish sodir bo’ladi. Aksincha, o’limlar tug’ilishlardan ortiq bo’lsa, tabiiy kamayish yuzaga keladi. Bu ko’rsatkichlar odatda har ming kishiga nisbatan promille ko’rinishida ifodalanadi. Tabiiy harakat ko’plab omillar ta’sirida shakllanadi. Jumladan, sog’liqni saqlash tizimi rivojlanganligi, sanitariya-gigiyena sharoitlari, tibbiy xizmat sifati, iqtisodiy barqarorlik, ayollar bandligi, ta’lim darajasi va urf-odatlar demografik jarayonlarga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa, ayollarning ta’lim olishi va ish bilan bandligi tug’ilish darajasini sezilarli darajada pasaytiradi. Ayni paytda sog’liqni saqlash tizimi va hayotiy sharoitlarning yaxshilanishi tufayli o’lim ko’rsatkichlari kamayadi va umr davomiyligi ortadi. O’zbekiston misolida aholining tabiiy harakati so’nggi yillarda ijobiy sur’at bilan rivojlanmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, har yili 800-900 ming atrofida bola dunyoga kelmoqda. Ayni vaqtda o’lim darajasi past darajada saqlanmoqda — bu ming kishiga 5,3 promilleni tashkil qilmoqda. Shu bois tabiiy o’sish doimiy ravishda yuqori bo’lib, aholi sonining tez sur’atlarda ortishiga sabab bo’lmoqda. 2024-yil holatiga ko’ra O’zbekiston aholisi 36 milliondan oshdi va bu ko’rsatkich yildan-yilga ortmoqda. Tabiiy harakat faqat raqamlar bilan emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy xizmatlarning sifati va davlat siyosatining natijalari bilan ham chambarchas bog’liq. Misol uchun, O’zbekistonda sog’liqni saqlash sohasiga katta e’tibor qaratilgani, onalik va bolalikni muhofaza qilish, perinatal markazlar PAGE \* MERGEFORMAT4$ $faoliyati, tug’ruqdan keyingi xizmatlar va emlash dasturlarining keng joriy qilinishi bolalar o’limining kamayishiga va tug’ilishlar sifatining yaxshilanishiga olib kelmoqda. Aholining tabiiy harakati ijtimoiy siyosatda muhim rol o’ynaydi. Maktab, bolalar bog’chalari, sog’liqni saqlash muassasalari, ish o’rinlari, ijtimoiy infratuzilma ham aynan tabiiy o’sish dinamikasi asosida rejalashtiriladi. Shu sababli davlatlar uchun tabiiy harakat ustidan doimiy monitoring yuritish va tahlil qilish dolzarb vazifa bo’lib qolmoqda. O’zbekistonda bu borada maxsus statistika organlari, sog’liqni saqlash muassasalari va tuman bo’limlari tomonidan muntazam hisob-kitoblar olib borilmoqda. Xulosa qilib aytganda, aholining tabiiy harakati demografik jarayonlarning asosiy ko’rsatkichlaridan biri bo’lib, u nafaqat aholi sonining ortishi yoki kamayishini, balki mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini belgilovchi muhim omillardan biridir. Bu harakat barqaror va ijobiy yo’nalishda davom etishi uchun davlat siyosati doimiy qo’llab-quvvatlash, sog’liqni saqlash va ta’lim tizimini rivojlantirish, oilalarga ijtimoiy ko’mak berish orqali rag’batlantirib borilishi zarur. 3.2.Tug`ilish va o`limning obyektiv va biologik jarayon ekanligi. Tug’ilish va o’lim — inson hayotining eng fundamental, tabiiy va muqarrar jarayonlari bo’lib, ular hayotiy davrlarning bosh va oxirini belgilaydi. Bu jarayonlar insoniyat tarixining boshlanishidan to hozirgi kungacha doimiy ravishda davom etib kelmoqda va ularning tabiati biologik qonuniyatlarga chuqur bog’langan. Shu jihatdan, tug’ilish va o’limni demografik jarayon sifatida o’rganish nafaqat ijtimoiy, balki tabiiy fanlarning ham asosiy yo’nalishlaridan biridir. Tug’ilishning biologik mohiyati. Tug’ilish — yangi shaxsning dunyoga kelishi jarayoni bo’lib, u ona organizmining murakkab biologik tizimi orqali amalga oshadi. Bu jarayon boshlang’ich genetik materialning ota va onadan naslga o’tishi, homilaning PAGE \* MERGEFORMAT4$ $rivojlanishi va tug’ilishi bosqichlarini o’z ichiga oladi. Biologik nuqtai nazardan, tug’ilish jarayoni reproduktiv tizimning funktsional faoliyatiga bog’liq bo’lib, ona va ota organizmining sog’ligi, genetik mosligi, immun tizimi va boshqa biologik omillar muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, atrof-muhit sharoiti, ona organizmining oziqlanishi va ruhiy holati ham tug’ilish jarayoniga ta’sir ko’rsatadi. Biologiyada tug’ilishning miqdori va sifatiga ta’sir etuvchi omillar bir necha guruhga bo’linadi: genetik, ekologik, sog’liqni saqlash va ijtimoiy. Masalan, genetik omillar ona va otaning sog’lom genetik fondiga bog’liq bo’lib, irsiy kasalliklarning oldini olishda muhimdir. Ekologik omillar — havoning ifloslanishi, radiatsiya, zararli moddalarning mavjudligi homilaning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Sog’liqni saqlash omillari esa ona va bolaning tibbiy nazorat ostida bo’lishi, homiladorlikni rejalashtirish, homila holatini muntazam tekshirish kabi jarayonlarni o’z ichiga oladi. O’limning biologik mohiyati. O’lim esa inson hayotining yakuniy bosqichi bo’lib, tirik organizm faoliyatining to’xtashi hisoblanadi. Biologik nuqtai nazardan, o’lim — bu hujayralarning o’limi va organizm tizimlarining buzilishi natijasida hayotiy funktsiyalarning yo’qolishi jarayonidir. O’lim turlarining ko’pligi mavjud bo’lib, ularning eng keng tarqalganlari tabiiy o’lim (qarish jarayoniga bog’liq), kasalliklar natijasidagi o’lim va favqulodda holatlar (baxtsiz hodisalar, tabiiy ofatlar)dir. Biologik qonunlarga ko’ra, har bir organizmning hayot davomiyligi cheklangan va qarish jarayonlari, hujayralarning regeneratsiyasi imkoniyatining kamayishi natijasida o’lim yuzaga keladi. Odamlarda o’lim darajasi esa ko’plab biologik va ijtimoiy omillar ta’sirida shakllanadi. Masalan, sog’liqni saqlash xizmatlarining rivojlanishi, kasalliklarning oldini olish va davolash darajasi odamlarning umr davomiyligini oshiradi va o’lim ko’rsatkichlarini kamaytiradi. Shu bilan birga, noto’g’ri oziqlanish, zararli odatlar, ekologik ifloslanish kabi salbiy omillar o’lim ko’rsatkichlarini oshirishi mumkin. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Obyektivlik va biologik jarayon sifatida tug’ilish va o’lim. Tug’ilish va o’lim jarayonlari inson iroda va xohishidan mustaqil, tabiiy qonuniyatlarga asoslangan obyektiv hodisalar hisoblanadi. Ya’ni, ularni inson o’z ixtiyorida to’liq boshqarishi yoki to’xtatishi mumkin emas. Albatta, zamonaviy tibbiyot va texnologiyalar yordamida ushbu jarayonlarning ba’zi jihatlarini nazorat qilish, optimallashtirish yoki kechiktirish mumkin, ammo tug’ilish va o’limning o’zi tabiiy qonunlarga muvofiq, biologik jarayon sifatida davom etadi. Misol uchun, homiladorlikni sun’iy usullar bilan boshqarish, tug’ruq jarayonini yengillashtirish, yangi tug’ilgan chaqaloqlarni himoya qilish imkoniyati mavjud bo’lsa-da, tug’ilishning o’zini biologik jarayon sifatida inkor etish mumkin emas. Shuningdek, odam umrini uzaytirish uchun tibbiy yordam ko’rsatish mumkin bo’lsa-da, o’lim oxir-oqibat har bir inson uchun muqarrar. O’zbekiston sharoitida tug’ilish va o’lim jarayonlari. O’zbekistonda tug’ilish va o’lim ko’rsatkichlari ijtimoiy-iqtisodiy holat, tibbiyot tizimi, ekologik sharoit va madaniy an’analarga bog’liq holda shakllanadi. Mustaqillik yillarida sog’liqni saqlash tizimining modernizatsiyasi, ona va bola salomatligini himoya qilish bo’yicha davlat dasturlari, tibbiyot muassasalarining sifatini oshirish orqali tug’ilish darajasi sezilarli darajada yaxshilandi va o’lim darajasi kamaydi. Masalan, 1990-yillarga nisbatan bolaning umr ko’rish ko’rsatkichlari ortdi, neonatal va infant o’limi darajasi pasaydi. Bu esa tabiiy harakatni ijobiy tomonga o’zgartirdi. Shuningdek, O’zbekistonda ekologik muhitning tozaligi, oziqlanish darajasi va yashash sharoitlari tug’ilish va o’lim jarayonlariga bevosita ta’sir qiladi. Qishloq joylarda yashovchi aholi uchun bu ko’rsatkichlar shaharlarga qaraganda farq qilishi mumkin, chunki sog’liqni saqlash imkoniyatlari va turmush darajasi turlicha. Ijtimoiy va iqtisodiy omillar bilan bog’liqligi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Tug’ilish va o’limning biologik jarayonligi bilan bir qatorda, ularning darajasi va dinamikasi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar bilan ham chambarchas bog’liq. Masalan, oilalarning iqtisodiy barqarorligi, ta’lim darajasi, ayollar bandligi, urf- odatlar va diniy e’tiqodlar tug’ilish darajasiga ta’sir ko’rsatadi. O’limga esa tibbiy xizmatlar sifati, xavfsiz turmush sharoiti, oziqlanish, ishlash sharoiti kabi omillar ta’sir qiladi. Ayniqsa, zamonaviy ijtimoiy siyosatlar oilalarni qo’llab-quvvatlash, tibbiyot xizmatlarini kengaytirish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash orqali tug’ilish va o’lim ko’rsatkichlarini yaxshilashga qaratilgan. Bu omillar biologik jarayonlarga ijobiy ta’sir ko’rsatib, aholining umumiy sog’lig’i va umr davomiyligini oshiradi. 3.3. Aholining turmush darajasi va uning daromadlari O’zbekiston Respublikasida aholining turmush darajasi — bu ularning kundalik hayot sifatini, moddiy va ijtimoiy sharoitlarini ifodalovchi ko’rsatkichdir. Turmush darajasi odamlarning oilaviy byudjeti, iste’mol madaniyati, yashash sharoitlari, sog’liqni saqlash va ta’lim olish imkoniyatlari kabi ko’plab omillar orqali aniqlanadi. Ushbu ko’rsatkichlar mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini aks ettiradi va aholining farovonlik darajasini tushunishga yordam beradi. O’zbekiston sharoitida turmush darajasi asosan daromadlar miqdori va tuzilishi, yashash sharoitlari, sog’liqni saqlash va ta’lim sohalaridagi xizmatlardan foydalanish, shuningdek, ijtimoiy himoya tizimi bilan belgilanadi. Aholining daromadlari va ularning manbalari. O’zbekiston aholisi daromadining asosiy manbai – mehnat faoliyatidan olinadigan ish haqi va boshqa mehnatga oid to’lovlardir. Bu ish haqi xususiy sektor, davlat korxonalari va notijorat tashkilotlarda ishlovchilar uchun asosiy daromad hisoblanadi. So’nggi yillarda iqtisodiyotning erkinlashtirilishi, yangi ish o’rinlarining yaratilishi va mehnat bozorining takomillashuvi natijasida ish haqi PAGE \* MERGEFORMAT4$ $miqdori asta-sekin o’sib bormoqda. Shuningdek, yoshlarning tadbirkorlik faoliyatiga jalb qilinishi va kichik biznesning rivojlanishi ham oilalarning daromadlarini oshirishga xizmat qilmoqda. Daromadlarning yana bir muhim qismi ijtimoiy nafaqalar, jumladan pensiyalar, nogironlik nafaqalari, bolalarga beriladigan nafaqalar va ijtimoiy yordamlardan iborat. O’zbekiston hukumati ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish, ayniqsa kam ta’minlangan va nogiron aholiga yordam ko’rsatishni kengaytirish uchun muntazam chora-tadbirlar amalga oshirmoqda. Bu nafaqalar oilalarning umumiy daromadlarini to’ldiradi va ularning hayot sifatini yaxshilashga imkon beradi. Qishloq joylarda aholining daromadining katta qismi dehqonchilik va fermer xo’jaliklari faoliyatidan keladi. O’zbekiston tabiiy resurslarga boy hududlardan biri bo’lib, qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda keng imkoniyatlarga ega. Shu sababli qishloq aholisining turmush darajasi bevosita hosil bo’ladigan mahsulotlarning sifati va bozorlarga chiqish imkoniyatlariga bog’liq. Yangi qishloq xo’jaligi texnologiyalari va davlat tomonidan ko’rsatilayotgan ko’maklar qishloq joylarda aholi daromadini oshirishga yordam bermoqda. Shuningdek, O’zbekistonda chet elda mehnat faoliyatini olib borayotgan fuqarolarning yuborayotgan pul mablag’lari, ya’ni remitansiyalar, oilalar uchun muhim daromad manbai hisoblanadi. Bu mablag’lar qishloq va shahar aholisi o’rtasidagi iqtisodiy farqni kamaytirishda ham ijobiy rol o’ynaydi. Turmush darajasi va yashash sharoitlari. Aholining turmush darajasi yashash sharoitlari bilan chambarchas bog’liq. So’nggi yillarda O’zbekiston hukumati tomonidan uy-joy qurilishi va infratuzilmani rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu, ayniqsa, yirik shaharlar va qishloq hududlarda yangi ko’p qavatli uylar qurilishi, mavjud uy- joylarning ta’mirlanishi va qulay yashash sharoitlarini yaratish orqali namoyon bo’lmoqda. Shuningdek, ichimlik suvi, gaz, elektr energiyasi, issiq suv ta’minoti PAGE \* MERGEFORMAT4$ $kabi kommunal xizmatlarning sifatini oshirish aholining kundalik turmushini yengillashtiradi va turmush darajasini ko’taradi. Qishloq joylarda esa suv ta’minoti, yo’llar, maktablar va sog’liqni saqlash muassasalari kabi infratuzilmani yaxshilash masalalari davlat dasturlari doirasida hal etilmoqda. Bu tadbirlar aholi turmush darajasini barqaror oshirishga xizmat qiladi. Sog’liqni saqlash va ta’lim xizmatlariga kirish. Aholining turmush darajasini belgilovchi muhim omillardan biri – sog’liqni saqlash va ta’lim tizimlariga kirish imkoniyati. O’zbekiston hukumati so’nggi yillarda sog’liqni saqlash tizimini modernizatsiya qilishga, tibbiy xizmatlarning sifatini oshirishga va ularni aholining barcha qatlamlari uchun qulayroq qilishga katta e’tibor qaratmoqda. Bunda yangi shifoxonalar qurilishi, mavjud muassasalarning jihozlanishi, shifokorlar malakasining oshirilishi va dorivor vositalarning mavjudligi muhim rol o’ynaydi. Ta’lim sohasida ham davlat maktablari va oliy o’quv yurtlarining sifati yaxshilanishi, bolalar uchun bepul va sifatli ta’limning ta’minlanishi ustuvor vazifa hisoblanadi. Shu bilan birga, xalqaro standartlarga mos kadrlar tayyorlash uchun qo’shimcha o’quv markazlari, kurslar va malaka oshirish dasturlari joriy etilmoqda. Turmush darajasining ijtimoiy va iqtisodiy ta’siri. Aholining turmush darajasi ijtimoiy barqarorlik va iqtisodiy rivojlanish uchun muhim omil hisoblanadi. Yuqori turmush darajasi aholining farovonligini oshirib, ish unumdorligini va ijtimoiy faollikni kuchaytiradi. Shu sababli davlat siyosati aholining turmush darajasini oshirishga qaratilgan. O’zbekiston sharoitida turmush darajasi va daromadlarning oshishi ko’plab ijtimoiy muammolarni, jumladan qashshoqlikni kamaytirish, sog’liq muammolarini yengillashtirish, ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirish orqali PAGE \* MERGEFORMAT4$ $aholining hayot sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Bunday o’zgarishlar jamiyatda ijtimoiy adolatni mustahkamlashga ham yordam beradi. Muammolar va istiqbollar. O’zbekistonning ayrim hududlarida, ayniqsa qishloq joylarda, aholining turmush darajasi past bo’lib qolmoqda. Daromadlarning yetarli emasligi, ish o’rinlarining kamligi, xizmatlar sifati va mavjudligining cheklanganligi kabi muammolar hali ham mavjud. Bu esa aholi orasida qashshoqlikni kamaytirish uchun davlat tomonidan maxsus dasturlarni amalga oshirish zaruratini tug’diradi. Shu bilan birga, iqtisodiy o’sish, infratuzilmani yaxshilash, ta’lim va sog’liqni saqlash sohasini rivojlantirish kabi chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Kelajakda bu boradagi ishlar davom ettirilsa, O’zbekiston aholining turmush darajasi yanada oshishi, ijtimoiy farovonlik yanada yaxshilanishi kutilmoqda. Hozirgi paytda yuzaga kelgan sharoitlarni hisobga olib, bozor iqtisodiyoti sharoitlariga muvofiqlashtirilgan quyidagi yangi ko’rsatkichlar tizimi taklif etiladi: 1)umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar; 2)aholi daromadlari; 3)aholi iste’moli va harajatlari; 4)aholining pul jamg’armalari; 5)jamg’arilgan mol-mulklar va turar-joylar; 6)aholining ijtimoiy tabaqalanishi; 7)aholining kam ta’minlangan tabaqalari. Turmush darajasini ifodalash uchun mutlaq va nisbiy qashshoqlik ko’rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Mutlaq qashshoqlik-daromadning umuman yo’qligi yoki shaxs (oila)ning minimal turmush ehtiyojlarini qondirish uchun zarur daromadining yo’qligi. Mutlaq qashshoqlik ko’proq daydilar, boshpanasizlar va shu kabilar orasida uchraydi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $O’zbekistonda nisbiy qashshoqlik yashash minimummidan kam bo’lgan daromad miqdori bilan aniqlanadi. Jahon amaliyotida esa bu ko’rsatkich mamlakat bo’yicha o’rtacha daromadning 40-60 foizidan kam bo’lgan daromadlarga nisbatan qo’llaniladi. Aholi daromadlari-bu aholi yoki uning oila a’zolari tomonidan ma’lum davr ichida olingan yoki ishlab chiqarilgan pul va natural mablag’lar yig’indisidir. Daromadlar pul va natural shaklda bo’lishi mumkin. Aholining pul daromadlari mehnatkashlar uchu nish haqi hisobidagi barcha pul mablag’lari tushumi; pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar; mulkdan foiz, dividentlar, foyda, renta ko’rinishidagi daromadlar; aktsiyalar, qimmatli qog’ozlar, ko’chmas mulk; chorva hayvonlari, tomarqa xo’jaligi mahsulotlari, turli buyumlar va boshqa tovarlari sotishdan tushadigan pul tushumlari, turli xizmatlar ko’rsatish uchun haqLar va hokazolardan tashkil topadi. Ish haqi ko’pchilik aholining asosiy daromadi. Rivojlangan mamlakatda jami daromadlarning 70-80 foizini ish haqi tashkil etadi. Ish haqi –yollanib ishlovchilarning ishlab topgan daromadi, ishlovchilar va ularning oilasini boqish uchun ketadigan tirikchilik voistalarini xarid eti shva pul jamg’armasini hosil qilish uchun ishlatiladi. Ish haqi uch qichmdan tashkil topadi: 1.Asosiy ish haqi. 2.Mukofot tarzidagi (bonus) ish haqi. 3.Belgilangan ish vaqtidan ortiqcha ishlaganlik uchun beriladigan pul to’lovi. Ishlovchining qo’liga tegishiga qarab, ish haqi brutto (umumiy) va netto (sof) ish haqiga bo’linadi. Brutto ish haqini yalpi, ishlovchi hisobiga yozilgan ish haqi desa ham bo’ladi. Netto ish haqi esa yalpi ish haqidan har xil to’lovlar chigirib tashlagandan so’ng, qoladigan sof ish haqi, ya’ni ishlovchining hamyoniga kelib tushadigan puldir. Bajarilgan ishni o’lchami mezonga qarab ish haqi vaqtbay va ishbay (donabay) ish haqiga bo’linadi. Vaqtbay ish haqi ma’lum malaka va tajriba ega PAGE \* MERGEFORMAT4$ $bo’lgan xodimning ishlagan vaqtiga, ya’ni necha kun yoki soat ishlaganiga, vaqt sarfiga qarab to’lanadi. Ishbay ish haqi muayyan malakali ishchi yaratgan sifati tovar miqdori yoki bajargan ish hajmi uchun oladigan haqidir. Uning miqdori mehnat unumdorligiga nisbatan to’g’ri mtanosiblikda o’zgaradi. Masalan, ishchiga bir dona mahsulot uchun 40 so’m ish haqi belgilangan. U bir ish kunida 5 dona mahsulot yaratsa, 200 so’m, agar ish unumini oshirib, 6 ta mahsulot yaratsa, 240 so’m oladi. Ish haqining miqdori o’zgaruvchan bo’lib, bu o’zgarish asosan uch omil ta’sirida yuz beradi: 1.Ish haqiga talab va uning taklifi. Ish kuchi tovar bo’lar ekan, uning narxi bo’lgan ish haqi mehnat bozoridagi talab va taklif nisbatiga bog’liq bo’ladi. Mehnatga talab oshganda ish haqi ko’payadi, mehnat taklifi oshganda esa ish haqi kamayadi. Mehnat bozoridagi talab va taklif tenglashgan taqdirda muvozanat ish haqi yuzaga keladi, ish haqi bir me’yorda saqlanadi. Ish kuchiga talab 400 kishini tashkil etadi, uni mehnat bozori qondirdi. Ish kuchi bozorida talab va taklif tenglashganda ish haqi 4000 so’m darajasida muvozanatlashadi. Agar talab oshsa, ish haqi 6000 so’m yoki 7000 so’mga yetishi taklif ko’paysa, 3000 yoki 2500 so’mga tushishi mumkin. 2.Mehnat unumdorligi. Ish haqitalab va taklifdan qat’i nazar, mehnat unumdorligi ta’sirida ham o’zgaradi. Ish bilan bandlik sharoitida ish haqi mehnat unumdorligi oshsa ko’payadi yoki aksincha. 3.Bozor uchun ishlay bilish. Ish haqi umuman ishlaganlik uchun emas, balki bozor talabiga mos ravishda bajarilgan mehnat uchun beriladi. Tovarlar bozorbop bo’lib, yaxshi sotilsa, ish haqi ko’payadi, ular bozorda o’tmay qolsa, ish haqi kamayadi. Firmalar tovarlarini sota olmasligi oqibatida ishchilarga ish haqini vaqtida to’lay olmaydi yoki uni kam to’laydi. Pensiya daromadning maxsus turi bo’lib, u qarilik yoki nogironlik tufayli ishga yaramay qolganlarga davlat va firmalar tomonidan to’lanadi. Qarilik pensiyasi ishlab topilgan, lekin berilishi kechiktirilgan daromadga kiritiladi. Har PAGE \* MERGEFORMAT4$ $bir kishi ishlagan kezlarida topgan pulining bir qismini pensiya jamg’armasiga o’tkazib boradi, bu pul xodim pensiyaga chiqqach, unga ma’lum me’yorda qaytariladi. Nogironlik pensiyasi ishlab topilgan pul bo’lmay, o’zini-o’zi boqa olmaydigan kishilarni moddiy ta’minlab turish uchun jamiyat tomonidan ajratilgan puldir. Pensiyalar miqdori xodim ishlagan kezlarida olgan pul daromadiga, hamda, ishga yaroqsizlarning qobiliyatini qay darajada yo’qotganligiga qarab tabaqalashadi. Nafaqa daromadning maxsus turi bo’lib, ijtimoiy yordamga muhtojlarga, odatda kambag’allarga bir yo’la yoki muqim ravishda davlat, firmalar yoki xayriya tashkilotlari beradigan puldan iboratdir. Nafaqaning miqdori moddiy imkoniyatlarga bog’liq. Foyda tadbirkorlarning pul sarflab tavakkaliga ish qilib, xavf-xatarni zimmasiga olgani uchun ularga tegadigan pul daromadi hisoblanadi. Tadbirkorning foydaga ega bo’lishi yoki uni boy berishi boshlagan ishining natijasiga bog’liq. Ish yurishib ketsa, yaxshi foyda ko’riladi, agar ish o’ngidan kelmasa, foyda o’rniga zarar ko’rish mumkin. Tabiatan foyda kafolatlanmagan daromad bo’lib, tez-tez o’zgarib turadi. Aholi daromadlari tarkibida foydaning hissasi katta bo’lmaydi, chunki tadbirkorlik bilan g’oyat ozchilik shug’ullanadi. Masalan, AQShda foydaning aholi daromadlaridagi hissasi taxminan 15-18 foizni tashkil etadi. Divident foydaning aktsiyadorlarga ulush sifatida tegadigan qismi. Divident aktsiya chiqargan korxonaning rentabel ishlashiga bog’liq. Shu sababdan, turli firmalarning aktsiyasiga har xil divident beriladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan sari dividentning daromaddagi hissasi ortib boradi, chunki aholining tobora ko’proq qismi aktsiyadorlarga aylanadi. Foiz-pul egasi o’z pulini o’zgalarga qarzga bergani uchun oladigan daromadi. Foiz darajasi kreditga (qarzga) bo’lgan talabga va uning taklifiga bog’liq bo’ladi. Talab oshsa, foiz qarzga berilgan pul summasiga nisbatan ulush darajasida belgilanadi. Masalan, foiz qarz puliga nisbatan yuzdan o’n hissa (10%) bo’lsa, uning egasi har bir so’m puli uchun 10 tiyin oladi, agar yuzdan o’n besh hissa PAGE \* MERGEFORMAT4$ $(15%) bo’lsa, 15 tiyin bo’ladi. Ko’pgina mamlakatlarda banklar aholidan pulni qarzga oladilar va foiz to’laydilar. Foizning daromadlardagi hissasi ortib boradi, chunki aholi pulining bir qismi xarajatlardan ortib qolib, daromad ko’rish uchun banka qo’yiladi. Renta ko’chmas mulk egalarining o’z mulkini muqobil ishlatishdan olgan daromadi. Yer, imorat, kvartira, uy va boshqalar ijaraga berilib, undan daromad ko’riladi. Masalan, uyni ijaraga berib, har oyda 1000 so’m daromad ko’riladi. Uyga talabgorlar ko’payganda, uni yangidan 1200 so’mga ijaraga beriladi. Oldingi va keyingi pul tushumi orasidagi farq 200 so’m ( ) renta hisoblanadi. Renta shaklidagi ortiqcha daromad avtomashina, stanok, kema kabilarni muqobil ishlatishdan olinib, ularning egasiga tegadi. Aholining natural daromadlari qishloq xo’jaligi mahsulotlarining barcha tushumlari: dehqonchilik, chorvachilik, parrandachilik mahsulotlari, bog’- qo’rg’on, sabzavot-poliz ekinlari uchastkasi, shaxsiy tomarqa, tabiat in’omlaridan shaxsiy, oilaviy ehtiyojlar uchun tayyorlanadigan mahsulotlar kabi tushumlardan iborat. Bulardan tashqarii, daromadning quyidagi turlari ham mavjud: -shaxsiy daromad; -firma daromadi; -davlat daromadi. Daromadning o’zini ikki guruhga bo’lish mumkin: birinchisi- mehnat bilan olingan daromad (ish haqi, menejer daromadi, biznida bevosita qatnashgan tadbirkor daromadi); ikkinchisi esa mulkdan kelgan daromad (foyda, renta, divident, foiz) Bozor iqtisodiyotiga daromadning tengsizligi, ularning farqlanishi xosdir. Daromadlardagi tengsizlik kishilar ishlab topgan pul miqdorida katta farqlar bo’lishini bildiradi. Tengsizlikni, asosan, to’rt omil paydo qiladi: PAGE \* MERGEFORMAT4$ $1.Kishilarning ish qobiliyatlari bir xil emas, shu tufayli ular iqtisodiy faoliyatda turlicha natijaga erishganidan har xil daromad ko’radilar. Masalan, AQSHda Gollividning kino yulduzi bir yilda 20 million dollar topsa, malakali shifokor 80 ming dollar, o’qituvchi 40 ming dollar, qishloqdagi mavsumiy va kelgindi ishchi esa 15 ming dollar daromad topadi. 2.ishlab turgan kishi bilan ishsizning, garchi qobiliyatlari bir xil bo’lsa-da, daromadi turlicha bo’ladi. Masalan, AQShda ishlaydigan ishchi bir oyda o’rtacha 2.500 dollar ish haqi olsa, ishsizga 600 dollar ishsizlik nafaqasi beriladi. 3.Tengsizlikni oila tarkibining har xil bo’lishi ham yuzaga keltiradi. Aga roila tarkibida pultoparlar ko’p bo’lib, boqimandalar oz bo’lsa, uning jami daromadi ko’p bo’ladi, aksincha bo’lsa,daromad oz bo’ladi. Bozorda kutilmaganda narx oshib ketsa, ya’ni tadbirkorlarga omad kulib boqsa, katta daromad keladi. Bordi-yu, narxtasodifan pasayib ketsa, kutilgan daromad ham olinmaydi. Demak, daromadlardagi farqni bozor holati o’zgarishlari ham yuzaga keltiradi. Daromadlarga qarab, aholi tabaqalashganda uning har xil qatlamlari paydo bo’ladi. Bu qatlamlar o’z daromadlariga ko’ra, ijtimoiy ierarxilni yoki piramidani tashkil etadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida daromad ko’p bo’lganidan davlat boylar daromadi hisobidan kambag’allar daromadini oshirib boradi. Natijada, aholi o’ta boy va o’ta kambag’allarga ajralib qolmaydi. Iqtisodiyotda shunday qoida borki, unga ko’ra, daromadlar past bo’lganda iste’molga moyillik kuchayadi va topilgan daromad sarflanib ketadi, daromadlar yuqori bo’lganda jamg’arishga moyillik kuchayadi va daromad ko’proq yig’ilib, jamg’arma hosil etadi. Daromadni jamg’arish yoki uni sarflab yuborishga moyillik kishilar ning yoshiga ham bog’liq. Daromadlar bir xil bo’lgan sharoitda yoshlarda kelajakni ko’zlab jamg’arishga ishtiyoq, keksalarda esa umri oxirlab qolganidan daromadni sarflashga intilish kuchliroq bo’ladi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Yashash minimumiga iste’mol savati. Iste’mol savati-bu insonning salomatligini saqlash va uning hayoti faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlarning minimal to’plamidir. Aslida, iste’mol savati uchta savatdan iborat: oziq-ovqat, nooziq- ovqat, xizmat savatchalari. Iste’mol savatida oziq-ovqat savati muhim o’rin tutadi. Oziq-ovqat savati-bu bir odamning bir oyda ovqatlanishi uchun ketadigan maxsalotlar to’plami (u mahsulotlar istemolining minumal me’yori asosida hisoblab chiqilgan). Bu to’plam jismoniy ehtiyojlarga mos keladi, zarur kaloriyani taminlaydi, asosiy oziq moddalar mavjud va ovqatlanishni tashkil etishning ananaviy ko’nikmalariga to’g’ri keladi. Aholining turli ijtimoiy-demografik guruhlari uchun tavsiya etilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari to’plami (yiliga kg hisobida). 3.3.1-jadval. Iste’mol savatchasi (Rossiya misolida) 4 T/ R Mahsulot turi O’rtacha aholi jon boshiga Erkakla r (16-59) Ayollar (16-59) Pensi- onelar Bolalar 1 Non mahsulotlari 130.8 177.0 124.9 119.0 279.0 112.3 2 Kartoshka 124.2 160.0 120.0 90.0 85.0 135.0 3 Sabzavotlar 94.0 80.8 96.8 96.8 85.0 120.0 4 Meva chevalar 19.4 14.6 12.6 10.6 34.4 44.4 5 Shakar va qandolat mahsulotlari 20.7 20.8 19.8 18.8 19.7 16.1 4 Ushbu jadval mahsulotlar iste’molining minimal me’yori asosida Rossiya fanlar Akademiyasining ovqatlanish institutida hisoblab chiqilgan. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $6 Go’sht mahsulotlari 26.6 32.2 25.0 19.8 18.7 33.5 7 Baliq mahsulotlari 11.7 12.7 10.7 12.7 8.7 12.5 8 Sut mahsulotlari 212.4 201.7 179.4 174.1 179.0 303.4 9 Tuxum (dona) 151.4 180.0 150.0 90.0 150.0 80.0 10 O’simlik yog’i va margarin 10.0 11.2 9.8 8.9 6.8 11.7 Shunday qilib , iste ’ mol savoti va yashash minimumi insonning hayot faoliyatini to ’ laroq ta ’ riflash imkonini beradi va u aholi turmush darajasi , hamda , daromad ko ’ rsatkichlari tizimining tarkibiy qismidir . Kimyoviy holatni baholash natijalariga qarab , odamlarni shaxsiy saqlovchi vositalarisiz yurish - turishi , tehnikalarni , inshootlarning degazatsiyalash darajasi , oziq - ovqatlarni , suvlarni va boshqa vositalarni zararsizlantirish aniqlanadi . Kimyoviy nazorat kimyoviy razvedka jihozlari : VPXR , PXR - MB yordamida o ` tkaziladi . Demak , dozitermik va kimyoviy nazorat o ` z vaqtida , to ` g ` ri o ` tkazilsa , odamlarning ish qobiliyatlarini va turmush darajalarini birmuncha saqlash imkoniyatlariga ega bo ` lamiz . O ’ zbekiston iste ’ molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasi 2020- yil dekabr oyida O ’ zbekistonda iste ’ mol savatining hisob - kitobini e ’ lon qildi . O’rganishlarga ko’ra, iste’mol savatining miqdori, taxminan, 2,157 million so’mni tashkil etmoqda. Iste’mol savatiga oziq-ovqat mahsulotlaridan non, yorma va dukkakli mevalar, go’sht, sabzavotlar, poliz, mevalar (sitrus mevalar va ziravorlar) sut mahsulotlari kiritilgan. Shuningdek, nooziq-ovqat — dorilar, kosmetika va uy- PAGE \* MERGEFORMAT4$ $ro’zg’or buyumlari va kommunal xizmatlar, transport xarajatlari va qo’shimcha o’quv kurslari ham o’rin olgan. Iste’mol savati aholining uchta ijtimoiy-demografik guruhi — mehnatga layoqatli aholi, nafaqaxo’rlar va bolalar uchun ishlab chiqilishi lozim. Federatsiya bir oyda o’rtacha mehnatga layoqatli shaxs iste’mol qiladigan tovar va xizmatlarning ro’yxatini ham tayyorlagan: O’zbekistonda “iste’mol savati” va “kun kechirish uchun zarur miqdor” tushunchalari joriy qilinishi, shuningdek, ularni hisoblash tasniflari aniqlanishi to’g’risida 2018-yilda xabar berilgandi. Keyinroq minimal iste’mol savati va kun kechirish uchun zarur miqdorni hisoblash tartibi loyihasi ham e’lon qilingan edi. 2020-yilda esa moliya vaziri lavozimida ishlagan Jamshid Qo’chqorov nima uchun O’zbekistonda hanuzgacha iste’mol savatchasi va tirikchilik uchun zarur eng kam miqdor qancha ekani oshkor qilinmagani yuzasidan savolga “davlat bunga kambag’allikni kamaytirishga qaratilgan dastur ishlab chiqish bilan javob berishi mumkinligini” bildirgan edi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $XULOSA O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida aholining turmush darajasi va daromadlari muhim o’rin tutadi. So’nggi yillarda mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar, iqtisodiy o’sish va ijtimoiy siyosatning samarali olib borilishi natijasida aholining o’rtacha daromadlari sezilarli darajada oshdi. Ish haqi ko’rsatkichlari va ijtimoiy nafaqalar tizimining takomillashuvi odamlarning yashash sharoitini yaxshilashga, qashshoqlik darajasini pasaytirishga yordam berdi. Shuningdek, mehnat migratsiyasi orqali kelib tushayotgan katta hajmdagi remittansiyalar ko’plab oilalar uchun muhim daromad manbai sifatida xizmat qilmoqda. Biroq, shahar va qishloq joylaridagi yashash sharoitlari, daromad darajasi va ijtimoiy farovonlik o’rtasida sezilarli tafovutlar mavjud. Shaharlarda aholining katta qismi sifatli uy-joy, kommunal xizmatlar, ta’lim va sog’liqni saqlash xizmatlaridan keng foydalanmoqda, qishloq hududlarida esa infratuzilma va iqtisodiy imkoniyatlar nisbatan cheklangan. Shu bois, davlat tomonidan qishloq joylarni rivojlantirish, u yerda yashovchi aholining turmush darajasini oshirishga qaratilgan maxsus dasturlar va loyihalar amalga oshirilmoqda. Sog’liqni saqlash va ta’lim sohalarida olib borilayotgan modernizatsiya, yangi shifoxonalar va ta’lim muassasalarining barpo etilishi aholining hayot sifatini sezilarli darajada oshirmoqda. Ta’lim tizimidagi sifat oshishi esa yosh avlodning kelajakda iqtisodiyot va jamiyat taraqqiyotiga munosib hissa qo’shishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, ijtimoiy himoya tizimi orqali ehtiyojmand oilalarga ko’rsatilayotgan yordamlarning ko’lami kengayib, ijtimoiy adolat va tenglik tamoyillari mustahkamlanmoqda. Kelajakda O’zbekiston aholining turmush darajasini yanada oshirish uchun bir qator muhim vazifalar mavjud. Jumladan, hududlararo iqtisodiy tafovutlarni PAGE \* MERGEFORMAT4$ $kamaytirish, qishloq joylarda ish o’rinlarini yaratish, yoshlar va xotin-qizlarning bandligini ta’minlash, sog’liqni saqlash va ta’lim xizmatlarining sifatini oshirish, shuningdek, ijtimoiy himoya tizimini yanada takomillashtirish zarurdir. Bu jarayonlar mamlakatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va aholining umumiy farovonligini oshirish uchun muhim omil hisoblanadi. Shu bois, aholining turmush darajasi va daromadlarini yaxshilash bo’yicha amalga oshirilayotgan siyosat va dasturlar mamlakatning barqaror iqtisodiy rivojlanishi va ijtimoiy farovonligi uchun poydevor yaratadi. Bu esa o’z navbatida, har bir fuqaroning hayot sifatini yaxshilash, ularning ijtimoiy himoya va qo’llab- quvvatlash tizimiga bo’lgan ishonchini oshirishga xizmat qiladi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI . 1. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi. “Aholi va ijtimoiy- iqtisodiy ko’rsatkichlar statistik yig’indisi”. Toshkent, 2024. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari va farmonlari: 3. Prezidentning 2021-yil 30-dekabrdagi “Aholining turmush darajasini oshirish bo’yicha davlat dasturi” 4. Prezidentning 2023-yil 15-maydagi “Ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari” haqidagi qarori. 5. Abduqodirov S. “O’zbekiston iqtisodiyoti va ijtimoiy siyosat”. Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2022. 6. Toshpulatov M. “O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi: muammolar va yechimlar”. Toshkent, 2023. 7. Jahongir O. “Aholining migratsiyasi va uning ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri”. Toshkent, 2021. 8. Karimov I. “Mehnat migratsiyasi va remittansiyalar iqtisodiyoti”. Toshkent, 2020. 9. O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi. “Sog’liqni saqlash tizimini modernizatsiya qilish bo’yicha yillik hisobot”, 2023. 10. Jahon Banki. “O’zbekiston iqtisodiy tahlillari va ijtimoiy rivojlanish hisobotlari”, 2022–2024. 11. Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO). “Mehnat bozori va migratsiya: O’zbekiston tajribasi”. 2024. 12. UNESCO. “Ta’lim va sog’liqni saqlash sohasida rivojlanish strategiyalari”. Paris, 2022. 13. Mirzaev D. “O’zbekistonning demografik jarayonlari: tug’ilish, o’lim va migratsiya”. Toshkent, 2021. 14. Nazarov A. “Ijtimoiy farovonlik va aholi daromadlari tahlili”. Toshkent, 2020. 15. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. “Byudjet siyosati va ijtimoiy dasturlar”. Toshkent, 2023. 16. Rasulov N. “Qishloq joylarda iqtisodiy o’sish va ijtimoiy muammolar”. Toshkent, 2019. 17. Abdullayev F. “Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda yoshlar roli”. Toshkent, 2022. 18. O’zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi statistik ma’lumotlari, 2024. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $19. World Bank Group. “Uzbekistan Economic Update: Progress and Challenges”, 2023. 20. OECD. “Social Policies and Economic Development in Central Asia”, 2021. 21. Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti ilmiy maqolalari to’plami, 2020–2024. 22. Global Migration Data Portal. “Migration and Remittances in Central Asia”, 2022. 23. O’zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi. “Mehnat migratsiyasi va uning ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri”, 2023. 24. Shomurodov B. “O’zbekistonning ijtimoiy siyosatida zamonaviy tendensiyalar”. Toshkent, 2023. 25. UNICEF. “Children and Women’s Well-being in Uzbekistan”, 2022. 26. O’zbekiston Respublikasi Milliy universiteti. “Aholi salomatligi va uning turmush darajasiga ta’siri” bo’yicha ilmiy tadqiqotlar, 2021. Internet tarmog’i veb - saytlari va manzillari. 1. www.lex.uz. O’zbekiston Respublikasi elektron qonun hujjatlari to’plami. 2. www.uza.uz. O’zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligining rasmiy veb - sayti. 3. www.stat.uz. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasining rasmiy veb - sayti. PAGE \* MERGEFORMAT4$

Aholining tabiiy harakati va undagi o’zgarishlar

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Aholining tabiiy harakati va undagi o’zgarishlar

O'xshash dokumentlar