Ajratish va aniqlash metodlari - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	3.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

19 Sotish

Ajratish va aniqlash metodlari

Sotib olish

Mundarija:
Kirish…………………………………………………….................... 3
I bob. Adabiyotlar sharhi…………………………………….......... 4
1.1. Sifat analizi haqida umumiy ma’lumot ……………………...... 4
1.2. Sifat analizida qo’llaniladigan tahlil usullari. …………………. 7
II bob. Tajriba qismi……………………………………………….. 13
2.1. Moddalarni ajratish usulining bajarilish tartibi …… …………… 13
2.2. Molekulalarni aniqlash usulini tahlil qilish…… ..……………… 15
III Bob. Olingan natijalar va ularning muhokamasi ……………. 17
3.1. Ajratish va aniqlash usullarining tatbiqi va ahamiyati.. ………… 17
3.2. Konsentratsiya usullarini tasnifi………………………………… 21
3.3. Aralashmalarni ajratish usullari………………………………… 35
Xulosa………………………………………………………….......... 39
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………….............. 40

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Doimiy kimyoviy tekshiruvsiz normal texnologik
jarayonni saqlash va yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish mumkin emas. Ishlab
chiqarishda kimyoviy analiz yordamida quyidagi vazifalar bajariladi: xom
ashyoning sifati va uning mahsulot ishlab chiqarishga yaroqliligini, optimal xom
ashyo resepturasini aniqlash, chala mahsulot tarkibini tekshirish, tayyor
mahsulotning sifatini aniqlash. Bundan tashqari, chiqindilardan ishlab chiqarishda
yana foydalanish maqsadida ular kimyoviy analiz qilinadi.
Mavzuning maqsadi. Atrof muhitni muhofaza (havo, suv, tuproq,) qilishda
ham kimyoviy analizning ahamiyati beqiyosdir. Kimyoviy analiz kriminalistikada
ham keng qo llaniladi. U arxeologiyada, dunyo okeani va atmosferasini o
rganishda, yangi kosmik apparatlar yaratishda, quyosh sistemasidagi
planetalarning atmosferasini va tuprog ining tarkibini o rganishda muhim ahamiyat
kasb etadi.
Mavzuning vazifalari. Sifat analizi kimyoviy usulda olib borilganda
tekshirilayotgan moddada borligi taxmin qilingan komponent (atom, ion,
molekula) dastlab har xil kimyoviy usullar bilan boshqa birikmaga o’tkazilib,
cho’kmaga tushiriladi, rangli eritma hosil qilinadi, gaz ajratib chiqaradi va b.
So’ngra shular tarkibidan tekshirilayotgan komponent aniqlanadi.
Mavzuning obyekti. Kimyoviy analiz usullari bilan ish ko’rilganda topilishi
lozim bo’lgan element yoki ion o’ziga xos xususiyatli biror birikmaga aylantiriladi
va ayni birikma hosil bo’lganligi ana shu xossalari asosida bilib olinadi. Bunda
sodir bo’ladigan kimyoviy o’zgarish analitik reaksiya, bu reaksiyaga sabab bo’lgan
modda esa reagent deyiladi.
Mavzuning hajmi va tuzulishi. Kurs ishi an’anaga ko’ra kirish, I bob
adabiyotlar sharhi, II bob tajriba qismi, III bob olingan natijalar tahlili, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborati bo’lib, Times New Roman bosma
taboqda, 14 o’lcham va 1,5 intervallarda yozilgan. Kurs ishining hajmi 40
sahifadan tashkil topgan. 11 ta adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
2

I bob. Adabiyotlar sharhi
1.1. Sifat analizi haqida umumiy ma’lumot
S ifat analizi — analitik kimyoning asosiy bo limlaridan biri; analizʻ
qilinayotgan modda yoki moddalar aralashmasidagi elementlar, radikallar,
funksional guruxlar va birikmalarni kimyoviy, fizikkimyoviy, fizikaviy aniklash va
identifikatsiyalash usullari majmui. Sifat analizining muhim tavsifli usullari: 1)
o ziga xoslik (selektivlik) — qidirilayotgan elementni boshqa element ishtirokida
ʻ
aniklash usuli va 2) sezgirlik — nihoyatda oz miqdordagi elementni, ya ni bir
ʼ
tomchi (0,01—0,03 ml) eritmadagi elementni aniklash. Sifat analizining hozirgi
usullarida sezgirlik 1 mkg ga boradi. Anorganik moddalarning klassik Sifat analizi
‘quruq’ yoki ‘ho l’ usulda olib boriladi. Sifat analizining ‘quruq’ usuli bir oz
ʻ
miqdorda bura (tanakor) yoki ‘fosfor tuzi’ (NaNH
4 HPO
4 4H
2 O) qo shib
ʻ
tekshirilayotgan modda kukuni (odatda, metall tuzlari yoki oksidlari) qizdirilganda
gaz gorelkasi alangasi rangining o zgarishiga va rangli shishasimon qotishmalar
ʻ
hosil bo lishiga asoslangan. Sifat analizining ‘ho l’ usuli makro,’yarim makro’,
ʻ ʻ
‘yarim mikro’, mikro va ultramikro usullarga asoslangan.
Suvli eritmalardagi anorganik birikmalarning Sifat analizi ion reaksiyalariga
asoslangan. Sifat analizining kimyoviy usuli bilan bir qatorda fizikaviy,
fizikkimyoviy usullari qam keng qo llanadi. Bu usullar tekshirilayotgan
ʻ
moddalarning optik, elektr, magnit, issiklik, katalitik, adsorbsion va boshqa
xossalarini o rganishga asoslangan [1].
ʻ
А n а litik kimyo, х usus а n miqd о riy а n а liz f а nd а v а ishl а b chiq а rishd а k а tt а
а h а miyatg а eg а . M а s а l а n, n о m а ’lum m о dd а ning kimyoviy f о rmul а si uning
t а rkibiy qisml а rining а n а lizd а t о pilg а n f о iz miqd о rig а q а r а b а niql а n а di. Kimyoviy
а n а liz t е kshirishning eng muhim m е t о di bo’lib, kimyo bil а n а l о q а d о r bo’lg а n
b а rch а f а n s о h а l а rid а k е ng qo’ll а nil а di. Kimyoviy а n а liz min е r а l о giya, g ео l о giya,
fizi о l о giya, mikr о bi о l о giya, m е ditsin а , а gr о n о miya v а t ех nik а f а nl а ri uchun jud а
k а tt а а h а miyatg а eg а . Ishl а b chiq а rish j а r а yonining h а mm а b о sqichl а rid а inj е n е r-
t ех n о l о g ishl а b chiq а ril а yotg а n m а t е ri а ll а rning sif а t v а miqd о riy t а rkibini bilishi
z а rur..
3

А n а litik kimyo, х usus а n miqd о riy а n а liz f а nd а v а ishl а b chiq а rishd а k а tt а
а h а miyatg а eg а . M а s а l а n, n о m а ’lum m о dd а ning kimyoviy f о rmul а si uning
t а rkibiy qisml а rining а n а lizd а t о pilg а n f о iz miqd о rig а q а r а b а niql а n а di. Kimyoviy
а n а liz t е kshirishning eng muhim m е t о di bo’lib, kimyo bil а n а l о q а d о r bo’lg а n
b а rch а f а n s о h а l а rid а k е ng qo’ll а nil а di. Kimyoviy а n а liz min е r а l о giya, g ео l о giya,
fizi о l о giya, mikr о bi о l о giya, m е ditsin а , а gr о n о miya v а t ех nik а f а nl а ri uchun jud а
k а tt а а h а miyatg а eg а . Ishl а b chiq а rish j а r а yonining h а mm а b о sqichl а rid а inj е n е r-
t ех n о l о g ishl а b chiq а ril а yotg а n m а t е ri а ll а rning sif а t v а miqd о riy t а rkibini bilishi
z а rur..
Miqd о riy а n а lizni b о shl а shd а n о ldin t е kshiril а yotg а n m о dd а ning sif а t
t а rkibini а niq bilish k е r а k. T е kshiril а yotg а n m о dd а d а miqd о ri а niql а nishi l о zim
bo’lg а n el е m е ntning b о rligi а vv а ld а n m а ’lum bo’lg а n h о ld а h а m sif а t а n а lizid а n
f о yd а l а nishg а to’g’ri k е l а di, chunki m о dd а ning t а rkibiy qismini а niq bilg а nd а gin а
bizni qiziqtir а yotg а n el е m е ntning miqd о rini а niql а sh m е t о dini to’g’ri t а nl а sh
mumkin [2].
Sifat analizida tekshirilayotgan modda tarkibida qanday elementlar gruppasi
va qanday ionlar bor-yo’qligi aniqlanadi. Masalan ammafosda N
2 , P,H
2 , O
2 ,
elementlar yoki NH +4
,va H
2 PO
4 ionlarning mavjudligi aniqlanadi.
Miqdoriy analizda murakkab modda tarkibidagi elementlarning miqdori
massa protsenti aniqlanadi. Masalan, ammofos tarkibida Р 2 О 5 dan m % borligi
aniqlanadi.
Sifat analizida asosan almashinish reaktsiyasiga duch kelinadi. Ularning
amalga oshishi bir qancha omillarga bog’liq. Reaktsiyani amalga oshiruvchi
omillardan biri reaktsiya natijasida hosil bo’layotgan mahsulotlardan birining kam
eruvchan bo’lishidir, masalan:
AgNO
3 + NaCI = AgCI + NaNO
3
Analitik kimyoda reaktiv sifatida ko’p ishlatiladigan ba‘zi bir organik
reaktivlar ustida to’xtalib o’tamiz.
-nitroza -naftol С
10 Н
6 (NO)(OH) –Ilinskiy reaktivi deb ham ataladi. Undan
kobalt ionini aniqlashda foydalaniladi. Bu reaktivning sirka qislotali eritmasi
4

neytral kobalt tuzi eritmasidan СО 3+
kationi bilan СО [ С
10 Н
6 (NO)O]
3 tarkibli qizil –
kungir rang kompleks birikma hosil qiladi va bu birikma cho’kmaga tushadi.
Ko’pgina organik reaktivlvr ayrim ionlar uchun xususiy reaktivlar yordamida
analiz uchun berilgan eritmaning bir qismi bilan to’g’ridan to’g’ri analitik
reaktsiya o’tkazish mumkin. Shuning uchun ham kishlok xujaligi praktikasida
tuprok usimlik va hayvon organizmidagi mikroelementlar miqdorini aniqlashda
organik reagentlardan foydalaniladi [3,4,5].
Miqdor analizi, miqdoriy analiz — analitik kimyoning asosiy bo limlaridanʻ
biri; tekshirila-yotgan namuna tarkibidagi komponentlar miqdori (massasi,
konsentratsiyasi va shahrik.) yoki miqdoriy nisbatlarni anikdash usullari.
Komponentlar sifatida atomlar, molekulalar, izotoplar, funksional guruhlar, fazalar
va shahrik. bo lishi mumkin. Analiz qilish uchun olingan moddaning mik,doriga
ʻ
ko ra, makrousullar (namuna massasi 0,1 g dan ortiq), yarimmikro-usullar (0,01—
ʻ
0,1 g), mikrousullar (0,001—0,01 g), submikrousullar (0,1– 1 mg) va
ultramikrousullar (0,1 mg dan kam) farq qilinadi. Analiz qilinayotgan modda
komponentlarini namuna tarkibidagi miqdoriga ko ra, shartli ravishda asosiy
ʻ
(massasiga nisbatan 1 — 100%), asosiy bo lmagan (0,01 — 1%) va iz yoki
ʻ
qo shimchalarga (0,01% dan kam) bo linadi.[1]
ʻ ʻ
5

1.2. Sifat analizida qo’llaniladigan tahlil usullari
Moddaning tahlili – deganda turli (kimyoviy, fizikaviy) usullar yordamida
moddaning kimyoviy tarkibiga doir ma’lumotlarni to‘plab tahlil etish tushuniladi.
Tahlil asosini tashkil etuvchi tamoillar: bayoni tahlil usulini tashkil etadi.
Tahlilning bajarilish tartibi – reaksiya sharoiti, harorati kabi omillar bayoni,
tahlil uslubi deyiladi.
Analitik kimyo farmatsevtik, toksikologik farmakognoziya va dori vositalari
texnologiyasi kabi mutaxassislik fanlarga zamin tayyorlaydi.
Analitik kimyo 3 tarkibiy qismi:
Sifat, miqdoriy va uskunaviy tahlil usullaridan iborat bo‘lib, uskunaviy usul
dastlabki ikkala usulda xam qo‘llanadi [6].
1. Kimyoviy sifat tahlilning maqsadi – modda tarkibidagi element, ion,
atomlar guruxi, molekulalarni ochish – ya’ni mavjudligini isbotlash.
2. Kimyoviy miqdoriy tahlilning maqsadi – moddaning miqdoriy tarkibi,
ya’ni undagi element (ashyodagi moddalar) miqdoriy nisbatlarini aniqlashdan
iborat.
3. Uskunaviy usullarda moddaning sifat va miqdoriy tarkibi fizik asboblar
vositasida modda (ashyo) fizik-kimyoviy xossalarini o‘rganish asosida bajariladi.
2. Analitik reaksiya va reagent haqida tushuncha
Biror tashqi belgi – cho‘kma yoki gaz ajralishi, cho‘kmani erishi, rang
o‘zgarishi kabi tashqi samara bilan boradigan reaksiyalar analitik reaksiya deyiladi.
Eritmadan izlanuvchi ionni ochish uchun ishlatiladigan reaktiv – reagent deb
ataladi. Reagentlar (reaksiyalar) uch turga bo‘linadi:
a) Spetsifik (maxsus) reagent murakkab aralashmadagi faqat bitta iongagina
xos tashqi samara beradi – NH
4 +
+ OH -
→ H
2 O + NH
3 ↑
b) Selektiv reagent (yoki reaksiya) tashqi belgisi, xalaqit beruvchi ionlar
bo‘lmaganda, ayrim ionlargagina xos bo‘ladi
2Ag +
+ CrO
4 3-
→ 2Ag
2 CrO
4 ↓ to‘qsariq (Ba 2+
, Pb 2+
, Sr +2
lar) uchun sariq
cho‘kma
6

v) Guruh reagenti (reaksiya)ning tashqi belgisi ionlar guruxi uchun bir xil
bo‘ladi. Aq +
, Hq
2 2+
, Pb 2+
kationlar guruhi xlorid ionlar bilan bir xil oq rangli
cho‘kma hosil qiladi.
Tozaligiga ko‘ra reagentlar 6 turga bo‘lingan.
1-jadval
№ Reagent Belgisi Ifloslikni foiz
miqdori
1. Texnik “t” 1
2. Tozalangan “o” 0,1
3. Toza “ch” 0,01
4. Tahlil uchun toza “ch.d.a” 0,001
5. Kimyoviy toza “x.ch” 0,001
6. Juda toza “osobo chist” 10 -4
– 10 -5

3. Tahlil turlarining tasnifi
I. Analitik kimyoda maqsadga ko‘ra moddalarni element, funksional,
molekulyar va fazoviy xolatlari tahlil etiladi:
Element tahlilda – moddaning tarkibida qanaqa elementlar va qanday
nisbatlarda borligi aniqlanadi.
Funksional tahlilda – turli funksional guruxlar amino–NH
2 , nitrito– NO
2 -
,
karbonil C=O, karboksil COOH, gidroksil ОН va boshqa guruxlar borliga
aniqlanadi.
Molekulyar tahlilda – murakkab modda (ashyo)ning molekulyar tarkibi
aniqlanadi.
Fazoviy tahlilda – tahlil etilayotgan tizimni fazoviy tarkibi (qattiq, suyuq, gaz,
kristall, amorf) qismlari ochiladi va aniqlanadi.
Farmatsevtik tahlilda dori vositalari sifat va miqdoriy tarkibi; farmakopeya
usullari ya’ni Davlat tomonidan tasdiqlangan Farmakopeya maqolalari –
umumdavlat standartlar to‘plamida keltirilgan analitik reaksiyalar vasitasida,
7

nazorat etiladi. Farmakopeya maqolasi ishlab chiqilmagan biror dori ishlab
chiqorishga tavsiya etilmaydi [8].
II. Tahlil uchun olingan namuna massasi (eritma xajmi)ga ko‘ra tahlilni
quyidagi turlari mavjud.
2-jadval
№ Tahlil usuli Massa, g Xajmi ml
1. Gramm (makro-usul) 1 – 10 10 – 100
2. Detsi-santi gramm (yarim-mikro) 0,05 – 0,5 1 – 10
3. Milli mikrogramm (mikro usul) 10 -3
– 10 -6
10 -1
– 10 -4
4. Mikro-nonogramm tahlil (ultramikro
usul) 10 -6
– 10 -9
10 -4
– 10 -6
III. Analitik reaksiyani bajarish uslubiga ko‘ra:
1.Quruq usul: – quruq tuzlarda bajariladi
a) Alangani bo‘yalish reaksiyasi: Na +
– cariq, Sr 2+
– qizil, K +
– binafsha
ranglarga alangani bo‘yaydi.
b) Quruq tuzlarni tuyish (ezish)
FeCl
3 + 3NH
4 NCS → 3NH
4 Cl + Fe(NCS)
3 qizil v) Tuzlarni cho‘g‘latib dur
xosil qilish
3NaNH
4 HPO
4 + 2Cr(OH)
3 t˚ → Na
3 PO
4 · CrPO
4 yashil yoqut 2.Xo‘l usulda
tuzlarni suvdagi eritmalari o‘zaro ta’sir etiladi:
BaCl
2 + Na
2 CO
3 → 2NaCl + BaCO
3 ↓ oq
↓BaCO
3 + 2CH
3 COOH → Ba(CH
3 COO)
2 + H
2 CO
3
NaHCO
3 + CH
3 COOH → CH
3 COONa + H
2 O + CO
2 ↑
och xavorang CuSO
4 + 4NH
4 ON → 4H
2 O + [Cu(NH
3 )
4 ] SO
4 yorqin ko‘k
Tahlilni tomchi, mikrokristalloskopik va boshqa usullari ham mavjud.
IV. Reaksiyalarni bajarish tartibiga ko‘ra:
1) Tizimli tahlilda – guruh reagenti ta’sirida murakkab aralashma ionlarning
ayrim guruhlariga ajratib, so‘ngra ma’lum izchillik, tartibda ochiladi.
8

2) Karsli tahlilda – izlanayotgan ion eritmaning ayrim bir ulushi (qismidan)
maxsus yoki selektiv reagent vositasida istalgan tartibda ochiladi.
4. Analitik reaksiyaning sezgirligi
Reagent analitik samara berishi uchun kifoya etadigan ochiluvchi ionning
minimal (eng kichik) konsentratsiyasi analitik reaksiyaning sezgirligi deyiladi.
Masalan: 1g K +
ionni 13000ml (13l) suvdagi eritmasi 2-3 tomchisiga 1 tomchi
natriy geksanitrokobaltat tomizilsa sariq cho‘kma xosil bo‘ladi (1 :
13000)
2K +
+ Na +
+ [Co(NO
2 )
6 ] 3+
→ K
2 Na[Co(NO
2 )
6 ]↓ sariq bundanda suyultirilgan
eritmada analitik samara kuzatilmaydi.
K +
ionini uzum kislotasining nordan tuzi eritmasi bilan ochish K +
ionini
konsentratsiyasi 13 barovar ko‘p ya’ni 1000ml suvda 1g K +
mavjud bulganda ham,
analitik samara, oq cho‘kma xosil bo‘ladi, undan kichak
konsentratsiyada analitik samara kuzatilmaydi
K +
+ HC
4 H
4 O
6 -
→ KHC
4 H
4 O
6 -
↓ 1 : 1000
Binobarin birinchi reaksiya ikkinchisiga nisbatan 13 marta sezgir. Analitik
reaksiyaning sezgirligi uzviy bog’langan to’rt o’lchamlarda ifodalanadi.
1. Ochish minimum – m (mkg) chegaraviy suyultirilgan eritmaning minimal
hajmida ochilishi mumkin bo’lgan modda (ion)ning mikrogrammlarda ifodalangan
minimal massasi (1mkg = 10 -6
g).
2. Minimal xajm V
min – chegaraviy suyultirilgan eritmaning analitik samara
kuzatilishiga kifoya etadigan eng kichik hajmi.
3. Chegaraviy konsentratsiya, C
lim – ayni reaksiya bilan ochilishi mumkin
bo’lgan ionning g/sm 3
birlikda ifodalangan eng kichik konsentratsiyasi.
4. Suyultirish chegarasi, W - tarkibida bir gramm ochiluvchi ion tutgan,
chegaraviy suyultirilgan, eritmaning maksimal hajmi, sm 3
/g birlikda ifodalanadi
C
lim = 1/W.
Analitik reaksiyaning to’rtta o’lchami o’zaro quyidagicha bog’langan: m
= C
lim · V
min · 10 6
= V
min · 10 6
/W

9

Masala: Ammoniy NH
4 +
kationini spetsifik reaksiyasi tarkibida 2,5·10 -3
mkg
NH
4 +
bo’lgan bir tomchi, ya ni 0,05 ml, eritmada analitik samara beradi (ishqor‟
ta sir etilsa ammiak ajraladi). Reaksiyani chegaraviy C
‟
lim konsentratsiyasini va
suyultirish chegarasi W hisoblang.
Echish: C
lim = m/V
min · 10 6
= 2,5 · 10 -3
/0,05 · 10 6
= 5 · 10 -8
g/sm 3
W = 1/C
lim = 1/5 · 10 -8
g/sm 3
= 1 : 2.000.000 ml YOki W = 1g (NH
4 +
) : 2000
litrda
Analitik reaksiyaning samarasiga ta sir etuvchi omillar
‟
Analitik reaksiya samarasiga xarorat, muhit, halaqit beruvchi ionni
niqoblovchi moddalar ta sir etadi.
‟
Misol: 1) K +
+ HC
4 H
4 O
6 -
→ KHC
4 H
4 O
6 ↓ reaksiyasida, neytral muxitda,
probirka devorlarini ichki tomonidan shisha tayoqcha bilan ishqalab,
sovutilgandagina tegishli samara, oq kristall cho’kma, hosil bo’ladi.
2) K +
kationini natriy kobaltinitrit bilan ochishda, o’xshash samara bergani
sababli, xalaqit beruvchi NH
4 +
kationini niqoblash formalin ta sirida xosil bo’lgan
‟
kislotani soda bilan neytrallab bajariladi
4NH
4 Cl + 6CH
2 O → (CH
2 )
6 N
4 + 4HCl + 6H
2 O
4H Cl + 2Na
2 SO
3 → 4NaCl + 2H
2 O + 2SO
2
6. Kationlar tasnifi
Kation va anionlarning tahlili ularning tasnifiga ko’ra bajariladi. Analitik
kimyodan dastlabki darslikni yozgan prof. Menshutkin taklif etgan, mumtoz –
sulfidli, klassifikatsiya kationlarni sulfid ioni bilan hosil qilgan sulfidlari
hossalarini farqiga asoslangan. Bu tasnifda gurux reagenti sifatida zaharli N
2 S
eritmasi qo’llanishi sababli hozirgi vaqtda sifat tahlil, kationlarni kislota-asos
xossalariga ko’ra tuzilgan tasnif asosida bajariladi.
10

3-jadval
Kationlarning kislota-asos tasnifi
Gurux Kationlar Gurux reagenti Gurux nomi Cho’kma xossalari
I Na +
K +
NH
4 +
Yo’q – –
II Ag+ Pb
2 + Hg
2 HCl Xloridlar Xloridlari suvda
erimaydi
III Ca 2+
, Sr 2+
,
Ba 2+
, (Pb 2+
) 2n H
2 SO
4 Sulfatlar Sulfatlari suvda
erimaydi
IV Al 3+
Zn 2+
Cr 3+
2n NaOH+H
2 O
2 Amfolitlar Gidroksidlari
suvda eri - maydi ,
lekin ishqorning
mo ’ l miqdorida
eriydi
V Mq 2+
Mn 2+
Fe 2+
Fe 3+
Bi 3+ NaOH yoki
NH
4 OH Gidroksidlar Gidroksidlari
suvdava
ishqorning mo’l
miqdorida ham
erimaydi
VI Co 2+
, Ni 2+
,
Cu 2+
Cd 2+
,
Hg 2+ Konsentrik
ammiak Ammiakatlar Gidroksidlari
konsentrlangan
ammiakda eriydi
11

II bob. Tajriba qismi
2.1. Moddalarni ajratish usulining bajarilish tartibi
Analiz qilishda avval moddalarning sifat tarkibi aniqlanadi, ya’ni u qanday
elementlardan, element guruhlaridan yoki ionlardan tarkib topganligi haqidagi
masala hal qilinadi, so’ngra moddaning miqdoriy tarkibini aniqlashga o’tiladi.
Moddaning tarkibiga qanday element yoki ionlar kirishini topish, aniqlash
sifat analizining vazifasidir.
1) Sifat analizning kimyoviy usullari bilan ish ko’rilganda topilishi lozim
bo’lgan element yoki ion o’ziga xos xususiyatlari biror birikmaga aylantiriladi va
ayni birikma hosil bo’lganligi ana shu xossalari asosida bilib olinadi.Bunda sodir
bo’ladigan kimyoviy o’zgarish analitik reaktsiya, bu reaktsiyaga sabab bo’lgan
modda esa reagent deyiladi. 2) Analizning fizik-kimyoviy reaktsiya asosida hosil
qilingan modda rangli eritmasining rang intensivligi shu moddaning
kontsentratsiyasiga bog’liqligiga, yoki aniqlanadigan modda eritmasi orqali
o’tayotgan elektr toki shu modda kontsentratsiyasiga bog’liqligiga asoslangan va
hokazo juda ko’plab misollar keltirish mumkin.
Analizning fizikaviy usullari, moddaning kimyoviy tarkibi bilan uning ayrim
fizikaviy xossalari o’rtasidagi bog’lanishga asoslangan.Masalan, spektral analizda
modda gorelka alangasiga yoki elektr yoyiga kiritilganda sodir bo’ladigan
nurlanish spektri aniqlanayotgan elementar uchun xos chiziqlar bo’lishiga qarab,
berilgan moddada o’sha elementlar bor yo’qligi haqida, chiziqlar ravshanlik
darajasi asosida ularning miqdori to’g’risida fikr yuritiladi. Bu usul juda
seziluvchan bo’lib elementlarni 10-6-10-8 g gacha miqdorini aniqlashga imkon
beradi.
Lyuminestsent analiz moddalarning lyuminestsentsiyalanishiga asoslangan,
ya’ni bunda modda o’ziga tushayotgan ultrabinafsha yoki boshqa nurlar ta’sirida
o’ziga xos nurlar chiqarib lyuminestsentsiyalanadi. Lyuminestsentsiyaning
intensivligi va rangi turli moddalarni sifat va miqdoriy aniqlashda analitik belgilar
hisoblanadi.(sezgirligi 10-10 g) Analitik reaktsiyalarni bajarishda ishlatiladigan
12

modda miqdorlariga qarab sifat analizda makro-(0,5-1,0 g),mikro-(0,005-0,01g)-,
yarimmikro (0,02-0.05 g)-, va ultramikro ( 1 mg)- usullardan foydalaniladi.
Mikroanalizda juda seziluchan reaktsiyalardan foydalaniladi, reaktsiyalar
mikrokristalloskopik yoki tomchi usuli yordamida olib boriladi.
mikrokristolloskopik usul bilan analiz qilishda reaktsiyalar odatda shisha plastinka
ustida olib boriladi va hosil bo’lgan kristallar shaklini ko’rib izlanayotgan ion(yoki
element) bor-yo’qligi haqida bir fikrga kelinadi. tomchi usulida eritma rangi
o’zgaruvchan yoki rangli cho’kmalar hosil bo’ladigan reaktsiyalar qo’llaniladi.
Agar kam eruvchan birikma to’la dissotsilanmasa, ya’ni eritmada ionlar bilan
dissotsilanmagan molekulalar yoki to’la dissotsilanmagan molekulalar bo’ladi. Bu
ko’pincha anorganik ion bilan organik reagentlarning bergan birikmalari (8-
oksixinolin, DMG va hok.) va shu bilan birga ko’pgina sulfidlar, ayrim
galogenidlar va boshqa birikmalardir. . Eritmada bir ismli ionning kontsentratsiyasi
oshirilganda MA birikmaning eruvchanligi MA EKMA qiymatiga intiladi.
Masalan, AgCl ning quyi erish chegarasi quyidagiga teng:
S+AgCl+ AgCl + EK AgCl+ 1,1+103+1,8+10-10+2,0=107mol/l.
Kam eruvchan birikmaning to’yingan eritmasida kuchli kislota bilan hosil
qilgan dissotsilanmagan molekulalari kontsentratsiyasi odatda 2-3% dan oshmaydi.
Biroq organik cho’ktiruvchili (va boshqa) birikmalarda eruvchanlik deyarli
dissotsilanmagan molekulalar kontsentratsiyasi bilan aniqlanadi (cho’ktiruvchini
ozroq olinganda).
13

2.2. Molekulalarni aniqlash usulini tahlil qilish
Analitik reaktsiyalar «ho’l» va «quruq» usullar bilan o’tkazilishi mumkin.
Quruq usulda modda va reaktivlar quruq holda olinadi va reaktsiyani qizdirish
bilan olib boriladi.
2) Ho’l usulda esa tekshirilayotgan modda bilan tegishli reaktivlarning o’zaro
ta’siri eritmalarda kuzatiladi.
«Quruq» usul bilan o’tkaziladigan reaktsiyalar qatoriga metall tuzlarining
alangani bo’yash bilan boradigan reaktsiyalarni kiritish mumkin. Platina simga
natriy tuzlari yuqtirilib gaz gorelkasi alangasiga tutilsa, alanga sariq rangga, kaliy
tuzlarida-binafsha rangga, Sr tuzlarida-och qizil rangga, Ba tuzlarida-yashil rangga
bo’yaladi. Bura Na
2 B
4 O
7* 10H
2 O yoki NaNH
4 HPO
4 * 4H
2 O lar ba’zi metallarning
tuzlari bilan qotishtirilganda rangli marvarid(shisha)lar hosil bo’lishi va hokazolar
quruq usulga misol bo’la oladi. Bu usullar piroximiyaviy usullar deyiladi.
Ba’zan tekshirilayotgan quruq moddani birorta quruq reaktiv bilan qo’shib
aralashtirish(ishqalash) usuli ham qo’llaniladi. Bu usulni Flavitskiy(1848-1917)
tavsiya qilgan bo’lib, bunda topilishi lozim bo’lgan elementlarning rangli
birikmalari hosil bo’ladi. masalan, CoSO
4 ning bir necha kristallarini NH
4 CNS
kristallariga qo’shib chinni plastinkada aralashtirilsa, ko’k rangli kompleks tuz
hosil bo’ladi.
CoSO
4 + 4 NH
4 CNS + (NH
4 )
2 [Co(SNC)
4 ] + (NH
4 )
2 SO
4 ko’k rangli
Bu reaktsiyalar juda oz miqdordagi moddalr bilan o’tkazilishi mumkin.
Ko’pincha sifat analizi «ho’l» usul bilan o’tkaziladi. Bularni o’tkazish uchun
tekshirilayotgan modda oldindan eritilgan bo’lishi kerak. Odatda erituvchi sifatida
suv ishlatiladi, agar modda suvda erimasa, kislotada eritiladi. Kislotada eritilgan
modda kimyoviy o’zgarishga uchrab, suvda oson eriydigan bironta tuzga aylanadi.
Sifat analizida faqat biror tashqi effekt, ya’ni reaktsiyaning haqiqatda
bo’layotganligini ko’rsatuvchi har bir o’zgarishlar bilan boradigan
reaktsiyalardangina foydalaniladi. Odatda bunday tashqi effektlar: a) eritmalar
rangining o’zgarishi cho’kma tushishi (yoki erib ketishi) gaz ajratib chiqishidan
iborat bo’ladi.
14

Cho’kma hosil bo’lishi va eritma rangining o’zgarishi sodir bo’ladigan
reaktsiyalar eng ko’p qo’llaniladigan reaktsiyalardir.
Ho’l usulda boradigan reaktsiyalar, odatda oddiy va murakkab ionlar o’rtasida
boradi, demak biz bu reaktsiyalarni emas, balki ularning ionlarini topamiz.
Masalan, xloridlar eritmasidan Cl- ni topish uchun unga AgNO
3 eritmasi ta’sir
ettiriladi. Bunda suzmasimon oq cho’kma hosil bo’ladi.
HCl + AgNO
3 = AgCl+ HNO
3
CaCl
2 + 2 AgNO
3 = 2 AgCl + Ca(NO
3 )
2 va hokazo.
Sistematik analizda ionlar murakkab aralashmalardan ayrim-ayrim holda emas,
guruh-guruh qilib ajratiladi, bunda ularni guruh reagenti deb ataluvchi ba’zi
reaktivlar ta’siriga bir xil munosabatda bo’lishidan foydalaniladi. Guruh reagenti
ma’lum talablarga javob berishi kerak:
U kationlarni amalda to’liq cho’ktirish kerak(cho’ktirilgandan so’ng eritmada
qolgan kation kontsentratsiyasi 10-6 mol / l dan oshmasligi kerak);
keyingi analizni o’tkazish uchun hosil bo’lgan cho’kma kislotalarda oson
eriydigan bo’lishi kerak;
ortiqcha qo’shilgan reagent eritmada qolgan ionlarni aniqlashga halal
bermasligi kerak.
Sifat analizida kation va anionlarning klassifikatsiyasi. Kationlar
klassifikatsiyasi.
Sifat analizida kationlarni klas-sifikatsiyalashning bir necha usullari
(sxemalari) bor: Vodorod sulfidli usul: bu metall sulfidlarining turlicha erishiga
asoslangan.
Vodorod sulfidsiz usullar:
a) kislota-ishqorli
b) ammiak-fosfatli
s) atsetat-amidli va hokazo.
15

III Bob. Olingan natijalar va ularning muhokamasi
3.1. Ajratish va aniqlash usullarining tatbiqi va ahamiyati
Organik moddalarning tozalik darajasini aniqlash uchun ularning
fizik konstantalari (suyuqlanish va qaynash harorati, sindirish k o 'rsa tk ic h i)
aniqlanadi. So’nggi yillarda erishilgan yutuqlar fizik-kimyoviy tadqiqot usullaridan
keng foydalanish imkoniyatini yaratdi. Ayniqsa, xrotografik tahlil usuli yuqori
samaradorlikka ega ekanligi barcha tadqiqotchilar tomonidan
e ’tirof etilmoqda.
Organik moddalarning individualligi va tozaligiga shubha qolmagandan keyin
uning tarkibi tahlil qilinadi. Sifat tahlili yordamida uning qanday elementlardan
tarkib topgani aniqlanadi. Organik moddalar, asosan, uglerod va vodoroddan
iborat bo'ladi. Bundan tashqari, ularning tarkibida azot, kislorod, oitingugurt
va galogen atom lari ham bo'ladi. Bu elem entlarni aniqlash uch un ular
barqaror anorganik m oddalar shakliga o'tkaziladi va analitik kimyo yordamida
tahlil qilinadi.
Organik m oddalar tarkibida ayrim elem entlar mavjudligi aniqlangach,
endi birikm adagi har qaysi elem entning m iqdorini bilishim iz lozim , bu,
o 'z navbatida, uning m olekulyar massasi va form ulasini aniqlashga im kon
tug'diradi. M iqdor tahlilida tekshiriladigan m odda yondiriladi va yonish
mahsulotlari miqdori aniqlanadi. M olekulyar form ulaning aniqlanishi uning
tuzilishini, ya’ni molekuladagi atom larning bog'lanish tartibini o'rganishdagi
birinchi qadam hisoblanadi. Yondirish uchun olingan modda miqdoriga qarab
m akrotahlil (0,1-0,5 g), yarim mikrotahlil (10-50 mg) va m ikrotahlil (1-10
mg) usullariga ajratiladi.
Buning uchun moddaning aniq miqdori toza kislorod oqimida yoqiladi. Hosil
bo'lgan CO
2 va H
2 O m iqdori aniq o'lchagichlar yordam ida qayd etiladi. Eng
oddiy usulda suv “angidron ”magniy perxloratiga Mg(C1O
4 )
2 , karbonat angidridi
KOH eritmasiga yuttiriladi va m assalarning ortishidan hosil bo'lgan CO
2 va H
2 O
miqdori topiladi.
16

Azotni aniqlash. Azot, odatda, Dyuma usuli bilan topiladi. Buning u chun
m odda C O
2 oqimida C uO tarkibidagi kislorod hisobidan yoqiladi. Ajralib
chiqqan elem entar azotning hajmi o'lchanadi. Azotni aniqlashning ikkinchi,
Keldal usuli b o 'y ich a m oddaning aniq m iqdori k on sentrlan gan H
2 SO
4
ishtirokida oksidlanadi. Bu jarayonda barcha azot (NH
4 )
2 SO tuzi shakliga
o'tkaziladi. Ishqor ta ’sirida tuzdan ajralib chiqqan am m iak xlorid kislotasi
bilan titrlanadi va azotning miqdori topiladi.
So'nggi yillarda С , H, N e le m e n tla r n in g m iq d o riy a n iq la s h
avtom atlashtirilgan asboblarda 5-8 daqiqa davom ida bajarilm oqda. Buning
uchun m odda nam unasi yondirilganda hosil bo'lgan CO
2 va H
2 O gaz
xromatograflariga yuboriladi va modda tarkibidagi С , H, N m iqdori foizlarda
aniq hisoblab chiqariladi. Buning uchun tekshiriladigan modda tarkibidagi
galogenlar kum ush nitrati ta ’sirida cho'km aga tushiriladi va uni ajratib olib
galogen miqdori topiladi. Qurilish materiallarining asosi hisoblangan silikatlar va
qovushtiruvchi moddalar murakkab kimyoviy tuzilishga ega va tarkibida SiO
2 ,
Fe
2 O
3 , FeO, A1
2 O
3 , CaO, MgO, K
2 O, Na
2 O va b. bo’ladi. Shuning uchun ularni
analiz qilishda analitik kimyoviy kompleks usullardan foydalaniladi. Ulardan
qanday mahsulot ishlab chiqarish mo’ljallanganiga qarab xom ashyo tarkibi
o’zgartiriladi. Mineral xom ashyo tekshirilganda uning asosiy komponentlar
miqdori aniqlanadi. Masalan, deraza oynalari ishlab chiqarishda xom ashyo
tarkibida FeO va Fe
2 0
3 ning miqdori 0,1% dan oshmasligi kerak, aks holda shisha
sariq, yoki yashil rangli bo’lib qoladi. Kimyoviy analiz qo’lda, avtomatlashtirilgan
(yarim avtomat) va avtomatik usullarda bajariladi. Hozirgi vaqtda ishlab
chiqarishda asosan kompleks avtomatlashtirilgan texnologiyalarda avtomatik
analiz usulidan foydalanilmoqda.
Ajratish va kontsentratsiya usullari Analitik kimyo usullari tasnifiga yana
qaytaylik: I - materiallardan namuna olish (namuna olish va tahlil uchun
namunalarni tayyorlash); II - tarkibiy qismlarni ajratish va konsentratsiyasi; III -
aniqlash (identifikatsiya qilish), ya'ni. sifatli tahlil; IV - ta'rif. Yuqorida biz
Analitik kimyo usullarining 1-guruhi bilan tanishdik; bundan keyin biz analitik
17

kimyo usullarining 2-guruhini ko'rib chiqamiz: tarkibiy qismlarni ajratish va
konsentratsiyasi. Murakkab moddalarni tahlil qilishda u yoki bu elementni
to'g'ridan-to'g'ri aniqlash (hamroh bo'ladigan elementlarni ajratmasdan) har doim
ham mumkin emas, chunki ma'lum va ishlatilgan reagentlarning faqat bir nechtasi
o'ziga xos xususiyatga ega va bu qiziqish elementini aniqlashga imkon beradi.
boshqalarning mavjudligi. Bilan birga keladigan elementlarning aralashuv ta'siri
nafaqat haqiqatda ham namoyon bo'ladi.
Shuning uchun, aksariyat hollarda, xalaqit beradigan elementlarni ajratishga
murojaat qilish kerak. Shuni yodda tutish kerakki, agar biron bir usul ba'zi bir
aralashmalardan u yoki bu elementni ajratishda to'liq qoniqarli natijalar beradigan
bo'lsa, unda bu boshqa sharoitlarda xuddi shu usul bilan to'g'ri natijalar olishiga
umuman kafolat bermaydi. Amaliyotda duch kelishi mumkin bo'lgan minglab
mumkin bo'lgan kombinatsiyalarning har birida usulni sinab ko'rish mumkin emas;
va istisnosiz barcha hollarda qo'llanilishi mumkin bo'lgan bunday usulni ishlab
chiqish mutlaqo mumkin emas. Ajratish usulini tanlab, so'ngra tanlangan usul
bo'yicha ajratish jarayonini o'zi amalga oshirayotganda, nafaqat tekshirilayotgan
moddaning tarkibiy qismlarini aniqlashda to'g'ri natijalarga erishish uchun, balki
ushbu tarkibiy qismlardan hech birini umuman "yo'qotmaslik" uchun. Ajratish
usullari elementlarning aralashmalarini ("izlari") konsentratsiyalash usullarining
asosini tashkil etadi. Iz elementlarini aniqlashda yuqori sezgir instrumental
usullardan foydalaniladi, ammo asosiy elementning milliardlab atomlariga bitta
nopoklik atomini aniqlash haqida gap ketganda. Masalan, yarimo'tkazgichli
kremniy yoki germaniyada biron bir usul bilan aniqlab bo'lmaydi, chunki har
qanday analitik usul ko'pgina elementlar uchun erishilgan chegaraga ega. xost
elementining milliardlab atomlariga bitta nopoklik atomini aniqlash haqida gap
ketganda. Masalan, yarimo'tkazgichli kremniy yoki germaniyada biron bir usul
bilan aniqlab bo'lmaydi, chunki har qanday analitik usul ko'pgina elementlar uchun
erishilgan chegaraga ega. xost elementining milliardlab atomlariga bitta nopoklik
atomini aniqlash haqida gap ketganda. Masalan, yarimo'tkazgichli kremniy yoki
18

germaniyada biron bir usul bilan aniqlab bo'lmaydi, chunki har qanday analitik
usul ko'pgina elementlar uchun erishilgan chegaraga ega.
To'g'ridan-to'g'ri instrumental usullarni ko'pgina murakkab ob'ektlarni tahlil
qilishda na namunadagi tarkibiy qismlarning bir hil bo'lmagan (bir xil bo'lmagan)
taqsimlanishi yoki ma'lum kompozitsiyaning standart namunalari mavjud
bo'lmaganda kalibrlash qiyinchiliklari tufayli ko'pincha ishlatish mumkin emas.
Bunday hollarda mikrokomponentlarning kontsentratsiyasiga, ya'ni
makrokomponent yoki nopoklik elementlarining asosiy qismini mos ravishda
ajratishga, so'ngra hosil bo'lgan mikrokomponentlar kontsentratsiyasini turli xil
kimyoviy va instrumental usullar bilan tahlil qilishga murojaat qilinadi. Shuning
uchun, laboratoriya namunasini va uning parchalanishini olgandan so'ng, ko'p
hollarda konsentratsiyali mikrokomponentlarga murojaat qilishadi, ya'ni
makrokomponentning asosiy qismini mos ravishda ajratish, yoki turli xil kimyoviy
va instrumental usullar bilan mikrokomponentlar tarkibidagi hosil bo'lgan
kontsentratni keyinchalik tahlil qilish bilan nopoklik elementlari. Shunday qilib,
ajratish va kontsentratsiya operatsiyalari bir-biridan faqat ajratilgan tarkibiy
qismlarning konsentratsiyasida farq qiladigan bir xil jarayonlarga asoslangan.
Ajratish - bu operatsiya (jarayon), buning natijasida dastlabki aralashmani tashkil
etuvchi tarkibiy qismlar bir-biridan ajralib chiqadi va ularning kontsentratsiyalari
farq qilmasligi yoki bir-biridan kam farq qilishi mumkin (boshqacha aytganda,
solishtirish mumkin bo'lgan kontsentratsiyali komponentlar ajratilgan).
Konsentratsiya - bu aralashmalar (mikrokomponentlar) darajasida bo'lgan
tarkibiy qismlarning konsentratsiyasi yoki miqdorining asosiy komponent
(makrokomponent) konsentratsiyasi yoki miqdoriga nisbatini oshiradigan
operatsiya (jarayon). Ikkinchi holatda, biz kontsentratsiyasida keskin farq qiladigan
tarkibiy qismlarni ajratish haqida gapiramiz. Ajratish va kontsentratsiya uchun
ko'pincha ajratilgan tarkibiy qismlarning kimyoviy va fizik xususiyatlari
(eruvchanligi, sorbsiyasi, elektrokimyoviy xususiyatlari, qaynash temperaturasi,
sublimatsiya harorati, ionlarning agregatsiya holati va kattaligi, zaryadlarning
farqiga asoslanib bir xil usullardan foydalaniladi. yoki massalar va boshqalar).
19

3.2. Konsentratsiya usullarini tasnifi
Konsentratsiya usullarini tasnifi ishlatilgan ajratish jarayonining xususiyatiga
asoslanishi mumkin, yoki ularni fazalar soni va tabiati asosida tasniflash mumkin,
kontsentratsiya jarayonida ishtirok etish. Birinchi yondashuvda, avvalo, ikkita usul
guruhini ajratish mumkin: 1) kimyoviy va fizik-kimyoviy usullar; 2) jismoniy
usullar. Biroq, bu bo'linish shartli, chunki ular o'rtasida aniq chegaralar yo'q.
Birinchi usul usullari ko'pincha kimyoviy transformatsiyalardan so'ng
distillashni, yog'ingarchilik va koprektipitatsiyani, tahlilning erishi, suyuqlikni
olish, ion almashinuvi, sorbsiya, flotatsiya, kimyoviy transport reaktsiyalari,
matritsaning qisman erishi, elektrokimyoviy usullar (elektroliz, voltammetriya) ni
o'z ichiga oladi. ). Ikkinchi guruhga zonalarning erishi, vakuumda bug'lanishi va
sublimatsiyasi, ionlarning magnit ajratilishi, distillash, kristallanish, filtrlash, jel
filtratsiyasi, ultrasentrifugatsiya kiradi. Kimyoviy konsentratsiya usullari bir nechta
kamchiliklarga ega. Birinchidan, juda past konsentratsiyalar va juda oz miqdordagi
mutlaq miqdorlar tufayli har doim analitikning bir qismini yo'qotish xavfi mavjud.
Ikkinchidan, kimyoviy operatsiyalar paytida ifloslanish ehtimoli asosiy xavf
hisoblanadi. Kimyoviy kontsentratsiya paytida ifloslanish manbalari juda xilma-
xildir: reaktivlar, idishlar, apparatlar, laboratoriya havosi. Bo'sh eksperiment uchun
tuzatishning katta qiymati, ko'pincha aniqlangan element miqdoridan oshib ketadi,
aniqlash usullarining sezgirligini cheklaydi. Ammo kontsentratsiyalash jarayonida
ishlatiladigan kimyoviy reaktsiyalarning turlicha o'sib borishi, yangi harorat
rejimlari, shisha vodorod, floroplastik, yuqori haroratli keramika va boshqalar kabi
istiqbolli materiallardan foydalanadigan yangi uskunalar tufayli konsentratsiyaning
kimyoviy usullari o'z ahamiyatini yo'qotmaydi. laboratoriya havosi. Bo'sh
eksperiment uchun tuzatishning katta qiymati, ko'pincha aniqlangan element
miqdoridan oshib ketadi, aniqlash usullarining sezgirligini cheklaydi. Ammo
kontsentratsiyalash jarayonida ishlatiladigan kimyoviy reaktsiyalarning turlicha
o'sib borishi, yangi harorat rejimlari, shisha vodorod, floroplastik, yuqori haroratli
keramika va boshqalar kabi istiqbolli materiallardan foydalanadigan yangi
uskunalar tufayli konsentratsiyaning kimyoviy usullari o'z ahamiyatini
20

yo'qotmaydi. laboratoriya havosi. Bo'sh eksperiment uchun tuzatishning katta
qiymati, ko'pincha aniqlangan element miqdoridan oshib ketadi, aniqlash
usullarining sezgirligini cheklaydi. Ammo kontsentratsiyalash jarayonida
ishlatiladigan kimyoviy reaktsiyalarning turlicha o'sib borishi, yangi harorat
rejimlari, shisha vodorod, floroplastik, yuqori haroratli keramika va boshqalar kabi
istiqbolli materiallardan foydalanadigan yangi uskunalar tufayli konsentratsiyaning
kimyoviy usullari o'z ahamiyatini yo'qotmaydi.
Izlash aralashmalarining kontsentratsiyasining fizik usullari bo'sh eksperiment
uchun tuzatishning yo'qligi yoki juda kichik qiymati bilan tavsiflanadi. Ammo
odatda ajratish va kontsentratsiya usullari ushbu jarayonlarda ishtirok etadigan
fazalar soni va xususiyatiga qarab tasniflanadi. Eng muhimi, moddani ikki faza
o'rtasida taqsimlashga asoslangan usullardir, shunda fazalardan biri
mikrokomponentlarning kontsentratiga aylanadi.Modda uch fazada (holatlarda)
mavjud bo'lishi mumkin: qattiq, suyuq va gazsimon. Shuning uchun ajratish va
kontsentratsiya usullarining uchta asosiy guruhi ajratiladi: bir yoki bir nechta
tarkibiy qismlarni qattiq fazaga, suyuq fazaga va gazsimon fazaga ajratish. 1-
guruh: Qattiq va suyuq fazalar o'rtasidagi muvozanatga asoslangan ajratish
usullari. Eng yaxshi tanilgan va eng ko'p ishlatiladigan: - yog'ingarchilik va
koprektipitatsiya, Ikkinchi guruh: Ikki suyuq faza o'rtasidagi muvozanatga
asoslangan ajratish usullari: - organik erituvchilar bilan ekstraktsiya qilish, -
bo'linish xromatografiyasi va - simob katodida elektroliz. 3-guruh: tarkibiy
qismlardan birini gaz shaklida olib tashlashga asoslangan ajratish usullari. Ushbu
usullar guruhi cheklangan qiymatga ega bo'lsa ham muhimdir. Bunga CO2
distillash orqali turli xil materiallar, karbonatlardagi namlikni aniqlash,
shuningdek, kremniyni ftor shaklida ajratish va boshqalar kiradi. Ushbu
usullarning har bir guruhiga konsentratsiyaning kimyoviy va fizikaviy usullari
kiradi. Shu bilan birga, bir fazada tarkibiy qismlarni ajratishga asoslangan usullar
ham mavjud: elektrodiliz, elektroforez, diffuziya va termal diffuziya usullari.
Ushbu usullar ushbu tasnifga to'liq mos kelmaydi. Ammo, agar siz tasavvur
qilsangiz. Keling, aniq ta'riflarni ko'rib chiqaylik. Shaxsiy va guruh
21

kontsentratsiyasi Ko'p holatlarda tahlil paytida ko'p elementli aniqlash (og'ir
metallarning har xil narsalarda ifloslanishini aniqlash; zararli aralashmalarni
aniqlash va elektron materiallarda qotishma mikrokomponentlarini aniqlash kerak.
Bunday aniqlanishdan oldin bir vaqtning o'zida aniqlangan elementlar guruhini bir
joyga to'plash zarur, ammo har doim ham bitta analitik bosqichda bu mumkin
emas, bundan tashqari, bitta elementli aniqlash juda zarur (rudalar va
kontsentratlarda uran yoki oltinni aniqlash, yopiq havoda simob, Afsuski, aksariyat
bitta elementli usullar, masalan, spektrofotometrik va lyuminestsent analiz,
shuning uchun va singleton, namunada bir nechta tarkibiy qismlarning mavjudligi
aniqlanish natijalarini buzadi yoki umuman talab qilinadigan mikrokomponentning
konsentratsiyasini o'rnatishga imkon bermaydi. Binobarin, namunaning ko'p
elementliligi bilan bog'liq bo'lgan shovqinlarni bartaraf etish va aniqlanishning
selektivligini oshirish zarur bo'ladi: matritsani va boshqa xalaqit beruvchi
qismlarni maskalash, matritsa elementi yoki mikrokomponentining oksidlanish
darajasini o'zgartirish, ya'ni yaratish matritsa va boshqa mikrokomponentlar
natijalarga ta'sir qilmaydigan sharoitlar. Bunday sharoitlar konsentratsiya bilan
ta'minlanadi matritsa elementi yoki mikrokomponentining oksidlanish darajasini
o'zgartirish, ya'ni matritsa va boshqa mikrokomponentlar natijalarga ta'sir
qilmaydigan sharoitlarni yaratish. Bunday sharoitlar konsentratsiya bilan
ta'minlanadi matritsa elementi yoki mikrokomponentining oksidlanish darajasini
o'zgartirish, ya'ni matritsa va boshqa mikrokomponentlar natijalarga ta'sir
qilmaydigan sharoitlarni yaratish. Bunday sharoitlar konsentratsiya bilan
ta'minlanadi.
Shunday qilib, kimyoviy tahlil qilish amaliyoti mikrokomponentlarni ham
guruh, ham alohida izolyatsiya qilish muammosini hal qilish uchun konsentratsiya
usullarini talab qiladi. Individual kontsentratsiya - bu jarayon natijasida bir
mikrokomponent yoki bir nechta mikrokomponentlar ketma-ket namunadan ajralib
chiqadi. Guruh konsentratsiyasi - bu bir vaqtning o'zida bir nechta
mikrokomponentlar ajralib chiqadigan jarayon. Guruh konsentratsiyasi barcha ko'p
elementlarni aniqlash usullari uchun qulaydir (atom emissiyasi, rentgen
22

lyuminestsentsiyasi, mass-spektrometriya va boshqalar), individual
kontsentratsiyasi esa bitta elementli usullar uchun (fotometriya, florimetriya, atom
yutilish spektrofotometriyasi) qulaydir. Shaxsiy kontsentratsiya yanada nozik va
murakkab jarayondir. Tadqiqotchiga nafaqat mikrokomponentlar va matritsa
xususiyatlarining farqlari bilan ishlash kerak; bir vaqtning o'zida
mikrokomponentlarning xususiyatlaridagi farqlardan foydalanish yoki sun'iy
ravishda bunday farqlarni yaratish zarur. Konsentratsiyani tanlab olish darajasi
ko'p bosqichli bo'lsa, ortadi. Shu nuqtai nazardan, turli xil xromatografik usullar va
zonalarning erishi o'zlarini yaxshi isbotladilar.
Mutlaq va nisbiy kontsentratsiya Mutlaq va nisbiy konsentratsiyani ajratib
turing. Mutlaq konsentratsiya - bu operatsiya, buning natijasida
mikrokomponentlar katta namuna massasidan kichikiga o'tkaziladi; bu
mikrokomponentlarning konsentratsiyasini oshiradi. Masalan, suvlar, kislotalar va
organik erituvchilarni tahlil qilishda matritsaning bug'lanishi. Nisbatan
kontsentratsiya, shuningdek, boyitish deb ham ataladi, bu mikrokomponent va
asosiy xalaqit beradigan makrokomponentlar orasidagi, ya'ni kontsentratdagi
nopoklik elementi va asosiy element o'rtasidagi nisbatni oshiradigan operatsiya.
Ikkinchisi bu holda hal qiluvchi tarkibiga kirmaydi. Nisbiy kontsentratsiyani
ajratishning bir varianti deb hisoblash mumkin, farqi shundaki, bu erda tarkibiy
qismlarning boshlang'ich konsentratsiyasi keskin farq qiladi. Nisbiy
konsentratsiyaning asosiy maqsadi qiyin matritsani mos keladigan kollektor bilan
almashtirishdir. Nisbiy kontsentratsiyadan toza moddalar, shuningdek metallarni
va qotishmalarni, ayrim hollarda mineral xom ashyoni tahlil qilishda foydalaniladi.
Amalda sof shaklda ham absolyut, ham nisbiy konsentratsiya kamdan-kam
uchraydi, ular odatda birlashtiriladi: matritsa elementlari boshqa organik yoki
noorganik matritsa bilan almashtiriladi va mikrokomponentlar kontsentrati
qo'shimcha harakatlar bilan kichik massaga "siqiladi". oddiy bug'lanish bilan.
Shunday qilib, kislotaning bug'lanishi nafaqat tahlil qilingan namunaning
hajmini pasayishiga, balki kislota kontsentratsiyasiga nisbatan nopok element
kontsentratsiyasining oshishiga olib keladi; xuddi shu tarzda koprecipitatsiya usuli
23

bilan konsentratsiya nafaqat nopoklik elementi va asosiy elementni ajratish, balki
barcha aralashmalarni kontsentratga aylantirish masalasini ham hal qiladi.
Matritsani olib tashlash va mikrokomponentlarni ajratish Konsentratsiya ikki yo'l
bilan amalga oshirilishi mumkin: - matritsani olib tashlash va -
mikrokomponentlarni ajratish. Izolyatsiya - bu kerakli komponentlarni mustaqil
fazaga yoki fazaning bir qismiga ajratish jarayoni deb tushuniladi. Ikkala usul ham
amalda muvaffaqiyatli qo'llanilmoqda. Tahlil ob'ekti va keyingi aniqlash usulidan
qat'i nazar, ushbu variantlardan biriga umuman ustunlik berish qiyin. Ish usulini
tanlash ko'p jihatdan tahlil qilinayotgan ob'ektning xususiyatiga bog'liq. Agar
matritsa sodda bo'lsa (bitta yoki ikkita elementdan iborat bo'lsa), faqat matritsani
olib tashlash osonroq bo'ladi: bu holda matritsani ajratish ko'p elementlarni
aniqlash usullari bilan, masalan, atomik emissiya bilan birgalikda qulaydir
spektroskopiya. Matritsani olib tashlash, ayniqsa, yuqori toza metallarni tahlil
qilishda tez-tez ishlatiladi. Agar asos ko'p elementli bo'lsa (murakkab minerallar,
qotishmalar, tuproqlar) mikrokomponentlar ajralib chiqadi.
Tanlov, shuningdek, ishlatilgan konsentratsiya uslubiga bog'liq. Masalan,
matritsani olib tashlashdan ko'ra mikrokomponentlarni ajratish uchun
koprecipitatsiya qulayroqdir, chunki bu holda mikrokomponentlar matritsa bilan
qisman takrorlanishi mumkin. Bug'lanish nisbatan sodda va bir hil bo'lgan
uchuvchan jismlarning matritsasini ajratish uchun qulaydir: tabiiy suvlar,
uchuvchan galogenidlar, kislotalar, organik erituvchilar. Guruh konsentratsiyasi
uchun matritsani olib tashlash ham, mikrokomponentlarni ajratish ham qo'llaniladi;
selektiv konsentratsiya uchun mikrokomponentlarni ajratib olish afzaldir.
Mikrokomponentlarni ajratib olish bilan taqqoslaganda, matritsani olib tashlash,
qoida tariqasida, reaktivlarni ko'proq iste'mol qilish, vaqt va konsentrlangan
mikrokomponentlarning yo'qotilishi bilan bog'liq. Konsentratsiyaning miqdoriy
xususiyatlari Har bir kontsentratsiya usuli o'ziga xos miqdoriy xususiyatlarga ega.
Har qanday kontsentratsiya usulini tavsiflashda kamida uchta qiymatdan
foydalaniladi: ekstraktsiya darajasi, kontsentratsiya omili va ajratish koeffitsienti.
Qayta tiklanish koeffitsienti R - bu mikrokomponentning absolyut miqdorining
24

qaysi qismi kontsentratda to'planganligini ko'rsatadigan o'lchovsiz qiymat: (bu erda
q K va q pr - bu mikrokomponentning konsentrat va namunadagi mutlaq miqdori).
Аnаlitik kimyo, хususаn miqdоriy аnаliz fаndа vа ishlаb chiqаrishdа kаttа
аhаmiyatgа egа. Mаsаlаn, nоmа’lum mоddаning kimyoviy fоrmulаsi uning
tаrkibiy qismlаrining аnаlizdа tоpilgаn fоiz miqdоrigа qаrаb аniqlаnаdi. Kimyoviy
аnаliz tеkshirishning eng muhim mеtоdi bo’lib, kimyo bilаn аlоqаdоr bo’lgаn
bаrchа fаn sоhаlаridа kеng qo’llаnilаdi. Kimyoviy аnаliz minеrаlоgiya, gеоlоgiya,
fiziоlоgiya, mikrоbiоlоgiya, mеditsinа, аgrоnоmiya vа tехnikа fаnlаri uchun judа
kаttа аhаmiyatgа egа. Ishlаb chiqаrish jаrаyonining hаmmа bоsqichlаridа injеnеr-
tехnоlоg ishlаb chiqаrilаyotgаn mаtеriаllаrning sifаt vа miqdоriy tаrkibini bilishi
zаrur..
Miqdоriy аnаlizni bоshlаshdаn оldin tеkshirilаyotgаn mоddаning sifаt
tаrkibini аniq bilish kеrаk. Tеkshirilаyotgаn mоddаdа miqdоri аniqlаnishi lоzim
bo’lgаn elеmеntning bоrligi аvvаldаn mа’lum bo’lgаn hоldа hаm sifаt аnаlizidаn
fоydаlаnishgа to’g’ri kеlаdi, chunki mоddаning tаrkibiy qismini аniq bilgаndаginа
bizni qiziqtirаyotgаn elеmеntning miqdоrini аniqlаsh mеtоdini to’g’ri tаnlаsh
mumkin [2].
Sifat analizida tekshirilayotgan modda tarkibida qanday elementlar gruppasi
va qanday ionlar bor-yo’qligi aniqlanadi. Masalan ammafosda N2, P,H2, O2,
elementlar yoki NH+4,va H2PO4 ionlarning mavjudligi aniqlanadi.
Miqdoriy analizda murakkab modda tarkibidagi elementlarning miqdori
massa protsenti aniqlanadi. Masalan, ammofos tarkibida Р2О5 dan m % borligi
aniqlanadi.
Tekshirish obyektiga ko‘ra analitik kimyoni anorganik moddalar analizi va
organik moddalar analiziga bo‘lish rasm bo‘lgan. Anorganik moddalarning sifat
analizida eritmadagi ionlarni topish uchun, odatda, yaxshi seziladigan har xil (rang
hosil bo‘lishi yoki eritma rangining keskin o‘zgarishi, gaz ajralib chiqishi kabi
jarayonlar bilan boradigan) reaksiyalardan foydalaniladi. Organik moddalarning
sifat analizida esa maxsus usullar qo‘llaniladi. Oddiy modda yoki biror
birikmadagi elementning miqdorini aniqlashda uning biror fizik xossasi (masalan,
25

og‘irligi, hajmi, zichligi, nur sindirish ko‘rsatkichi, elektr o‘tkazuvchanligi, sirt
tarangligi va hokazolar) o‘lchanadi. Element yoki moddalar miqdori va
o‘lchanadigan fizik xossalar o‘rtasida analitik yoki grafik ifodalangan ma lumʼ
funksional bog‘liqlik bo‘lishi kerak. Vazniy analiz va titrlash usullari modda
miqdori bilan uning og‘irligi yoki hajmi orasida to‘g‘ri proporsional bog‘liqlik
saqlanishiga asoslanadi. Spektral usullarda element miqdori bilan analitik spektr
chiziqlarining ravshanlik darajasi o‘rtasidagi proporsional bog‘liqlikka ma lum
ʼ
chegarada rioya qilinadi. Fotometrik analizda esa moddaning konsentratsiyasi
bilan nurning yutilishi o‘rtasidagi proporsional bog‘liqlik e tiborga olinadi.
ʼ
Element (modda) miqdorini o‘lchashdan avval, odatda, u boyitiladi va
aniqlanadigan element qulay birikma holida ajratib olinadi. Ko‘pchilik usullar
selektiv va sezgir bo‘lmaganligi uchun moddalarning miqdorini o‘lchashda ularni
guruhlarga bo‘lib, ayrim elementlarni cho‘ktirib, haydab, ekstraksiyalab ajratish
katta ahamiyatga ega. Birga bo‘ladigan ko‘pchilik ionlarning cho‘kishiga va
ekstraksiyalanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun ularni barqaror kompleks ionlarga
aylantirish mumkin. Aniqlanadigan elementni eritmadan elektroliz qilib erkin
holda yoki oksid holida ajratib olsa bo‘ladi. Ma lum sharoitni tanlab, bir xil
ʼ
elementlarni elektrodda cho‘ktirib, boshqalarini esa eritmada qoldirishga erishiladi.
Ko‘pchilik metallarning oz miqdorini ajratib olish uchun ichki elektroliz usuli
qo‘llaniladi. Eng qulay ajratish usullaridan biri xromatografiya hisoblanadi.
Organik analizda elementlar miqdorini aniqlash uchun modda avval SO2, N2O,
N2, NH3 va hokazolargacha parchalanadi. Keyinchalik ularning miqdori anorganik
analiz usullarida aniqlanadi. Miqdoriy elementar analiz birikmaning brutto-
formulasini aniqlash imkoniyatini beradi. Organik birikmalarning struktura
formulasini aniqlash uchun funksional analiz o‘tkaziladi. Unda har qaysi
funksional guruh uchun tavsifli reaksiyalardan foydalaniladi. Tabiat va sanoat
obyektlaridagi elementlarning nihoyatda oz miqdorini aniqlash zarur bo‘lgani
uchun analitik usullar (mikrokimyoviy, ultramikrokimyoviy va yarim-
mikrokimyoviy usullar)ning sezgirligini oshirish yo‘lida ishlar olib borilmoqda.
26

O‘zbekistonda A.k-.ni rivojlantirishga Sh. T. Tolipov, N. A. Parpiyev va boshqa
olimlar katta hissa qo‘shdilar.
Aralashmalarni ajratish - usullar, usullar va misollar
Sayyoramizdagi ko'plab moddalar sof shaklda topilmaydi, chunki olimlar
aralashmalarni ajratishning ko'plab usullari bilan kelishdi. Ba'zi aralashmalar
yalang'och ko'zga ko'rinadigan qismlardan iborat. Biroq, bir xillik faqat maxsus
holat boshlangunga qadar davom etadigan moddalar mavjud.
Misol uchun, granit nimadan iborat, har bir kishi uchun ko'rinadi, ammo
sutning tuzilishi faqat nordon bo'lsa, aniq bo'ladi. Quyida biz aralash moddalarni
qanday ajratish mumkinligini va har bir usul uchun qanday qo'llanilishini ko'rib
chiqamiz.
Bir hil aralashmalarni ajratish usullari
Eritilgan komponentlarning tayyor tarkibidan ajratish uchun kimyoviy
jarayonlardan foydalanish odatiy holdir. Keling, asosiy kimyoviy usullarni tahlil
qilaylik.
Bug'lanish
27

Bug'lanish asoslari aralashmaning tarkibiy qismlarining jismoniy
xususiyatlarini, ya'ni turli haroratlarda qaynatish qobiliyatini o'z ichiga oladi.
Bunday jarayon davomida kompozitsiyani suyuq va eruvchan moddalarga
bo'lish mumkin. Masalan, suv va tuz, suv va shakar.
Bug'lanish, agar kerak bo'lsa, mavjud aralashdan faqat qattiq tarkibni
ajratish uchun ishlatiladi.
Ayrim moddalarning tiklanish nuqtalari bilan avval kimyo yoki fizika
bo'yicha ma'lumotnomalarda topish mumkin. Ma'lumotlar ingl.
28

Kristallanish
Kristallanish-ko'zoynaklar, gazlar, eritmalar va eritmalardan kristallarni hosil
qilish jarayoni. Shu formülasyon boshqa tarkibiy sinf kristallari olingan tuzilishi
bilan kristallari shakllantirishda ishlatiladi, deb atalmish polimorfik o'zgarishlar,
yoki qattiq Kristal suyuq modda holatini o'zgartirish.
Kristallanish usuli katta qattiq moddalarni ajratish uchun ishlatiladi. Suyuqlik
qisman bug'lanadi.
Eritma ma'lum bir haroratga qadar isitiladi va uzoq vaqt davomida ochiq
qoldiriladi. Suyuqlikning sekin bug'lanishi bilan erigan modda kristall shaklida
cho'kadi. Ushbu usul sanoat miqyosida tabiiy sho'r suvdan tuz olinadi.
Distillash (distillash)
Distillash usuli uchuvchi suyuqliklarning bug'lanishiga asoslangan bo'lib, ular
keyinchalik kondensatga aylanadi.
Eritma qizdirilganda uchuvchi komponent bug'ga aylanadi va tomirlar
devorlariga kondensat tomchilari shaklida joylashadi.
Distillash dengiz suvining tuzsizlanishi jarayonida qo'llaniladi, bu ichimlik
suvining o'tkir tanqisligi bo'lgan mamlakatlar uchun juda muhimdir.
Distillash neftni qayta ishlashning asosiy usuli bo'lib, u aslida ko'p
komponentli aralashmasidir. Distillash natijasida turli xil yoqilg'i olinadi.
Kromatografiya
Kromatografiya muayyan moddalarning sirtining turli xil intensivlik bilan
ajralib turadigan tarkibiy qismlarni absorbe qilish qobiliyatiga asoslangan.
29

Jarayon oddiy amaliy misolda ko'rib chiqilishi mumkin-bo'yoqlarni filtr
qog'ozi bilan ajratish. Qog'oz ipining uchini eritma ichiga tushirganda, erituvchilar
turli balandliklarga va turli tezliklarga ko'tariladi.
Sanoat miqyosida filtr qog'ozi ko'mir, bo'r, ohaktosh va boshqa moddalar
bilan almashtiriladi. Ko'p komponentli eritmalarni ajratish uchun kromatograflar
ishlatiladi. Ular nafaqat aralashmalarni ajratibgina qolmay, balki ularning tarkibini
ham o'rnatadilar.
Heterojen formulalarni ajratish usullari
Aralashmalarning erimaydigan guruhini ajratish uchun bir nechta usullar
qo'llaniladi. Ularning vazifasi qattiq erimaydigan zarralarni suyuqliklardan yoki
boshqa turdagi qattiq zarralardan ajratishdir.
Himoya qilish
Bu eng oddiy usul bo'lib, u suvdan ko'ra ko'proq vaznga ega bo'lgan
zarrachalarni himoya qilish jarayonida kemaning pastki qismiga tushadi.
Engil zarralar, aksincha, ular to'plangan joyga suzadi.
Qattiq tarkibiy qismlar qanchalik kichik bo'lsa, himoya qilish qancha davom
etadi. Shuning uchun suyuqlikni tozalashni tezlashtirish uchun turli absorbentlar,
adsorbentlar va boshqa kimyoviy katalizatorlar ishlatilishi mumkin.
30

Filtrlash
Filtrlash ko'pincha himoya bilan birgalikda ishlatiladi. Uni amalga oshirish
uchun har qanday filtr kerak bo'ladi.
Eng samarali vakuum, disk va lenta. Ular qattiq zarralarni ushlab, suyuqlikni
idishga solib qo'yadilar. Filtr hajmi qanchalik katta bo'lsa, filtrlash tezroq amalga
oshiriladi.
Santrifüj
Yuqori tezlikli santrifüj ishi, ayniqsa,
barqaror emulsiyalarni ajratishdir.
Markazdan qochiruvchi kuch yordamida
individual zichlikka ega bo'lgan
aralashmaning tarkibiy qismlari huni
orqali turli konteynerlarga bo'linadi. Bu
santrifugatsiyaning mohiyatidir.
31

Gaz suspenziyalari uchun yuqori tezlikli siklonlardan foydalanish
yaxshiroqdir. Ular qurilma elektrodlari yoki devorlarida qattiq zarralarni
to'plashadi.
Boshqa ajratish usullari
Kerakli komponentni mavjud aralashmaning boshqa usullaridan ajratish
mumkin.
Keling, bir necha misol keltiraylik:
1. Dekantatsiya -qattiq moddalarni suyuqlikdan mexanik ajratish. Suyuqlikni
cho'kindi jinsdan chiqarib tashlash orqali amalga oshiriladi. Sommelier va
barmenlar restoran xodimlari tomonidan keng qo'llaniladi.
2. Quritish -aralashmalardan suyuqlikni termal olib tashlash. Quritgandan
so'ng, faqat qattiq tarkib qoladi. Ko'pincha mahsulotni qadoqlashdan oldin
ishlab chiqarishda qo'llaniladi.
3. Elektroforez -elektr maydon ta'sirida suyuq yoki gazsimon moddada
tarqalgan zarrachalarning elektrokinetik harakatidan iborat murakkab bir
hodisa. Elektroforez molekulyar biologiya, kimyo va biokimyoda
aralashmaning tarkibini ajratish va o'rganish uchun ishlatiladi.
32

Aralashmalarni ajratish usullari ushbu maqolada tasvirlanganidan ko'ra
ko'proq. Shu kabi xususiyatlarga ega bo'lgan yoki heterojen va bir hil
aralashmalarda juda oz miqdorda mavjud bo'lgan moddalar tarkibidan ajratish
uchun mo'ljallangan juda murakkab usullar mavjud.
Aralashmalarni ajratish va moddalarni tozalash usullari. Kimyo bo'yicha use.
Aralashmalarning turlari
heterojen (heterojen) bir hil (bir hil)
Heterojenler, asl
komponentlar orasidagi chegara
yalang'och ko'z yoki büyütücü
yoki mikroskop ostida aniqlash
mumkin bo'lgan aralashmalar
deb ataladi: Bunday aralashmalardagi moddalar bir-
biri bilan iloji boricha aralashtiriladi,
molekulyar darajada aytish mumkin. Bunday
aralashmalarda, hatto mikroskop ostida ham
dastlabki komponentlarning chegara qismini
aniqlash mumkin emas:
Misollar
Ishlab chiqarish (qattiq +
suyuqlik)
Emulsiya (suyuq +
suyuqlik)
Tutun (qattiq + gaz)
Qattiq chang aralashmasi
(qattiq+qattiq) Haqiqiy echimlar (masalan, suvda stol
tuzining eritmasi, suvda spirtli eritma)
Qattiq eritmalar( metall qotishmalari, tuz
kristallohidratlar)
Gaz eritmalari (bir-biriga ta'sir
qilmaydigan gazlar aralashmasi)
3.3. Aralashmalarni ajratish usullari
Gaz-suyuqlik, suyuq-qattiq, gaz-qattiq turdagi heterojen aralashmalar
tortishish ta'siri ostida vaqtida beqaror. Bunday aralashmalarda kamroq zichlikli
tarkibiy qismlar asta-sekin yuqoriga ko'tariladi (suzadi) va undan ko'p — pastga
tushadi (joylashadi). Vaqt o'tishi bilan aralashmalarni o'z-o'zidan ajratish
33

jarayoni himoya qilish deb ataladi . Misol uchun, nozik qum va suv aralashmasi
tezda o'z-o'zidan ikki qismga bo'linadi:
Laboratoriya sharoitida suyuqlikdan yuqori
zichlikka ega bo'lgan moddalarning cho'kishi
jarayonini tezlashtirish uchun ular tez — tez
himoya qilish usuli-santrifüjning yanada
rivojlangan versiyasiga
murojaat qilishadi . Tsentrifugada tortishishning roli har doim aylanish jarayonida
yuzaga keladigan markazdan qochiruvchi kuch bilan o'ynaydi. Santrifüj kuch
to'g'ridan-to'g'ri aylanish tezligiga bog'liq bo'lgani uchun, bir vaqtning o'zida
santrifüj tezligini oshirib, tortishish kuchi bir necha marta ko'p marta amalga
oshirilishi mumkin. Shuning uchun aralashmaning ajratilishini himoya qilish bilan
solishtirganda ancha tezroq bo'ladi.
Cho'kma yoki santrifugatsiyadan so'ng, ortiqcha suyuqlik cho'kma usuli bilan
cho'kindidan ajratilishi mumkin — suyuqlikni cho'kindidan toza drenajlash.
Ikkita erimaydigan suyuqlik aralashmasini bir-biriga (uni himoya qilgandan
keyin) ajratib turadigan huni yordamida ajratib oling, uning printsipi quyidagi
misoldan aniqdir:
Turli agregatlardagi moddalarning
aralashmalarini ajratish uchun, filtrlash
va santrifugatsiyadan tashqari, filtrlash
ham keng qo'llaniladi. Usul filtrning
aralashmaning tarkibiy qismlariga
nisbatan turli xil imkoniyatlarga ega
bo'lishidir. Ko'pincha, bu turli zarracha
hajmi bilan bog'liq, lekin u ham
aralashmaning individual qismlariga filtr
34

yuzasi ( adsorbsiyalanadi) bilan yanada ko'proq ta'sir qilishiga bog'liq bo'lishi
mumkin.
Misol uchun, suv bilan qattiq erimaydigan kukun atala g'ovakli qog'oz filtri
yordamida ajratish mumkin. Qattiq filtrda qoladi va suv o'tadi va uning ostida
joylashgan idishda to'planadi:
Ba'zi hollarda heterojen aralashmalar komponentlarning turli magnit
xususiyatlari tufayli ajratilishi mumkin. Misol uchun, oltingugurt kukunlari va
metall temir aralashmasi magnit bilan ajratilishi mumkin. Temir zarralari,
oltingugurt zarralaridan farqli o'laroq, magnit bilan tortiladi va saqlanadi:
35

Magnit maydon yordamida aralashmaning tarkibiy qismlarini ajratish magnit
ajratish deb ataladi .
Agar aralash har qanday suyuqlikdagi refrakter qattiq modda eritmasi bo'lsa,
bu moddani eritmani bug'langanda suyuqlikdan ajratish mumkin:
Suyuq bir hil aralashmalarni ajratish uchun distillash yoki distillash deb
ataladigan usul qo'llaniladi . Ushbu usul bug'lanishga o'xshash harakat tamoyiliga
ega, ammo u nafaqat uchuvchan bo'lmagan uchuvchan komponentlarni, balki
nisbatan yaqin qaynoq nuqtalarga ega bo'lgan moddalarni ham ajratishga imkon
beradi. Distillash apparatlarining eng oddiy variantlaridan biri quyidagi rasmda
keltirilgan:
Distillash jarayonining
ma'nosi shundaki, suyuqlik
aralashmasi qaynatilganda, engil
qaynaydigan komponentning
bug'lari birinchi bo'lib
bug'lanadi. Sovutgichdan
o'tgandan keyin bu moddaning bug'lari kontsentratsiyalanadi va qabul qiluvchiga
36

oqadi. Distillash usuli neftni fraktsiyalarga (benzin, kerosin, dizel va boshqalar)
ajratish uchun dastlabki neftni qayta ishlashda neft sanoatida keng qo'llaniladi.
Bundan tashqari, distillash usuli aralashmalardan (birinchi navbatda
tuzlardan) tozalangan suvni oladi. Distillash bilan tozalangan suv distillangan suv
deb ataladi .
37

Xulosa
Ayrim kimyoviy analizlar juda qadim zamonlarda ham ma'lum bo’lgan.
Masalan, o`sha davrda rudalardan m е tallar ajratib olinardi, qotishmalar hosil
qilinardi, shisha pishirilardi, o`simliklardan dorivor moddalar, bo`yoqlar, xushbo`y
moddalar ajratib olinar edi. Misrda bu narsalar k е ng rivojlangan edi. Dastlabki
vaqtlarda sifat analizi ba'zi tabiiy birikmalarni xususiyatlariga qarab aniqlashdan
iborat bo`lgan edi. Miqdoriy analiz esa avval t е kshirish san'ati d е b ataluvchi
shaklda paydo bo`ldi, bu yo`l bilan oltin va kumush kabi qimmatbaho m е tallarning
tozaligi (probasi) aniqlanardi. Bu usullar umuman olganda, ana shu m е tallarni
ishlab chiqarishda boradigan asosiy jarayonlarni takrorlashdan iborat edi.
Kimyoviy analiz usullari xalq xo’jaligining turli sohalarida: medisina,
qishloq xo’jaligida (tuproqni tekshirish va b.), atrofni muhofaza qilish, oziq-ovqat
sanoatida, metallurgiyada, neft kimyosida , plastmassa, keramika, shisha, qurilish
materiallari ishlab chiqarishda muhim rol o’ynamoqda. Juda toza moddalarni
ishlab chiqarish, atom va yadro energetikasi, kosmik parvozlarni uyushtirish, yarim
o’tkazgichlar va lazer texnikasini yaratish kabilarni kimyoviy analizsiz tasavvur
etib bo’lmas edi. Doimiy kimyoviy tekshiruvsiz normal texnologik jarayonni
saqlash va yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish mumkin emas.
Ishlab chiqarishda kimyoviy analiz yordamida quyidagi vazifalar bajariladi:
xom ashyoning sifati va uning mahsulot ishlab chiqarishga yaroqliligini, optimal
xom ashyo resepturasini aniqlash, chala mahsulot tarkibini tekshirish, tayyor
mahsulotning sifatini aniqlash. Bundan tashqari, chiqindilardan ishlab chiqarishda
yana foydalanish maqsadida ular kimyoviy analiz qilinadi. Atrof muhitni muhofaza
(havo, suv, tuproq,) qilishda ham kimyoviy analizning ahamiyati beqiyosdir.
Kimyoviy analiz kriminalistikada ham keng qo’llaniladi. U arxeologiyada, dunyo
okeani va atmosferasini o’rganishda, yangi kosmik apparatlar yaratishda , quyosh
sistemasidagi planetalarning atmosferasini va tuprog’ining tarkibini o’rganishda
muhim ahamiyat kasb etadi.
38

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Analitik kimiyo. problem ы i podxod ы . tom 1. R. Kelnera, J.-M. Merme, M.
Otto, G.M. Vidmer. - M. Mir, Izdatelstvo AST, 2004
2. Analitik kimiyo. problem ы i podxod ы . tom 2. R. Kelnera, J.-M. Merme, M.
Otto, G.M. Vidmer. - M. Mir, Izdatelstvo AST, 2004
3. Xaritonov Yu.Ya., Yunusxodjaev A.N., Shabilalov A.A., Nasirdinov S.D.
‘Analitik kimyo. Analitika ’. Fan . T . 2008. 1 - jild (lotinda)
4. Xaritonov Yu.Ya., Yunusxodjaev A.N., Shabilalov A.A., Nasirdinov S.D.
‘ Analitik kimyo . Analitika ’. Fan . T . 2013. 2 - jild (lotinda)
5. Fayzullaev O. ‘Analitik kimyo asoslari’ Yangi asr avlodi, 2006.
6. Mirkomilova M. ‘Analitik kimyo’. O’zbekiston, Toshkent. 2001.
7. Analitik kimyo” sanoat farmatsiya fakulteti 2 kurs talabalari uchun
o’quvuslubiy qo’llanma (rus va o’zbek tillarida), T. 2011 y.
8. Urazova M.B. Bo’lajak kasbiy ta’lim pedagogini loyihalash faoliyatiga
tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish: Avtoref. dis. … doktora ped. nauk. –
Tashkent: TGPU, 2015. – 80 s
9. Omonov H.T., Xo’jaev N.X., Madyarova S.A., Eshchonov E.U. Pedagogik
texnologiyalar va pedagogik mahorat. -T.:Moliya, 2012.- 199 b.
10. Ganieva M.A., Fayzullaeva D.M. Keys-stadi o’qitishning pedagogik
texnologiyalari to’plami. Metodik qo’llanma / Seriya “O’rtamaxsus, kasb- hunar
ta’limi tizimida innovatsion texnologiyalar”. – T.: TDIU, 2013. – 95 bet.
11. Fayzullaeva D.M., Ganieva M.A., Ne’matov I. Nazariy va amaliy o’quv
mashg’ulotlarda o’qitish texnologiyalari to’plami. Metodik qo’llanma / O’rta
maxsus, kasb-hunar ta’limida innovatsion ta’lim texnologiyalari seriyasidan – T.:
TDIU, 2013. – 137 b.
39

Ajratish va aniqlash metodlar

Sotib olish