Modda miqdori mavzusiga oid masalalar yechish kurs ishi - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	45.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

37 Sotish

Modda miqdori mavzusiga oid masalalar yechish kurs ishi

Sotib olish

1Mavzu: Modda miqdori mavzusiga oid masalalar yechish
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………
I BOB. Modda miqdori tushunchasining nazariy asoslari va uning kimyoviy
hisoblashdagi o‘rni
1.1. Modda miqdori tushunchasining paydo bo‘lishi, mohiyati va asosiy birliklari
(mol, Avogadro soni, gaz doimiysi) ………………………………………
1.2. Modda miqdori, massa, hajm va zarrachalar soni orasidagi bog‘lanishlar (n =
m/M, n = V/Vm, N = n·NA formulalari asosida) …………………
1.3. Modda miqdori bo‘yicha kimyoviy hisoblashlarning nazariy asoslari va
ularning amaliy ahamiyati ……………………………………………………..
II BOB. Modda miqdori mavzusiga oid masalalar yechish metodikasi va
amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish
2.1. Modda miqdori bo‘yicha oddiy va murakkab masalalarni yechish bosqichlari
…………………………………………………………………
2.2. Modda miqdoriga oid masalalarni o‘qitishda interaktiv va amaliy
metodlardan foydalanish ……………………………………………………
2.3. Modda miqdori masalalari orqali o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash, tahliliy
yondashuv va hisoblash ko‘nikmalarini rivojlantirish …………………………..
Xulosa …………………………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………….

2Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi kunda kimyo fani
o‘quvchilarda ilmiy tafakkur, mantiqiy fikrlash va tahliliy yondashuvni
shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Xususan, “Modda miqdori” mavzusi
kimyoning eng muhim tayanch tushunchalaridan biri bo‘lib, barcha kimyoviy
hisob-kitoblarning asosi hisoblanadi. Ushbu mavzu orqali o‘quvchilar
moddaning molekulyar tuzilishini, massasi, hajmi va zarrachalar soni o‘rtasidagi
bog‘liqlikni chuqur anglaydilar. Kimyoviy tenglamalarda stoxiometrik
nisbatlarni aniqlash, reaksiya natijasida hosil bo‘ladigan moddalarning miqdorini
hisoblash, Avogadro soni va mol tushunchalarini o‘zlashtirish — bularning
barchasi “Modda miqdori” mavzusining o‘quv jarayonidagi o‘rnini belgilab
beradi. Mazkur mavzu nafaqat nazariy bilimni, balki amaliy ko‘nikmalarni ham
rivojlantirishga xizmat qiladi. Chunki masalalarni yechish orqali o‘quvchi
formulalar bilan ishlash, mantiqiy izchillikni saqlash, aniqlik va diqqatni
rivojlantiradi. Shu bois, bu mavzu o‘quvchilarni ilmiy izlanishga tayyorlovchi
muhim bosqich hisoblanadi. Bugungi kunda ta’lim tizimida STEM
yondashuvlari, innovatsion metodlar va interfaol texnologiyalar keng joriy
etilayotgani sababli “Modda miqdori” mavzusini zamonaviy metodlar asosida
o‘qitish ta’lim samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 1
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi “Modda miqdori”
mavzusiga oid ilmiy-pedagogik izlanishlar nafaqat respublikamizda, balki
xorijiy mamlakatlarda ham keng o‘rganilgan. O‘zbekiston olimlaridan M.
Karimov, N. Karimova, Sh. Soliyev, Z. To‘laganova kabi mutaxassislar kimyo
ta’limining metodik asoslarini, xususan, modda miqdorini o‘rgatish jarayonidagi
muammolarni ilmiy tahlil qilganlar. Ularning ishlarida o‘quvchilarning nazariy
bilimlarini mustahkamlash bilan bir qatorda amaliy hisoblash malakasini
rivojlantirish zarurligi ta’kidlanadi. Xorijiy mualliflar T. Brown, J. McMurry, D.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3775-son qarori. “Ta’lim sifatini oshirish va
o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 2018-yil 6-iyul.

3Johnson, va P. Atkinslarning asarlarida esa modda miqdori tushunchasining
molekulyar fizikaviy mohiyati, uni o‘qitish metodikasi hamda masalalar tizimi
keng yoritilgan. Shu bilan birga, ayrim o‘quv adabiyotlarda bu mavzuga yuzaki
yondashuv kuzatiladi — masalalarni yechish bosqichlari, formulalarni qo‘llash
qoidalari va natijalarni tahlil qilish mexanizmlari to‘liq yoritilmagan. Shuning
uchun ushbu kurs ishida mavjud nazariy yondashuvlar asosida yangi, interfaol
va didaktik jihatdan samarali o‘qitish tizimini ishlab chiqish maqsad qilib
qo‘yilgan. Bu esa fanning o‘qitilish darajasini oshirish va o‘quvchilarning
bilimini amaliyot bilan uyg‘unlashtirishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u “Modda miqdori”
tushunchasining ilmiy va metodik asoslarini tahlil qilib, kimyo fanida modda
miqdori, massa, hajm va zarracha soni o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni
chuqurroq ochib beradi. Tadqiqot davomida kimyoviy hisoblashlarning nazariy
asoslari, formulalarning mantiqiy tizimi va ularni o‘qitishda qo‘llash
imkoniyatlari ilmiy jihatdan asoslanadi. Bu esa kimyo fanining o‘qitilishida
ilmiy yondashuvni chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, kurs
ishining amaliy ahamiyati ham nihoyatda yuqori. Chunki bu tadqiqot natijalari
asosida o‘qituvchilar “Modda miqdori” mavzusini o‘qitishda yangi metodik
tavsiyalarni qo‘llash, o‘quvchilar uchun amaliy mashg‘ulotlar va laboratoriya
topshiriqlari tizimini yaratish imkoniga ega bo‘ladilar. O‘quvchilar esa bu orqali
modda miqdoriga oid masalalarni mustaqil yechish, formulalar bilan ishlash,
hisob-kitoblarda aniqlik va izchillikka erishishni o‘rganadilar. Shu yo‘l bilan
ilmiy fikrlash, tahlil qilish, mantiqiy xulosa chiqarish va nazariy bilimlarni
amaliyotga tadbiq etish ko‘nikmalari rivojlanadi. Tadqiqot natijalari umumta’lim
maktablari, akademik litseylar hamda oliy o‘quv yurtlari uchun metodik
qo‘llanma sifatida ham foydali bo‘lishi mumkin.

4Kurs ishi mavzusining obyekti — kimyo ta’lim jarayonida “Modda
miqdori” mavzusiga oid masalalarni o‘qitish, o‘quvchilarda hisoblash
ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — “Modda miqdori” mavzusida masalalar
yechish metodikasini ishlab chiqish, uning samaradorligini aniqlash va
o‘quvchilarda analitik fikrlash, amaliy ko‘nikma hamda tafakkurni rivojlantirish
jarayonini o‘rganishdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — “Modda miqdori” mavzusiga oid
masalalar yechishning metodik asoslarini ishlab chiqish, ularni o‘quv jarayonida
qo‘llash orqali o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini
chuqurlashtirishdir. Shuningdek, o‘quvchilarning kimyoviy tahlil qilish,
formulalarni qo‘llash, mantiqiy xulosa chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirish
ham kurs ishining asosiy maqsadlaridan biridir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 “Modda miqdori” tushunchasining kimyo fanidagi o‘rnini nazariy jihatdan
asoslash.
 Modda miqdori, massa, hajm va zarracha soni orasidagi bog‘lanishlarni
o‘rgatish usullarini tahlil qilish.
 Modda miqdoriga oid masalalarni yechish bosqichlarini tizimlashtirish.
 O‘quvchilarda hisoblash ko‘nikmalarini shakllantirishda interaktiv va amaliy
metodlardan foydalanish.
 Mazkur mavzuni o‘qitishda didaktik vositalar va elektron resurslardan
samarali foydalanish.
 O‘qitish samaradorligini aniqlash va takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob (har biri uchta
bo‘limdan iborat), xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

5I BOB. Modda miqdori tushunchasining nazariy asoslari va uning kimyoviy
hisoblashdagi o‘rni
1.1. Modda miqdori tushunchasining paydo bo‘lishi, mohiyati va asosiy
birliklari (mol, Avogadro soni, gaz doimiysi)
Kimyo fanining rivojlanish jarayonida modda miqdori tushunchasi ilmiy
tahlil va tajribalar natijasida shakllanib, moddalar o‘rtasidagi miqdoriy
munosabatlarni aniqlashda muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Ushbu tushuncha
dastlab atom va molekulalar sonini aniqlash zarurati natijasida paydo bo‘lgan
bo‘lib, u kimyoviy reaksiyalarning aniq hisob-kitoblarini yuritishda ilmiy asos
bo‘lib xizmat qiladi. Modda miqdori – bu moddani tashkil etuvchi zarrachalar
(atom, molekula, ion) soni bilan ifodalanadigan fizik kattalikdir, u kimyo
fanining eng muhim tayanch tushunchalaridan biridir.
Modda miqdorining asosiy birlik sifatida “mol” qabul qilingani 1971-yilda
Xalqaro birliklar tizimi (SI) tomonidan tasdiqlangan va bugungi kunda ham
global miqyosda qo‘llaniladi. Bir mol modda tarkibida 6,022×10²³ dona zarracha
mavjud bo‘lib, bu miqdor Avogadro soni deb ataladi. Avogadro soni (NA)
kimyoviy moddalarning miqdoriy ifodasini soddalashtirib, atom va molekula
miqyosidagi kattaliklarni makroskopik hajmga o‘tkazishga yordam beradi. Shu
sababli, “mol” birlik sifatida mikrodunyo va makrodunyo orasidagi ilmiy
ko‘prik vazifasini bajaradi. 2
Avogadro sonining paydo bo‘lishi tarixan italiyatik olim Amedeo Avogadro
nomi bilan bog‘liq bo‘lib, u 1811-yilda gazlarning teng hajmlarida teng
miqdorda molekulalar mavjud bo‘lishini ilmiy asoslab berdi. Bu qonun
kimyoviy hisoblashlarda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, modda miqdorini
aniqlashda fundamental nazariy tayanch yaratdi. Natijada kimyoviy reaksiya
tenglamalaridagi koeffitsiyentlar moddalar o‘rtasidagi miqdoriy nisbatlarni
ifodalovchi ilmiy mezon sifatida qaraladi.
2
Мухаммад Каримов. “Kimyoviy hisoblash fanini o‘qitish metodikasi”. – Тошкент:
O‘qituvchi, 2020. – Бетлар: 5–92.

6Modda miqdori, massa va hajm o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik kimyo fanining
amaliy jihatlarini tushunishda muhim o‘rin tutadi, chunki ular orqali moddalar
miqdori aniq hisoblab chiqiladi. Masalan, n = m/M formulasi modda miqdorini
massa (m) va molyar massa (M) orqali aniqlash imkonini beradi. Bu bog‘lanish
o‘quvchilarga kimyoviy reaksiyalarni miqdoriy tahlil qilishda, natijalarni ilmiy
asosda solishtirishda yordam beradi.Shuningdek, gazlar uchun modda miqdori
va hajm o‘rtasidagi munosabat n = V/Vm formulasi orqali ifodalanadi, bu yerda
Vm – gazning molyar hajmi (odatda 22,4 l/mol, normal sharoitda). Ushbu
formulani qo‘llash orqali o‘quvchi gazlar hajmini yoki modda miqdorini tez va
aniq hisoblab chiqishi mumkin bo‘ladi. Bu usul ayniqsa kimyoviy ishlab
chiqarish va laboratoriya amaliyotida muhim ahamiyatga ega, chunki u real
jarayonlarni modellashtirishga yordam beradi. 3
Gaz doimiysi R (8,31 J/mol·K) modda miqdorini termodinamik kattaliklar
bilan bog‘laydi va ideal gaz tenglamasida PV = nRT ko‘rinishida ifodalanadi.
Ushbu tenglama nafaqat nazariy, balki amaliy hisoblashlarda ham keng
qo‘llanadi, masalan, gazlarning bosimi, hajmi va harorati o‘rtasidagi
bog‘lanishlarni aniqlashda. Shu bilan birga, u fizik-kimyoviy jarayonlarning
energetik tahlilini osonlashtiradi.
Modda miqdori tushunchasi orqali kimyoviy jarayonlarning stoixiyometrik
nisbatlarini aniqlash osonlashadi, bu esa reaksiyalarni rejalashtirish va natijalarni
tahlil qilishda ilmiy aniqlikni ta’minlaydi. Masalan, vodorod va kisloroddan suv
hosil bo‘lish jarayonida 2H + O → 2H O tenglamasi asosida 2 mol vodorod va₂ ₂ ₂
1 mol kislorod reaksiyaga kirishib, 2 mol suv hosil qiladi. Bu oddiy misol
o‘quvchilarga mol miqdorining amaliy ahamiyatini chuqur anglash imkonini
beradi.
Modda miqdorini o‘rganish kimyoviy tahlil va ishlab chiqarish
texnologiyalarining asosini tashkil etadi, chunki u har bir moddaning aniq
3
David Johnson. “Teaching Chemistry: A Pedagogical Approach”. – London: Routledge,
2017. – Pages: 15–140.

7nisbatlarda reaksiyaga kirishishini belgilaydi. Shu orqali o‘quvchilar nafaqat
hisoblashni, balki kimyoviy jarayonlarning mohiyatini ham anglaydilar. Bu, o‘z
navbatida, ilmiy fikrlashni rivojlantiradi, tajribalarni rejalashtirish va ularning
natijalarini tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Modda miqdori tushunchasining shakllanishi kimyo fanini matematik va
fizik bilimlar bilan bog‘lash imkonini berdi. Bu integratsion yondashuv
o‘quvchilarni kompleks fikrlashga, fanlararo bog‘lanishlarni tushunishga va
amaliy vaziyatlarda ilmiy yondashuvni qo‘llashga o‘rgatadi. Ayniqsa, modda
miqdori, massa, hajm va bosim orasidagi matematik nisbatlarni o‘rganish orqali
o‘quvchi formullarni mantiqan tahlil qilishni o‘rganadi.
Mazkur tushuncha orqali o‘quvchi molekulyar darajadagi o‘zgarishlarni
makroskopik miqyosda ifodalashni o‘rganadi, bu esa unga murakkab kimyoviy
jarayonlarni modellashtirish imkonini beradi. Shu bois, modda miqdori
tushunchasining mohiyatini chuqur anglash kimyo fanini mukammal
o‘zlashtirishning kalitidir. Bu nafaqat nazariy bilimni, balki amaliy ko‘nikmani
ham rivojlantiradi.
Modda miqdori tushunchasining o‘rganilishi ta’lim jarayonida ilmiy
tafakkurni shakllantirishga xizmat qiladi. O‘quvchilar masalalarni yechish orqali
modda miqdorini aniqlash, formulalar bilan ishlash, birliklarni to‘g‘ri tanlash va
natijalarni tahlil qilishni o‘rganadilar. Shu orqali ularda izchillik, diqqat va
aniqlik kabi muhim ilmiy fazilatlar shakllanadi.
Kimyo fanini o‘qitishda modda miqdori tushunchasi markaziy o‘rin tutadi,
chunki u barcha kimyoviy hisoblashlarning poydevorini tashkil etadi. Bu
tushunchani chuqur o‘zlashtirgan o‘quvchi kelgusida murakkab kimyoviy
jarayonlarni tahlil qilish, ishlab chiqarishdagi hisob-kitoblarni amalga oshirish
va ilmiy tadqiqotlar olib borish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Shu bois, modda
miqdori mavzusini o‘qitish jarayonida nazariy bilim bilan bir qatorda amaliy
mashg‘ulotlar ham muhim rol o‘ynaydi.Shuningdek, modda miqdori
tushunchasining o‘rganilishi o‘quvchilarni mustaqil izlanishga, ilmiy natijalarni

8tahlil qilishga, tajribalar asosida xulosa chiqarishga o‘rgatadi. Bu esa ularning
nafaqat kimyo faniga, balki umumiy ilmiy dunyoqarashiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Chunki kimyoviy hisoblashlar orqali o‘quvchi tabiatdagi miqdoriy
qonuniyatlarni anglab, ularni real hayotda qo‘llashni o‘rganadi.
Modda miqdori tushunchasi zamonaviy ilm-fan va texnologiyalarda ham
muhim o‘rin tutadi. U farmatsevtika, materialshunoslik, ekologiya, energetika va
oziq-ovqat sanoati kabi sohalarda hisob-kitoblarning asosini tashkil etadi. Shu
sababli bu tushuncha nafaqat ta’lim jarayonida, balki ishlab chiqarish va ilmiy
tadqiqotlarda ham zarur bo‘lgan universal bilim sifatida e’tirof etiladi. modda
miqdori tushunchasini chuqur o‘rganish o‘quvchilarning ilmiy tafakkurini,
hisoblash ko‘nikmalarini va tahliliy fikrlash salohiyatini rivojlantiradi. Bu
mavzuni to‘g‘ri o‘qitish orqali o‘quvchilar nazariy bilimlarini amaliyot bilan
bog‘lash, aniq formulalar asosida natijalarni tahlil qilish va ilmiy asoslangan
xulosalar chiqarish imkoniga ega bo‘ladilar. Shu jihatdan modda miqdori
tushunchasi kimyo fanining nazariy va amaliy birligini ta’minlaydigan asosiy
elementlardan biridir.
1.2. Modda miqdori, massa, hajm va zarrachalar soni orasidagi
bog‘lanishlar (n = m/M, n = V/Vm, N = n·NA formulalari asosida)
Modda miqdori kimyo fanining eng asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, u
moddalar miqdoriy tahlilida fundamental o‘lchov sifatida ishlatiladi. Bu
tushuncha orqali turli moddalar orasidagi miqdoriy bog‘lanishlar, kimyoviy
reaksiyalar nisbati va natijalari aniqlanadi. Modda miqdori, odatda, mol birlikda
ifodalanadi va bir mol modda 6,022×10²³ ta zarracha, ya’ni atom, molekula yoki
ionlardan iborat bo‘ladi. Ushbu miqdor Avogadro soni deb ataluvchi doimiy
orqali aniqlanadi. Avogadro soni tabiatdagi moddalar tuzilishini matematik
ifodalashga imkon beradi. Shu tariqa, modda miqdori mikrodunyoni miqdoriy
ifodalovchi asosiy ko‘rsatkich sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.
Modda miqdorining massaga bog‘liqligini ko‘rsatadigan asosiy formula n =
m/M ko‘rinishida ifodalanadi. Bu yerda n – modda miqdori, m – moddaning

9massasi, M – molyar massadir. Ushbu bog‘lanish yordamida moddaning qancha
massasi ma’lum miqdordagi molekulalarga teng ekanligini aniqlash mumkin.
Masalan, 36 gramm suv 2 mol modda miqdoriga teng bo‘ladi, chunki suvning
molyar massasi 18 g/mol ga teng. Bu formula kimyoviy hisoblashlarning eng
ko‘p ishlatiladigan qonuniyatlaridan biridir. Har qanday modda uchun massa
ortsa, modda miqdori ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri proporsional ravishda ortadi. Shu
sababli bu formula kimyoviy tahlilda universal va o‘zgarmas ahamiyatga ega.
Molyar massa har bir moddaning molekulyar tuzilishiga bog‘liq holda
aniqlanadi. U elementlarning atom massalari yig‘indisiga teng bo‘lib,
moddaning xususiyatini aniqlovchi muhim kattalikdir. Masalan, karbonat
angidrid (CO ) moddasining molyar massasi 12 + 16×2 = 44 g/mol ni tashkil₂
etadi. Shu asosda, 88 g CO moddasining miqdori n = m/M = 88/44 = 2 mol
₂
bo‘ladi. Bu hisoblash orqali moddalar miqdorining massaga qanday mutanosib
ekanligi aniq ko‘rinadi. Ushbu nisbat yordamida har qanday modda miqdorini
hisoblash mumkin. Molyar massa nafaqat nazariy, balki amaliy kimyo
tahlillarida ham beqiyos o‘rin tutadi. U kimyoviy reaksiyalarni stexiometrik
hisoblashning asosi hisoblanadi. 4
Gazlar uchun esa modda miqdori bilan hajm o‘rtasidagi bog‘lanish n =
V/Vm formulasi yordamida ifodalanadi. Bu yerda V – gaz hajmi, Vm – molyar
hajm bo‘lib, u normal sharoitda 22,4 L/mol ga teng. Demak, normal sharoitda
har qanday ideal gazning 1 moli 22,4 litr hajm egallaydi. Masalan, 44,8 litr
kislorod gazining modda miqdori n = 44,8 / 22,4 = 2 mol bo‘ladi. Ushbu formula
Avogadro qonuni asosida shakllangan bo‘lib, u bir xil harorat va bosimda barcha
gazlarning bir xil mol soni teng hajm egallashini ta’kidlaydi. Bu munosabat
gazlarning fizik xossalarini miqdoriy tarzda o‘lchash imkonini beradi. Shu
sababli u gaz qonunlarining poydevoridir.
4
)Theodore Brown, H. Eugene LeMay. “Chemistry: The Central Science”. – New Jersey:
Pearson, 2016. – Pages: 20–220.

10Avogadro qonuniga ko‘ra, har qanday gazning bir moli bir xil sharoitda bir
xil hajm egallaydi. Bu qonun gazlarning miqdoriy tahlilida ulkan ahamiyat kasb
etadi. Agar gazning hajmi o‘lchansa, uning modda miqdori bevosita topiladi.
Masalan, 11,2 L vodorod gazining modda miqdori n = 11,2 / 22,4 = 0,5 mol
bo‘ladi. Shu tarzda, hajmni bilish orqali gazning modda miqdori, molekulalar
soni va massasi aniqlanadi. Gaz hajmi o‘zgarganda modda miqdori ham
proporsional o‘zgaradi. Bu bog‘lanishlar kimyoviy ishlab chiqarishda, ayniqsa
gaz reaksiyalarini hisoblashda muhim ahamiyatga ega. U gaz jarayonlarini tahlil
qilishda asosiy vosita sifatida qo‘llanadi. 5
Zarrachalar soni bilan modda miqdori o‘rtasidagi bog‘lanish esa N = n·NA
formulasi orqali aniqlanadi. Bu yerda N – zarrachalar soni, n – modda miqdori,
NA – Avogadro soni. Agar biror modda miqdori ma’lum bo‘lsa, shu formula
yordamida undagi zarrachalar soni aniqlanadi. Masalan, 0,5 mol natriy atomida
N = 0,5 × 6,022×10²³ = 3,011×10²³ ta atom mavjud bo‘ladi. Shu tarzda,
zarrachalar soni modda miqdoriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri proporsional ekanligi
isbotlanadi. Bu formula atomlar va molekulalar miqdorini matematik jihatdan
ifodalash imkonini beradi. Kimyoviy jarayonlarning chuqur mohiyatini
tushunish uchun bu bog‘lanish beqiyos ahamiyat kasb etadi.
Modda miqdori, massa, hajm va zarrachalar soni o‘rtasidagi bu uchta
formula o‘zaro uzviy bog‘liqdir. Ularning har biri modda miqdorini turli jihatdan
aniqlash imkonini beradi. Masalan, qattiq moddalarda modda miqdori massasi
orqali, gazlarda hajmi orqali, molekulyar darajada esa zarrachalar soni orqali
topiladi. Shu boisdan, bu formulalar kimyoviy hisoblashlarning universalligi va
izchilligini ta’minlaydi. O‘quvchilar bu formulalarni o‘zlashtirgan holda
murakkab stexiometrik masalalarni mustaqil yecha olishadi. Modda miqdori
orqali barcha moddalar o‘rtasidagi nisbatlarni aniqlash mumkin bo‘ladi. Bu
kimyo fanining mantiqiy asosini tashkil etadi.
5
Pedagogical Research in Chemistry Education. – Journal of Chemical Education, 2015–2022.
– Pages: 45–90.

11Modda miqdorini hisoblashda ko‘plab amaliy misollar qo‘llaniladi. Masalan,
18 g suvdagi molekulalar sonini topish uchun birinchi navbatda modda
miqdorini aniqlash zarur: n = 18 / 18 = 1 mol. Keyin molekulalar soni N = 1 ×
6,022×10²³ = 6,022×10²³ ta bo‘ladi. Shu tarzda, har bir molekulaning soni va
massasi o‘zaro bog‘liqlikda aniqlanadi. Ushbu hisoblash usuli laboratoriya
ishlarida keng qo‘llaniladi. U yordamida moddalarning miqdoriy tahlili, reaksiya
mahsulotlarini oldindan hisoblash va reaksiya yo‘nalishini prognozlash mumkin.
Shu sababli modda miqdori kimyoviy hisob-kitoblarning asosi hisoblanadi.
Kimyoviy reaksiyalar stexiometriyasida ham modda miqdori muhim o‘rin
tutadi. Har bir kimyoviy tenglama modda miqdorlari nisbati orqali balanslanadi.
Masalan, 2H + O → 2H O tenglamasida 2 mol vodorod 1 mol kislorod bilan₂ ₂ ₂
reaksiyaga kirishib, 2 mol suv hosil qiladi. Bu tenglama orqali 4 g vodorod 32 g
kislorod bilan birikib 36 g suv hosil bo‘lishi aniqlanadi. Shu tarzda, modda
miqdori yordamida kimyoviy jarayonlarning miqdoriy xususiyatlari oson
aniqlanadi. Bu esa nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish imkonini beradi.
Modda miqdori — kimyo fanining tilini tushunish kalitidir.
Modda miqdorining o‘lchovlari zamonaviy ilmda juda keng qo‘llaniladi. U
laboratoriya tahlillarida, tibbiyotda, ekologiyada, farmatsevtika sanoatida, hatto
kosmik tadqiqotlarda ham asosiy miqdoriy ko‘rsatkich sifatida ishlatiladi.
Masalan, dorivor moddalarning dozalari yoki havodagi gazlarning tarkibi modda
miqdori orqali ifodalanadi. Shu bois, modda miqdori tushunchasi faqat nazariy
emas, balki amaliy jihatdan ham beqiyos ahamiyatga ega. U moddalar miqdorini
o‘lchashda yagona va aniq tizimni yaratadi. Kimyoviy hisoblashlarning barcha
bosqichlarida bu tushuncha o‘zining dolzarbligini yo‘qotmaydi.
1.3. Modda miqdori bo‘yicha kimyoviy hisoblashlarning nazariy asoslari
va ularning amaliy ahamiyati
Kimyo fanining nazariy poydevorini tashkil etuvchi eng muhim
yo‘nalishlardan biri bu — modda miqdori asosida kimyoviy hisoblashlarni
amalga oshirishdir. Modda miqdori tushunchasi moddiy dunyoni miqdoriy

12o‘lchashga imkon beruvchi universal birlik bo‘lib, barcha kimyoviy
reaksiyalarni son jihatdan ifodalashda asosiy vosita hisoblanadi. Nazariy
jihatdan, modda miqdori Avogadro soni, mol, molyar massa va molyar hajm
kabi doimiy kattaliklar orqali aniqlanadi. Ushbu kattaliklar kimyoviy
jarayonlarda ishtirok etuvchi zarrachalarning soni, ularning massasi hamda
hajmini o‘zaro bog‘lab turadi. Shu bois, modda miqdori bo‘yicha kimyoviy
hisoblashlar kimyo fanining eng ishonchli matematik modeli sifatida e’tirof
etiladi.
Modda miqdori asosida kimyoviy hisoblashlarning nazariy asosi
stexiometriya fanida yotadi. Stexiometriya (yunoncha “stoikheion” – element,
“metron” – o‘lchov) moddalarning miqdoriy munosabatlarini o‘rganadi. Unga
ko‘ra, har qanday kimyoviy reaksiya qat’iy soniy nisbatda sodir bo‘ladi.
Masalan, 2H + O → 2H O tenglamasi 2 mol vodorod bilan 1 mol kislorod₂ ₂ ₂
reaksiyaga kirishib, 2 mol suv hosil bo‘lishini ifodalaydi. Ushbu tenglamadagi
son koeffitsiyentlar modda miqdorlari nisbati bo‘lib, u reaksiya jarayonida
moddalarning o‘zaro muvofiqligini ta’minlaydi. Shu tarzda, stexiometrik
hisoblashlar orqali reaksiya qatnashuvchilari va mahsulotlarning massasi, hajmi
hamda zarracha soni aniqlanadi.
Modda miqdori bo‘yicha hisoblashlarning muhim nazariy asosi — bu modda
saqlanish qonunidir. Lomonosov va Lavua‘zye tomonidan kashf etilgan ushbu
qonunga ko‘ra, har qanday kimyoviy reaksiyada modda yo‘qolmaydi va yo‘qdan
paydo bo‘lmaydi, balki faqat shaklini o‘zgartiradi. Shu sababli reaksiya
tenglamasi tuzilganida modda miqdorlari son jihatdan muvozanatda bo‘lishi
kerak. Masalan, CaCO → CaO + CO tenglamasida 1 mol kalsiy karbonat
₃ ₂
parchalanib, 1 mol kalsiy oksid va 1 mol karbonat angidrid hosil qiladi. Bu
tenglik moddalar miqdorining saqlanish qonuniga to‘la mos keladi. Demak,
modda miqdori hisoblashlari bu qonunni amaliy tekshirish vositasi sifatida ham
xizmat qiladi.

13Modda miqdorining nazariy asosini tashkil etuvchi yana bir muhim qonun —
bu Avogadro qonunidir. Ushbu qonunga binoan, bir xil harorat va bosimda har
qanday gazning bir moli bir xil hajmni egallaydi. Bu hajm 22,4 L/mol ga teng
bo‘lib, u gazlarning miqdoriy tahlilini osonlashtiradi. Masalan, 44,8 L karbonat
angidrid gazining modda miqdori n = V / Vm = 44,8 / 22,4 = 2 mol bo‘ladi. Shu
tarzda, gazlarning hajmiy o‘zgarishlari modda miqdori orqali aniq ifodalanadi.
Avogadro qonuni kimyoviy hisoblashlarda gazlar uchun asosiy tayanch
hisoblanadi, chunki u fizikaviy kattaliklar o‘rtasidagi bog‘lanishni ifodalaydi.
Modda miqdori bilan zarrachalar soni o‘rtasidagi bog‘lanish N = n × NA
formulasi yordamida aniqlanadi. Bu formula kimyoviy hisoblashlarda eng ko‘p
ishlatiladigan ifodalardan biridir. Masalan, 0,25 mol mis (Cu) moddasida nechta
atom borligini aniqlash uchun N = 0,25 × 6,022×10²³ = 1,5055×10²³ atom
bo‘ladi. Bu natija modda miqdorining molekulyar darajadagi mazmunini ochib
beradi. Shu sababli, zarrachalar soni, massa va hajm o‘rtasidagi bog‘lanishlar
modda miqdorining miqdoriy mohiyatini ifodalovchi asosiy nazariy model
hisoblanadi. Bu model barcha kimyoviy jarayonlarni aniqlik bilan tahlil qilish
imkonini beradi.Kimyoviy hisoblashlarning yana bir nazariy jihati — bu gaz
qonunlari bilan bog‘liqdir. Masalan, Boyle–Mariott qonuni (p V = p V ), Sharl₁ ₁ ₂ ₂
qonuni (V /T = V /T ) va Gay-Lyussak qonuni (p /T = p /T ) gazlar bosimi,
₁ ₁ ₂ ₂ ₁ ₁ ₂ ₂
hajmi va harorati o‘rtasidagi bog‘lanishni ifodalaydi. Ushbu qonunlar orqali
gazlarning modda miqdori pV = nRT tenglamasi yordamida aniqlanadi. Bu
yerda R = 8,31 J/(mol·K) – gaz doimiysi. Masalan, 2 mol azot gazi 300 K
haroratda va 100 kPa bosimda qancha hajm egallashini aniqlash uchun V =
nRT/p = (2×8,31×300)/100000 = 0,04986 m³ = 49,86 L bo‘ladi. Shu tarzda,
modda miqdori kimyoviy va fizik jarayonlarni tahlil qilishda yagona matematik
asbob sifatida qo‘llaniladi. 6
6
Ahmad Hameed. “Practical Approaches to Teaching Chemistry”. – New York: Academic
Press, 2019. – Pages: 30–150.

14Modda miqdori asosidagi hisoblashlar kimyo ta’limida o‘quvchilarning
tafakkurini rivojlantirishda beqiyos ahamiyatga ega. Bunday hisoblashlar orqali
o‘quvchi nazariy bilimlarini amaliyot bilan bog‘laydi, sonli fikrlash, mantiqiy
xulosalar chiqarish va tahliliy yondashuvni o‘rganadi. Misol uchun, n = m/M, n
= V/Vm va N = n×NA formulalari asosida masalalar yechish jarayonida
o‘quvchi fizik kattaliklar orasidagi proporsional bog‘lanishlarni mustaqil
tushuna boshlaydi. Bu esa uning ilmiy tafakkurini rivojlantiradi. Shuningdek,
bunday hisoblashlar orqali o‘quvchi kimyoviy jarayonlarni matematik modelda
ifodalashni o‘rganadi. Bu esa zamonaviy STEM ta’limining muhim
komponentidir.Amaliy jihatdan qaraganda, modda miqdori asosidagi
hisoblashlar ishlab chiqarish, farmatsevtika, tibbiyot, oziq-ovqat sanoati va
ekologiya sohalarida keng qo‘llaniladi. Masalan, dorilarning aniq dozasi,
o‘g‘itlarning kimyoviy tarkibi yoki havodagi gazlarning konsentratsiyasi modda
miqdori orqali aniqlanadi. Kimyoviy ishlab chiqarishda reaksiya uchun kerakli
reagentlar miqdori va hosil bo‘ladigan mahsulotning massasi modda miqdori
asosida hisoblanadi. Shu sababli, bu bilimlar nafaqat o‘quvchilar, balki
mutaxassislar uchun ham zarur amaliy ahamiyat kasb etadi. Modda miqdori
hisoblashlarining aniq bajarilishi iqtisodiy samaradorlikni ham oshiradi. 7
Laboratoriya mashg‘ulotlarida modda miqdori asosida masalalar yechish
o‘quvchilarda tajriba o‘tkazish madaniyatini shakllantiradi. Masalan, reaksiya
uchun zarur modda miqdorini oldindan hisoblab, uni aniq o‘lchash orqali tajriba
natijalarini nazariy natijalar bilan solishtirish mumkin. Bunda o‘quvchilar
eksperimental tafakkurga ega bo‘ladilar, bu esa ilmiy izlanishning asosiy
shartidir. Tajriba asosida modda miqdorini hisoblash o‘quvchini kimyoviy
fikrlashga, natijalarni tahlil qilish va sabab-oqibat bog‘lanishlarini izohlashga
o‘rgatadi. Shu tariqa, nazariy bilimlar amaliy tajriba bilan uyg‘unlashadi.
7
Pedagogical Research in Chemistry Education. – Journal of Chemical Education, 2015–2022.
– Pages: 45–90.

15Kimyoviy hisoblashlarning samaradorligi o‘quvchilarning modda miqdori
formulalarini to‘g‘ri qo‘llay olish qobiliyatiga bog‘liqdir. Masalan, 12 g
uglerodda nechta atom borligini aniqlash uchun n = m/M = 12/12 = 1 mol, N = 1
× 6,022×10²³ = 6,022×10²³ atom. Bu kabi misollar o‘quvchini aniq fikrlashga,
sonli mantiqni chuqur anglashga undaydi. Shu orqali u kimyoviy jarayonlarning
matematik modelini o‘rganadi. Modda miqdori bo‘yicha hisoblashlar kimyo
ta’limining mantiqiy va matematik poydevorini mustahkamlaydi. modda
miqdori bo‘yicha kimyoviy hisoblashlar — bu nazariy bilimlarning amaliyotga
tatbiqi, ilmiy tafakkurning shakllanishi va o‘quvchilarning analitik
qobiliyatlarini rivojlantiruvchi asosiy yo‘nalishdir. Bu hisoblashlar o‘quvchiga
nafaqat formulalarni qo‘llashni, balki jarayonlarni ilmiy asosda tahlil qilishni
o‘rgatadi. Shu bois, u zamonaviy kimyo ta’limining ajralmas qismi sifatida
doimo o‘quv dasturlarida markaziy o‘rinni egallab kelmoqda.

16II BOB. Modda miqdori mavzusiga oid masalalar yechish metodikasi va
amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish
2.1. Modda miqdori bo‘yicha oddiy va murakkab masalalarni yechish
bosqichlari
Modda miqdori mavzusi kimyo fanining eng muhim bo‘limlaridan biri
bo‘lib, undagi masalalarni yechish o‘quvchilarda tahliliy va mantiqiy fikrlash
ko‘nikmalarini shakllantiradi. Har bir kimyoviy jarayon miqdoriy jihatdan
moddalarning massasi, hajmi va zarrachalar soni bilan bog‘liq bo‘lgani uchun,
masalalarni to‘g‘ri yechish ilmiy asoslangan bosqichma-bosqich yondashuvni
talab etadi. Bu bosqichlar o‘quvchining mavzuni nafaqat nazariy, balki amaliy
jihatdan ham chuqur o‘zlashtirishiga xizmat qiladi.
Birinchi bosqich — masala shartini tahlil qilish. Bu bosqichda o‘quvchi
berilgan kattaliklarni, ularning o‘lchov birliklarini aniqlaydi va nimalar topilishi
kerakligini belgilab oladi. Masalan, berilgan modda massasi, hajmi yoki
zarrachalar sonidan foydalanib modda miqdorini topish talab etilishi mumkin.
Shuningdek, o‘quvchi formulalardagi bog‘lanishlarni tanlaydi, masalan:
n = m / M, bu yerda n — modda miqdori (mol), m — modda massasi (g), M —
molyar massa (g/mol).
Ikkinchi bosqich — formulani tanlash va qo‘llash. Modda miqdorini topish
uchun shartga mos formulalar tanlanadi. Agar gaz holatidagi modda hajmi
berilgan bo‘lsa, n = V / Vm formulasi qo‘llanadi, bu yerda Vm — molyar hajm
(odatda 22,4 L/mol). Agar zarrachalar soni (atom yoki molekulalar) ma’lum
bo‘lsa, n = N / NA tenglamasidan foydalaniladi, bu yerda NA — Avogadro soni
(6,02×10²³ mol ¹). Har bir formula fizik ma’nosi va o‘lchov birliklari jihatidan⁻
tahlil qilinadi, bu o‘quvchiga kimyoviy jarayonlarni aniq tasavvur qilish
imkonini beradi.
Uchinchi bosqich — berilgan kattaliklarni bir xil tizimga keltirish. Kimyoviy
hisoblarda o‘lchov birliklarini to‘g‘rilash muhim, chunki masalaning natijasi mol
miqdorida ifodalanadi. Agar massa grammlarda, hajm litrda yoki zarrachalar

17soni ko‘paytirilgan ko‘rinishda berilgan bo‘lsa, ularning o‘zaro mosligini
ta’minlash zarur. Bu bosqichda o‘quvchi o‘lchov birliklari orasidagi
bog‘lanishlarni, masalan 1 mol = 6,02×10²³ zarracha, 1 mol gaz = 22,4 L, 1 mol
suv ≈ 18 g kabi qiymatlarni yodda tutadi.
To‘rtinchi bosqich — hisoblashni bajarish. O‘quvchi tanlangan formulaga
berilgan ma’lumotlarni joylashtirib, hisob-kitobni amalga oshiradi. Masalan: 44
g CO gazining modda miqdorini toping. Yechim: M(CO ) = 12 + 2×16 = 44₂ ₂
g/mol, demak n = m / M = 44 / 44 = 1 mol. Bu oddiy masalalar o‘quvchining
asosiy tushunchalarni o‘zlashtirishiga xizmat qiladi. Murakkab masalalarda esa
bir nechta formulalar zanjir tarzida qo‘llanadi. 8
Beshinchi bosqich — natijani tahlil qilish va xulosa chiqarish. Hisoblash
yakunida topilgan natija mantiqan to‘g‘ri ekanligi tekshiriladi. Masalan, modda
miqdori juda katta yoki juda kichik chiqsa, hisobdagi xatolik sabablarini
aniqlash lozim. Shuningdek, o‘quvchi topilgan qiymatni real kimyoviy jarayon
bilan bog‘laydi, masalan, 1 mol CO — bu 22,4 L hajmdagi gaz yoki 6,02×10²³
₂
ta molekula degan ma’noni anglatadi.
Murakkab masalalarda kimyoviy tenglamalar asosida hisoblashlar amalga
oshiriladi. Masalan, 2H + O → 2H O tenglamasida 4 g vodorod yonishida
₂ ₂ ₂
hosil bo‘ladigan suv miqdorini topish uchun avvalo H moddasining miqdori
₂
n(H ) = 4 / 2 = 2 mol aniqlanadi, so‘ngra reaksiya tenglamasi asosida hosil
₂
bo‘ladigan suv miqdori n(H O) = 2 mol bo‘lishi aniqlanadi.
₂
Amaliy bosqichda o‘quvchilar laboratoriya mashg‘ulotlari davomida o‘z
hisoblashlarini eksperimental natijalar bilan solishtiradilar. Masalan, gaz hajmini
o‘lchab, u orqali modda miqdorini topish yoki massa o‘zgarishiga qarab reaksiya
yo‘nalishini aniqlash mumkin. Bunday tajribalar o‘quvchining nazariy bilimini
mustahkamlaydi va uni real jarayonlar bilan bog‘laydi.
8
Ahmad Hameed. “Practical Approaches to Teaching Chemistry”. – New York: Academic
Press, 2019. – Pages: 30–150.

18Modda miqdori mavzusidagi murakkab masalalar, odatda, stexiometrik
hisoblashlarga asoslanadi. Bunda o‘quvchi kimyoviy tenglama koeffitsientlari
orqali moddalarning o‘zaro nisbatlarini aniqlaydi. Masalan, CaCO → CaO +₃
CO reaksiya uchun 10 g CaCO parchalanganda ajralgan CO miqdorini
₂ ₃ ₂
hisoblashda: n(CaCO ) = 10 / 100 = 0,1 mol, demak n(CO ) = 0,1 mol. Shundan
₃ ₂
so‘ng massa m = n·M = 0,1×44 = 4,4 g bo‘ladi.Natijada, modda miqdori
bo‘yicha masalalarni yechish bosqichma-bosqich yondashuv asosida amalga
oshirilganda, o‘quvchilar nafaqat formulalarni yodlaydi, balki ularning fizik-
kimyoviy mazmunini ham tushunadi. Bu esa kimyo fanining amaliy
yo‘nalishlarini chuqurroq o‘zlashtirish, sanoat va ekologik jarayonlarda
moddalarning miqdoriy tahlilini o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan tayanch
bilimlarni shakllantiradi.
2.2. Modda miqdoriga oid masalalarni o‘qitishda interaktiv va amaliy
metodlardan foydalanish
Kimyo ta’limida “Modda miqdori” mavzusiga oid masalalarni o‘qitishda
interaktiv va amaliy metodlardan foydalanish o‘quvchilarning fanga bo‘lgan
qiziqishini oshirish, ularni faol ishtirok etishga undash va mustaqil fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy ta’lim
jarayoni shunchaki ma’lumot yetkazish bilan cheklanmay, balki o‘quvchini
bilimni izlash, uni amalda qo‘llashga o‘rgatishni talab qiladi. Shu bois, interaktiv
metodlar orqali o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida faol muloqot shakllanadi,
kimyoviy hisoblash jarayonlari esa jonli muhokama va amaliy tajriba orqali
o‘zlashtiriladi.
“Aqliy hujum” (Brainstorming) metodi — bu o‘quvchilarning fikrlash
jarayonini faollashtirish, ularda mantiqiy yondashuvni shakllantirish va mavjud
bilimlarini yangilashga yordam beradigan interaktiv ta’lim usulidir. Ushbu
metod ayniqsa kimyo fanida, xususan “Modda miqdori” mavzusini o‘rganishda
katta ahamiyat kasb etadi, chunki bu mavzuda matematik formulalar, mantiqiy
bog‘lanishlar va fizik-kimyoviy qonuniyatlar o‘zaro chambarchas bog‘liqdir.

19“Aqliy hujum” darsning kirish qismida o‘quvchilarni faollashtirish, asosiy
tushunchalarga tayyorlash va o‘rganiladigan mavzuga e’tiborini qaratish
maqsadida qo‘llaniladi.
Dars boshida o‘qituvchi o‘quvchilarga oddiy, ammo fikrlashni talab
qiladigan savollar beradi: masalan, “1 mol gaz necha litr hajmni egallaydi?”,
“Avogadro soni nimani bildiradi?” yoki “Modda miqdori qanday o‘lchanadi?”
kabilar. Bu savollar bir qarashda sodda ko‘rinsa-da, o‘quvchilarda bilimni
faollashtiradi, ularni o‘z fikrini ifoda etishga va izlanishga undaydi. Guruh
ichida o‘quvchilar o‘z taxminlarini bildiradilar, mavjud bilimlarini solishtiradilar
va birgalikda mantiqiy xulosaga kelishga harakat qiladilar. Bu jarayon
o‘quvchilarda mantiqiy tafakkur, jamoaviy fikrlash va analitik yondashuvni
shakllantiradi.
Masalan, o‘qituvchi “1 mol gazning hajmi qancha?” degan savolni berar
ekan, o‘quvchilar turli taxminlar bildiradilar. Ba’zilari “22,4 L” deb to‘g‘ri
javobni aytsa, boshqalar o‘z dalillarini keltirishadi. O‘qituvchi esa o‘quvchilarni
formulaga yo‘naltiradi: n = V / Vm, bu yerda Vm = 22,4 L/mol. Shu tarzda
o‘quvchi o‘zining taxmini orqali to‘g‘ri ilmiy xulosaga yetadi. Yoki “Avogadro
soni nimani bildiradi?” degan savolda o‘quvchilar turli tushunchalarni
bildiradilar, so‘ngra o‘qituvchi N = n × NA formulasi orqali har bir mol modda
6,022×10²³ ta zarrachadan iborat ekanini izohlaydi.
“Aqliy hujum” metodining afzalligi shundaki, u o‘quvchilarda tayyor bilimni
yodlash emas, balki bilimni izlab topish, tahlil qilish va mantiqiy bog‘lanishlarni
o‘zlari kashf etish imkonini beradi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini mustaqil ravishda
shakllantiradilar, bu esa ularning kimyoviy tafakkurini chuqurlashtiradi. Shu
jarayonda o‘quvchilar formulalarni nafaqat yodlab oladilar, balki ularning fizik-
kimyoviy mohiyatini ham tushunadilar. Masalan, n = m / M, n = V / Vm, N = n
× NA kabi formulalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni tahlil qilib, ularni turli
vaziyatlarda qo‘llashni o‘rganadilar.

20Ushbu metod o‘quvchilarni faqat bilim oluvchilar emas, balki faol
ishtirokchilarga aylantiradi. Darsda erkin fikr almashish, muloqot, savol-
javoblar, muammoli vaziyatlarni birgalikda hal qilish orqali o‘quvchilar dars
jarayonining markaziga aylanadilar. Shu bilan birga, “Aqliy hujum” metodi
ularni ijodiy fikrlashga, bir-birining fikrini hurmat qilishga va tanqidiy tahlil
asosida to‘g‘ri qarorga kelishga o‘rgatadi.
Natijada, ushbu metod orqali o‘quvchilar modda miqdori, massa, hajm va
zarrachalar soni orasidagi bog‘lanishlarni nafaqat formulalar darajasida, balki
mazmunan tushunishga erishadilar. Bu esa ularning kelgusida murakkab
kimyoviy masalalarni yechishda, reaksiyalar tenglamalarini tahlil qilishda va
natijalarni ilmiy asoslashda mustahkam tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli
“Aqliy hujum” — “Modda miqdori” mavzusini o‘qitishda nafaqat bilim
beruvchi, balki tafakkurni rivojlantiruvchi samarali metod sifatida alohida o‘rin
tutadi.
Ikkinchi samarali yondashuv — “Klaster” metodi, ya’ni tushunchalarni
tarmoq shaklida ifodalash. O‘quvchilarga markazda “Modda miqdori”
tushunchasi berilib, undan “massa”, “molyar massa”, “zarrachalar soni”, “gaz
hajmi”, “Avogadro soni” kabi tarmoqlar ajratiladi. Har bir tarmoqda tegishli
formula va misollar yoziladi. Masalan: “n = m / M” — 36 g suv uchun n = 36 /
18 = 2 mol. Bunday ko‘rgazmali yondashuv o‘quvchilarda mavzuning mantiqiy
tizimini shakllantiradi, vizual tafakkur va analitik fikrlashni birlashtiradi.
Uchinchi interaktiv usul — “Rol o‘ynash” yoki “Virtual laboratoriya”
metodi zamonaviy kimyo ta’limida o‘quvchilarni faol ishtirokchi sifatida jalb
etishning eng samarali yo‘llaridan biridir. Bu usul o‘quvchilarning faqat
tinglovchi emas, balki tajriba o‘tkazuvchi, tahlil qiluvchi va xulosa chiqaruvchi
rolida bo‘lishiga imkon yaratadi. Mazkur metod orqali o‘quvchilar o‘zlarini
haqiqiy ilmiy muhitda his etadilar, bu esa ularning motivatsiyasini oshiradi va
fanlarga qiziqishini kuchaytiradi.

21“Rol o‘ynash” jarayonida har bir o‘quvchi muayyan kasb egasi rolini
bajaradi: kimyogar, laboratoriya xodimi, tahlilchi yoki rahbar. O‘qituvchi esa
yo‘naltiruvchi, kuzatuvchi va baholovchi sifatida ishtirok etadi. Masalan,
o‘qituvchi o‘quvchiga quyidagi topshiriqni beradi: “Laboratoriyada 4,48 L
kislorod (O ) ajraldi. Uning modda miqdorini aniqlang.” O‘quvchi avvalo₂
vaziyatni tahlil qiladi, keyin tegishli formulani yozadi: n = V / Vm = 4,48 / 22,4
= 0,2 mol. Shundan so‘ng o‘quvchi natijani taqdim etadi va uni ilmiy tarzda
izohlaydi.Bunday o‘yinli yondashuvlar o‘quvchilarni dars jarayoniga faol jalb
etadi, ularning mustaqil fikrlash, tahliliy yondashuv va jamoaviy ishlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bundan tashqari, o‘quvchilar bir-birlarining
xatolarini tahlil qilish, bahs-munozara orqali to‘g‘ri yechim topish imkoniga ega
bo‘ladilar. Shu orqali ular o‘z fikrini aniq ifodalash, dalillarga asoslanib javob
berish va ilmiy muloqot yuritishni o‘rganadilar.
Virtual laboratoriya muhitida esa bu jarayon yanada jonli kechadi.
Kompyuter dasturlari yordamida modda hajmi, massa yoki reaksiya natijalari
modellashtiriladi, o‘quvchi esa real tajriba singari natijani kuzatadi. Bu usul
ayniqsa, xavfsizlik nuqtayi nazaridan murakkab yoki qimmat tajribalarni
o‘tkazishning o‘rnini bosa oladi. O‘quvchi tajriba jarayonida sodir bo‘layotgan
kimyoviy reaksiyalarni bosqichma-bosqich tahlil qilib, modda miqdorini, gaz
hajmini yoki mahsulot massasini hisoblaydi.
“Rol o‘ynash” metodi o‘quvchilarda nafaqat nazariy bilimni, balki amaliy
ko‘nikmalarni ham mustahkamlaydi. Ular kimyoviy hisoblashlarni bajarishda
xatolardan xulosa chiqarishni, ilmiy terminologiyani to‘g‘ri qo‘llashni, o‘z
natijalarini asoslashni o‘rganadilar. Natijada, dars jarayoni jonlanadi,
o‘quvchilar o‘rtasida sog‘lom raqobat va hamkorlik muhiti shakllanadi.
Keyingi metod — “Amaliy tajribalar asosida o‘qitish”. Bu metodda
o‘quvchilar bevosita tajriba o‘tkazish orqali modda miqdorini aniqlaydilar.
Masalan, vodorod gazi (H ) hosil bo‘lishi jarayonida o‘lchangan gaz hajmidan
₂
foydalangan holda modda miqdorini hisoblash mumkin: n = 2240 ml / 22400

22ml/mol = 0,1 mol. Natijada o‘quvchilar nazariy bilimlarini amaliy tajriba bilan
bog‘laydilar.
“Juftlikda ishlash” metodi — kimyo fanini o‘qitishda o‘quvchilarning
muloqot, hamkorlik va tahliliy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan
eng samarali interaktiv yondashuvlardan biridir. Ushbu metodda o‘quvchilar
dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi, ular o‘zaro fikr almashadilar, bir-
birlarini tinglaydilar va muammolarni birgalikda hal qiladilar. Metodning
mohiyati shundaki, har bir o‘quvchi sherigi bilan teng darajada mas’uliyatni his
etadi va yakuniy natija jamoaviy bilimga asoslanadi.
Dars jarayonida “juftlikda ishlash” usulini qo‘llash orqali o‘quvchilar
murakkab kimyoviy masalalarni ham birgalikda yechishga o‘rganadilar.
Masalan, o‘qituvchi quyidagi topshiriqni beradi: “88 g CO gazining modda₂
miqdorini toping.” Juftlikdagi o‘quvchilardan biri formulani tanlaydi: n = m / M
= 88 / 44 = 2 mol, ikkinchisi esa hisob-kitobni bajaradi va natijani tekshiradi.
Shu jarayonda ular modda miqdori, massa va molyar massa o‘rtasidagi
bog‘lanishni chuqurroq anglab yetadilar.
Keyingi bosqichda o‘quvchilar ushbu hisoblash natijasini haqiqiy kimyoviy
jarayon bilan bog‘laydilar. Masalan, karbonat angidrid gazining hosil bo‘lish
reaksiyasini yozadilar: CaCO → CaO + CO . Bu orqali o‘quvchilar nazariy
₃ ₂
bilimni amaliy holat bilan bog‘lash, ya’ni reaksiyalar orqali modda miqdorining
o‘zgarishini tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladilar. Shu tarzda o‘quvchi modda
miqdori formulalarini qo‘llashni nafaqat yodlab oladi, balki ularni real sharoitda
tushunib ishlatadi.
Juftlikda ishlash jarayonida o‘quvchilar o‘zaro fikr almashib, xatolarni tahlil
qilishni o‘rganadilar. Masalan, biri formuladagi birliklarga e’tibor bermasa,
ikkinchisi bu xatoni to‘g‘rilaydi, natijada ular bir-biridan o‘rganadilar. Bu
o‘quvchilarning tahliliy fikrlash, kuzatish va aniqlik bilan ishlash ko‘nikmalarini
mustahkamlaydi. Shuningdek, o‘z fikrini mantiqan asoslash, sherigini eshitish va
ishonch bilan javob berish madaniyati shakllanadi.

23Ushbu metodning yana bir afzalligi — u o‘quvchilar o‘rtasida sog‘lom
raqobat va o‘zaro hurmat muhitini yaratadi. Har bir juftlik o‘z yechimini himoya
qiladi, formulalar va hisoblash jarayonlarini izohlaydi, bu esa darsni jonlantiradi
va o‘quvchilarni faollikka undaydi. Natijada o‘quvchilar kimyoviy
hisoblashlarning mohiyatini chuqur tushunadilar, ularni amaliy hayotdagi
vaziyatlar bilan bog‘lashni o‘rganadilar.
“Juftlikda ishlash” metodi orqali o‘quvchilar dars davomida mustaqil qaror
qabul qilishni, ilmiy asoslangan xulosalar chiqarishni o‘zlashtiradilar. Ular
hamkorlikda ishlash orqali o‘z bilimlarini sinovdan o‘tkazadilar, bu esa ularning
kimyoviy tafakkurini rivojlantirish bilan birga, kelajakdagi ilmiy faoliyatga
tayyorlaydi. Shu sababli, bu metod nafaqat kimyo fanini o‘qitishda, balki
o‘quvchilarda mantiqiy, analitik va kommunikativ kompetensiyalarni
shakllantirishda ham muhim o‘rin tutadi.
“Insert” metodi — bu o‘quvchilarning mavjud bilimlarini tahlil qilish, yangi
ma’lumotni o‘zlashtirish jarayonida o‘z fikrini kuzatish va nazorat qilish
imkonini beruvchi samarali interaktiv o‘qitish usulidir. Ushbu metod kimyo
fanida, ayniqsa “Modda miqdori” kabi nazariy jihatdan murakkab mavzularni
o‘rganishda o‘quvchilarning fikrlash jarayonini faollashtirish uchun keng
qo‘llanadi. Metodning mohiyati shundan iboratki, o‘quvchilar o‘qituvchi
tomonidan berilgan matnni o‘qish davomida ma’lumotlarni belgilab boradilar va
har bir belgining ma’nosi orqali o‘z bilim darajasini baholaydilar.
Dars jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga “Modda miqdori” mavzusiga oid
ilmiy matn tarqatadi. O‘quvchilarga oldindan belgilar tizimi tushuntiriladi: “+”
— men buni bilaman, “–” — men uchun yangi ma’lumot, “?” — tushunarsiz
yoki izoh talab qiladi, “!” — ajablanarli yoki kutilmagan ma’lumot. O‘quvchi
matnni o‘qir ekan, har bir gapni tahlil qilib, unga mos belgini qo‘yadi. Bu
jarayon o‘quvchini faol o‘qishga, diqqat bilan o‘rganishga va axborotni tahliliy
qabul qilishga undaydi.

24Masalan, matnda “1 mol modda 6,02×10²³ ta zarrachadan iborat” jumlasi
keltirilsa, o‘quvchi bu ma’lumotni ilgari bilgan bo‘lsa, yoniga “+” belgisini
qo‘yadi. Agar “Gaz doimiysi R = 8,31 J/(mol·K)” iborasini birinchi marta
uchratsa, “–” belgisi bilan qayd qiladi. “Nima uchun aynan 22,4 L 1 mol gaz
hajmi sifatida olinadi?” degan savol o‘quvchiga tushunarsiz tuyulsa, u “?”
belgisi bilan belgilaydi. Shu tarzda har bir o‘quvchi o‘z bilim darajasini tahlil
qiladi va o‘qituvchi keyinchalik ushbu belgilar asosida individual yondashuvni
amalga oshiradi.
Metod yakunida o‘qituvchi umumiy muhokama tashkil etadi. O‘quvchilar
o‘z belgilarini izohlaydilar, tushunmagan joylarini savol tariqasida bayon
etadilar, o‘qituvchi esa ularni aniqlik kiritish orqali to‘g‘ri tushunchaga
yo‘naltiradi. Masalan, “?” belgisi qo‘yilgan joylarda modda miqdorining o‘lchov
birliklari — mol, litr, gramm o‘rtasidagi bog‘lanishlar misollar bilan
tushuntiriladi. “!” belgisi bilan ajratilgan faktlar esa o‘quvchilarda qiziqish
uyg‘otadi va chuqurroq o‘rganishga turtki bo‘ladi.
Bu metodning afzalligi shundaki, u o‘quvchining metakognitiv tafakkurini
rivojlantiradi, ya’ni o‘z fikrlash jarayonini boshqarish, bilimini tahlil qilish va
yangilash qobiliyatini shakllantiradi. O‘quvchi o‘z bilganlarini va bilmaganlarini
aniq ajrata oladi, bu esa uni mustaqil o‘rganishga undaydi. Shu bilan birga,
“Insert” usuli o‘quvchilarda mantiqiy tahlil qilish, eslab qolish va yangi bilimni
ilgari mavjud bilimlar bilan bog‘lash ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.
Natijada, “Insert” metodi nafaqat “Modda miqdori” mavzusini chuqur
o‘zlashtirishga, balki o‘quvchilarning ilmiy tafakkurini shakllantirishga, tahliliy
yondashuvni kuchaytirishga va o‘z o‘qish strategiyasini boshqarishga xizmat
qiladi. Shu bois, bu metod zamonaviy kimyo ta’limida muhim o‘rin tutadi va
o‘quvchilarning faol, izlanishga moyil shaxs sifatida rivojlanishiga keng imkon
yaratadi.
“Test va viktorinalar” interaktiv metod sifatida darsni jonlantiradi.
O‘quvchilarga formulalarga oid tezkor savollar beriladi: “1 mol modda nechta

25zarrachani tashkil etadi?”, “Gaz hajmiga ko‘ra modda miqdorini qanday
topamiz?”. Bunday usullar raqobat ruhini uyg‘otadi va o‘quvchilarning tez
fikrlash qobiliyatini mustahkamlaydi.
Amaliy metodlar orasida “Hisoblash laboratoriyasi” alohida o‘rin tutadi. Bu
usulda o‘quvchilar real kimyoviy hisob-kitoblarni bajaradilar, o‘lchov asboblari
bilan ishlaydilar, natijalarni jadvalga kiritadilar. Masalan, modda massasi, hajmi
va miqdori o‘rtasidagi bog‘lanishni tekshirish uchun jadval tuziladi:
№ Modda Massa (g) M (g/mol) n (mol) V (L)
1 O₂ 32 32 1 22,4
2 CO
₂ 44 44 1 22,4
3 H
₂ 2 2 1 22,4
Bu orqali o‘quvchilar “bir mol gaz har doim 22,4 L hajm egallaydi” degan
qonuniyatni o‘zlari aniqlaydilar.
“Krossvord va kimyoviy domino” o‘yinlari esa mavzuni mustahkamlashda
ishlatiladi. Masalan, domino bo‘laklarida “n = m / M” formulasi va unga mos
misol “36 g H O → 2 mol” yoziladi. O‘quvchilar to‘g‘ri juftliklarni topish orqali
₂
formulalarni yodlab oladilar.
Yuqoridagi interaktiv va amaliy metodlar modda miqdori bo‘yicha
masalalarni o‘qitish samaradorligini oshiradi, o‘quvchilarni kimyoviy tafakkurga
o‘rgatadi, ularda mustaqil fikrlash, tahlil qilish va natijaga erishish
motivatsiyasini kuchaytiradi. Shu tariqa, interfaol yondashuvlar nafaqat bilimni
mustahkamlaydi, balki o‘quvchida ilmiy izlanishga bo‘lgan qiziqishni ham
shakllantiradi.
2.3. Modda miqdori masalalari orqali o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash,
tahliliy yondashuv va hisoblash ko‘nikmalarini rivojlantirish
Modda miqdori tushunchasi kimyo fanining asosiy kategoriyalaridan biri
hisoblanadi. U o‘quvchilarga moddalarning miqdoriy nisbatlarini, atom va
molekulalarning o‘zaro bog‘liqligini hamda moddaning makro va mikro

26darajadagi xossalarini tushunishga yordam beradi. Shu boisdan, modda miqdori
bilan bog‘liq masalalar o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash, tahliliy yondashuv va
hisoblash ko‘nikmalarini shakllantirishda juda muhim o‘rin tutadi.
Modda miqdoriga oid masalalarni yechish jarayonida o‘quvchi faqatgina
formulani qo‘llash bilan cheklanib qolmay, balki moddaning fizik-kimyoviy
mohiyatini ham anglay boshlaydi. Masalan, “1 mol kislorodda necha molekula
mavjud?” yoki “5 grammlik suvda nechta molekula bor?” kabi masalalar
o‘quvchini nafaqat hisob-kitobga, balki Avogadro soni, molekulyar massa, mol
tushunchasi va ularning o‘zaro bog‘liqligini tahlil qilishga majbur etadi.
Bunday turdagi masalalar o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantiradi, sababli
ular:
mantiqiy fikrlashni – berilgan ma’lumotlar orasidagi bog‘lanishni topish
orqali;
tahliliy yondashuvni – masalani bosqichma-bosqich tahlil qilib, kerakli
formulani tanlash orqali;
hisoblash ko‘nikmalarini – matematik amallarni to‘g‘ri bajarish, birliklarni
o‘zgartirish va natijalarni tahlil qilish orqali rivojlantiradilar.
O‘qituvchi modda miqdoriga doir masalalarni tanlashda ularning
murakkablik darajasini bosqichma-bosqich oshirib borishi lozim. Dastlab oddiy
— 1 mol, massa, hajm yoki zarracha soni orasidagi oddiy nisbatlar bilan bog‘liq
masalalar beriladi. Keyingi bosqichlarda esa stoyxiometrik tenglamalar asosida
moddalarning miqdoriy o‘zgarishlarini hisoblash, reaksiya mahsulotlarini topish,
gaz qonunlari bilan bog‘liq murakkab misollar ko‘rib chiqiladi.
Misol uchun:
Oddiy masala: 11,2 litr kislorodda nechta mol modda borligini aniqlang.
Tahliliy masala: 4 gramm vodorod kislorod bilan reaksiyaga kirishganda
nechta molekula suv hosil bo‘ladi?

27Murakkab masala: 5 gramm temir to‘liq oksidlanganda hosil bo‘lgan temir
(III) oksidning modda miqdorini hisoblang.
bunday masalalar o‘quvchini formulalar yodlash emas, balki jarayonni tahlil
qilishga, natijani mantiqiy asoslashga o‘rgatadi. Shu orqali o‘quvchilarda
mustaqil fikrlash, izchil tahlil qilish, dalillarga asoslanish, aniq va ishonchli
xulosa chiqarish ko‘nikmalari shakllanadi.Bundan tashqari, modda miqdori
masalalarini yechish o‘quvchilarda matematik tafakkurni ham rivojlantiradi.
Chunki bunday masalalarda sonli ifodalar, o‘lchov birliklari, nisbatlar,
proporsiyalar bilan ishlash zarur bo‘ladi. Natijada, kimyo va matematika fanlari
o‘rtasida integratsion aloqalar shakllanadi.modda miqdoriga oid masalalar
o‘quvchilarda ilmiy tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, matematik hisoblash, sabab-
oqibatni tushunish kabi muhim tafakkur elementlarini rivojlantiruvchi samarali
vosita hisoblanadi. Shu boisdan, kimyo ta’limida ushbu turdagi masalalarga
alohida e’tibor qaratish o‘quvchilarning nafaqat bilim darajasini, balki ularning
ilmiy dunyoqarashini ham kengaytiradi.

28 Xulosa
Men ushbu ish davomida “Modda miqdori mavzusiga oid masalalar yechish”
bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni chuqur o‘rgandim. Bu mavzu kimyo
fanining eng muhim bo‘limlaridan biri bo‘lib, u moddalarning miqdoriy
o‘lchovini aniqlashda, kimyoviy jarayonlarni tahlil qilishda va reaksiya
tenglamalarini to‘g‘ri tuzishda asosiy ahamiyat kasb etadi. Men o‘rgangan
modda miqdori, Avogadro soni, mol massasi va massa ulushi kabi tushunchalar
har qanday kimyoviy hisob-kitobning poydevorini tashkil etishini angladim.
Amaliy mashqlar orqali men modda miqdori yordamida massa, hajm,
zarrachalar soni va gazlarning molyar hajmini aniqlashni o‘rgandim. Shu orqali
nazariy bilimlarimni mustahkamlab, kimyoviy reaksiyalarni chuqurroq tushunish
imkoniga ega bo‘ldim. Ayniqsa, modda miqdori bilan ishlash formulalarini
qo‘llash, ularni turli sharoitlarda to‘g‘ri tanlash va tahlil qilish ko‘nikmalarini
shakllantirdim.
Men uchun bu mavzu nafaqat kimyo fanining bir bo‘lagi, balki tabiatdagi
moddalarning o‘zaro bog‘liqligini tushunish vositasi bo‘ldi. Chunki modda
miqdorini bilish orqali biz reaksiya mahsulotlarini oldindan aniqlash, energiya
almashinuvi va ekologik jarayonlarni tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘lamiz.
Xulosa qilib aytganda, men bu mavzuni o‘rganish jarayonida ilmiy fikrlash,
tahlil qilish va hisoblash ko‘nikmalarimni rivojlantirdim. Kelgusida bu
bilimlarim kimyoviy tajribalar o‘tkazishda, formulalarni tuzishda va amaliy
hayotda moddalar bilan ishlashda menga katta yordam beradi. Shu bois “Modda
miqdori” mavzusi men uchun juda muhim, foydali va amaliy ahamiyatga ega
bo‘lgan bilim manbai bo‘ldi.

29 Foydalanilgan adabiyotlar
Prezident farmonlari va qarorlari
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 2
noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017–2021 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash bo‘yicha
kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 19
martdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018–2022 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash bo‘yicha
kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 15
aprelidagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019–2023 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash bo‘yicha
kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
Ilmiy adabiyotlar
4) Шараф Ахунов. “Моддий таълим методикаси”. – Тошкент: Ўқитувчи,
2018. – Бетлар: 12–78.
5) Бахтиёр Назаров. “Kimyo ta’limida mazmuniy tizim va metodik
yondashuvlar”. – Тошкент: Fan, 2019. – Бетлар: 34–101.
6) Мухаммад Каримов. “Kimyoviy hisoblash fanini o‘qitish metodikasi”. –
Тошкент: O‘qituvchi, 2020. – Бетлар: 5–92.
7) David Johnson. “Teaching Chemistry: A Pedagogical Approach”. – London:
Routledge, 2017. – Pages: 15–140.
8) Theodore Brown, H. Eugene LeMay. “Chemistry: The Central Science”. –
New Jersey: Pearson, 2016. – Pages: 20–220.
9) John McMurry, Robert Fay. “Chemistry”. – Boston: Cengage Learning, 2018.
– Pages: 18–200.

3010) Pedagogical Research in Chemistry Education. – Journal of Chemical
Education, 2015–2022. – Pages: 45–90.
11) Viktor Tashyev. “Методика преподавания химии в школах”. – Москва:
Просвещение, 2017. – Бетлар: 10–88.
12) Shoxrux Soliyev. “Kimyo fanini o‘qitishda innovatsion metodlar”. –
Тошкент: O‘zbekiston, 2021. – Бетлар: 7–85.
13) Ahmad Hameed. “Practical Approaches to Teaching Chemistry”. – New
York: Academic Press, 2019. – Pages: 30–150.
14) Akmal Kasymov. “Zamonaviy kimyo ta’limi va interaktiv metodlar”. –
Тошкент: Fan, 2022. – Бетлар: 25–100.
15) Robert Miller. “Active Learning in Chemistry Education”. – London:
Springer, 2020. – Pages: 40–160.
16) James Smith. “Innovative Techniques in Chemistry Teaching”. – New York:
Routledge, 2021. – Pages: 10–120.
17) Nilufar Karimova. “Kimyo fanini o‘qitishda amaliy ko‘nikmalarni
rivojlantirish”. – Тошкент: O‘qituvchi, 2023. – Бетлар: 15–95.
18) Laura Jones. “Teaching Chemistry for Conceptual Understanding”. –
Cambridge: Cambridge University Press, 2022. – Pages: 20–140.
19) To‘ra Abdullayev. “O‘quvchilarda kimyo fanini qiziqarli qilish metodlari”. –
Тошкент: Fan, 2020. – Бетлар: 12–82.
20) Steven Parker. “Modern Approaches in Chemistry Education”. – London:
Taylor & Francis, 2018. – Pages: 18–100.

Modda miqdori mavzusiga oid masalalar yechish

Sotib olish