Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 69.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Noyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Aholining tabiiy harakati va undagi o’zgarishlar

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR  VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti va
buxgalteriya”  kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __   y Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ y
                                                    
“TARMOQLAR IQTISODIYOTI VA BUXGALTERIYA”
KAFEDRASI
“MI NTAQAVIY    IQTISODIYOT” 
fanidan
 
Aholining tabiiy harakati va undagi
o’zgarishlar
PAGE   \* MERGEFORMAT4KURS ISHI MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………..…3
I-BOB. AHOLI SONI VA TARKIBINING XUSUSIYATLARI……………..4
1.1. Aholini o’rganish ob’ekti……………………… ………………………..…...4
1.2. Aholi soni……………………… ………………………………………….…6 
1.3. Aholi tarkibi……………… ……………………………………………..……9
II-BOB. AHOLI TABIIY HARAKATINING STATISTIK ASOSLARI……11
2.1. Aholini tabiiy harakati… ………………………………..…………………..11
2.2. Vafot etish jadvallari va aholi sonini bashoratlash………… ……………….17
2.3. Aholi migratsiyasi………………… ………………………………………...22
III-BOB. AHOLINING TABIIY HARAKATI HAQIDA TUSHUNCHA…..25
3.1. Aholining tabiiy harakati haqida tushuncha………… ……………………....25
3.2. Tug’ilish va o`limning obyektiv va biologik jarayon ekanligi… .……………
27
3.3. Aholining turmush darajasi va uning daromadlari……… ………………..…30
XULOSA……………… ……………………………………………...…………42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI…………………………..43
PAGE   \* MERGEFORMAT4 KIRISH
Mavzuni   dolzarbligi.   Aholini   soni   ortishini,   aholini   shakillanishini
qonuniyatlarini,   turli   hududlarga   joylashishi   hamda   demografik   jarayonlarni
aholini   tug’ilishi,   vafot   etishi,   ajralishi,   oila   qurishi   va   migratsiya   kabilarni   keng
roq   yoritib   berish   chunki   dunyo   aholisini   keskin   ortib   borishi   bilan   bir   qatorda
shunday   nuqtaga   yetib   boradiki   aholi   orasida   tug’ilish   va   o’lish   darajasi   teng
holatga   keladi   aynan   shu   holatni   oldini   olish   uchun   ham   aholini   o’sishini   hamda
kamayishini muntazam nazoratda ushlab turishga harakat qilish lozim.
Ammo dunyo olimlarini DEMOGRAFIK prognozlari ma'lumotlari bo'yicha
2025   yilda   dunyo   aholisi   ko'payishining   faqat   5   foizga   yaqini   Shimoliy   yarim
sharda joylashgan rivojlangan davlatlar hissasiga to'g'rl keladi. Mazkur davlatlarda
aholi o'sishi tug'ilish hisobiga emas, balki aholi o'limining kamayishi hamda   aholi
umr   ko'rish   muddatining   uzayishi   (o'rtacha   73   yoshdan   79yoshgacha)   hisobiga
sodir bo'ladi. Tug'ilish juda kamayib borib, har   bir  ayolning farzand ko'rlsh davri
(15-49   yosh)   da   ko'rgan   bolalari   o'rtacha   1,9   ni   tashkil   etadi.   G'arbiy   Yevropada
esa   bu   ko'rsatkich   1,5   Sharqiy   Yevropada   ham   tug'ilish   o'z   tarixidagi   eng   past
darajaga tushadi.   Germaniya, Daniya, Shvesiya, Avtsriya davlatlarida kutilayotgan
depopulyasiya   (aholining   kamayib   ketishi)   inunigratsiya   hisobiga   bartaraf   etilishi
kutilmoqda.
Kurs   ishini   maqsadi   va   vazifalari.   Dunyo   aholisi   keskin   ortib   borishi
sharoitida   aholi   demografik   (tug’ilish,   vafot   etish,oila   qurish   va   ajralish)   kabi
ko’rsatkichlari bo’yicha ilmiy xulisalar va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishini tarkibiy tuzilishi.   Kurs ishi kirish qismi. Uchta bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 I-BOB. AHOLI SONI VA TARKIBINING XUSUSIYATLARI
1.1. Aholi - o’rganish ob’ekti
Aholi   ijtimoiy-iqtisodiy   jarayonlarning   markaziy   subyekti   va   ob’ekti
hisoblanadi.   Har   qanday   davlatning   taraqqiyot   darajasi,   uning   ishlab   chiqarish
salohiyati,   mehnat   bozori   holati,   iste’mol   darajasi,   ta’lim   va   sog’liqni   saqlash
tizimi   samaradorligi,   shuningdek,   ijtimoiy   siyosatining   ustuvor   yo’nalishlari,
bevosita yoki bilvosita aholi soni va uning tarkibiy tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Shu
bois,   aholining   soni,   joylashuvi,   demografik   xususiyatlari   va   ijtimoiy-iqtisodiy
holatini o’rganish har qanday davlatning strategik rivojlanish rejalari uchun muhim
ahamiyat kasb etadi.
Demografiya fani aynan aholining tabiiy va ijtimoiy harakatlarini o’rganish
bilan shug’ullanadi. U tug’ilish, o’lim, nikoh, ajralish, migratsiya kabi demografik
hodisalarni   tahlil   qilib,   aholi   sonining   o’sishi   yoki   kamayishining   sabablarini
aniqlaydi,   shuningdek,   ularning   iqtisodiy   va   ijtimoiy   oqibatlarini   baholaydi.   Shu
nuqtayi nazardan qaralganda, aholi nafaqat statistik birlik, balki murakkab ijtimoiy
tizim sifatida ham tadqiq qilinadi.
Aholi   tarkibi   deganda,   uning   yosh-jins   tuzilmasi,   milliy   tarkibi,   ta’lim
darajasi,   kasbiy   malakasi,   oilaviy   holati   va   boshqa   demografik-iqtisodiy   belgilar
tushuniladi.   Bu   belgilar   asosida   jamiyatda   mehnat   resurslari   miqdori   va   sifati,
iste’mol bozorining holati, sog’liqni saqlash va ta’lim xizmatlariga bo’lgan ehtiyoj
aniqlanadi.
Zamonaviy   davrda   aholining   o’sishi   va   uning   geografik   taqsimoti   nafaqat
ichki   siyosatga,   balki   ekologik  muvozanat,  urbanizatsiya   jarayonlari,  infratuzilma
rivoji   va   yashash   muhiti   sifatiga   ham   jiddiy   ta’sir   ko’rsatmoqda.   Aholi   sonining
haddan tashqari tez o’sishi ayrim hududlarda resurslar tanqisligini keltirib chiqarsa,
boshqa   joylarda   esa   mehnat   kuchining   yetishmasligi   kuzatilmoqda.   Shu   boisdan,
davlat   siyosati   aholining   tabiiy   harakatlari   va   migratsiya   oqimlarini   tartibga
solishga, aholining barqaror va samarali joylashuvini ta’minlashga yo’naltiriladi.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 Aholi   sonining   o’zgarishi   va   tarkibining   tahlili   yordamida   hududiy
rivojlanish strategiyalari ishlab chiqiladi. Masalan,  yosh aholining yuqori  ulushga
ega   bo’lgan   hududlarida   ta’lim   tizimini   rivojlantirish   ustuvor   bo’lsa,   qarilik
yoshdagi   aholining   ko’pligi   sog’liqni   saqlash   tizimiga   ko’proq   e’tibor   qaratishni
taqozo etadi. Shuningdek, urbanizatsiya  va migratsiya  oqibatida yirik shaharlarda
aholining   zichligi   ortib   borayotgani,   transport,   uy-joy   va   kommunal   xizmatlarga
bo’lgan talabning oshishiga olib kelmoqda.
Xulosa   qilib   aytganda,   aholi   har   qanday   mamlakatning   asosiy   boyligi   va
resursidir.   Uning   soni,   tarkibi   va   joylashuvi   davlatning   iqtisodiy   salohiyati,
ijtimoiy barqarorligi hamda uzoq muddatli rivojlanish istiqbollarini belgilaydi. Shu
sababli,   aholining   har   tomonlama   chuqur   tahlili   davlat   siyosatining   muhim
yo’nalishlaridan biri bo’lib qolmoqda.
1.2. Aholi soni
Aholi   soni   har   bir   davlatning   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanishida   hal   qiluvchi
omillardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, bu ko’rsatkich mehnat bozori, ichki iste’mol
talabi,   ta’lim   va   sog’liqni   saqlash   tizimlarining   ko’lamini   belgilaydi.   O’zbekiston
Respublikasi misolida olib qaralganda, aholi soni doimiy o’sish holatida bo’lib, bu
holat   demografik   bosqichlarning   barqaror   va   davriy   xarakter   kasb   etayotganini
ko’rsatadi.   2025-yil   holatiga   ko’ra,   mamlakat   aholisi   soni   36   million   kishidan
oshgan.   Bu   raqam   O’zbekistonni   nafaqat   Markaziy   Osiyoda,   balki   MDH
mamlakatlari orasida ham eng yirik demografik salohiyatga ega davlatlardan biriga
aylantiradi.
Aholi sonining o’sish sur’ati va omillari
O’zbekiston   aholisi   yildan-yilga   tabiiy   o’sish   hisobiga   ortib   bormoqda.
O’sishning   asosiy   manbai   yuqori   tug’ilish   darajasi   hisoblanadi.   Har   yili
mamlakatda 800 ming nafarga yaqin bola dunyoga kelmoqda. Bu ko’rsatkich sobiq
ittifoq davridan keyingi eng barqaror tug’ilish darajasini anglatadi. Shu bilan birga,
PAGE   \* MERGEFORMAT4 sog’liqni   saqlash   tizimida   olib   borilayotgan   islohotlar   natijasida   bolalar   o’limi
kamaymoqda, bu esa tabiiy o’sishni yanada mustahkamlaydi.
O’zbekiston   demografiyasida   migratsion   harakatlar   ham   muhim   rol
o’ynaydi. Aholining bir qismi doimiy yoki mavsumiy mehnat migratsiyasi shaklida
chet   elga   chiqadi.   Ammo   so’nggi   yillarda   chet   eldan   mamlakatga   qaytayotgan
fuqarolar   soni   ortib,   salbiy   migratsiya   balansi   asta-sekin   ijobiy   ko’rinishga
o’tmoqda.
Aholi sonining iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari.
Aholi   sonining   ortib   borishi   bir   tomondan   mamlakat   uchun   katta   mehnat
zaxirasini yaratadi, ikkinchi tomondan esa davlat siyosati va infratuzilmaga jiddiy
yuklamani keltirib chiqaradi. Yoshlar ulushining ko’pligi sababli:
yangi ish o’rinlarini yaratish,
zamonaviy ta’lim infratuzilmasini kengaytirish,
sog’liqni saqlash tizimlarini rivojlantirish,
yoshlar bandligini ta’minlash,
davlat oldida dolzarb masalalarga aylanmoqda.
Statistik   ma’lumotlarga   ko’ra,   O’zbekiston   aholisining   60%   dan   ortig’i
mehnatga   layoqatli   yoshdagi   fuqarolardir   (15–64   yosh),   bu   esa   ishlab   chiqarish
imkoniyatlarini   kengaytirish   uchun   katta   salohiyatdir.   Ammo   bu   salohiyatdan
to’liq   foydalanish   uchun   investitsiya,   ta’lim   va   innovatsion   texnologiyalarni   jalb
etish zarur.
Hududiy demografik tafovutlar
O’zbekiston   aholisi   mamlakat   bo’yicha   notekis   taqsimlangan.   Yirik
shaharlarda   va   iqtisodiy   jihatdan   rivojlangan   hududlarda   aholi   zichligi   yuqori,
chekka va cho’l zonalarda esa aholi soni nisbatan kam.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 Toshkent shahri mamlakatning eng yirik megapolisiga aylanib, 3 milliondan
ortiq aholiga ega. Bu yerda urbanizatsiya jarayoni tez kechmoqda.
Farg’ona   vodiysi   (Andijon,   Namangan,   Farg’ona)   aholisi   eng   zich
joylashgan   hududlardan   biri   bo’lib,   umumiy   aholining   30%   dan   ortig’i   ushbu
mintaqada yashaydi.
Qoraqalpog’iston   Respublikasi,   Buxoro,   Navoiy,   Xorazm   kabi   hududlarda
esa aholining joylashuvi past bo’lib, bu joylarda resurslardan to’liq foydalanish va
aholiga xizmat ko’rsatishdagi masofaviy qiyinchiliklar mavjud.
Bunday   notekis   taqsimot   iqtisodiy   va   ijtimoiy   xizmatlarni   rejalashtirishda
murakkablik   tug’diradi.   Shu   sababli,   davlat   hududiy   siyosatda   infratuzilmaviy
loyihalarni bir tekis rivojlantirishga katta e’tibor qaratmoqda.
Aholining yosh tarkibi va demografik bosim
O’zbekiston aholisi yosh tarkibi bo’yicha jahonning eng “yosh” aholiga ega
davlatlari qatoriga kiradi. Mamlakatda:
0–14 yoshdagilar — qariyb 30%,
15–64 yoshdagilar — 60–65%,
65 yoshdan kattalar — 5–6% ni tashkil etadi.
Yoshlar   ulushining   yuqoriligi   davlatga   istiqbolda   katta   mehnat   zaxirasini
kafolatlaydi. Ammo shu bilan birga, bu katta demografik bosim manbayi  hamdir.
Demografik bosim darajasi — bu har 100 nafar mehnatga layoqatli kishiga nechta
mehnatga layoqatsiz aholi to’g’ri kelishini bildiradi. O’zbekistonda bu ko’rsatkich
hali-hanuz   yuqori   bo’lib,   bu   davlat   byudjetidan   katta   mablag’larning   ta’lim,
sog’liqni saqlash va ijtimoiy himoya tizimlariga yo’naltirilishini talab qiladi.
Aholi soni bo’yicha davlat siyosati
O’zbekiston   hukumati   aholining   ko’payishi   va   demografik   muvozanatni
saqlash maqsadida bir qator dasturlarni hayotga tatbiq etmoqda. Jumladan:
PAGE   \* MERGEFORMAT4 "Obod   qishloq"   va   "Obod   mahalla"   dasturlari   orqali   qishloq   joylarida
yashash sharoitlari yaxshilanmoqda;
"Yoshlar   –   kelajagimiz"   dasturi   doirasida   yoshlar   bandligi,   startaplar   va
innovatsion loyihalar qo’llab-quvvatlanmoqda;
Ijtimoiy   himoya   milliy   agentligi   orqali   ehtiyojmand   qatlamlarga   yordam
ko’rsatilmoqda;
Aholining   raqamli   ro’yxati   va   zamonaviy   statistik   monitoring   tizimi   joriy
etilmoqda.
Shuningdek,   davlat   aholini   ko’p   bolali   oilalarga   ijobiy   rag’batlar,
subsidiyalar,   imtiyozli   kreditlar,   bepul   tibbiy   xizmatlar   orqali   qo’llab-
quvvatlamoqda.
O’zbekistonning aholi soni muntazam o’sib borayotganligi mamlakat uchun
katta imkoniyatlar bilan bir qatorda muhim mas’uliyatlarni ham yuzaga chiqaradi.
Barqaror   demografik   siyosat   yuritish,   aholining   sifati,   joylashuvi,   ehtiyojlari
asosida   ishlab   chiqilgan   rejalashtirish   —  kelajakdagi   iqtisodiy   yuksalish,   ijtimoiy
barqarorlik va hududiy taraqqiyot uchun asos bo’ladi. Aholi sonining ijobiy o’sishi
—   bu   imkoniyat,   ammo   uni   to’g’ri   boshqarmasdan   bu   ustunlik   muammoga
aylanishi   mumkin.   Shuning   uchun,   aholi   soni   nafaqat   raqam,   balki   puxta
rejalashtirilgan siyosatning yuragi bo’lishi kerak.
1.3. Aholi tarkibi
Aholi tarkibi  – bu mamlakatning ijtimoiy, demografik, iqtisodiy rivojlanish
darajasini   tavsiflovchi   muhim   ko’rsatkichlardan   biridir.   Aholi   soni   qanchalik
muhim   bo’lsa,   uning   tarkibiy   tuzilmasi   ham   shunchalik   dolzarb   hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi misolida aholining tarkibiy tuzilmasini chuqur o’rganish,
mamlakatda   inson   kapitalini   samarali   boshqarish,   resurslarni   to’g’ri   taqsimlash,
ta’lim va sog’liqni saqlash tizimlarini rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi.
Aholining yosh tarkibi.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 O’zbekiston   aholisi   yosh   tarkibi   bo’yicha   dunyodagi   eng   yosh   aholi
guruhiga   ega   davlatlardan   biridir.   Respublikada   0–14   yoshgacha   bo’lganlar   soni
umumiy   aholining   taxminan   30   foizini   tashkil   etadi.   Bu   holat   aholini   ko’p   bolali
oilalar,   yuqori   tug’ilish   darajasi   va   an’anaviy   oilaviy   qadriyatlar   bilan   izohlash
mumkin.
Yosh guruhlar bo’yicha taqsimot quyidagicha:
0–14 yosh – 30% atrofida
15–64 yosh – 60–65%
65 yoshdan yuqori – 5–6% gacha
Bu   tarkibda   yoshlarning   ustunligi   nafaqat   ijtimoiy   xizmatlarga   bo’lgan
talabning   ortishi,   balki   mehnat   bozoriga   kelayotgan   yangi   kuchlarning   ko’pligini
ham anglatadi. Bunday holatda davlat tomonidan ta’lim tizimining kengaytirilishi,
bandlik dasturlarining kuchaytirilishi, kasb-hunar  o’rgatish markazlarining tashkil
etilishi alohida ahamiyat kasb etadi.
Aholining jinsiy tarkibi
O’zbekiston Respublikasida aholi jinsiy jihatdan deyarli teng taqsimlangan. 2025-
yilgi statistik ma’lumotlarga ko’ra:
Ayollar – 18,2 million (taxminan 50,5%)
Erkaklar – 17,8 million (49,5%)
Jinsiy   muvozanatning   saqlanishi   sog’liqni   saqlash,   bandlik,   ta’lim,   oilaviy
siyosat   kabi   sohalarda   muvozanatli   rejalashtirishni   ta’minlaydi.   Biroq   ayrim
hududlarda,   ayniqsa,   chekka   va   mehnat   migratsiyasi   kuchli   bo’lgan   viloyatlarda
erkaklar   sonining   kamayishi   kuzatilmoqda.   Bu   esa   ayollar   zimmasiga   ko’proq
ijtimoiy va iqtisodiy yuk tushishiga olib kelmoqda.
Aholining milliy tarkibi.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 O’zbekiston   ko’p   millatli   davlat   hisoblanadi.   Mamlakatda   130   dan   ortiq
millat   va   elatlar   istiqomat   qiladi.   Bu   holat   tolerantlik,   madaniy   xilma-xillik   va
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Milliy tarkib quyidagicha:
O’zbeklar – 83–84%
Qoraqalpoqlar – 2%
Ruslar – 2–3%
Qozog’lar, tojiklar, qozoqlar, koreyslar, tatarlar va boshqa millatlar – 10% atrofida
O’zbekistonda   barcha   millat   va   elatlarning   tillarini,   madaniyatini   saqlashga
oid   qonunchilik   asoslari   mavjud.   Har   yili   milliy   bayramlar,   til   haftaliklari,
madaniyat   kunlari   tashkil   etilib,   ko’pmillatli   jamiyatda   o’zaro   hamjihatlik
mustahkamlanmoqda.
Aholining ta’lim darajasi.
Aholi   tarkibida   ta’lim   darajasi   mamlakatning   intellektual   salohiyatini   ifodalaydi.
O’zbekistonda   so’nggi   yillarda   maktabgacha   ta’limdan   boshlab   oliy   ta’limgacha
bo’lgan bosqichlarda islohotlar olib borilmoqda. Bugungi kunda:
6 yoshgacha bo’lgan bolalarning 70% dan ortig’i bog’chalarga jalb qilingan;
Umumiy o’rta ta’lim bilan qamrov 99% dan yuqori;
Oliy ta’lim bilan yoshlarning 30–40% qamrab olingan (bu ko’rsatkich yildan-yilga
ortmoqda).
Mamlakat bo’yicha oliy ma’lumotga ega aholining ulushi 15% atrofida bo’lib, bu
ko’rsatkichni   oshirish   davlat   siyosatining   ustuvor   yo’nalishlaridan   biridir.
Aholining   zamonaviy   kasblar   va   texnologiyalarni   egallashi   uchun   yangi
universitetlar, nodavlat OTMlar va kasb-hunar maktablari tashkil etilmoqda.
Aholining iqtisodiy faol qatlamlari
PAGE   \* MERGEFORMAT4 Aholining   kasbiy   va   iqtisodiy   tarkibi   mehnat   bozorining   holatini   ko’rsatadi.
O’zbekistonda   mehnatga   layoqatli   aholi   soni   23   million   kishiga   yaqinlashgan.
Shundan  iqtisodiy   faol   qatlam   (ishlayotganlar   va   ish   izlovchilar)   15–17   millionni
tashkil   etadi.   Bu   ko’rsatkich   sanoat,   xizmat   ko’rsatish,   qishloq   xo’jaligi,   davlat
xizmati va xususiy sektor bo’yicha taqsimlangan.
Qishloq xo’jaligi sohasida — 25%
Sanoat va qurilishda — 20%
Savdo va xizmat ko’rsatishda — 35%
Ta’lim, tibbiyot, boshqaruv sohalarida — 20%
Bandlik   muammosi,   ayniqsa,   yoshlar   o’rtasida   dolzarb   hisoblanadi.   Shu
sababli   “Yoshlar   bandligi”   dasturlari,   “Hunarmand”   ko’rik-tanlovlari   va
mikrobiznesni rag’batlantirish orqali yangi ish o’rinlari yaratilmoqda.
Urbanizatsiya darajasi.
Aholining shahar va qishloq joylarda yashashi ham muhim ijtimoiy ko’rsatkichdir.
O’zbekistonda:
Shahar aholisi – 51%
Qishloq aholisi – 49%
Shahar   aholisi   salmog’i   ortib   borayotgani   urbanizatsiya   jarayonining
jadallashayotganidan   dalolat   beradi.   Yirik   shaharlarda   yashovchi   aholining
zichligi,  infratuzilma   bosimi,   uy-joy   muammolari,   transport   tarmog’i   va  ekologik
muammolarni   dolzarb   qiladi.   Shu   sababli   “Yangi   O’zbekiston”   strategiyasi
doirasida   yangi   shaharlar   qurilishi,   qishloq   infratuzilmasining   rivojlanishi   va
zamonaviy uy-joylar barpo etilishi rejalashtirilgan.
Aholining oilaviy tarkibi.
O’zbekiston   jamiyatida   an’anaviy   oilaviy   qadriyatlar   ustuvorlik   qiladi.
Aksariyat hollarda ko’p bolali oilalar ustun. O’rtacha har bir oilada 3–4 nafar bola
PAGE   \* MERGEFORMAT4 mavjud.   Bu   holat   aholining   yosh   tarkibidagi   o’sishni,   ijtimoiy   yuklamaning
ko’payishini va davlat tomonidan ijtimoiy yordam hajmini oshirishni taqozo etadi.
O’zbekiston  Respublikasining  aholisi tarkibi  yosh, dinamik va xilma-xildir.
Bu mamlakat uchun katta demografik salohiyatni anglatadi. Aholining yosh, jinsiy,
milliy,   iqtisodiy   va   ma’naviy   tarkibini   chuqur   o’rganish   asosida   samarali   siyosat
yuritilishi O’zbekistonning barqaror va inklyuziv rivojlanishining muhim omilidir.
Har bir tarkibiy qatlamning o’ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda ishlab
chiqilgan   ijtimoiy,   iqtisodiy   va   madaniy   dasturlar   kelajak   avlodlar   farovonligi
uchun mustahkam zamin yaratadi.
1.3.1-jadval
Aholini yosh bo’yicha guruhlash 1
Yosh, yil Aholi soni, ming kishi
0-4 442,0
5-9 401,0
10-14 431,4
15-19 426,8
20-25 451,8
100 yosh va undan kattalar 0,4
Jami; 5728,6
Echim: Jadval ma’lumotlariga qaraganda tuman aholisining o’rtacha yoshi teng:
V=17185,8:5728,6=30,0 yosh.
II-BOB. AHOLI TABIY HARAKATINING STATISTIK ASOSLARI
1
 Aholi Yoshi bo’yicha guruhlash. Statistika-aholi statistikasi
PAGE   \* MERGEFORMAT4 2.1. Aholining tabiiy harakati
Aholining   tabiiy   harakati   —   bu   tug’ilish,   o’lim   va   tabiiy   o’sish   orqali
aholining   soni   va   tarkibida   sodir   bo’ladigan   o’zgarishlarni   aks   ettiruvchi
demografik jarayondir. Tabiiy harakat ko’rsatkichlari davlatning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish   darajasi,   sog’liqni   saqlash   tizimining   holati,   turmush   darajasi   va   aholi
ongining   yuksalishini   bevosita   ifodalaydi.   O’zbekiston   misolida   aholining   tabiiy
harakatini   tahlil   qilish   orqali   mamlakatda   demografik   siyosatning   natijalari,
dolzarb muammolari va istiqbollarini aniqlash mumkin.
Tug’ilish darajasi.
O’zbekistonda tug’ilish darajasi nisbatan yuqori hisoblanadi. Aholining yosh
tarkibi yoshlar ustunligi bilan ajralib turadi, bu esa tug’ilishlar sonining ko’pligiga
olib keladi. 2024-yilgi ma’lumotlarga ko’ra, mamlakatda:
Yiliga o’rtacha 800–850 ming chaqaloq tug’ilmoqda.
Har 1000 kishiga nisbatan tug’ilish koeffitsiyenti – 23–25 promillani tashkil
qiladi.
Bu   ko’rsatkich   dunyo   bo’yicha   o’rtacha   darajadan   yuqori   bo’lib,   tug’ilishning
yuqoriligi   O’zbekistonda   an’anaviy   ko’p   bolali   oilalarning   saqlanib   qolganidan,
nikoh   yoshining   nisbatan   erta   boshlanishidan   va   sog’lom   demografik   muhit
mavjudligidan dalolat beradi.
Biroq so’nggi yillarda urbanizatsiya, iqtisodiy omillar, ayollarning ish bilan
bandligi   va   ta’lim   darajasining   oshishi   tufayli   tug’ilish   sur’atlarida   asta-sekin
pasayish tendensiyasi kuzatilmoqda.
O’lim darajasi:
Aholi o’lim ko’rsatkichi davlatdagi sog’liqni saqlash tizimi holatini bevosita
aks   ettiradi.   O’zbekistonda   so’nggi   yillarda   tibbiyot   sohasidagi   islohotlar,
PAGE   \* MERGEFORMAT4 sanitariya-gigiyena madaniyatining yuksalishi, yuqumli kasalliklarning oldini olish
bo’yicha qator chora-tadbirlar o’lim ko’rsatkichlarini kamaytirishga olib keldi.
2024-yilgi statistikaga ko’ra:
O’rtacha yillik o’limlar soni – 170–180 ming atrofida;
Har 1000 kishiga nisbatan o’lim koeffitsiyenti – 5–6 promilla;
Kattalar   o’limining   asosiy   sabablari:   yurak-qon   tomir   kasalliklari,   nafas   yo’llari
kasalliklari, saraton va ichki organlarning surunkali xastaliklari.
Bola   va   onalar   o’limi   alohida   e’tiborga   loyiq.   2000-yillarga   nisbatan   bu
ko’rsatkich   sezilarli   darajada   pasaygan   bo’lsa-da,   hali   ham   ayrim   hududlarda
yuqori.   Shu   sababli   perinatal   markazlar,   “Onalik   va   bolalikni   himoya   qilish”
dasturlari doirasida zarur infratuzilma yaratilmoqda.
Tabiiy o’sish sur’atlari.
Aholining   tabiiy   o’sishi   —   bu   tug’ilish   va   o’lim   o’rtasidagi   tafovutdir.
O’zbekistonda   bu   ko’rsatkich   musbat   bo’lib,   mamlakatning   tabiiy   demografik
o’sishini ta’minlab kelmoqda. 2024-yil holatiga ko’ra:
Yillik tabiiy o’sish soni – 600–650 ming atrofida;
Tabiiy o’sish koeffitsiyenti – 17–19 promilla.
Mazkur holat mamlakatda demografik "portlash" bosqichi tugaganini, ammo
hali ham kuchli o’sish tendensiyasi saqlanib qolayotganini anglatadi. Bu holat, bir
tomondan,   mehnat   bozorini   yosh   kadrlar   bilan   to’ldiradi,   boshqa   tomondan   esa
ta’lim, sog’liqni saqlash, uy-joy, infratuzilma kabi sohalarga bosimni oshiradi.
Hududlar bo’yicha farqlar.
Aholining tabiiy harakati  O’zbekistonning barcha hududlarida bir  xil  emas.
Jumladan:
Farg’ona   vodiysi   viloyatlarida   (Andijon,   Farg’ona,   Namangan)   tug’ilish   darajasi
yuqori bo’lib, tabiiy o’sish ko’rsatkichi kuchli;
PAGE   \* MERGEFORMAT4 Samarqand,   Qashqadaryo,   Surxondaryo   viloyatlarida   ham   tug’ilish   sur’atlari
nisbatan yuqori;
Toshkent   shahri   va   Navoiy   viloyatida   esa   tug’ilish   ko’rsatkichlari   o’rtacha
darajada;
Qoraqalpog’iston   Respublikasi   va   Sirdaryo   viloyatlarida   esa   ba’zan   o’lim
ko’rsatkichi tug’ilishdan yuqori bo’lib, tabiiy o’sish sekinlashgan.
Ushbu   farqlar   ijtimoiy-iqtisodiy   sharoitlar,   madaniy   urf-odatlar,   sog’liqni   saqlash
xizmatlarining sifati va mavjudligi bilan bevosita bog’liqdir.
Davlat siyosatining roli.
O’zbekistonda   aholining   tabiiy   harakati   davlat   demografik   siyosatining
markaziy yo’nalishlaridan biri sifatida belgilanadi. Quyidagi yo’nalishlarda muhim
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda:
Onalik   va   bolalikni   himoya   qilish   dasturlari   orqali   perinatal   tibbiyotni
rivojlantirish;
Reproduktiv salomatlik xizmatlarini kengaytirish;
Aholini sog’lom turmush tarziga o’rgatish, profilaktika tadbirlarini kuchaytirish;
Ayollar   va   bolalar   salomatligini   qo’llab-quvvatlash   maqsadida   oilaviy
poliklinikalar va onalar markazlarini ko’paytirish;
Hududiy   demografik   monitoring   tizimini   joriy   etish   orqali   muammoli   zonalarni
aniqlash va ularni kompleks qo’llab-quvvatlash.
O’zbekiston   Respublikasida   aholining   tabiiy   harakati   barqaror,   ijobiy
yo’nalishda davom etmoqda. Tug’ilish darajasi nisbatan yuqori, o’lim ko’rsatkichi
past   bo’lib,   natijada   aholi   soni   doimiy   ortib   bormoqda.   Bu   esa   mamlakat   oldida
yangi   ijtimoiy-iqtisodiy   masalalarni   yechishni,   aholining   sifatli   yashashini
ta’minlashni   taqozo   etadi.   Tabiiy   harakatni   samarali   boshqarish   uchun   davlat
PAGE   \* MERGEFORMAT4 tomonidan   aholiga   mo’ljallangan   uzoq   muddatli   va   kompleks   demografik   siyosat
yuritilishi muhim ahamiyatga ega.
2.1.1-jadval:
Aholi vafot etish koefitsienti 2
Yoshi VE
koefisenti Aholi
jamiga
nisbatan % VE koef. Aholi
jamiga
nisbatan
% Aholi
jamiga
nisbatan
%
0-30 2 60 2 30 42
30-60 6 30 5 30 41
60 dan
yuqori 22 10 21 40 17
Jami 5.2 100 10.5 100 100
Aholining   tabiiy   harakati   nafaqat   demografik   ko’rsatkich,   balki
mamlakatning   iqtisodiy   va   ijtimoiy   rivojlanishiga   bevosita   ta’sir   ko’rsatadigan
omildir.   O’zbekistondagi   yuqori   tug’ilish   va   tabiiy   o’sish   quyidagi   jihatlarda   o’z
aksini topmoqda:
Ta’lim   tizimiga   bosim:   Tug’ilayotgan   bolalar   sonining   ko’pligi   natijasida
maktabgacha   ta’lim   muassasalari,   umumta’lim   maktablari   va   oliy   ta’lim
muassasalariga bo’lgan talab keskin ortmoqda. Natijada yangi ta’lim maskanlarini
qurish, o’qituvchilar sonini ko’paytirish zarurati tug’ilmoqda.
Bandlik   masalalari:   Yoshlarga   to’la   demografik   tarkib   mehnat   bozorini
yangi   ishchi   kuchi   bilan   ta’minlaydi.   Ammo   bu   o’z   navbatida   ishsizlik
muammosining oldini olish uchun yangi ish o’rinlarini yaratishni talab qiladi.
Sog’liqni   saqlash   tizimiga   yuklama:   Har   yili   minglab   yangi   tug’ilishlar   va
onalik holatlari tibbiyot tizimiga qo’shimcha yuk bo’lmoqda. Bu holat dori-darmon
2
 Aholi vafot etish koefitsienti. Statistika-aholi statistikasi.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 ta’minoti,   tibbiy   xizmat   sifati   va   shifokorlar   malakasini   oshirish   kabi
yo’nalishlarda islohotlarni jadallashtirishni talab etadi.
2.2. Vafot etish jadvallari va aholi sonini bashoratlash
Vafot etish jadvallari va aholi sonini bashoratlash demografik tahlilning eng
muhim yo’nalishlaridan biridir. Bu yo’nalish aholining kelajakdagi tarkibi, soni va
yashash   davomiyligi   bo’yicha   ishonchli   prognozlar   tuzishga,   ijtimoiy-iqtisodiy
siyosatni   rejalashtirishga,   resurslarni   taqsimlashga   va   davlat   dasturlarini
optimallashtirishga imkon beradi.
Vafot etish jadvallari – mazmuni va ahamiyati.
Vafot   etish   jadvallari   (mortalitet   jadvallari)   —   aholining   turli   yoshdagi
guruhlarida o’lim ehtimolini ifodalovchi statistik jadval bo’lib, ular orqali:
har bir yoshda vafot etish ehtimoli,
ma’lum yoshgacha yashab qolish koeffitsiyenti,
o’rtacha umr davomiyligi,
aholining istiqbolli yashovchanlik ko’rsatkichlari  aniqlanadi.
Bu   jadvallar   shuningdek,   pensiya   tizimi,   sog’liqni   saqlash   siyosati,   tibbiy
xizmatlar va ijtimoiy yordamni rejalashtirishda asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi.
O’zbekiston misolida vafot etish holatlari.
So’nggi   yillarda   O’zbekistonda   o’lim   darajasi   barqarorlashgan   bo’lsa-da,
ayrim   yosh   guruhlari   va   hududlarda   mortalitet   ko’rsatkichlari   sezilarli   farq
qilmoqda. 2024-yil statistik ma’lumotlariga ko’ra:
O’lim koeffitsiyenti – 5.3 promilla atrofida bo’lib, bu xalqaro miqyosda past
ko’rsatkich hisoblanadi.
Yosh bo’yicha o’lim taqsimoti:
PAGE   \* MERGEFORMAT4 0–1  yosh  oralig’ida   chaqaloqlar   o’limi   hali   ham   muammoli   (har  1000  tug’ilishga
8–10 holat);
40 yoshdan yuqorida yurak-qon tomir, diabet, saraton kabi kasalliklar asosiy o’lim
sababchilari hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi va Davlat statistika qo’mitasi
tomonidan tayyorlanayotgan hayot davomiyligi jadvallarida o’rtacha umr:
erkaklarda — 72.1 yil,
ayollarda — 75.8 yil ni tashkil qilmoqda.
Bu ko’rsatkichlar 2000-yilga nisbatan 6–7 yilga oshgan bo’lib, mamlakatda tibbiy
xizmat sifati va yashash darajasining o’sayotganidan dalolat beradi.
Aholi sonini bashoratlash usullari
Aholi sonini prognozlashda bir nechta usullardan foydalaniladi:
Tendensiyaviy   usul   –   o’tgan   yillardagi   o’sish   sur’atlari   asosida   kelajak   prognoz
qilinadi;
Komponentlar usuli – tug’ilish, o’lim va migratsiya ko’rsatkichlari asosida har bir
komponent alohida hisoblanadi;
Hayot   jadvallari   asosidagi   usul   –   vafot   etish   ehtimollari,   yosh   bo’yicha   tuzilgan
prognoz jadvallari orqali aniqlanadi.
O’zbekiston   misolida,   Davlat   statistika   qo’mitasi   va   BMTning   Aholishunoslik
bo’yicha   fondi   (UNFPA)   bilan   hamkorlikda   aholining   o’sishiga   doir   prognozlar
ishlab chiqilgan.
O’zbekiston aholisining prognoz ko’rsatkichlari
2024-yil   holatiga   ko’ra   O’zbekiston   aholisi   36   milliondan   oshgan.   Kutilayotgan
o’sish:
PAGE   \* MERGEFORMAT4 Yil Prognoz qilingan aholi soni O’rtacha yillik o’sish (%)
2030-yil ~40 million 1.2–1.3%
2040-yil ~44 million 1.0–1.1%
2050-yil ~47–48 million 0.8–1.0%
Ushbu prognozlar mavjud demografik tendensiyalar davom etsa kuchga ega
bo’ladi.   Agar   migratsiya,   tug’ilish   yoki   o’lim   ko’rsatkichlarida   sezilarli
o’zgarishlar yuz bersa, bashoratga tuzatishlar kiritilishi zarur bo’ladi.
Prognozlashdagi muhim omillar.
Aholi soni prognozini tuzishda quyidagi omillar muhim rol o’ynaydi:
Sog’liqni   saqlash   darajasi   –   kasalliklar   profilaktikasi,   emlash   va   sanitariya
sharoitlari;
Ayollarni   ijtimoiy   faolligi   –   ularning   ta’lim   va   ish   bilan   bandligi   tug’ilishga
bevosita ta’sir ko’rsatadi;
Nikoh va tug’ilish yoshining o’zgarishi – ko’p hollarda urbanizatsiya va iqtisodiy
mustaqillik tufayli kechikmoqda;
Migratsiya   oqimi   –   tashqi   va   ichki   migratsiya   aholining   tabiiy   harakatiga
qo’shimcha ta’sir ko’rsatadi.
Demografik siyosat uchun tavsiyalar
Vafot etish jadvallarini doimiy yangilab borish – barcha viloyatlar kesimida sifatli
ma’lumotlar asosida;
Prognozlash tizimlarini raqamlashtirish – sun’iy intellekt va katta ma’lumotlardan
foydalanish;
Tuman   va   viloyatlar   kesimida   bashorat   –   hududlar   bo’yicha   infratuzilma
rejalashtirish uchun;
PAGE   \* MERGEFORMAT4 Keksayib   borayotgan   aholiga   e’tibor   –   keksalarga   ijtimoiy   himoya,   tibbiy   xizmat
va pensiya siyosatini optimallashtirish.
Vafot etish jadvallari va aholi sonini bashoratlash — demografik rejalashtirishning
asosi   bo’lib,   mamlakatda   sog’liqni   saqlash,   ta’lim,   bandlik   va   ijtimoiy   himoya
tizimlarining   barqaror   rivojlanishini   ta’minlashda   muhim   rol   o’ynaydi.
O’zbekiston   sharoitida   bu   jarayonlarni   tizimli   olib   borish   orqali   kelajakdagi
demografik   muammolarning   oldini   olish   va   inson   kapitalining   salohiyatini   to’liq
ro’yobga chiqarish imkoniyati mavjud.
2.2.1-jadval:
Ayrim mamlakatlarda kutilayotgan umr uzunligi (yosh) 3
Mamlakat Barcha aholi Erkaklar Ayollar
O’zbekiston 67 61 73
Rossiya 68 60 71
Angliya 76 74 80
Germaniya 76 73 80
AQSH 76 73 79
Fransiya 78 74 82
Yaponiya 80 77 84
Bunday holat O’zbekiston va Rossiyada demografik holat yaхshi emasligini
bildiradi. Kutilayotgan umr uzunligi rivojlangan mamlakatlarga qaraganda erkaklar
uchun – 13 yosh, ayollar uchun 8 yoshga kam.
Vafot etish jadvalllari ham butun aholi uchun, erkaklar uchun, ayollar uchun,
shahar   aholisi   uchun,   qishloq   aholisi   uchun   (umuman   va   alohida   erkaklar   va
ayollar   uchun)   tuziladi.   Vafot   etish   jadvallari   ma’lumotlari   aholi   sonini
bashoratlash   uchun,   shuningdek   umrni   sug’urta   qilish   ta’rif   stavkalarini   tuzish
uchun foydalaniladi.
3
  Ayrim mamlakatlarda kutilayotgan umr uzunligi (yosh)
PAGE   \* MERGEFORMAT4 Davlat   va   ayrim   regionlar   darajasida   iqtisodiy   va   ijtimoiy   jarayonlarni
amalga oshirish uchun aholi soni, joylanishi va tarkibi haqidagi ma’lumotlar kerak
bo’ladi.   Qo’yilgan   maqsad   va   mavjud   aхborotlarning   хarakteriga   qarab,
bashoratlashning har хil usullaridan foydalanish mumkin. Ularning hammasi ham
aniqlangan   demografik   va   migratsion   jarayonlar   o’zgarmay   qoladi   deb   faraz
qilishga   asoslangan.   Bashoratning   aniqlik   darajasi   hisob   qilingan   davrning
uzunligi, boshlang’ich aхborotlarning sifatiga, shuningdek tug’ilish, vafot etish va
migratsiyaga   ta’sir   etuvchi   omillarning   to’g’ri   aniqlanishiga   bog’liq.   Demografik
bashoratlashda   quyidagi   usullar   qo’llaniladi:   ekstrapolyatsiya,   yoshlarni   surish
usuli va statistik modellashtirish usuli.
Yoshlarni   surish   usuli   aholining   yosh   tarkibi   va   vafot   etish   jadvalidagi
yashash   koeffitsientlaridan   foydalanishga   asoslangan.   Uning   mohiyati   shundaki,
shu   yoshdagi   t-vaqtdagi   aholi   soni   Х   yosh   gruppasidagi   aholi   sonini   (Х-1)   shu
yoshdagilarning yashash koeffitsientlariga ko’paytirib (t1) aniqlanadi:
Atx=At-1x-1 x Px-1
Shunday qilib, ma’lum kundagi aholining yosh tarkibini bilgan holda, bir, ikki, uch
va   h.k.   yildan   keyingi   ularning   sonini   hisoblash   mumkin   (migratsiyani   hisobga
olmagan holda).
2.3. Aholi migratsiyasi
Aholi   migratsiyasi   insoniyat   tarixining   eng   qadimiy   va   eng   doimiy
jarayonlaridan   biri   bo’lib,   u   kishilarning   muayyan   hududdan   boshqa   hududga
ko’chib   o’tishi   orqali   amalga   oshadi.   Bu   jarayon   ijtimoiy,   iqtisodiy,   siyosiy,
madaniy   va   ekologik   omillar   ta’sirida   yuzaga   keladi.   Migratsiya   orqali   aholi
tarkibi,   soni   va   joylashuvi   sezilarli   darajada   o’zgaradi.   O’zbekiston   sharoitida
aholining migratsion harakati turli davrlarda turlicha shakllarda namoyon bo’lgan.
Mustaqillik   yillarida   bu   jarayon   yanada   murakkablashdi   va   ko’p   yo’nalishli   tus
PAGE   \* MERGEFORMAT4 oldi. Aholi migratsiyasi ichki va tashqi ko’rinishda sodir bo’ladi. Ichki migratsiya
deganda, mamlakat ichidagi hududlar o’rtasidagi ko’chish tushuniladi. Bunda aholi
asosan   qishloq   joylardan   shaharlarga,   iqtisodiy   imkoniyatlar   ko’proq   bo’lgan
viloyatlarga   intiladi.   O’zbekistonda   bu   holat   Toshkent   shahri   va   Toshkent
viloyatiga   yo’naltirilgan   ko’chishlarda   yaqqol   ko’zga   tashlanadi.   Shuningdek,
Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi shaharlari ham ichki migratsiyaning asosiy
yo’nalishlari   hisoblanadi.   Ichki   migratsiyaning   sabablari   orasida   mehnat,   ta’lim,
uy-joy   sharoitlarini   yaxshilash,   sog’liqni   saqlash   xizmatlariga   yaqinlik   va
urbanizatsiya jarayonlari muhim rol o’ynaydi.
Tashqi   migratsiya   esa   aholining   bir   mamlakatdan   boshqasiga   ko’chib
o’tishini   anglatadi.   O’zbekistonda   tashqi   migratsiya   ko’proq   mehnat   migratsiyasi
shaklida   ro’y   bermoqda.   Bu   holatda   aholining   katta   qismi   ish   topish,   oila
daromadini   oshirish   maqsadida   chet   ellarga,   asosan   Rossiya   Federatsiyasi,
Qozog’iston,   Janubiy   Koreya,   Turkiya   va   boshqa   davlatlarga   vaqtincha   yoki
doimiy   yashash   uchun   ko’chib   ketmoqda.   Tashqi   migratsiya   nafaqat   iqtisodiy
ahamiyatga ega, balki ijtimoiy-iqtisodiy tenglikni ta’minlashda, chet eldan valyuta
tushumlarini   ko’paytirishda,   tajriba   almashish   va   malaka   oshirishda   ham   muhim
omil   sanaladi.   O’zbekiston   Respublikasining   rasmiy   statistikasiga   ko’ra,   yillik
mehnat migratsiyasiga chiqayotgan fuqarolar soni bir necha millionni tashkil etadi.
Bu   esa   mamlakatda   demografik   tuzilma   va   mehnat   bozoriga   sezilarli   ta’sir
ko’rsatmoqda.   Shuningdek,   migratsiya   tufayli   ayrim   hududlarda   ishchi   kuchi
yetishmovchiligi, boshqa hududlarda esa ortiqcha yuklanish yuzaga kelmoqda.
Aholi   migratsiyasi   natijasida   turli   hududlarda   demografik,   iqtisodiy   va
ijtimoiy   muvozanat   o’zgaradi.   Masalan,   migratsiya   yuqori   bo’lgan   hududlarda
infratuzilma tizimi bosim  ostida qoladi, maktablar, sog’liqni  saqlash  muassasalari
va   kommunal   xizmatlarga   bo’lgan   ehtiyoj   ortadi.   Aksincha,   aholisi   kamayib
borayotgan   hududlarda   esa   iqtisodiy   faoliyat   susayadi,   qariyalar   soni   ortib,
demografik qarish jarayoni tezlashadi. Shuning uchun migratsiya oqimlarini to’g’ri
boshqarish, bu jarayonga ta’sir  etuvchi  omillarni chuqur  tahlil  qilish, hududlararo
PAGE   \* MERGEFORMAT4 tenglikni   saqlash   dolzarb   masala   hisoblanadi.   O’zbekiston   hukumati   so’nggi
yillarda   mehnat   migratsiyasini   tartibga   solish,   fuqarolarning   xorijda   ishlashini
qonuniylashtirish,   ularni   malakali   va   huquqiy   jihatdan   tayyorlashga   qaratilgan
keng   ko’lamli   chora-tadbirlarni   amalga   oshirmoqda.   Shu   bilan   birga,   ichki
migratsiyaga sabab bo’layotgan iqtisodiy nomutanosiblikni bartaraf etish, uzoq va
chekka   hududlarni   rivojlantirish,   yangi   ish   o’rinlarini   yaratish   orqali   migratsiyani
ijobiy yo’nalishda shakllantirishga harakat qilinmoqda.
Migratsiya   jarayonining   kelajakdagi   rivojlanishiga   qarab   bashoratlar   shuni
ko’rsatadiki,   O’zbekistonda   urbanizatsiya   jarayoni   davom   etadi   va   shaharlarga
ko’chish tendensiyasi  saqlanib qoladi. Shuningdek, chet ellarga vaqtincha mehnat
qilish   uchun   chiqayotganlar   soni   biroz   kamayishi   mumkin,   chunki   davlat   ichida
iqtisodiy   imkoniyatlar   ortib   bormoqda.   Biroq   bu   holat   migratsiya   masalasining
dolzarbligini   yo’qotmaydi.   Migratsiyaning   ijobiy   jihatlarini   saqlab   qolgan   holda,
salbiy oqibatlarini kamaytirish davlat siyosatining muhim yo’nalishi bo’lib qoladi.
Shu   bois,   aholining   migratsion   harakatlarini   muntazam   monitoring   qilish,   aniq
statistik   tahlil   asosida   chora-tadbirlar   ishlab   chiqish,   mahalliy   va   xalqaro
darajadagi   hamkorlikni   kengaytirish   orqali   aholining   ijtimoiy   barqarorligi   va
demografik muvozanatini ta’minlash mumkin bo’ladi.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 III-BOB.AHOLINING TABIIY HARAKATI HAQIDA TUSHUNCHA
3.1.Aholining tabiiy harakati haqida tushuncha
Aholining   tabiiy   harakati   deganda   aholining   tug’ilish   va   o’lim   orqali   son
jihatidan   o’zgarishi   tushuniladi.   Bu   jarayon   insoniyat   jamiyatining   eng   muhim
demografik   hodisasi   bo’lib,   aholi   sonining   o’sishi   yoki   kamayishida   asosiy   omil
hisoblanadi. Tabiiy harakat migratsiyadan farqli ravishda tashqi ko’chishsiz, ya’ni
insonlarning tug’ilishi va vafoti orqali ro’y beradi. Tabiiy harakatning ijobiy yoki
salbiy   bo’lishi   aholining   son   jihatidan   ortishi   yoki   kamayishini   belgilaydi.   Agar
tug’ilishlar   soni   o’limlardan   ko’p   bo’lsa,   tabiiy   o’sish   sodir   bo’ladi.   Aksincha,
o’limlar   tug’ilishlardan   ortiq   bo’lsa,   tabiiy   kamayish   yuzaga   keladi.   Bu
ko’rsatkichlar odatda har ming kishiga nisbatan promille ko’rinishida ifodalanadi.
Tabiiy   harakat   ko’plab   omillar   ta’sirida   shakllanadi.   Jumladan,   sog’liqni
saqlash   tizimi   rivojlanganligi,   sanitariya-gigiyena   sharoitlari,   tibbiy   xizmat   sifati,
iqtisodiy   barqarorlik,   ayollar   bandligi,   ta’lim   darajasi   va   urf-odatlar   demografik
jarayonlarga   bevosita   ta’sir   ko’rsatadi.   Ayniqsa,   ayollarning   ta’lim   olishi   va   ish
bilan   bandligi   tug’ilish   darajasini   sezilarli   darajada   pasaytiradi.   Ayni   paytda
sog’liqni   saqlash   tizimi   va   hayotiy   sharoitlarning   yaxshilanishi   tufayli   o’lim
ko’rsatkichlari kamayadi va umr davomiyligi ortadi.
O’zbekiston misolida aholining tabiiy harakati so’nggi yillarda ijobiy sur’at
bilan rivojlanmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, har yili 800-900 ming atrofida
bola dunyoga kelmoqda. Ayni vaqtda o’lim darajasi past darajada saqlanmoqda —
bu   ming   kishiga   5,3   promilleni   tashkil   qilmoqda.   Shu   bois   tabiiy   o’sish   doimiy
ravishda   yuqori   bo’lib,   aholi   sonining   tez   sur’atlarda   ortishiga   sabab   bo’lmoqda.
2024-yil holatiga ko’ra O’zbekiston aholisi 36 milliondan oshdi va bu ko’rsatkich
yildan-yilga ortmoqda.
Tabiiy   harakat   faqat   raqamlar   bilan   emas,   balki   ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorlik, ijtimoiy xizmatlarning sifati va davlat siyosatining natijalari bilan ham
chambarchas bog’liq. Misol uchun, O’zbekistonda sog’liqni saqlash sohasiga katta
e’tibor   qaratilgani,   onalik   va   bolalikni   muhofaza   qilish,   perinatal   markazlar
PAGE   \* MERGEFORMAT4 faoliyati,   tug’ruqdan   keyingi   xizmatlar   va   emlash   dasturlarining   keng   joriy
qilinishi   bolalar   o’limining   kamayishiga   va   tug’ilishlar   sifatining   yaxshilanishiga
olib kelmoqda.
Aholining   tabiiy   harakati   ijtimoiy   siyosatda   muhim   rol   o’ynaydi.   Maktab,
bolalar   bog’chalari,   sog’liqni   saqlash   muassasalari,   ish   o’rinlari,   ijtimoiy
infratuzilma   ham   aynan   tabiiy   o’sish   dinamikasi   asosida   rejalashtiriladi.   Shu
sababli davlatlar uchun tabiiy harakat ustidan doimiy monitoring yuritish va tahlil
qilish dolzarb vazifa bo’lib qolmoqda. O’zbekistonda bu borada maxsus statistika
organlari, sog’liqni saqlash muassasalari va tuman bo’limlari tomonidan muntazam
hisob-kitoblar olib borilmoqda.
Xulosa   qilib   aytganda,   aholining   tabiiy   harakati   demografik   jarayonlarning
asosiy   ko’rsatkichlaridan   biri   bo’lib,   u   nafaqat   aholi   sonining   ortishi   yoki
kamayishini, balki mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini belgilovchi muhim
omillardan  biridir. Bu  harakat   barqaror  va  ijobiy yo’nalishda  davom   etishi  uchun
davlat   siyosati   doimiy   qo’llab-quvvatlash,   sog’liqni   saqlash   va   ta’lim   tizimini
rivojlantirish, oilalarga ijtimoiy ko’mak berish orqali rag’batlantirib borilishi zarur.
3.2.Tug`ilish va o`limning obyektiv va biologik jarayon ekanligi.
Tug’ilish va o’lim — inson hayotining eng fundamental, tabiiy va muqarrar
jarayonlari   bo’lib,   ular   hayotiy   davrlarning   bosh   va   oxirini   belgilaydi.   Bu
jarayonlar insoniyat tarixining boshlanishidan to hozirgi kungacha doimiy ravishda
davom   etib   kelmoqda   va   ularning   tabiati   biologik   qonuniyatlarga   chuqur
bog’langan.   Shu   jihatdan,   tug’ilish   va   o’limni   demografik   jarayon   sifatida
o’rganish   nafaqat   ijtimoiy,   balki   tabiiy   fanlarning   ham   asosiy   yo’nalishlaridan
biridir.
Tug’ilishning biologik mohiyati.
Tug’ilish   —   yangi   shaxsning   dunyoga   kelishi   jarayoni   bo’lib,   u   ona
organizmining   murakkab   biologik   tizimi   orqali   amalga   oshadi.   Bu   jarayon
boshlang’ich   genetik   materialning   ota   va   onadan   naslga   o’tishi,   homilaning
PAGE   \* MERGEFORMAT4 rivojlanishi   va   tug’ilishi   bosqichlarini   o’z   ichiga  oladi.   Biologik   nuqtai   nazardan,
tug’ilish jarayoni reproduktiv tizimning funktsional faoliyatiga bog’liq bo’lib, ona
va  ota   organizmining  sog’ligi,  genetik   mosligi,   immun  tizimi   va   boshqa   biologik
omillar   muhim   ahamiyatga   ega.   Shu   bilan   birga,   atrof-muhit   sharoiti,   ona
organizmining oziqlanishi va ruhiy holati ham tug’ilish jarayoniga ta’sir ko’rsatadi.
Biologiyada tug’ilishning miqdori va sifatiga ta’sir etuvchi omillar bir necha
guruhga   bo’linadi:   genetik,   ekologik,   sog’liqni   saqlash   va   ijtimoiy.   Masalan,
genetik   omillar   ona   va   otaning   sog’lom   genetik   fondiga   bog’liq   bo’lib,   irsiy
kasalliklarning oldini olishda muhimdir. Ekologik omillar — havoning ifloslanishi,
radiatsiya, zararli moddalarning mavjudligi homilaning rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko’rsatishi mumkin. Sog’liqni saqlash omillari esa ona va bolaning tibbiy nazorat
ostida bo’lishi, homiladorlikni  rejalashtirish,  homila  holatini  muntazam  tekshirish
kabi jarayonlarni o’z ichiga oladi.
O’limning biologik mohiyati.
O’lim   esa   inson   hayotining   yakuniy   bosqichi   bo’lib,   tirik   organizm
faoliyatining   to’xtashi   hisoblanadi.   Biologik   nuqtai   nazardan,   o’lim   —   bu
hujayralarning   o’limi   va   organizm   tizimlarining   buzilishi   natijasida   hayotiy
funktsiyalarning   yo’qolishi   jarayonidir.   O’lim   turlarining   ko’pligi   mavjud   bo’lib,
ularning eng keng tarqalganlari tabiiy o’lim (qarish jarayoniga bog’liq), kasalliklar
natijasidagi o’lim va favqulodda holatlar (baxtsiz hodisalar, tabiiy ofatlar)dir.
Biologik   qonunlarga   ko’ra,   har   bir   organizmning   hayot   davomiyligi
cheklangan   va   qarish   jarayonlari,   hujayralarning   regeneratsiyasi   imkoniyatining
kamayishi   natijasida   o’lim   yuzaga   keladi.   Odamlarda   o’lim   darajasi   esa   ko’plab
biologik   va   ijtimoiy   omillar   ta’sirida   shakllanadi.   Masalan,   sog’liqni   saqlash
xizmatlarining   rivojlanishi,   kasalliklarning   oldini   olish   va   davolash   darajasi
odamlarning   umr   davomiyligini   oshiradi   va   o’lim   ko’rsatkichlarini   kamaytiradi.
Shu   bilan   birga,   noto’g’ri   oziqlanish,   zararli   odatlar,   ekologik   ifloslanish   kabi
salbiy omillar o’lim ko’rsatkichlarini oshirishi mumkin.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 Obyektivlik va biologik jarayon sifatida tug’ilish va o’lim.
Tug’ilish   va   o’lim   jarayonlari   inson   iroda   va   xohishidan   mustaqil,   tabiiy
qonuniyatlarga asoslangan obyektiv hodisalar hisoblanadi. Ya’ni, ularni inson o’z
ixtiyorida   to’liq   boshqarishi   yoki   to’xtatishi   mumkin   emas.   Albatta,   zamonaviy
tibbiyot va texnologiyalar yordamida ushbu jarayonlarning ba’zi jihatlarini nazorat
qilish,   optimallashtirish   yoki   kechiktirish   mumkin,   ammo   tug’ilish   va   o’limning
o’zi tabiiy qonunlarga muvofiq, biologik jarayon sifatida davom etadi.
Misol   uchun,   homiladorlikni   sun’iy   usullar   bilan   boshqarish,   tug’ruq
jarayonini yengillashtirish, yangi tug’ilgan chaqaloqlarni himoya qilish imkoniyati
mavjud bo’lsa-da, tug’ilishning o’zini biologik jarayon sifatida inkor etish mumkin
emas.   Shuningdek,   odam   umrini   uzaytirish   uchun   tibbiy   yordam   ko’rsatish
mumkin bo’lsa-da, o’lim oxir-oqibat har bir inson uchun muqarrar.
O’zbekiston sharoitida tug’ilish va o’lim jarayonlari.
O’zbekistonda   tug’ilish   va   o’lim   ko’rsatkichlari   ijtimoiy-iqtisodiy   holat,
tibbiyot tizimi, ekologik sharoit va madaniy an’analarga bog’liq holda shakllanadi.
Mustaqillik   yillarida   sog’liqni   saqlash   tizimining   modernizatsiyasi,   ona   va   bola
salomatligini   himoya   qilish   bo’yicha   davlat   dasturlari,   tibbiyot   muassasalarining
sifatini   oshirish   orqali   tug’ilish   darajasi   sezilarli   darajada   yaxshilandi   va   o’lim
darajasi   kamaydi.   Masalan,   1990-yillarga   nisbatan   bolaning   umr   ko’rish
ko’rsatkichlari   ortdi,   neonatal   va   infant   o’limi   darajasi   pasaydi.   Bu   esa   tabiiy
harakatni ijobiy tomonga o’zgartirdi.
Shuningdek, O’zbekistonda ekologik muhitning tozaligi, oziqlanish darajasi
va   yashash   sharoitlari   tug’ilish   va   o’lim   jarayonlariga   bevosita   ta’sir   qiladi.
Qishloq   joylarda   yashovchi   aholi   uchun   bu   ko’rsatkichlar   shaharlarga   qaraganda
farq   qilishi   mumkin,   chunki   sog’liqni   saqlash   imkoniyatlari   va   turmush   darajasi
turlicha.
Ijtimoiy va iqtisodiy omillar bilan bog’liqligi.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 Tug’ilish   va   o’limning   biologik   jarayonligi   bilan   bir   qatorda,   ularning
darajasi va dinamikasi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar bilan ham chambarchas bog’liq.
Masalan,   oilalarning   iqtisodiy   barqarorligi,   ta’lim   darajasi,   ayollar   bandligi,   urf-
odatlar va diniy e’tiqodlar tug’ilish darajasiga ta’sir ko’rsatadi. O’limga esa tibbiy
xizmatlar   sifati,  xavfsiz   turmush   sharoiti,  oziqlanish,  ishlash  sharoiti  kabi  omillar
ta’sir qiladi.
Ayniqsa, zamonaviy ijtimoiy siyosatlar oilalarni qo’llab-quvvatlash, tibbiyot
xizmatlarini kengaytirish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash orqali tug’ilish va o’lim
ko’rsatkichlarini   yaxshilashga   qaratilgan.   Bu   omillar   biologik   jarayonlarga   ijobiy
ta’sir ko’rsatib, aholining umumiy sog’lig’i va umr davomiyligini oshiradi.
3.3. Aholining turmush darajasi va uning daromadlari
O’zbekiston   Respublikasida   aholining   turmush   darajasi   —   bu   ularning
kundalik hayot sifatini, moddiy va ijtimoiy sharoitlarini ifodalovchi ko’rsatkichdir.
Turmush   darajasi   odamlarning   oilaviy   byudjeti,   iste’mol   madaniyati,   yashash
sharoitlari,   sog’liqni   saqlash   va   ta’lim   olish   imkoniyatlari   kabi   ko’plab   omillar
orqali   aniqlanadi.   Ushbu   ko’rsatkichlar   mamlakat   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanish
darajasini   aks   ettiradi   va   aholining   farovonlik   darajasini   tushunishga   yordam
beradi.   O’zbekiston   sharoitida   turmush   darajasi   asosan   daromadlar   miqdori   va
tuzilishi, yashash sharoitlari, sog’liqni saqlash va ta’lim sohalaridagi xizmatlardan
foydalanish, shuningdek, ijtimoiy himoya tizimi bilan belgilanadi.
Aholining daromadlari va ularning manbalari.
O’zbekiston   aholisi   daromadining   asosiy   manbai   –   mehnat   faoliyatidan
olinadigan   ish   haqi   va   boshqa   mehnatga   oid   to’lovlardir.   Bu   ish   haqi   xususiy
sektor,   davlat   korxonalari   va   notijorat   tashkilotlarda   ishlovchilar   uchun   asosiy
daromad   hisoblanadi.   So’nggi   yillarda   iqtisodiyotning   erkinlashtirilishi,   yangi   ish
o’rinlarining   yaratilishi   va   mehnat   bozorining   takomillashuvi   natijasida   ish   haqi
PAGE   \* MERGEFORMAT4 miqdori   asta-sekin   o’sib   bormoqda.   Shuningdek,   yoshlarning   tadbirkorlik
faoliyatiga   jalb   qilinishi   va   kichik   biznesning   rivojlanishi   ham   oilalarning
daromadlarini oshirishga xizmat qilmoqda.
Daromadlarning   yana   bir   muhim   qismi   ijtimoiy   nafaqalar,   jumladan
pensiyalar,   nogironlik   nafaqalari,   bolalarga   beriladigan   nafaqalar   va   ijtimoiy
yordamlardan   iborat.   O’zbekiston   hukumati   ijtimoiy   himoya   tizimini
takomillashtirish,   ayniqsa   kam   ta’minlangan   va   nogiron   aholiga   yordam
ko’rsatishni kengaytirish uchun muntazam chora-tadbirlar amalga oshirmoqda. Bu
nafaqalar   oilalarning   umumiy   daromadlarini   to’ldiradi   va   ularning   hayot   sifatini
yaxshilashga imkon beradi.
Qishloq joylarda aholining daromadining katta qismi dehqonchilik va fermer
xo’jaliklari faoliyatidan keladi. O’zbekiston tabiiy resurslarga boy hududlardan biri
bo’lib, qishloq  xo’jaligi  mahsulotlari  ishlab chiqarishda  keng imkoniyatlarga ega.
Shu   sababli   qishloq   aholisining   turmush   darajasi   bevosita   hosil   bo’ladigan
mahsulotlarning   sifati   va   bozorlarga   chiqish   imkoniyatlariga   bog’liq.   Yangi
qishloq   xo’jaligi   texnologiyalari   va   davlat   tomonidan   ko’rsatilayotgan   ko’maklar
qishloq joylarda aholi daromadini oshirishga yordam bermoqda.
Shuningdek,   O’zbekistonda   chet   elda   mehnat   faoliyatini   olib   borayotgan
fuqarolarning   yuborayotgan   pul   mablag’lari,   ya’ni   remitansiyalar,   oilalar   uchun
muhim   daromad   manbai   hisoblanadi.   Bu   mablag’lar   qishloq   va   shahar   aholisi
o’rtasidagi iqtisodiy farqni kamaytirishda ham ijobiy rol o’ynaydi.
Turmush darajasi va yashash sharoitlari.
Aholining   turmush   darajasi   yashash   sharoitlari   bilan   chambarchas   bog’liq.
So’nggi   yillarda   O’zbekiston   hukumati   tomonidan   uy-joy   qurilishi   va
infratuzilmani   rivojlantirishga   katta   e’tibor   qaratilmoqda.   Bu,   ayniqsa,   yirik
shaharlar   va   qishloq   hududlarda   yangi   ko’p   qavatli   uylar   qurilishi,   mavjud   uy-
joylarning   ta’mirlanishi   va   qulay   yashash   sharoitlarini   yaratish   orqali   namoyon
bo’lmoqda.   Shuningdek,   ichimlik   suvi,   gaz,   elektr   energiyasi,   issiq   suv   ta’minoti
PAGE   \* MERGEFORMAT4 kabi   kommunal   xizmatlarning   sifatini   oshirish   aholining   kundalik   turmushini
yengillashtiradi va turmush darajasini ko’taradi.
Qishloq   joylarda   esa   suv   ta’minoti,   yo’llar,   maktablar   va   sog’liqni   saqlash
muassasalari   kabi   infratuzilmani   yaxshilash   masalalari   davlat   dasturlari   doirasida
hal   etilmoqda.   Bu   tadbirlar   aholi   turmush   darajasini   barqaror   oshirishga   xizmat
qiladi.
Sog’liqni saqlash va ta’lim xizmatlariga kirish.
Aholining turmush darajasini belgilovchi muhim omillardan biri – sog’liqni
saqlash   va   ta’lim   tizimlariga   kirish   imkoniyati.   O’zbekiston   hukumati   so’nggi
yillarda   sog’liqni   saqlash   tizimini   modernizatsiya   qilishga,   tibbiy   xizmatlarning
sifatini   oshirishga   va   ularni   aholining   barcha   qatlamlari   uchun   qulayroq   qilishga
katta   e’tibor   qaratmoqda.   Bunda   yangi   shifoxonalar   qurilishi,   mavjud
muassasalarning   jihozlanishi,   shifokorlar   malakasining   oshirilishi   va   dorivor
vositalarning mavjudligi muhim rol o’ynaydi.
Ta’lim   sohasida   ham   davlat   maktablari   va   oliy   o’quv   yurtlarining   sifati
yaxshilanishi, bolalar uchun bepul va sifatli ta’limning ta’minlanishi ustuvor vazifa
hisoblanadi.   Shu   bilan   birga,   xalqaro   standartlarga   mos   kadrlar   tayyorlash   uchun
qo’shimcha   o’quv   markazlari,   kurslar   va   malaka   oshirish   dasturlari   joriy
etilmoqda.
Turmush darajasining ijtimoiy va iqtisodiy ta’siri.
Aholining   turmush   darajasi   ijtimoiy   barqarorlik   va   iqtisodiy   rivojlanish
uchun   muhim   omil   hisoblanadi.   Yuqori   turmush   darajasi   aholining   farovonligini
oshirib,   ish   unumdorligini   va   ijtimoiy   faollikni   kuchaytiradi.   Shu   sababli   davlat
siyosati aholining turmush darajasini oshirishga qaratilgan.
O’zbekiston  sharoitida  turmush  darajasi   va  daromadlarning  oshishi  ko’plab
ijtimoiy   muammolarni,   jumladan   qashshoqlikni   kamaytirish,   sog’liq
muammolarini   yengillashtirish,   ta’lim   olish   imkoniyatlarini   kengaytirish   orqali
PAGE   \* MERGEFORMAT4 aholining hayot sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Bunday o’zgarishlar jamiyatda
ijtimoiy adolatni mustahkamlashga ham yordam beradi.
Muammolar va istiqbollar.
O’zbekistonning   ayrim   hududlarida,   ayniqsa   qishloq   joylarda,   aholining
turmush   darajasi   past   bo’lib   qolmoqda.   Daromadlarning   yetarli   emasligi,   ish
o’rinlarining   kamligi,   xizmatlar   sifati   va   mavjudligining   cheklanganligi   kabi
muammolar   hali   ham   mavjud.   Bu   esa   aholi   orasida   qashshoqlikni   kamaytirish
uchun davlat tomonidan maxsus dasturlarni amalga oshirish zaruratini tug’diradi.
Shu   bilan   birga,   iqtisodiy   o’sish,   infratuzilmani   yaxshilash,   ta’lim   va
sog’liqni saqlash sohasini  rivojlantirish kabi chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Kelajakda   bu   boradagi   ishlar   davom   ettirilsa,   O’zbekiston   aholining   turmush
darajasi yanada oshishi, ijtimoiy farovonlik yanada yaxshilanishi kutilmoqda.
Hozirgi   paytda   yuzaga   kelgan   sharoitlarni   hisobga   olib,   bozor   iqtisodiyoti
sharoitlariga muvofiqlashtirilgan quyidagi yangi ko’rsatkichlar tizimi taklif etiladi:
1)umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar;
2)aholi daromadlari;
3)aholi iste’moli va harajatlari;
4)aholining pul jamg’armalari;
5)jamg’arilgan mol-mulklar va turar-joylar;
6)aholining ijtimoiy tabaqalanishi;
7)aholining kam ta’minlangan tabaqalari.
Turmush   darajasini   ifodalash   uchun   mutlaq   va   nisbiy   qashshoqlik
ko’rsatkichlaridan   ham   foydalaniladi.   Mutlaq   qashshoqlik-daromadning   umuman
yo’qligi yoki shaxs (oila)ning minimal turmush ehtiyojlarini qondirish uchun zarur
daromadining   yo’qligi.   Mutlaq   qashshoqlik   ko’proq   daydilar,   boshpanasizlar   va
shu kabilar orasida uchraydi.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 O’zbekistonda   nisbiy   qashshoqlik   yashash   minimummidan   kam   bo’lgan
daromad miqdori bilan aniqlanadi. Jahon amaliyotida esa bu ko’rsatkich mamlakat
bo’yicha o’rtacha daromadning 40-60 foizidan kam bo’lgan daromadlarga nisbatan
qo’llaniladi.   Aholi   daromadlari-bu   aholi   yoki   uning   oila   a’zolari   tomonidan
ma’lum   davr   ichida   olingan   yoki   ishlab   chiqarilgan   pul   va   natural   mablag’lar
yig’indisidir.
Daromadlar   pul   va   natural   shaklda   bo’lishi   mumkin.   Aholining   pul
daromadlari   mehnatkashlar   uchu   nish   haqi   hisobidagi   barcha   pul   mablag’lari
tushumi; pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar; mulkdan foiz, dividentlar, foyda,
renta   ko’rinishidagi   daromadlar;   aktsiyalar,   qimmatli   qog’ozlar,   ko’chmas   mulk;
chorva   hayvonlari,   tomarqa   xo’jaligi   mahsulotlari,   turli   buyumlar   va   boshqa
tovarlari   sotishdan   tushadigan   pul   tushumlari,   turli   xizmatlar   ko’rsatish   uchun
haqLar va hokazolardan tashkil topadi.
Ish   haqi   ko’pchilik   aholining   asosiy   daromadi.   Rivojlangan   mamlakatda
jami   daromadlarning   70-80   foizini   ish   haqi   tashkil   etadi.   Ish   haqi   –yollanib
ishlovchilarning   ishlab   topgan   daromadi,   ishlovchilar   va   ularning   oilasini   boqish
uchun ketadigan tirikchilik voistalarini xarid eti shva pul jamg’armasini hosil qilish
uchun ishlatiladi. Ish haqi uch qichmdan tashkil topadi:
1.Asosiy ish haqi.
2.Mukofot tarzidagi (bonus) ish haqi.
3.Belgilangan ish vaqtidan ortiqcha ishlaganlik uchun beriladigan pul to’lovi.
Ishlovchining   qo’liga   tegishiga   qarab,   ish   haqi   brutto   (umumiy)   va   netto
(sof) ish haqiga bo’linadi. Brutto ish haqini yalpi, ishlovchi  hisobiga yozilgan ish
haqi   desa   ham   bo’ladi.   Netto   ish   haqi   esa   yalpi   ish   haqidan   har   xil   to’lovlar
chigirib tashlagandan so’ng, qoladigan sof ish haqi, ya’ni ishlovchining hamyoniga
kelib tushadigan puldir.
Bajarilgan   ishni   o’lchami   mezonga   qarab   ish   haqi   vaqtbay   va   ishbay
(donabay)   ish   haqiga   bo’linadi.   Vaqtbay   ish   haqi   ma’lum   malaka   va   tajriba   ega
PAGE   \* MERGEFORMAT4 bo’lgan   xodimning   ishlagan   vaqtiga,   ya’ni   necha   kun   yoki   soat   ishlaganiga,   vaqt
sarfiga   qarab   to’lanadi.   Ishbay   ish   haqi   muayyan   malakali   ishchi   yaratgan   sifati
tovar   miqdori   yoki   bajargan   ish   hajmi   uchun   oladigan   haqidir.   Uning   miqdori
mehnat unumdorligiga nisbatan to’g’ri mtanosiblikda o’zgaradi. Masalan, ishchiga
bir   dona   mahsulot   uchun   40   so’m   ish   haqi   belgilangan.   U   bir   ish   kunida   5   dona
mahsulot  yaratsa,  200 so’m, agar ish unumini oshirib, 6 ta mahsulot  yaratsa,  240
so’m oladi.
Ish   haqining   miqdori   o’zgaruvchan   bo’lib,   bu   o’zgarish   asosan   uch   omil
ta’sirida yuz beradi:
1.Ish haqiga talab va uning taklifi. Ish kuchi tovar bo’lar ekan, uning narxi
bo’lgan   ish   haqi   mehnat   bozoridagi   talab   va   taklif   nisbatiga   bog’liq   bo’ladi.
Mehnatga talab oshganda ish haqi ko’payadi, mehnat taklifi oshganda esa ish haqi
kamayadi.   Mehnat   bozoridagi   talab   va   taklif   tenglashgan   taqdirda   muvozanat   ish
haqi yuzaga keladi, ish haqi bir me’yorda saqlanadi.
Ish kuchiga talab 400 kishini  tashkil etadi, uni  mehnat  bozori qondirdi. Ish kuchi
bozorida   talab   va   taklif   tenglashganda   ish   haqi   4000   so’m   darajasida
muvozanatlashadi. Agar talab oshsa, ish haqi 6000 so’m yoki 7000 so’mga yetishi
taklif ko’paysa, 3000 yoki 2500 so’mga tushishi mumkin.
2.Mehnat   unumdorligi.   Ish   haqitalab   va   taklifdan   qat’i   nazar,   mehnat
unumdorligi  ta’sirida ham o’zgaradi. Ish bilan bandlik sharoitida ish haqi  mehnat
unumdorligi oshsa ko’payadi yoki aksincha. 
3.Bozor uchun ishlay bilish. Ish haqi umuman ishlaganlik uchun emas, balki
bozor talabiga mos ravishda bajarilgan mehnat uchun beriladi. Tovarlar bozorbop
bo’lib,   yaxshi   sotilsa,   ish   haqi   ko’payadi,   ular   bozorda   o’tmay   qolsa,   ish   haqi
kamayadi.   Firmalar   tovarlarini   sota   olmasligi   oqibatida   ishchilarga   ish   haqini
vaqtida to’lay olmaydi yoki uni kam to’laydi.
Pensiya   daromadning   maxsus   turi   bo’lib,   u   qarilik   yoki   nogironlik   tufayli
ishga   yaramay   qolganlarga   davlat   va   firmalar   tomonidan   to’lanadi.   Qarilik
pensiyasi   ishlab   topilgan,   lekin   berilishi   kechiktirilgan   daromadga   kiritiladi.   Har
PAGE   \* MERGEFORMAT4 bir   kishi   ishlagan   kezlarida   topgan   pulining   bir   qismini   pensiya   jamg’armasiga
o’tkazib   boradi,   bu   pul   xodim   pensiyaga   chiqqach,   unga   ma’lum   me’yorda
qaytariladi.   Nogironlik   pensiyasi   ishlab   topilgan   pul   bo’lmay,   o’zini-o’zi   boqa
olmaydigan kishilarni moddiy ta’minlab turish uchun jamiyat tomonidan ajratilgan
puldir. Pensiyalar miqdori xodim ishlagan kezlarida olgan pul daromadiga, hamda,
ishga   yaroqsizlarning   qobiliyatini   qay   darajada   yo’qotganligiga   qarab
tabaqalashadi.
Nafaqa   daromadning   maxsus   turi   bo’lib,   ijtimoiy   yordamga   muhtojlarga,   odatda
kambag’allarga   bir   yo’la   yoki   muqim   ravishda   davlat,   firmalar   yoki   xayriya
tashkilotlari   beradigan   puldan   iboratdir.   Nafaqaning   miqdori   moddiy
imkoniyatlarga bog’liq.
Foyda   tadbirkorlarning   pul   sarflab   tavakkaliga   ish   qilib,   xavf-xatarni
zimmasiga olgani uchun ularga tegadigan pul daromadi hisoblanadi. Tadbirkorning
foydaga ega bo’lishi yoki uni boy berishi boshlagan ishining natijasiga bog’liq. Ish
yurishib   ketsa,   yaxshi   foyda   ko’riladi,   agar   ish   o’ngidan   kelmasa,   foyda   o’rniga
zarar   ko’rish   mumkin.   Tabiatan   foyda   kafolatlanmagan   daromad   bo’lib,   tez-tez
o’zgarib   turadi.   Aholi   daromadlari   tarkibida   foydaning   hissasi   katta   bo’lmaydi,
chunki   tadbirkorlik   bilan   g’oyat   ozchilik   shug’ullanadi.   Masalan,   AQShda
foydaning aholi daromadlaridagi hissasi taxminan 15-18 foizni tashkil etadi.
Divident foydaning aktsiyadorlarga ulush sifatida tegadigan qismi. Divident
aktsiya   chiqargan   korxonaning   rentabel   ishlashiga   bog’liq.   Shu   sababdan,   turli
firmalarning   aktsiyasiga   har   xil   divident   beriladi.   Bozor   iqtisodiyoti   rivojlangan
sari   dividentning   daromaddagi   hissasi   ortib   boradi,   chunki   aholining   tobora
ko’proq qismi aktsiyadorlarga aylanadi.
Foiz-pul   egasi   o’z   pulini   o’zgalarga   qarzga   bergani   uchun   oladigan
daromadi. Foiz darajasi kreditga (qarzga) bo’lgan talabga va uning taklifiga bog’liq
bo’ladi. Talab oshsa, foiz qarzga berilgan pul summasiga nisbatan ulush darajasida
belgilanadi.   Masalan,   foiz   qarz   puliga   nisbatan   yuzdan   o’n   hissa   (10%)   bo’lsa,
uning   egasi   har   bir   so’m   puli   uchun   10   tiyin   oladi,   agar   yuzdan   o’n   besh   hissa
PAGE   \* MERGEFORMAT4 (15%)   bo’lsa,   15   tiyin   bo’ladi.   Ko’pgina   mamlakatlarda   banklar   aholidan   pulni
qarzga   oladilar   va   foiz   to’laydilar.   Foizning   daromadlardagi   hissasi   ortib   boradi,
chunki   aholi   pulining   bir   qismi   xarajatlardan   ortib   qolib,   daromad   ko’rish   uchun
banka qo’yiladi.
Renta   ko’chmas   mulk   egalarining   o’z   mulkini   muqobil   ishlatishdan   olgan
daromadi.   Yer,   imorat,   kvartira,   uy   va   boshqalar   ijaraga   berilib,   undan   daromad
ko’riladi.   Masalan,   uyni   ijaraga   berib,   har   oyda   1000   so’m   daromad   ko’riladi.
Uyga talabgorlar ko’payganda, uni yangidan 1200 so’mga ijaraga beriladi. Oldingi
va   keyingi   pul   tushumi   orasidagi   farq   200   so’m   (   )   renta   hisoblanadi.   Renta
shaklidagi   ortiqcha   daromad   avtomashina,   stanok,   kema   kabilarni   muqobil
ishlatishdan olinib, ularning egasiga tegadi.
Aholining   natural   daromadlari   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlarining   barcha
tushumlari:   dehqonchilik,   chorvachilik,   parrandachilik   mahsulotlari,   bog’-
qo’rg’on, sabzavot-poliz ekinlari uchastkasi,  shaxsiy  tomarqa, tabiat in’omlaridan
shaxsiy,   oilaviy   ehtiyojlar   uchun   tayyorlanadigan   mahsulotlar   kabi   tushumlardan
iborat.
Bulardan tashqarii, daromadning quyidagi turlari ham mavjud:
-shaxsiy daromad;
-firma daromadi;
-davlat daromadi.
Daromadning o’zini ikki  guruhga bo’lish mumkin: birinchisi- mehnat  bilan
olingan   daromad   (ish   haqi,   menejer   daromadi,   biznida   bevosita   qatnashgan
tadbirkor   daromadi);   ikkinchisi   esa   mulkdan   kelgan   daromad   (foyda,   renta,
divident, foiz)
Bozor   iqtisodiyotiga   daromadning   tengsizligi,   ularning   farqlanishi   xosdir.
Daromadlardagi   tengsizlik   kishilar   ishlab   topgan   pul   miqdorida   katta   farqlar
bo’lishini bildiradi. Tengsizlikni, asosan, to’rt omil paydo qiladi:
PAGE   \* MERGEFORMAT4 1.Kishilarning   ish   qobiliyatlari   bir   xil   emas,   shu   tufayli   ular   iqtisodiy
faoliyatda   turlicha   natijaga   erishganidan   har   xil   daromad   ko’radilar.   Masalan,
AQSHda   Gollividning   kino   yulduzi   bir   yilda   20   million   dollar   topsa,   malakali
shifokor   80   ming   dollar,   o’qituvchi   40   ming   dollar,   qishloqdagi   mavsumiy   va
kelgindi ishchi esa 15 ming dollar daromad topadi.
2.ishlab   turgan   kishi   bilan   ishsizning,   garchi   qobiliyatlari   bir   xil   bo’lsa-da,
daromadi  turlicha bo’ladi. Masalan,  AQShda ishlaydigan ishchi  bir oyda o’rtacha
2.500 dollar ish haqi olsa, ishsizga 600 dollar ishsizlik nafaqasi beriladi.
3.Tengsizlikni   oila   tarkibining   har   xil   bo’lishi   ham   yuzaga   keltiradi.   Aga
roila   tarkibida   pultoparlar   ko’p   bo’lib,   boqimandalar   oz   bo’lsa,   uning   jami
daromadi ko’p bo’ladi, aksincha bo’lsa,daromad oz bo’ladi.
Bozorda   kutilmaganda   narx   oshib   ketsa,   ya’ni   tadbirkorlarga   omad   kulib
boqsa,   katta   daromad   keladi.   Bordi-yu,   narxtasodifan   pasayib   ketsa,   kutilgan
daromad ham olinmaydi. Demak, daromadlardagi farqni bozor holati o’zgarishlari
ham yuzaga keltiradi.
Daromadlarga qarab, aholi tabaqalashganda uning har xil qatlamlari paydo bo’ladi.
Bu   qatlamlar   o’z   daromadlariga   ko’ra,   ijtimoiy   ierarxilni   yoki   piramidani   tashkil
etadi.
Rivojlangan   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   daromad   ko’p   bo’lganidan   davlat
boylar daromadi hisobidan kambag’allar daromadini oshirib boradi. Natijada, aholi
o’ta boy va o’ta kambag’allarga ajralib qolmaydi.
Iqtisodiyotda   shunday   qoida   borki,   unga   ko’ra,   daromadlar   past   bo’lganda
iste’molga   moyillik   kuchayadi   va   topilgan   daromad   sarflanib   ketadi,   daromadlar
yuqori   bo’lganda   jamg’arishga   moyillik   kuchayadi   va   daromad   ko’proq   yig’ilib,
jamg’arma hosil etadi.
Daromadni   jamg’arish   yoki   uni   sarflab   yuborishga   moyillik   kishilar   ning
yoshiga   ham   bog’liq.   Daromadlar   bir   xil   bo’lgan   sharoitda   yoshlarda   kelajakni
ko’zlab jamg’arishga ishtiyoq, keksalarda esa umri oxirlab qolganidan daromadni
sarflashga intilish kuchliroq bo’ladi.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 Yashash   minimumiga   iste’mol   savati.   Iste’mol   savati-bu   insonning
salomatligini   saqlash   va   uning   hayoti   faoliyatini   ta’minlash   uchun   zarur   bo’lgan
oziq-ovqat   mahsulotlari,   nooziq-ovqat   tovarlari   va   xizmatlarning   minimal
to’plamidir.   Aslida,   iste’mol   savati   uchta   savatdan   iborat:   oziq-ovqat,   nooziq-
ovqat, xizmat savatchalari. Iste’mol savatida oziq-ovqat savati muhim o’rin tutadi.
Oziq-ovqat   savati-bu   bir   odamning   bir   oyda   ovqatlanishi   uchun   ketadigan
maxsalotlar   to’plami   (u   mahsulotlar   istemolining   minumal   me’yori   asosida
hisoblab chiqilgan). Bu to’plam jismoniy ehtiyojlarga mos keladi, zarur kaloriyani
taminlaydi,   asosiy   oziq   moddalar   mavjud   va   ovqatlanishni   tashkil   etishning
ananaviy ko’nikmalariga to’g’ri keladi.
Aholining   turli   ijtimoiy-demografik   guruhlari   uchun   tavsiya   etilayotgan
oziq-ovqat mahsulotlari to’plami (yiliga kg hisobida).
3.3.1-jadval.
Iste’mol savatchasi (Rossiya misolida) 4
T/
R Mahsulot
turi O’rtacha
aholi jon
boshiga Erkakla
r (16-59) Ayollar
(16-59) Pensi-
onelar Bolalar
1 Non
mahsulotlari 130.8 177.0 124.9 119.0 279.0 112.3
2 Kartoshka 124.2 160.0 120.0 90.0 85.0 135.0
3 Sabzavotlar 94.0 80.8 96.8 96.8 85.0 120.0
4 Meva
chevalar 19.4 14.6 12.6 10.6 34.4 44.4
5 Shakar va
qandolat
mahsulotlari 20.7 20.8 19.8 18.8 19.7 16.1
4
  Ushbu jadval mahsulotlar iste’molining minimal me’yori asosida Rossiya fanlar Akademiyasining ovqatlanish 
institutida hisoblab chiqilgan.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 6 Go’sht
mahsulotlari 26.6 32.2 25.0 19.8 18.7 33.5
7 Baliq
mahsulotlari 11.7 12.7 10.7 12.7 8.7 12.5
8 Sut
mahsulotlari 212.4 201.7 179.4 174.1 179.0 303.4
9 Tuxum
(dona) 151.4 180.0 150.0 90.0 150.0 80.0
10 O’simlik
yog’i va
margarin 10.0 11.2 9.8 8.9 6.8 11.7
Shunday   qilib ,   iste ’ mol   savoti   va   yashash   minimumi   insonning   hayot
faoliyatini   to ’ laroq   ta ’ riflash   imkonini   beradi   va   u   aholi   turmush   darajasi ,   hamda ,
daromad   ko ’ rsatkichlari   tizimining   tarkibiy   qismidir .
Kimyoviy   holatni   baholash   natijalariga   qarab ,   odamlarni   shaxsiy   saqlovchi
vositalarisiz   yurish - turishi ,   tehnikalarni ,   inshootlarning   degazatsiyalash   darajasi ,
oziq - ovqatlarni ,   suvlarni   va   boshqa   vositalarni   zararsizlantirish   aniqlanadi .
Kimyoviy   nazorat   kimyoviy   razvedka   jihozlari :   VPXR ,   PXR - MB   yordamida
o ` tkaziladi .
          Demak ,   dozitermik   va   kimyoviy   nazorat   o ` z   vaqtida ,   to ` g ` ri   o ` tkazilsa ,
odamlarning   ish   qobiliyatlarini   va   turmush   darajalarini   birmuncha   saqlash
imkoniyatlariga   ega   bo ` lamiz .
O ’ zbekiston   iste ’ molchilar   huquqlarini   himoya   qilish   jamiyatlari
federatsiyasi   2020- yil   dekabr   oyida   O ’ zbekistonda   iste ’ mol   savatining   hisob -
kitobini   e ’ lon   qildi .   O’rganishlarga   ko’ra,   iste’mol   savatining   miqdori,   taxminan,
2,157 million so’mni tashkil etmoqda.
Iste’mol   savatiga   oziq-ovqat   mahsulotlaridan   non,   yorma   va   dukkakli
mevalar,   go’sht,   sabzavotlar,   poliz,   mevalar   (sitrus   mevalar   va   ziravorlar)   sut
mahsulotlari   kiritilgan.   Shuningdek,   nooziq-ovqat   —   dorilar,   kosmetika   va   uy-
PAGE   \* MERGEFORMAT4 ro’zg’or   buyumlari   va   kommunal   xizmatlar,   transport   xarajatlari   va   qo’shimcha
o’quv kurslari ham o’rin olgan.
Iste’mol   savati   aholining   uchta   ijtimoiy-demografik   guruhi   —   mehnatga
layoqatli aholi, nafaqaxo’rlar va   bolalar uchun ishlab chiqilishi lozim. Federatsiya
bir   oyda   o’rtacha   mehnatga   layoqatli   shaxs   iste’mol   qiladigan   tovar
va   xizmatlarning ro’yxatini ham tayyorlagan:
O’zbekistonda   “iste’mol   savati”   va   “kun   kechirish   uchun   zarur   miqdor”
tushunchalari   joriy   qilinishi,   shuningdek,   ularni   hisoblash   tasniflari   aniqlanishi
to’g’risida   2018-yilda   xabar   berilgandi.   Keyinroq   minimal   iste’mol   savati   va   kun
kechirish   uchun   zarur   miqdorni   hisoblash   tartibi   loyihasi   ham   e’lon   qilingan   edi.
2020-yilda esa   moliya vaziri lavozimida ishlagan Jamshid Qo’chqorov nima uchun
O’zbekistonda hanuzgacha iste’mol savatchasi  va tirikchilik uchun zarur eng kam
miqdor   qancha   ekani   oshkor   qilinmagani   yuzasidan   savolga   “davlat   bunga
kambag’allikni   kamaytirishga   qaratilgan   dastur   ishlab   chiqish   bilan   javob   berishi
mumkinligini”   bildirgan edi.
     
PAGE   \* MERGEFORMAT4 XULOSA
O’zbekiston   Respublikasining   ijtimoiy-iqtisodiy   taraqqiyotida   aholining
turmush darajasi va daromadlari muhim o’rin tutadi. So’nggi yillarda mamlakatda
amalga  oshirilayotgan  islohotlar,  iqtisodiy  o’sish  va  ijtimoiy  siyosatning  samarali
olib borilishi natijasida aholining o’rtacha daromadlari sezilarli darajada oshdi. Ish
haqi   ko’rsatkichlari   va   ijtimoiy   nafaqalar   tizimining   takomillashuvi   odamlarning
yashash   sharoitini   yaxshilashga,   qashshoqlik   darajasini   pasaytirishga   yordam
berdi.   Shuningdek,   mehnat   migratsiyasi   orqali   kelib   tushayotgan   katta   hajmdagi
remittansiyalar   ko’plab   oilalar   uchun   muhim   daromad   manbai   sifatida   xizmat
qilmoqda.
Biroq, shahar va qishloq joylaridagi yashash sharoitlari, daromad darajasi va
ijtimoiy   farovonlik   o’rtasida   sezilarli   tafovutlar   mavjud.   Shaharlarda   aholining
katta   qismi   sifatli   uy-joy,   kommunal   xizmatlar,   ta’lim   va   sog’liqni   saqlash
xizmatlaridan   keng   foydalanmoqda,   qishloq   hududlarida   esa   infratuzilma   va
iqtisodiy   imkoniyatlar   nisbatan   cheklangan.   Shu   bois,   davlat   tomonidan   qishloq
joylarni   rivojlantirish,   u   yerda   yashovchi   aholining   turmush   darajasini   oshirishga
qaratilgan maxsus dasturlar va loyihalar amalga oshirilmoqda.
Sog’liqni   saqlash   va   ta’lim   sohalarida   olib   borilayotgan   modernizatsiya,
yangi   shifoxonalar   va   ta’lim   muassasalarining   barpo   etilishi   aholining   hayot
sifatini   sezilarli   darajada   oshirmoqda.   Ta’lim   tizimidagi   sifat   oshishi   esa   yosh
avlodning kelajakda iqtisodiyot va jamiyat taraqqiyotiga munosib hissa qo’shishini
ta’minlaydi.   Shu   bilan   birga,   ijtimoiy   himoya   tizimi   orqali   ehtiyojmand   oilalarga
ko’rsatilayotgan   yordamlarning   ko’lami   kengayib,   ijtimoiy   adolat   va   tenglik
tamoyillari mustahkamlanmoqda.
Kelajakda   O’zbekiston   aholining   turmush   darajasini   yanada   oshirish   uchun
bir   qator   muhim   vazifalar   mavjud.   Jumladan,   hududlararo   iqtisodiy   tafovutlarni
PAGE   \* MERGEFORMAT4 kamaytirish,   qishloq   joylarda   ish   o’rinlarini   yaratish,   yoshlar   va   xotin-qizlarning
bandligini   ta’minlash,   sog’liqni   saqlash   va   ta’lim   xizmatlarining   sifatini   oshirish,
shuningdek,   ijtimoiy   himoya   tizimini   yanada   takomillashtirish   zarurdir.   Bu
jarayonlar   mamlakatda   ijtimoiy   barqarorlikni   ta’minlash   va   aholining   umumiy
farovonligini oshirish uchun muhim omil hisoblanadi.
Shu   bois,   aholining   turmush   darajasi   va   daromadlarini   yaxshilash   bo’yicha
amalga   oshirilayotgan   siyosat   va   dasturlar   mamlakatning   barqaror   iqtisodiy
rivojlanishi va ijtimoiy farovonligi uchun poydevor yaratadi. Bu esa o’z navbatida,
har  bir  fuqaroning  hayot  sifatini   yaxshilash,  ularning  ijtimoiy  himoya  va  qo’llab-
quvvatlash tizimiga bo’lgan ishonchini  oshirishga xizmat qiladi.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .
1. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi. “Aholi va ijtimoiy-
iqtisodiy ko’rsatkichlar statistik yig’indisi”. Toshkent, 2024.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari va farmonlari:
3. Prezidentning 2021-yil 30-dekabrdagi “Aholining turmush darajasini oshirish 
bo’yicha davlat dasturi”
4. Prezidentning 2023-yil 15-maydagi “Ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish
chora-tadbirlari” haqidagi qarori.
5. Abduqodirov S. “O’zbekiston iqtisodiyoti va ijtimoiy siyosat”. Toshkent: 
“Iqtisodiyot”, 2022.
6. Toshpulatov M. “O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi: muammolar 
va yechimlar”. Toshkent, 2023.
7. Jahongir O. “Aholining migratsiyasi va uning ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri”. 
Toshkent, 2021.
8. Karimov I. “Mehnat migratsiyasi va remittansiyalar iqtisodiyoti”. Toshkent, 
2020.
9. O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi. “Sog’liqni saqlash 
tizimini modernizatsiya qilish bo’yicha yillik hisobot”, 2023.
10. Jahon Banki. “O’zbekiston iqtisodiy tahlillari va ijtimoiy rivojlanish 
hisobotlari”, 2022–2024.
11. Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO). “Mehnat bozori va migratsiya: O’zbekiston 
tajribasi”. 2024.
12. UNESCO. “Ta’lim va sog’liqni saqlash sohasida rivojlanish strategiyalari”. 
Paris, 2022.
13. Mirzaev D. “O’zbekistonning demografik jarayonlari: tug’ilish, o’lim va 
migratsiya”. Toshkent, 2021.
14. Nazarov A. “Ijtimoiy farovonlik va aholi daromadlari tahlili”. Toshkent, 2020.
15. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. “Byudjet siyosati va ijtimoiy 
dasturlar”. Toshkent, 2023.
16. Rasulov N. “Qishloq joylarda iqtisodiy o’sish va ijtimoiy muammolar”. 
Toshkent, 2019.
17. Abdullayev F. “Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda yoshlar roli”. Toshkent, 2022.
18. O’zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi statistik ma’lumotlari, 2024.
PAGE   \* MERGEFORMAT4 19. World Bank Group. “Uzbekistan Economic Update: Progress and Challenges”,
2023.
20. OECD. “Social Policies and Economic Development in Central Asia”, 2021.
21. Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti ilmiy maqolalari 
to’plami, 2020–2024.
22. Global Migration Data Portal. “Migration and Remittances in Central Asia”, 
2022.
23. O’zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi. “Mehnat 
migratsiyasi va uning ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri”, 2023.
24. Shomurodov B. “O’zbekistonning ijtimoiy siyosatida zamonaviy 
tendensiyalar”. Toshkent, 2023.
25. UNICEF. “Children and Women’s Well-being in Uzbekistan”, 2022.
26. O’zbekiston Respublikasi Milliy universiteti. “Aholi salomatligi va uning 
turmush darajasiga ta’siri” bo’yicha ilmiy tadqiqotlar, 2021.
Internet tarmog’i veb - saytlari va manzillari.
1.  www.lex.uz. O’zbekiston Respublikasi elektron qonun hujjatlari to’plami.
2.  www.uza.uz.   O’zbekiston   Respublikasi   Milliy   Axborot   Agentligining
rasmiy veb - sayti.
3.  www.stat.uz.   O’zbekiston   Respublikasi   Davlat   statistika   qo’mitasining
rasmiy veb - sayti.
PAGE   \* MERGEFORMAT4

Aholining tabiiy harakati va undagi o’zgarishlar

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • O’zbekistonda ziyorat turizmi va uning rivojlanish istiqbollari
  • O’zbekistonda sport turizmi va uning imkoniyatlari
  • Turıstık xızmat turları va ularnıng xususıyatları
  • Edge computing va o'rnatilgan tizimlar integratsiyasi
  • Turizmni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning roli

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский