Akademik litsey fizika kursida “Optika” bo’limini bayon qilish uslubi - Fizika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	129.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Fizika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

30 Sotish

Akademik litsey fizika kursida “Optika” bo’limini bayon qilish uslubi

Sotib olish

Akademik litsey fizika kursida “Optika” bo’limini bayon
qilish uslubi
Mundarija:
I Kirish…………………………………………………………………. 3
II Asosiy qism…………………………………………………………... 7-31
2.1 P е d а g о gik t ех n о l о giyalarning ilmiy-n а z а riy а s о sl а ri………………... 7
2.2 T а ’lim j а r а yonid а f о yd а l а nil а dig а n v а k е ng t а rq а lg а n p е d а g о gik
t ех n о l о giyal а r……………………………………………………….. 14
2.3 Optika asoslari haqida umumiy tushunchalar………………………... 18
2.4 Optika bo`limini o`qitish uslublari va usullari……………………….. 22
III Xulosa………………………………………………………………... 32
IV Foydalanilgan adabiyotlar.…………………………………………… 34

Kirish
"Ishonchim komil, xalqimiz ziyolilarining ilg’or vakillari bo’lgan siz, hurmatli
ustoz va murabbiylar mamlakatimizda ijtimoiy-ma’naviy muhitni yaxshilash,
yoshlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini qaror toptirish, jamiyatimizda tinchlik
va hamjihatlikni mustahkamlash bo’yicha olib borayotgan ishlarimizni sifat
jihatidan yangi bosqichga ko’tarish, hayotda o’zini oqlagan maktab, oila va
mahalla hamkorligiga asoslangan ijtimoiy tizim samarasini oshirishda faol
ishtirok etib, barchaga o’rnak va namuna bo’lasizlar.
Siz, azizlarning ana shu ezgu maqsadlarga erishish, inson har tomonlama
erkin va farovon yashaydigan yangi O’zbekiston davlatini barpo etish, jonajon
Vatanimizni yanada taraqqiy ettirishga qaratilgan og’ir va mashaqqatli, shu bilan
birga, g’oyat sharafli mehnatingizni munosib qadrlash uchun biz davlatimiz va
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etishga tayyormiz.”
Shavkat Mirziyoyev.
Respublika Prezidenti Sh.M.Mirziyo y ev ta’limni rivojlantirish, yosh avlodga
ja x on andozalariga mos bilim, iqtidor va ko’nikmal ar berish, ularni ona –Vatanga,
milliy istiqlol g’oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash borasida ko’rsatayotgan
doimiy g’amxo’rligi tufayli ta’lim-tarbiya ishlarining bugungi qiyofasi tubdan
o’zgardi. U mustaqillikka erishib, taraqqiyot yo’lidan dadil borayotgan
mamlakatimiz ruhini, g’oyalari va intilishlarini o’zida aks ettirgan ta’lim tizimiga
aylanmoqda. Eng asosiysi, mamlakatimizda ta’limning hali jahon amaliyotida kam
uchraydigan betakror milliy modeli yaratildi.
Ta’lim va tarbiya, ilm-fan, sog‘liqni saqlash, madaniyat va san’at, sportni
rivojlantirish masalalari, yoshlarimizning chuqur bilimga ega bo‘lishi, chet tillarini
va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini puxta egallashini
ta’minlash doimiy ustuvor vazifamiz bo‘lib qoladi.
Jamiyatimizda korrupsiya, turli jinoyatlarni sodir etish va boshqa
xuquqbuzarlik holatlariga qarshi kurashish, ularga yo‘l qo‘ymaslik, jinoyatga jazo
albatta muqarrar ekani to‘g‘risidagi qonun talablarini amalda ta’minlash bo‘yicha
2

qat’iy choralar ko‘rishimiz zarur. ... Shu maqsadda hukumatning, tegishli vazirlik
va idoralar hamda butun ta’lim tizimining, xurmatli domlalarimiz va professor-
o‘qituvchilarning eng muxim vazifasi – yosh avlodga puxta ta’lim berish, ularni
jismoniy va ma’naviy etuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir.
Ta’lim to’g’risidagi va ―kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida
O’zbekiston Respublikasi qonunlariga, 2017-2021- yillarga mo’ljallangan
O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi,
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyo y evning―pedagog kadrlarni
tayyorlash, xalq ta’limi h odimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini
oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi qaroriga
muvofiq, ta’lim bosqichlarining uzluksizligi va izchilligini ta’minlash, ta’limning
zamonaviy metodologiyasini yaratish hamda ular asosida pedagog h odimlarini
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish mazmunini yanada
takomillashtirishni taqozo etadi.
Respublikamiz ta’lim tizimida tub isloxatlar ro’y berayotgan bugungi kunda
har tomonlama yetuk, yuqori malakali, yuksak ma’naviyatli, madaniyatli o’z
kasbiga sadoqatli bo’lgan pedagog kadrlarni tayyorlab voyaga yetkazish dolzarb
muammolardan biri hisoblanadi.
Ta’lim tizimida zamonaviy va axborat texnologiyalardan foydalanish,
farzandlarimizning mustaqil fikrlash, bilim olish ko’nikmalarini shakillantirish va
rivojlantirish ta’lim soxasi vakillarining oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir.
Barcha o’quv predmetlar qatoriga kimyo fani asosida puxta va samarali
o’zlashtirishda zamonaviy ped texnologiyalardan foydalanishning o’rni katta.
O’quvchilarning berilgan mavzular mazmunini tushunishi, unda aks etgan
kimyoviy tushunchalar, qonunlar, ayrim moddalar misolida daliliy ma’lumotlarni
o’zlashtirishda o’qitish metodlari yordamida amalga oshiriladi. Bularning barchasi
talab darajasida bo’lishi uchun bugungi kunda kimyo ta’limida ham zamonaviy
ped texnalogiyalardan foydalanish yaxshi samara beradi. Xususan, anorganik
kimyo darslarining o`qitilishida zamonaviy ped texnologiyalaridan foydalanish,
3

o`quvchilar uchun darsning tushunarlilik darajasini oshirmoqda. Buning natijasda
o`quvchilarninng bilim olish salohiyati o`smoqda.
Shuning uchun biz bitiruv malakaviy ishimizni “ O’rta maktab kimyo kursida
reaksiya tushunchasini shakllantirish va rivojlantirish ” deb nomlashga ahd qildik.
Quyida sizning e’tiboringizga xavola etilayotgan ishda kimyo ta’limiga mos
zamonaviy ped texnologiyalar va ulardan o’quv jarayonida unumli foydalanishga
doir tavsiyalar aks ettirilgan.
O’zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” ta’limning
barcha bosqichlarini isloh qilishni asosiy vazifa qilib belgiladi. Isloh qilishning
eng muhim tomonlaridan biri o’quv tarbiya jarayoniga ilg’or pedagogik
texnologiyalarni joriy qilish hisoblanadi.
Bugungi kun talabi yosh avlodga beriladigan ta’lim tarbiya ijodiy kuchlarni
rivojlantirishga, fan-texnika taraqqiyotining yangiliklari talablariga javob berishi
zarurligini taqozo etmoqda. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarini
bitirayotgan kichik mutaxassislar nafaqat amaldagi texnika va texnologiyalarni,
balki kelajakda yaratiladigan yuqori texnologiyalarni qisqa muddatda
o’zlashtirishga tayyor bo’lishlari lozim.
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida ta’lim tizimi oldida ulkan vazifalar
turibdi. Mamlakatimizda o’qituvchilarga katta mas’uliyat yuklangan. Vatanimiz
ravnaqi uchun ularning fidokorona va hayrli mehnatlari samarasiga bog’liq.
Hozirgi zamon o’qituvchisi har tomonlama yetuk, o’z kasbining ustasi, zamon
bilan hamqadam ish uslubiga ega, yangi o’qitish metodlaridan xabardor, o’z
ustida doimo ishlab, bilim va malakalarini mustahkamlab boruvchi shaxs
bo’lishi lozim.
Mavzuning dolzarbligi: O’quv-tarbiyaviy jarayonni ilg’or pedagogik va
axborot texnologiyalari bilan ta’minlash borasidagi ishlar “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi”ni amalga oshirishning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida
bajariladigan ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilangan. Ta’lim
mazmunini takomillashtirishning yo’nalishlaridan biri o’quvchilar uchun
mustaqil ta’lim olishning eng muhim vositalaridan hisoblangan o’quv-axborot
4

manbalarini shakllantirish va rivojlantirish uchun zarur sharoitlarni yaratish
sanaladi.
O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishib, iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanishning o’ziga xos yo’lini tanlashi ta’lim mazmuni va kadrlar
tayyorlash tizimini qayta tashkil etishni vazifa qilib qo’ydi. «Ta’lim
to’g’risida»gi Qonun asosida qator chora-tadbirlarni ko’rish, jumladan yangi
davlat ta’lim standartlari, o’quv rejalari, dasturlari, darsliklarni yaratish va
ta’limda zamonaviy o’quv-metodik ta’minotni ishlab chiqishni taqozo etdi.
Zamonaviy ta’lim tizimining barpo etilishi, o’quv jarayoniga axborot
texnologiyalari yutuqlarini joriy qilish bilan chambarchas bog’liq. Bu ayniqsa
axborot va telekommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan o’qitishning yangi
shakl va vositalariga taalluqlidir. Bular qatoriga elektron ta’lim beruvchi
vositalarni faol qo’llashni taqozo etadigan elektron o’qitishni kiritish mumkin.
O’quvchi yaxshi tushunishi, tasavvur qila olishi va fikrlash doirasini
kengaytirishda ushbu mavzuni axborot texnologiyalaridan foydalanib, davriy
jadvalning elektron ko’rinishini yaratish, undagi elementlar ko’rsatilganda ular
haqidagi ma’lumotlar to’liq berilishi, elementlarning harakatlantirib ko’rsatadigan
animatsiyalar, ularning xossalari, ularning tabiatdagi ko’rinishini namoyish etish
katta samara beradi. Bu mavzuni axborot texnologiyasi va an’anaviy o’qitish
texnologiyasini uyg’unlantirib tushuntirish muhim ahamiyatga ega.
Ishning ob’ekti: Akademik litseylarda optika kursida
“optik jarayonlarni o’qitish asoslari” bo limi mavzusida o’qitishningʻ
mazmuni, shakli, usul va vositalarini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining strukturasi: Kurs ishi kirish, asosiy qism xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan tashkil topgan.
5

II. BOB ASOSIY QISM
2.1. PЕDАGОGIK TЕХNОLОGIYALARNING ILMIY-NАZАRIY
АSОSLАRI
Ilmiy-t ех nik t а r а qqiyot n а f а q а t а ks а riyat ishl а b chiq а rish s о h а sinigin а
t ех n о l о giyal а shtirm о qd а , b а lki u m а d а niyat, t а ’lim s о h а l а rig а h а m kirib
b о rm о qd а . Bugungi kund а inf о rm а tsi о n ах b о r о t tibbiyot, t а ’lim v а b о shq а
t ех n о l о giyal а r to’g’risid а fikr yuritish mumkin.
T ех n о l о giz а tsiyal а sh - bu о b’ е ktiv j а r а yon bo’lib, t а ’lim ev о lyutsiyasining
yangi v а zif а l а rini sif а tli h а l qilish uchun t а yyorg а rlik d а vridir.
T а ri ха n t ех n о l о giya tushunch а si t ех nik t а r а qqiyot bil а n b о g’liq r а vishd а
yuz а g а k е lg а n v а bu tushunch а s а n’ а t, hun а r v а f а n h а qid а gi t а ’lim о tg а muv о fiq
k е l а di.
T ех n о l о giya d е g а nd а , о d а td а а shyol а rni q а yt а ishl а sh m е t о dl а ri v а ishl а b
chiq а rish j а r а yoni h а md а ul а rning ilmiy t а vsifl а rining m а jmui tushunil а di.
T ех n о l о giya gr е kch а so’z bo’lib, t ех n о s - s а n’ а t, m а h о r а t, l о g о s - t а ’lim о t
d е g а n m а ’n о l а rni bildir а di.
P е d а g о gik t ех n о l о giya p е d а g о gning t а l а b а l а rg а t а ’sir qilishni t а shkil etish
bo’yich а k а sbiy а h а miyatg а m о lik m а l а k а l а r tizimini а niql а b b е r а di, p е d а g о gik
f ао liyatning t ех n о l о gikligini а ngl а sh usull а rini t а klif et а di.
H о zirgi d а vr t а ’lim t ех n о l о giyal а ri mu а mm о si, p е d а g о gik inn о v а tsiya
t а jrib а l а ri ul а rni bir tizimg а tushirish v а а niql а shtirishni t а l а b qil а di. О liy m а kt а b
о ldid а p е d а g о gik t ех n о l о giyal а rning ilmiy а s о sl а ri, ul а rning t а snifi, m о hiyatini
о chib b е rish v а o’quv j а r а yonining t ех n о l о gikligi mu а mm о l а rini t а ’minl а sh
m а s а l а si turibdi.
P е d а g о gik а g а о id а d а biyotl а r t а hlili shuni ko’rs а t а diki, h о zirgi d а vrd а
p е d а g о gik t ех n о l о giya tushunch а si t а ’lim а m а liyoti v а n а z а riyasi ilmid а n
must а hk а m o’rin eg а ll а di, l е kin uni p е d а g о gik а ning muk а mm а l lug’ а tl а rid а gi
o’rni h а li n о m а ’lumligich а q о lib k е lm о qd а .
P е d а g о gik t ех n о l о giya tushunch а sining sh а kll а nishi v а riv о jl а nishi t а ri х id а
turli q а r а shl а r m а vjud bo’lg а n: u t ех nik v о sit а l а r h а qid а gi t а ’lim о t d е b, h а md а
6

o’qitish j а r а yonini l о yih а l а shtirilg а n h о ld а izchil v а munt а z а m t а shkil etish d е b
t а lqin qiling а n. H о zir p е d а g о gik t ех n о l о giyal а rning bir q а nch а t а ’rifl а ri m а vjud.
V.P. B е sp а lk о p е d а g о gik t ех n о l о giyani а m а liyotg а t а tbiq qilin а dig а n
mu а yyan p е d а g о gik tizim l о yih а si sif а tid а b е lgil а ydi. U p е d а g о gik tizim
t ех n о l о giyal а r ishl а b chiqish uchun а s о s bo’l а di, d е b his о bl а ydi. Bund а а s о siy
diqq а t o’quv-p е d а g о gik j а r а yonni о ldind а n l о yih а l а shg а q а r а til а di, did а ktik v а zif а
v а o’qitish t ех n о l о giyal а ri tushunch а sid а n f о yd а l а nil а di. Shu t а riq а V.P. B е sp а lk о
o’quv j а r а yonini l о yih а l а sh g’ о yasini ilg а ri sur а di. А fsuski, h о zirg а q а d а r
p е d а g о gik t ех n о l о giya v а l о yih а tushunch а l а ri h а qid а а niqlik yo’q.
P е d а g о gik t ех n о l о giya t а ’lim j а r а yonig а j а d а llik bil а n kirib b о r а yotg а n
bo’ls а h а m, uning m а q о mi n оа niqligich а q о lib k е tm о qd а . T а dqiq о tchil а rning
ishl а rid а f а n v а а m а liyot о r а lig’id а n o’rin eg а ll а m о qd а .
N.F.T а lizin а h а r bir p е d а g о g r еа l p е d а g о gik j а r а yonni t а shkil etishd а n о ldin
o’quv j а r а yoni h а qid а t ех n о l о gik d а r а j а d а biliml а r tizimini bilib о lg а n bo’lishi
sh а rt d е b his о bl а ydi. U f а n v а а m а liyot о r а lig’id а t а m о yill а rni о lg’ а suruvchi,
m е t о dl а r ishl а b chiquvchi, ul а rni izchil qo’ll а sh k а bi m а s а l а l а r bil а n
shug’ull а nuvchi а l о hid а f а n bo’lishi k е r а k, d е b his о bl а ydi. Ul а rsiz p е d а g о gik
t ех n о l о giya r еа l o’qitish j а r а yoni sif а tid а а s о sl а nm а y q о l а di.
А yrim mu а llifl а r o’qitish t ех n о l о giyal а rig а f а n v а s а n’ а t о r а lig’id а gi f а n d е b
q а r а ydil а r, b о shq а l а ri uni l о yih а l а sh bil а n b о g’l а ydil а r.
Shund а y qilib, bir yond а shuvd а o’qitish t ех n о l о giyal а ri o’qitishning b а rch а
v о sit а l а rini q а mr а b о lg а n q а nd а ydir jih о zl а sh sif а tid а h а m b е lgil а n а di. Und а
t ех n о l о giya o’quv j а r а yonini t ех nikl а shtirishni t а q о z о qil а di.
B о shq а yond а shuvd а t ех n о l о giyag а t а ’lim а m а liyotini yangi yoki
z а m о n а viyl а shtirilg а n biliml а r bil а n t а ’minl а shning usuli sif а tid а q а r а shg а
imk о niyat b е r а di. Bund а t ех n о l о giyag а t а ’limning ilmiy t а m о yill а ri v а а m а liyotini
t а tbiq etish sif а tid а q а r а l а di.
T ех n о l о giya tushunch а si 60-yill а rd а gi А m е rik а v а G’ а rbiy Yevropad а
t а ’limni isl о h qilinishi bil а n b о g’liq r а vishd а kirib k е ldi. B.Blum, J. K о r о ll,
7

P.Ya.G а lp е rin, V.V.D а vid о v, N. А .M е nchinsk а ya, Z.I.K а lmik о v а , L.V. Z а nk о v
t ех n о l о giyal а ri m а shhur..
O’qitishni t а shkil qilishning t ех n о l о gik yond а shuvl а ri V.P.B е sp а lk о ,
N.F.T а lizin а , L.M.Fridm а n, YU.N.Kulyutkin а , G.S.Su хо bsk о y, T.V.Kudryavs е v,
А .M. M а tyushkin, M.I.M ах mut о v k а bi а ks а riyat psi хо l о g v а did а ktik а chil а rg а
t аа lluqlidir.
T ех n о l о gik yond а shuvl а r t а hlili shuni ko’rs а t а diki, а ks а riyat o’qitish
t ех n о l о giyal а ri bo’sh t ех n о l о giyal а ng а nligi bo’yich а q о lib k е tm о qd а . Bir q а t о r
t ех n о l о giyal а rd а n а z а riy а s о sl а r kuch а ytirilg а n bo’lib, а m а liy t о m о ni u q а d а r
о ydinl а shtirilm а g а n.
T. А .B а ll о t ех n о l о giyaning bir t о m о nini, ya’ni o’qitishd а t о pshiriqli
yond а shuvni yorit а di. B о shq а l а rid а yo k о mpyut е r о rq а li d а sturl а shtirilg а n o’qitish
yoki o’qitishning mu а mm о li tuzilm а si а jr а lib tur а di.
L.V. Z а nk о v, T.Ya.G а lp е rin, V.V.D а vid о v t а dqiq о tl а rid а b о sqichli
o’qitishning ya х lit t ех n о l о giyal а ri h а qid а fikr yuritil а di.
1. P е d а g о gik t ех n о l о giyad а h а li ko’p а niql а nm а g а n m а s а l а l а r b о r. Bu
mu а mm о ni t а dqiq etish, o’qitish t ех n о l о giyasining tushunch а si v а m е t о d о l о gik
m о hiyatini а niql а sh bil а n b о g’liq.
P е d а g о gik t ех n о l о giya o’zig а хо s v а p о t е ntsi а l yar а til а dig а n p е d а g о gik
n а tij а l а rg а erishish uchun, p е d а g о gik tizimning b а rch а t а shkiliy t о m о nl а rig а
а l о q а d о r n а z а riy v а а m а liy (t а ’lim tizimi d о ir а sid а ) t а dqiq о tl а r s о h а si sif а tid а
b е lgil а n а di.
Hozirgi kunda p е d а g о gik t ех n о l о giyaga berilgan yagona t а ’rif yo’q. Ko’plab
p е d а g о g-did а ktik а chi olimlar o’z asarlarida p е d а g о gik t ех n о l о giyaga t а ’rif berib
o’tgan. P е d а g о gik t ех n о l о giyaning m о hiyatini yoritish uchun p е d а g о g-
did а ktik а chil а r t о m о nid а n b е rilg а n t а ’rifl а rg а to’ х t а lib o’tamiz.
«P е d а g о gik t ех n о l о giya - psi хо l о gik v а p е d а g о gik o’gitl а r yig’indisi bo’lib,
sh а kll а r, m е t о dl а r, usull а r, o’qitish yo’ll а ri, t а rbiyaviy v о sit а l а rning m ах sus
to’pl а midir. А yni z а m о nd а u p е d а g о gik j а r а yonning t а shkiliy-m е t о dik о milini
h а m bildir а di» (B.Li ха ch е v).
8

«P е d а g о gik t ех n о l о giya - o’quv j а r а yonini а m а lg а о shirishning m а zmuniy
t ех nik а si» (V.P. B е sp а lk о ).
«P е d а g о gik t ех n о l о giya - r е j а l а shtirilg а n o’qitish n а tij а l а rig а erishish
j а r а yoni t а vsifi» (I.P. V о lk о v).
«T ех n о l о giya - ishl о v b е rish, h о l а tni o’zg а rtirish s а n’ а ti, m а h о r а ti, m а l а k а si
v а m е t о dl а r yig’indisi» (V.M. Sh е p е l).
«P е d а g о gik t ех n о l о giya - t а l а b а v а o’qituvchining ul а rg а z а rur sh а r о it
yar а tish о rq а li o’quv j а r а yonini l о yih а l а shtirish, t а shkil etish h а md а o’tk а zish
bo’yich а ul а r p е d а g о gik f ао liyatining h а r t о m о nl а m а o’yl а ng а n m о d е lidir.»(V. M.
M а n ахо v).
«P е d а g о gik t ех n о l о giya - bu t а ’lim sh а kll а rini j а d а ll а shtirish v а zif а sini
ko’zl а g а n o’qitish v а biliml а rni o’zl а shtirishning b а rch а j а r а yonl а rini t ех nik а v а
ins о n о mill а rid а v а ul а rning birg а likd а gi h а r а k а tl а nish v о sit а sid а yar а tish, t а tbiq
etish v а b е lgil а shning izchil m е t о didir» (YUN Е SK О ).
«P е d а g о gik t ех n о l о giya - p е d а g о gik m а qs а dl а rg а е rishishd а f о yd а l а nil а dig а n
sh ах siy imk о niyatl а r, jih о zl а r v а m е t о d о l о gik v о sit а l а rd а а m а ld а bo’lishning
tizimli yig’indisi v а t а rtibini bildir а di»(M.V.Kl а rin).
«P е d а g о gik t ех n о l о giya - o’zid а turli mu а llifl а r (m а nb а l а r)ning b а rch а
t а ’rifl а ri m а zmunini q а mr а b о lg а n m а zmuniy umuml а shm а his о bl а n а di». (G.K.
S е l е vk о ).
Bu t а ’rifl а r t а hlilid а n p е d а g о gik t ех n о l о giya n а tij а ni qo’lg а kiritish uchun
t а ’lim d о ir а sid а z а rur bo’lg а n v о sit а l а r tizimini r е j а l а shtirish v а t а tbiq е tish d е g а n
х ul о s а g а k е lish mumkin.
T а ’lim t ех n о l о giyasi d е g а nd а t а ’limning b е lgil а ng а n m а qs а di v а t а l а b а ning
bilim d а r а j а sig а ko’r а o’quv f ао liyatini b о shq а rishning n а z а riy l о yih а si v а
p е d а g о gik tizimning а m а ld а bo’lishini t а ’minl о vchi z а rur v о sit а l а r tizimi
tushunil а di.
O’qitish t ех n о l о giyasi t а ’limning f ао liyatini t а ’minl а ydi, biliml а rni m е hn а t
j а r а yonig а t а tbiq etishni t а ’minl а ydi, p е d а g о gning о ngliligini q о lipg а tushir а di,
uning j а d а l h а r а k а t qilishig а v а h а yot yo’lig а t а ’sir ko’rs а t а di.
9

K а sbiy o’qitish t ех n о l о giyasi sh ах sni intiz о m, ir о d а v а i х tis о slikk а bo’lg а n
qiziqishni yuz а g а k е ltir а di. Mut аха ssisg а bo’lg а n h а r t о m о nl а m а t а l а bni
q а n оа tl а ntirishg а q а r а tilg а n t а ’lim t ех n о l о giyal а ri p е d а g о g v а t а l а b а ning
h а mk о rligig а t е zlikd а m о sl а ng а n psi хо l о gik-p е d а g о gik sh а rt-sh а r о itl а rni а m а lg а
о shirishg а yo’n а ltir а di.
Mut аха ssisl а rni k а sbiy t а yyorl а sh t ех n о l о gik t а m о yili bo’l а j а k k а sbig а
q а r а tilg а n m а qs а dl а r, m а zmun funksiyal а ri, o’qitish m е t о dl а ridir. Shund а n k е lib
chiqq а n h о ld а p е d а g о gik t ех n о l о giyal а r ishl а b chiqil а di.
P е d а g о gik t ех n о l о giyal а r t а ’rifl а rig а bo’lg а n turli yond а shuvl а r shuni
ko’rs а t а diki, h а qiq а td а n h а m o’qitish t ех n о l о giyal а ri f а n v а ishl а b chiq а rish
h а md а o’quv-p е d а g о gik j а r а yon о r а lig’id а n o’rin о l а di. Bu k а sbiy did а ktik
t а yyorg а rlik tizimid а gi biliml а rning must а qil s о h а si bo’lib, u o’qitishning
did а ktik а n а z а riyasi v а а m а liyoti bil а n ch а mb а rch а s b о g’l а ng а n. U o’quv
f ао liyatini b о shq а rish j а r а yonini l о yih а l а sh v а k о nstruksiyal а sh funksiyal а rini
o’zid а q а mr а b о l а di.
O’qitish t ех n о l о giyasi t а rkibig а o’quv j а r а yonini b о shq а rishning а niq
usull а ri, b о shq а rish v а o’qitishning а yni istiqb о lli t а dbirl а ri h а qid а gi h а m n а z а riy,
h а m а m а liy biliml а r kiritil а di. O’quv j а r а yonining b о rishi sh а r о itl а rig а m о s
r а vishd а ul а rning izchilligi b е lgil а n а di.
O’qitish t ех n о l о giyasi, o’qitish n а z а riyasi, o’qitish t ех nik а si. Ul а r o’quv
f ао liyatini b о shq а rish h а qid а gi p е d а g о gik s о h а l а rdir. Ul а r - umuml а shtirilg а n
d а r а j а sig а ko’r а а m а lg а о shiril а di.
P е d а g о gik t ех n о l о giya t а ’lim istiqb о lining j а r а yonl а shtirilg а n а sp е ktidir.
O’qitish t ех n о l о giyasini b е lgil а sh - bu k а sbiy f ао liyat s о h а sid а gi t а ’limiy v а
t а k о mill а shish s а m а r а sini t а ’minl о vchi o’quv j а r а yonini m е ’yoriy b о shq а rib
turishdir.
Ilmiy а d а biyotl а rd а p е d а g о gik t ех n о l о giyaning uch а sp е kti to’g’risid а fikr
yuritil а di: ilmiy, t а vsifiy, а m а liy.
Ilmiy а sp е ktd а o’qitishning m а qs а di, m а zmuni v а m е t о dl а ri ilmiy а s о sl а n а di
h а md а p е d а g о gik j а r а yon l о yih а l а shtiril а di.
10

T а vsifiy а sp е ktd а r е j а l а shtirilg а n o’qitish n а tij а l а rig а erishishning m а qs а di,
m а zmuni, m е t о dl а ri v а v о sit а l а rining ishtir о ki а s о sid а а lg о ritm j а r а yoni ishl а b
chiqil а di.
А m а liy а sp е ktd а p е d а g о gik t ех n о l о giya j а r а yoni а m а lg а о shiril а di.
T а ’lim а m а liyotig а nisb а t а n p е d а g о gik t ех n о l о giyaning uch s а thi b е lgil а n а di:
umump е d а g о gik, х ususiy m е t о dik, l о k а l (m о dul).
Umump е d а g о gik t ех n о l о giya ya х lit t а ’lim j а r а yonini if о d а qil а di.
Х ususiy m е t о dik t ех n о l о giya bir f а n d о ir а sid а gi o’quv -t а rbiya j а r а yonini
а m а lg а о shirish m е t о dl а ri v а v о sit а l а rid а n ib о r а t bo’l а di.
L о k а l (m о dul) t ех n о l о giya o’quv t а rbiya j а r а yonining m ах sus bo’liml а rig а
t ех n о l о giyani t а tbiq qilishni if о d а qil а di. Bu t ех n о l о giya х ususiy did а ktik v а
t а rbiyaviy v а zif а l а rni h а l qilishg а q а r а til а di.
P е d а g о gik а d а , o’qitish t ех n о l о giyal а ri bil а n birg а t а ’limiy t ех n о l о giyal а r
h а m o’rin о lg а n. T а ’limiy t ех n о l о giyal а r m а zmun- ах b о r о t а sp е ktini bildirs а ,
o’qitish t ех n о l о giyasi j а r а yong а а l о q а d о r d е b his о bl а n а di, ya’ni ul а r о r а sid а h а li
h а m а niq f а rql а r b е lgil а nm а g а n.
P е d а g о gik t ех n о l о giya t а l а b а l а rning t а yyorg а rlik d а r а j а sig а , ul а rning
ах b о r о tl а r bil а n t а nishg а nlik v а а m а liy t а yyorg а rligig а m о sl а ng а n bo’lishi l о zim.
K а sbiy t а ’lim tizimid а o’qitish t ех n о l о giyal а ri fund а m е nt а l v а а m а liy
biliml а rning o’zl а shtirilishini, h а r а k а tl а rning r е fl е ktivligini а ks ettir а di v а o’z
k а sbiy f ао liyatini sh а kll а ntir а di.
P е d а g о gik t ех n о l о giya o’qituvchi v а t а l а b а f ао liyati bil а n b е lgil а n а di.
F ао liyatning bund а y turl а rig а ko’r а p е d а g о gik t ех n о l о giyaning tuzilm а si
а niql а n а di.
P е d а g о gik t ех n о l о giyaning tuzilm а si. U k о ns е ptu а l а s о s, t а ’lim j а r а yoni
m а zmuni v а t ех n о l о gik j а r а yond а n ib о r а t bo’l а di.
Optika fizikaning shunday bo‘limiki, u o‘zining qat’iy va mantiqiy tuzilishi
bilan o‘quvchilar tafakkurining rivojlanishiga katta yordam beradi. Fizika
kursining boshqa bo‘limlarini muvaffaqiyatli o‘rganish optikani qanday
o‘zlashtirilganligiga bog‘liq. Ta’lim tizimida fizika kursining mazmuni va uni
11

o‘rganishni optikadan boshlanishini sababi: materiyaning barcha harakat formalari
qatorida mexanik harakat ko‘rgazmaliroq bo‘lishidan va klassik fizikada fizik
hodisalarni modellashtirish ko‘pincha fizik sistemalar strukturasi va ularda sodir
bo‘ladigan jarayonlarning mexanik obrazini yaratish bilan bog‘liqdir.
Optika ham klassik fizikaning ham zamonaviy fizikaning tarkibiy qismidir.
Zamonaviy fizikaning barcha muhim sohalari deyarli klassik optika
qonuniyatlariga asoslangan. O‘rta umumiy ta’limda optika kursning o‘rganilishi
ko‘pgina umum ta’lim masalalarini hal etishga imkon beradi. Fizika kursida
optika bo‘limining ahamiyati shundan iboratki, uni o‘qitish orqali nazariyani
oldindan aytib bera olish funksiyasini, ya’ni boshlangich shart berilganda optika
qonuni orqali jismning ixtiyoriy momentdagi vaziyatini aniq aytib berish
mumkinligini o‘quvchilarga ko‘rsatilishidadir.
Aytilganlarga yana shuni qo‘shimcha qilish lozimki, maktab va akademik
litsey hamda kasb hunar kollejlarida optika kursning bir qator joylari atayin
murakkablashtirilgan.
12

2.2. T а ’lim j а r а yonid а f о yd а l а nil а dig а n v а k е ng t а rq а lg а n p е d а g о gik
t ех n о l о giyal а r
H о zirgi kund а gi s а m а r а d о r o’qitish t ех n о l о giyasi – bu mu а mm о li o’qitishdir.
Uning v а zif а si f ао l bilish j а r а yonig а und а sh v а t а f а kkurd а ilmiy-t а dqiq о t uslubini
sh а kll а ntirishdir. Mu а mm о li o’qitish ij о diy, f ао l sh ах s t а rbiyasi m а qs а dl а rig а m о s
k е l а di.
Mu а mm о li o’qitish j а r а yonid а t а l а b а ning must а qilligi o’qitishning
r е pr о duktiv sh а kll а rig а nisb а t а n t о b о r а o’sib b о r а di.
H о zirgi p е d а g о gik а g а о id а d а biyotl а rd а mu а mm о li o’qitishning turli t а ’rif v а
t а vsifl а ri b о r. Bizningch а , nisb а t а n to’liq v а а niq t а ’rif M.I.M ах mut о v t о m о nid а n
b е rilg а n bo’lib, und а mu а mm о li o’qitish m а ntiqiy fikrl а r t а dbirl а ri (t а hlil,
umuml а shtirish) his о bg а о ling а n o’rg а tish v а d а rs b е rish usull а rini qo’ll а sh
q о id а l а ri v а t а l а b а l а rning t а dqiq о t f ао liyatl а ri q о nuniyatl а rining mu а mm о li
v а ziyat, bilishg а bo’lg а n qiziqish, t а l а b tizimi sif а tid а iz о hl а n а di.
Mu а mm о li o’qitishning m о hiyatini, o’qituvchi t о m о nid а n t а l а b а l а rning o’quv
ishl а rid а mu а mm о li v а ziyatni vujudg а k е ltirish v а o’quv v а zif а l а rini,
mu а mm о l а rini v а s а v о ll а rini h а l qilish о rq а li yangi biliml а rni o’zl а shtirish
bo’yich а ul а rning bilish f ао liyatini b о shq а rish t а shkil е t а di. Bu es а biliml а rni
o’zl а shtirishning ilmiy-t а dqiq о t usulini yuz а g а k е ltir а di.
M а ’lumki, o’qitishning h а r q а nd а y а s о sid а , ins о n f ао liyatining mu а yyan
q о nuniyatl а ri, sh ах s riv о ji v а ul а r n е gizid а sh а kll а ng а n p е d а g о gik f а nning
t а m о yill а ri v а q о id а l а ri yot а di. Ins о nning bilish f ао liyati j а r а yoni m а ntiqiy bilish
ziddiyatl а rini h а l qilishd а gi о b’ е ktiv q о nuniyatl а ri h а md а did а ktik t а m о yil –
mu а mm о lilikk а t а yan а di.
O’qitishning h о zirgi j а r а yoni t а hlili, psi хо l о g v а p е d а g о gl а rning fikrl а sh
mu а mm о li v а ziyat, kutilm а g а n h а yr а t v а m а hliyo bo’lishd а n b о shl а n а di, d е g а n
х ul о s а l а ri h а qiq а tg а yaqin ek а nligini ko’rs а t а di. O’qitish sh а r о itid а ins о nning
o’sh а psi х ik, em о tsi о n а l v а hissiy h о l а ti ung а fikrl а sh v а а qliy izl а nish uchun
o’zig а хо s turtki v а zif а sini b а j а r а di.
13

Mu а mm о li v а ziyat mu а yyan p е d а g о gik v о sit а l а rd а m а qs а dg а muv о fiq t а shkil
etil а dig а n o’zig а хо s o’qitish sh а r о itid а yuz а g а k е l а di. Shuningd е k, o’rg а nilg а n
m а vzul а r х ususiyatl а rid а n k е lib chiqib, bund а y v а ziyatl а rni yar а tishning m ах sus
usull а rini ishl а b chiqish z а rur. Shund а y qilib, o’qitishd а mu а mm о li v а ziyat
shunch а ki «fikr yo’lid а gi kutilm а g а n to’siq» bil а n b о g’l а ng а n а qliy m а sh а qq а t
h о l а ti em а s.
U bilish m а qs а dl а ri m ах sus t а q о z о qilg а n а qliy t а r а nglik h о l а tidir. Bund а y
v а ziyat n е gjzid а avval o’zl а shtirilg а n bilim izl а ri v а yangi yuz а g а k е lg а n v а zif а ni
h а l qilish uchun а qliy v а а m а liy h а r а k а t usull а ri yot а di. Bund а h а r q а nd а y
m а sh а qq а t mu а mm о li v а ziyat bil а n b о g’liq bo’l а b е rm а sligini t а ’kidl а sh o’rinli
bo’l а di. Yangi biliml а r а vv а lgi biliml а r bil а n b о g’l а nm а s а , а qliy m а sh а qq а t
mu а mm о li bo’lm а ydi. Bund а y m а sh а qq а t а qliy izl а nishni k а f о l а tl а m а ydi.
Mu а mm о li v а ziyat h а r q а nd а y fikrl а sh m а sh а qq а tl а rid а n f а rq qilib, und а t а l а b а
m а sh а qq а t t а l а b qilg а n о b’ е kt (tushunch а , f а kt)ning ung а а vv а l v а а yni v а qtd а
m а vhum bo’lg а n v а zif а , m а s а l а bo’yich а ichki, yashirin а l о q а l а rini а ngl а b y е t а di.
Shund а y qilib, mu а mm о li v а ziyatning m о hiyati shuki, u o’quvchi yoki
t а l а b а g а t а nish bo’lg а n m а ’lum о tl а r v а yangi f а ktl а r, h о dis а l а r (q а ysiki, ul а rni
tushunish v а tushuntirish uchun а vv а lgi biliml а r k а mlik qil а di) o’rt а sid а gi
ziddiyatdir. Bu ziddiyat biliml а rni ij о diy o’zl а shtirish uchun h а r а k а tl а ntiruvchi
kuchdir.
Mu а mm о li v а ziyatning b е lgil а ri quyid а gil а r:
• t а l а b а g а n о t а nish f а ktning m а vjud bo’lishi;
•v а zif а l а rni b а j а rish uchun t а l а b а g а b е ril а dig а n ko’rs а tm а l а r, yuz а g а k е lg а n
bilish m а sh а qq а tini h а l qilishd а ul а ming sh ах siy m а nf аа td о rligi.
Mu а mm о li v а ziyatd а n chiq а о lish, h а mm а v а qt mu а mm о ni, ya’ni nim а
n о m а ’lum ek а nligini, uning nutqiy if о d а si v а yechimini а ngl а sh bil а n b о g’l а ng а n
bo’l а di.
Mu а mm о li v а ziyatni fikriy t а hlil qil а dig а n bo’ls а k, u а vv а l о mb о r
t а l а b а l а rning must а qil а qliy f ао liyatidir. U t а l а b а ni int е ll е ktu а l m а sh а qq а t k е ltirib
chiq а rg а n s а b а bl а rni tushunishg а , ung а kirish, mu а mm о ni so’z bil а n if о d а l а sh,
14

ya’ni f ао l fikr yuritishni b е lgil а shg а о lib k е l а di. Bu o’rind а izchillik yorqin
ko’rin а di: а vv а l о mu а mm о li v а ziyat yuz а g а k е l а di, so’ng o’quv mu а mm о si
sh а kll а n а di.
Mu а mm о ning t а rkibiy qisml а ri, m а ’lum v а n о m а ’lumning o’z а r о mun о s а b а ti
ха r а kt е ri bilimg а bo’lg а n е htiyojni k е ltirib chiq а r а di v а f ао l bilishg а bo’lg а n
izl а nishg а und а ydi.
T а ’kidl а sh j о izki, mu а mm о li o’qitishning z а ruriy sh а rti t а l а b а l а rd а h а qiq а tni
v а uning n а tij а sini izl а sh j а r а yonig а bo’lg а n ij о biy mun о s а b а tni vujudg а k е ltirish
his о bl а n а di.
T а l а b а l а rning mu а mm о li o’qitishd а gi ij о diy v а qidiruv bilish f ао liyati
mu а mm о li v а ziyat p а yd о qiling а nd а t а l а b а l а r m а shg’ul о td а mu а mm о ni if о d а l а b
b е rishid а n ib о r а t bo’l а di, ya’ni bilishd а gi qiyinchilikl а rning p а yd о bo’lishi
m о hiyatini (ya’ni ushbu d а md а ung а nim а m а ’lum bo’ls а ) so’z bil а n if о d а l а b
b е r а di, so’ngr а mu а mm о ning yechilish usull а rini qidir а di v а bund а turli
t а hminl а rni о lg’ а sur а di, t а l а b а l а r h а qiqiy d е b t о pg а n t ах minl а rd а n birini f а r а z
sif а tid а а s о s qilib о l а di v а uni isb о tl а ydi. Izl а nish mu а mm о yoki v а zif а
b а j а rilg а nd а n so’ng tug а ll а n а di.
Sh ах s bilish f ао liyatining izl а nish d а vrini m ах sus s хе m а l а rd а if о d а l а sh
mumkin: mu а mm о li v а ziyat – o’quv mu а mm о si – o’quv mu а mm о sini yechish
uchun izl а nish – mu а mm о ning yechilishi.
Mu а mm о li o’qitish m а shg’ul о tl а rini t а shkil etish v а o’tk а zishning muhim
t о m о ni shund а ki, bund а o’qituvchi uning h а m t а ’limiy, h а m t а rbiyaviy
funksiyasini ya х shi а ngl а b о lg а n bo’lishi t а l а b qilin а di. O’qituvchi h е ch q а ch о n
t а l а b а l а rg а t а yyor h а qiq а tni (yechimni) b е rishi k е r а k em а s, b а lki ul а rg а biliml а rni
о lishg а turtki b е rishi, m а shg’ul о tl а rd а v а h а yot f ао liyatl а rid а z а rur bo’lg а n
ах b о r о t, v о q еа , f а kt v а h о dis а l а rni о ngid а q а yt а ishl а shl а rig а yord а m b е rishi l о zim
bo’l а di.
Mu а mm о li o’qitish biliml а rni о ngli v а must а hk а m o’zl а shtirish, а tr о f-
muhitg а o’zining f ао l mun о s а b а tini b е lgil а b о lishd а t а l а b а l а r bilish f ао liyatini
j о nl а ntirishd а k а tt а imk о niyatl а rg а eg а .
15

Mu а mm о li o’qitishd а o’qituvchi t а l а b а l а rning bilish f ао liyatini t а shkil et а di,
shund а gin а t а l а b а l а r f а nl а rni t а hlil qilish а s о sid а must а qil r а vishd а int е ll е ktu а l
m а sh а qq а tl а rni h а l qilish, х ul о s а chiq а rish v а umuml а shtirish, q о nuniyatl а rni
sh а kll а ntirish h а md а qo’lg а kiritilg а n biliml а rni yangi v а ziyatg а t а tbiq etishg а
intil а di.
А yrim h о ll а rd а o’qituvchi t а l а b а l а rd а n а f а q а t qiziqish uyg’ о tishi k е r а k, b а lki
o’quv mu а mm о sini o’zi h а l qilib qo’ym а sligi v а b о shq а h о ll а rd а t а l а b а l а rning
o’quv mu а mm о sini yechishd а gi must а qil ishl а rig а r а hb а rlik qilishi l о zim, n а tij а d а
t а l а b а l а rd а biliml а rg а must а qil erishish q о biliyati sh а kll а n а di h а md а gip о t е z а
qo’yish v а uni isb о tl а sh о rq а li yangi а qliy h а r а k а t usull а rini t о p а di h а md а
biliml а rni bir mu а mm о d а n b о shq а sig а ko’chirish ko’nikm а sini h о sil qil а di, diqq а t
v а t а s а vvurl а ri riv о jl а n а di. T а l а b а l а r mu а mm о li o’qitish j а r а yonid а mu а mm о li
v а ziyatd а o’quv m а t е ri а ll а rini idr о k qilish о rq а li bilim v а а qliy h а r а k а t usull а rini
o’zl а shtir а r е k а n, o’rg а nilg а nl а rni must а qil t а hlil qil а r ek а n, gip о t е z а l а r qo’yish v а
ul а rni isb о tl а sh о rq а li o’quv mu а mm о l а rini sh а kll а ntir а r v а yechar ek а n, bund а
t а l а b а l а rning int е ll е ktu а l f ао lligi t а ’minl а n а di.
16

2.3. Optika asoslari haqida umumiy tushunchalar
Optika fizikaning muhim keismlaridan biri bo`lib, u yoruglik hodisalarini,
ularning husiyatlarini, yoruglikning muhim bilan o`zaro tasirini hamda yoruglik
boshqa tabiatiga bogliq bo`lgan qonuniyatlarini o`rgatadi. Predmetlardan yorugliq
qaytib quzimizga tushgandagina biz ularni ko`ramiz. Bazi jismlar o`zidan yorugliq
sochganligi uchun yorugliq manbalaridan iborat bo`lib, ular to`gridan–to`gri
ko`rinadi. Yoruglik manbalari deb, molekulalari va atomlari ko`rinadigan nurlanish
hosil qiladigan barcha jismlarga aytiladi. Yoruglik manbalari ikki gruppaga: tabiiy
va suniy manbalarga bo`linadi. Tabiiy yoruglik manbalariga Quyoshni, yulduzlarni
va ba`zi nurlanuvchi tirik organizmlar (baliqlar, hasharotlar, ayrim mikroblar) ni
misol qilib ko`rsatish mumkin. Tabiiy yoruglik manbalaridan Quyosh nuri
o`simlik, hayvon va insonlarning hayot manbaidir.
Yoruglikning suniy manbalari jumlasiga qizdirilgan nur chiqaruvchi jismlar,
gaz razyardi, lyuminessiyalanuvchi (energiya yutish hisobiga nurlanuvchi) qattiq
va suyuq jismlar kiradi.
Aniq bir turlik uzunlikka ega bo`lgan yoruglikni, masalan, qizil, sariq,
yashil, ko`k, binafsha va shu kabi aniq rangli yorugliklarni monohromatik
yorugliklar deyiladi.
Turli to`lqin uzunlikdagi nurlardan tashkil topgan yoruglikka murakkab
yoruglik deyiladi. Masalan, Quyoshdan kelayotgan yoruglik asosan etti hil rangli
monohromatik yorugliklardan tarkib topgan.
Yoruglikning qaytish qonuni. Ko`zgu. Ikki muhit chegarasiga yoruglik
tushganda umumiy holda AV yoruglik nurining bir VS qismi qaytadi, qolgan VD
qismi esa sinib ikkinchi muhitga o`tadi. Bunda tushuvchi AV nur bilan muhit
sirtiga tushirilgan perpendikulyar N orasidagi burchak α tushish burchagi
deyiladi. Shunga o`hshash qaytgan VS nur bilan N orasidagi burchak
γ qaytish
burchagi, singan VD nur bilan orasidagi burchak
β esa sinish burchagi deyiladi.
Bordi–yu, ikkinchi muhitning sirti to`la qaytaruvchi (masalan, ko`zgu) bo`lsa,
tushgan yoruglikning hammasi qaytadi.Yoruglikning qaytishi quyidagi qonunga
asosan sodir bo`ladi:
17

Tushuvchi nur, qaytgan nur va ikki muhit chegarasidagi nurning tushish
nuqtasidan chiqarilgan perpendikulyar N bir tekislikda yotib, nurning qaytish
burchagi γ tushish burchagi α ga teng bo`ladi, yani γ= α .
Ikki muhit chegarasidagi sirtning hossalariga qarab nurlarning qaytish
harakterlari har hil bo`ladi.
Agar ikki muhit chegarasidagi sirtning notekisliklari o`lchamlari yoruglik
to`lqinining uzunligidan kichik bo`lsa, bunday sirtga ko`zgusimon sirt deyiladi.
Agar ikki muhit chegarasidagi sirtning notekisliklarining o`lchamlari yoruglik
to`lqin uzunligidan katta bo`lsa, sirtdan qaytgan parallel nurlar dastasi sochilib
ihtiyoriy yo`nalishda tarqalib ketadi. Bunday qaytishga sochilib yoki diffuzion
qaytish deyiladi.
Ko`zgusimon sirtlarga silliq oynaning sirti, yahshilab jilolangan metallar
sirti, simob sirtlari misol bo`la oladi. Yoruglikni yahshi qaytaruvchi ideal silliq
sirtga ko`zgu deiiladi. Agar ko`zgu sirti yassi bo`lsa, unga yassi ko`zgu deyiladi.
Parallel nurlar dastasi yassi ko`zgudan qaytgandan keyin yana parallelligicha qolib,
o`z tarqalish yo`nalishini o`zgartiradi.
Yoruglikning qaytish qonuniga binoan ko`zguda tasvir qanday hosil
bo`lishini qarab chiqaylik. Har qanday nuqtaning tasvirini eng kamida ikkita nur
yordamida hosil qilish mumkin. Agar tasvir ko`zgudan qaytgan nurlarning
kesishishidan hosil bo`lsa, unga haqiqii tasvir deyilib, nurlarning davomi
kesishishidan hosil bo`lgan tasvirga esa mavhum tasir deyiladi.
Faraz qilaylik A nuqta yassi ko`zgu yaqiniga joylanshgan bo`lsin. Bu
nuqtaning tasvirini yasash uchun AS va AS nurlarni olamiz. Bu nurlar ko`zgu
sirtidan qaytib,
SS' va S1S' nurlarni hosil qiladi. Ko`zgudan qaytgan bu nurlar
davomining kesishidan hosil bo`lgan
A' nuqta A nuqtaning mavhum tasviridan
iborat bo`ladi.
Chizmadan AVS va
A'VS uchburchaklarning o`zaro teng bo`lganligi uchun
AV=
A'V ekanligi kelib chiqadi. Bundan ko`rinadiki, nuqta yassi ko`zgudan
qancha masofada bo`lsa, uning mavhum tasviri ham ko`zguning orqa tomonidan
18

shuncha masofada hosil bo`lib, u ko`zguga nisbatan simmetrik joylashgan bo`ladi.
Buyumning yassi ko`zgudagi tasvirini nuqtalar to`plami sifatida yasash mumkin.
Buning uchun buyumning har bir nuqtasining ko`zguga simmetrik bo`lgan tasvir
nuqtalarini topish kerak.
Buyumning yassi ko`zgudagi tasviri hamma vaqt mavhum, to`gri,
buyumga teng va ko`zgu tekisligiga simmetrik bo`ladi.
2.Yoruglikning sinish qonunlari. Sindirish ko`rsatkichi. To`la qaytish.
Yoruglikning bir muhitdan ikkinchi muhitga, masalan, suvdan havoga o`tganda
sinishini biz tabiatda ko`p uchratamiz. Tiniq suvga botirilgan tayoqchaning qismi
go`yo sinib qolgandek ko`rinishi, suv ostida yotgan buyumning haqiqiy o`rnidan
siljigan holda ko`rinishi va boshqalarni eslaylik. Bularga yoruglikning muhitdan
muhitga o`tishida sinish hodisasi sababchidir. Yoruglikning sinish qonuni
quyidagicha tariflanadi:
Tushuvchi va singan nurlar ikki muhit chegarasiga nurning tushish
nuqtasi orqali o`tkazilgan perpendikulyar bilan bir tekislikda yotib, tushish
burchagi sinusining sinish burchagi sinusiga nisbati berilgan ikki muhit uchun
o`zgarmas kattalikdir, yani
sin α
sin β= n
bunda n–muhitning nisbiy sindirish ko`rsatkichi yoki ikkinchi muhitning
birinchi muhitga nisbatan sindirish ko`rsatkichi deyiladi.
Endi muhitning absolyut sindirish ko`rsatkichi haqida to`htab o`taylik. Biror
muhitning vakuumga nisbatan sindirish ko`rsatkichi uning absolyut sindirish
ko`rsatkichi deyiladi.
Muhitlarning ana shu n
1 va n
2 absolyut sindirish ko`rsatkichilari,
yoruglikning tushish
α va β sinish burchaklari sinuslari, yoruglikning shu
muhtlardagi tezliklari
υ1 va υ2 hamda muhitlarning nisbiy sindirish ko`rsatkichlari
orasida quyidagi munosabat o`rinli:

sin α
sin β= n= n1
n2
= υ2
υ1
19

Shuni eslatib o`tamizki, normal sharoitda havoning absolyut sindirish
ko`rsatkichi vakuumning absolyut sindirish ko`rsatkichiga deyarli teng, yani 1 ga
(aniqrogi 1,000292 ga) teng. Ana shu sababli amaliiotda asosan muhtlarning
havoga nisbatan sindirish ko`rsatkichi ishlatiladi. Istalgan muhitning havoga
nisbatan sindirish ko`rsatkichi 1 dan katta sondir, chunki α>β bo`lgani uchun.
Yoruglik sindirish ko`rsatkichi katta bo`lgan muhitdan (masalan shishadan,
suvdan) sindirish ko`rsatkichi kichikroq muhitga (masalan, havoga) o`tganda to`la
ichki kaytish hodisasi kuzatilishi mumkin. Masalan, yoruglik havoga nisbatan
sindirish ko`rsatkichi n ga teng bo`lgan shishadan havoga o`tayotgan bo`lsin. Bu
holda shisha birinchi, havo esa ikkinchi muhit bo`lib hizmat qiladi. U vaqtda sinish
qonunini quyidagicha yozish mumkin:
sin α
sin β= 1
n
Bundan

n⋅sin α= sin β
Bu erda n>1 bo`lganligidan
β>α yani sinish burchagi tushish
burchagidan katta.
Demak, tushish burchagini orttira borgan sari, masalan chegaravii 90 0
qiymatga sinish burchagi
β tezroq erishar ekan. Bu sharoytda singan nur ikki
muhit chegarasi bo`ylab tarqaladi. Endi tushish burchagini yana orttira borsak,
singan nur yo`qolib, tushgan yoruglik batamom birinchi muhitga qaytganini
ko`ramiz, Bu hodisa to`la ichki qaytish deyiladi. Tushish burchagining sinish
burchagi 90 0
ga teng bo`lgandagi qiymati
α0 to`la qaytish chegaraviy burchagi
deyiladi:

sin α0= 1
n
Ravshanki, chegaraviy burchak turli materiallar uchun turli qiymatlarga ega.
Masalan, havoga nisbatan olganda, suv uchun
α0= 48 035' shisha uchun
α0=41 050'
, olmos uchun α0=24 040' .
20

To`la ichki qaytish hodisasi hozirgi vaqtda tehnikada, ainiqsa, tola optikasi
sohasida keng qo`llanilmoqda. Buning uchun yoruglikni kam yutuvchi va
egiluvchan mahsus moddadan, chunonchi, shishadan kvarc shishasidan yasalgan
ingichka silindrsimon tolalar yasalib uning sirtiga sindirish ko`rsatkichi kichikroq
bo`lgan shaffof material qatlami qoplanadi. Ana shunday tola bo`ylab turli
qonuniyatlar bilan o`zgaruvchi yoruglik signallari uzoq joylarga uzatish mumkin.
Masalan, bu signallar telefon gaplaridan, televedenie malumotlaridan iborat
bo`lishi mumkin va hakozo.
Shaffof materialdan (masalan,kvarcdan) yasalgan prizmagan tushayotgan
S nurning yo`lini tekshiraylik. Prizmaning ASD burchagi γ sindirish burchagi
deyiladi. Prizmagan tushgan nur undan chiqquncha ikki marta sinadi. Tekshirishlar
quyidagi qonuniyat mavjud ekanligini ko`rsatadi.
Nurning ogish burchagi prizmaning
δ sindiruvchi burchagiga, prizma
materialining n sindirish ko`rsatkichiga va yioruglikning
α –tushish
burchagiga bogliq.
Mikroskop. Mikroskop yaqin joylashgan juda mayda obektlarni ko`rishga
mo`ljallangan. Uning optik sistemasi
O1 obektiv va O
2 okulyardan iborat bo`lib,
ularning optik o`qlari bir to`gri chiziqda yotadi. Mikroskopning chiziqli
kattalashtirishi K buyumning ikkinchi
A'' B'' tasvirining H o`lchamini shu AV
buyumning o`lchami h ga bo`lgan nisbati bilan aniqlanib, u quyidagi formula
bilan aniqlanadi:
K= H
h= δ
F1
⋅D0
F2
(135)
bunda
δ – mikroskop tubusining uzunligi, D0 –ko`zning eng yahshi kurish
masofasi bo`lib, u D
0 =25sm ga tengdir. F
1 va F
2 –obektiv va okulyarning fokus
masofalari.
Amalda yoruglikning difraksiyasi sababli mikroskopning kattalashtirishi
2500–3000 dan ortmaydi.
21

2.4. Optika bo`limini o`qitish uslublari va uslublari
Yorug‘lik yoki aniqirog‘i yorug‘lik fizikasi yorug‘lik manbaining nurlanishi,
yorug‘likning tarqalishi modda bilan o‘zaro ta’siri kabi fizikaviy hodisalar
haqidagi ta’limotdir. Bu vaqtda “yorug‘lik” tushunchasini o‘zi har xil ma’noda
talqin qilinadi.
O‘tgan asrning o‘rtalarigacha yorug‘lik deb ko‘zimiz bilan idrok qilinadigan,
ya’ni ko‘zga ko‘rinadigan nurlanishni tushunganlar. U vaqtlarda yorug‘likning
tabiati aniq emasdi. Ba’zi olimlar jumladan, I.Nyu ton va uning izdoshlari yorug‘lik
hodisalarining davriyligini (Nyuton halqasi) payqagan bo‘lsalar ham yorug‘lik
xuddi zarralar (korpuskulalar) oqimidek talqin qilindi. Boshqa olimlar, masalan,
X.Gyuygens, T.Yung, O.Frenel yorug‘likni maxsus muhit dunyo efirida xuddi
elastik to‘lqinlar deb, talqin qilishdi. Bu fikrlarning har biri o‘z afzalliklariga va
kamchiliklariga ega edi. XIX asrning 30-yillarida Frenelling muhitda yorug‘lik
tezligini aniqlashga doir hamda difraktsiya hodisasini o‘rganishga doir ajoyib
tajribalarga asosan yorug‘likning to‘lqin nazariyasi barcha fiziklarning e’tirofiga
sazovor bo‘ldi.
Elastik yorug‘lik eltuvchi efir tushunchasi doirasida hal qilib bo‘lmaydigan
qator qiyinchiliklar bor edi, chunonchi, yorug‘likning ikki muhit chegarasidagi
holati, xususan yorug‘likning qutblanishi kabi muammolaridir. O‘tgan asrning 60-
yillariga kelib Maksvell tomonidan elektromagnit maydonning matematik naza -
riyasi yaratildi hamda yorug‘likning elektromagnit to‘lqin tabiati ochildi.
Yorug‘lik elastik ko‘rinishda bo‘lmay elektromagnit to‘lqin ko‘rinishida ekan. Bu
kashfiyot yorug‘likning qutblanishi va ikki muhit chegara sidagi ko‘rinishlariga
doir hamma qiyinchiliklarga barham berdi. Shu bilan birga Optika-fizikaning
maxsus bo‘limi bo‘lmay qoldi, chunki hamma optikaga tegishli muammo, bevosita
elektromagnit maydonga oid Maksvellning to‘lqin tenglamalari yordamida hal
qilinadi.
1905-yil Eynshteyn tomonidan yorug‘likning kvant xossalarining kashf
etilishi, yorug‘likning elektromagnit to‘lqinlar haqidagi ta’limotni o‘zgartirmadi.
22

Faqat modda bilan o‘zaro ta’sirda yorug‘likning nurlanish va yutilish mexanizmini
tushunish o‘zgardi. Nurlanishda to‘lqin va korpuskulyar (zarra) xossasi mavjudligi,
ya’ni yorug‘likning ikki xil tabiatga ega ekanligi ravshan bo‘ldi. 1924-1927-
yillarda Lui de Broyl, K. Devisson va L.Jermerlar tomonidan yorug‘likning ikki xil
zarra va to‘lqin xususiyatlari kashf etilgach haqiqatan muhim metodologik
ahamiyat kasb etdi.
Bu bilan muhim metodik vazifa vujudga keldi, ya’ni yorug‘likni maktab
fizika kursining alohida bo‘limi sifatida o’rganish maqsadga muvofiqligi, buning
uchun esa, yorug‘lik bo‘limining mazmunini va tuzilishini ko‘rsatish zaruriyati
tug’ildi.
Tabiatda mavjud bo‘lgan elektromagnit to‘lqinlar spektrini taxminan, uch
qismga bo‘lish mumkin to‘lqin uzunligi bir necha kilometrdan tortib, to
santimetrgacha bo‘lgan radioto‘lqinlar; ko‘zga ko‘rinadigan yorug‘lik
to‘lqinlaridan (taxminan 0,72 dan 0,40 mkm) tashqari, to‘lqin uzunligi 0,1. nm
gacha bo‘lgan millimetrli, infraqizil, ultrabinafsha va yumshoq rentgen
nurlanishidan iborat to‘lqinlar hamda to‘lqin uzun ligi 0.1 nm dan kichik bo‘lgan
qattiq rentgen nurlaridan iborat gamma- nurlanishlardir.
Optik hodisalarni talqin qilish asosida hozirgi zamon fizikasining ikkita
asosiy bo‘limlari; nisbiylik nazariyasi va kvant fizikasi vujudga keldi. Optikada
haqiqiy inqilob XX asrning 60- yillarida optik kvant generatorlari (lazerlari)ning
ixtiro qilinishi bilan ro‘y berdi. Bu kashfiyotlar optik usullar, hisoblash va o‘lchash
texnikasida, modda tuzilishining nozik tomonlarini aniqlashda hamda o‘ta qattiq
materiallarga ishlov berishda, shuningdek, harbiy texnikada boshqariluvchi
termoyadro reaktsiyalarni amalga oshirishda keng foydalanish istiqbollarini
ko‘rsatib berdi.
“Optika” bo‘limining har xil tuzilishi mavjud. Bulardan eng ko‘p tarqalgani
ikkita bo‘lib, ularni shartli ravishda an’anaviy va zamonaviy deb yuritamiz.
An’anaviy tuzilishga muvofiq materiallar tarixiy ketma-ketlikda o‘rganiladi.
Dastlab geometrik optika, keyin yorug‘likning to‘lqin nazariyasi yoritiladi, so‘ngra
23

yorug‘likning elektromagnit tabiati haqidagi tushuncha kiritiladi va nihoyat
yorug‘likning kvant xossalari qarab chiqiladi.
H ozirgi zamon metodikasi materiallarni tarixiy ketma-ketlikda emas, balki
yorug‘lik tabiatiga muvofiq, o‘rganishni taqozo etadi. Ana shunga muvofiq
Maksvellning asosiy g‘oyasi o‘rganilgandan keyin radioto‘lqinlarning nurlanishi
va qabul qilish metodlari bilan tanishtirilib, to‘lqin optikasining asosiy g‘oyasi kiri -
tiladi. Geometrik optika to‘lqin optikaning chegaraviy hodisasi tariqasida
o‘rganiladi hamda eng sodda optik asboblarni o‘rganishda foydalaniladi. To‘lqin
optikadan keyin kvant optikasi bayon qilinib, yutilish spektrlarining hosil bo‘lishi
atom tuzilishiga bog‘liq holda o‘rganiladi.
Bu tuzilishda bayon qilib muhim tarixiy dalillarga diqqatni qaratmaslik
kerak demoqchi emasmiz. Yorug‘ lik tabiatiga bo‘lgan qarashning rivojlanish tarixi
ibratli ekanligini bilib, o‘quvchilar yorug‘lik haqida gi ta’limotning rivojlanishidagi
eng muhim bosqichlarni tasavvur etishi va hozirgi zamon op tik hodisalarning
nazariyasini yaratgan I.Nyuton, X.Gyuygens, T.Yung, O.Frenel, A.Eynshteyn,
M.Plank, N.Bor, G.Basov va A.Proxorov kabi buyuk olimlarning xizmatlari haqida
ma’lumotga ega bo‘lishlari kerak. Yorug‘lik bo‘limini tuzishda yorug‘lik
hodisalari tabiatini zamonaviy tushunishda kurs tuzilishini tarixiy material hal
qilmaydi, balki hodisaning fizik tabiati hal etadi. Tarixiy materiallardan faqat
fizikaviy g‘oyalarning kelib chiqishini ochib berishda foydalaniladi.
O‘n ikki yillik maktab dasturiga asosan, geometrik optikaning ba’zi bir
tushunchalari VI sinfga kiritiladi (10 soat hajmida). Fizik optikaning asosini tashkil
etgan butun materiallar uch bo‘limga bo‘lingan to‘lqin optikasi elektromagnit
to‘lqinlar haqidagi ta’limotga kiritilgan, kvant optika asoslari “Yorug‘lik kvantlari.
Yorug‘lik ta’sirlari” bo‘limida ko‘riladi, spektral hodisalar va lazerlar atom
tuzilishi bilan birga o‘rganiladi. Optik hodisalarni shu asosda bayon qilish
fundamental fizik nazariyalar asosida materialni ko‘rib chiqilishga imkoniyat
yaratadi.
Yorug‘likning to‘lqin xossasini bayon qilishda ikki xil qarash mavjud. Avval
yorug‘lik to‘lqin ekanligini isbotlash mumkin, so‘ngra qutblashishi asosida
24

ko‘ndalang to‘lqin degan xulosaga kelinadi. Faqat dars oxirida Maksvell g‘oyasi
asosida yorug‘lik - bu elektromag nit to‘lqin ekanligi beriladi. Bunday yondashish,
tabiat qonunlarini bilishning taqribiy yo‘liga mos keladi.
Ikkinchi xil yondashishda o‘quvchilarga yorug‘likelektro-magnit to‘lqinidan
iborat degan hozirgi zamon tasavvuri beriladi. Bu mazmun 1865 yilda Maksvell
tomonidan ilgari surilib, gipoteza (taxmin) holida berilgan va keyinchalik hozirda
dalillar asosida to‘la tasdiqlanadi. Tajribaga asoslangan ko‘plab hodisalar
umumlash-tirilib, hozirgi zamon fizik nazariyasi yaratildi. Bunday yondashuv
natijasida qator hodisalarni kuzatish shartlari yana oydinlashtiriladi. Ularni o‘quv
tajribalarida kuzatish mumkin. Bunday yondashuvning ilmiy va metodik nuqtai
nazardan afzal tomonlari bor. U muammoli holatni vujudga keltirish, o‘quv
eksperimentida nazariy mulohaza qilishda katta imkoniyatlar ochib beradi.
Vakuumda yorug‘lik tezligi. Fizikada yorug‘lik tezligi qiymati
o‘zgarmaydigan asosiy doimiylardan biri hisobla-nadi. Uning ta’rifi fizika
rivojlanishidagi qator davrlar to‘lqin optikasi (T.Yung, O.Frenel), elektrodinamika
(J. K. Maksvell, G. Geri, P. N. Lebedev), kvant naza riyasi (M. Plank, A.
Eynshteyn, I. Bor), maxsus nisbiylik nazariyasi (A. Eynshteyn) bilan bog‘liqdir.
Maktab fizika kursida o‘quv ma terialini o‘rganishda yorug‘lik tezligi asosiy
tushunchalardan biri maxsus nisbiylik nazariyasi bo‘limida esa oxirgi natijaviy
tushuncha hisob lanadi. Yorug‘likning vakuumdagi tezligi chegaraviy kattalik
bo‘lib, sanoq tanlanishiga qarab nisbiydir. Yorug‘likning bu xossalarini fizika
kursining maxsus bo‘limlarida ko‘rib o‘tiladi.
Yorug‘lik tezligini chekli ekanligini to‘g‘ri va bilvosita metodlar bilan
tajribada isbotlash mumkin. Turli metodlarda yorug‘likning manbadan qabul
qilgichgacha bo‘linib—tarqalishidan foydalaniladi. Hozirgi zamon radiolashgan
qurilmalarida uzatuvchi qurilmalar impulsni davriy ravishda uzatadi, qaytgan
to‘lqin uzatuvchi radiostantsiyaga kelib uriladi. Hozirgi vaqtda lazer texnikasi
yordamida yorug‘lik tezligi yorug‘lik to‘lqin uzunligini radio nurlanish
chastotasiga ko‘paytmasi bilan aniqlanadi va с= λv for mula bo‘yicha hisoblanadi.
25

Fizika kursining asosiy vazifasi kuzatish va tajribalarda yorug‘lik tezligi
juda katta, chegaraviy tezlik bo‘lib, bu xulosa yaqindan ta’sir qilish tamoyiliga
mos kelishini ko‘rsatishdan iboratdir. To‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchash natijasida
yorug‘likning vakuumdagi tezligi aniqlandi. Hozirda yorug‘lik tezligi
с = 299792458 ± 1,2 m/s ga teng deb qabul qilindi. Keyingi yillarda geliyli-neonli
lazer nurlari yordamida topilgan yorug‘likning vakuumdan tezligining qiymati
с = 299792456,2
± 1 ,1 m/s ga teng ekanligini o‘quvchilarga bildirib qo‘yish kerak.
Bu tajribadan ko‘rinadiki, o‘lchash aniqligi 1 m / s ga, nisbiy xato 10- 9
ga teng
ekanligiga erishilgan. O‘quv maqsadlari uchun yorug‘lik tez ligi shu 3,00 х 10 8
m / s
ga teng, deb qabul qilingan.
Darsda yorug‘lik tezligini katta aniqlikda o‘lchanishini ilmiy maqsadlar
uchun (radio va yorug‘lik lokatsiyasi) zarur ekanligini o‘quvchilarga tushuntirish
ke rak. Hamma diapozondagi elektromagnit to‘lqin tezligi ning yorug‘likning
vakuumdagi tezligiga mos kelishi yorug‘likning elektromagnit tabiatining
isbotidan biridir. Elektromagnit to‘lqinning vakuumdagi tezligi
c= 1
√ε0μ0
formuladan hisoblanishini taklif qilish kerak. U yorug‘likning vakuumdagi (va
havodagi) tezligiga teng.
Gyuygens tamoyili - Yorug‘likning qaytish va sinish qonunlarini muhokama
qilinayotganda faqat yorug‘lik uchun emas, hamma to‘lqin hodisalar uchun
umumiy bo‘lgan Gyuygens-Frenel tamoyilini kiritish kerak. O‘qituvchilarning ish
tajribasidan ma’lumki, bu tamoyilga diqqatni qaratmay turib (ayniqsa to‘lqin
difraktsiyasida) o‘quvchilar masalani yetarli darajada sayoz va yuzaki o‘rganadilar.
So‘ngra ikki muhit chegarasida to‘lqinning qaytish va sinish hodisalari tahlil
qilinadi. Gyuygens tamoyilini umumlashtirishning hojati yo‘q, faqat difrak tsiya
hodisasini tahlil qilishda Frenel taklifini ham, ikkilamchi to‘lqinlarning
kogerentligini ham hisobga olish kerak. Shuning uchun Gyuygens tamoyili ustida
to‘xtalib o‘tish zarur.
Materialni bayon qilish uchun sirtiy (ikki o‘lchamli) va hajmiy (uch
o‘lchamli) to‘lqin xarakteristikasi hisoblangan ikki asosiy “to‘lqin fronti” va “nur”
26

tushunchalari zarurdir. Bu yerda biz faqat izotop muhitdagi hodisalarni ko‘rib
chiqish bilan chegaralana-miz, dasturga mos ravishda maktabda anizotrop muhit
o‘rganil-maydi. Hamma nuqtalari bir xil fazada tebranadigan sirt to‘lqin fronti
deyiladi. Boshqacha aytganda, bir xil fazadagi sirtlar to‘lqin frontidir. To‘lqin olib
o‘tayotgan energiya oqimi bilan mos tushgan yo‘nalish nur deb ataladi. Bir jinsli
muhitda nur to‘lqin fronti yo‘nalishi bilan bir xil bo‘ladi.
Yorug‘likning qaytish va sinish qonuni. Yorug‘likning qaytish hamda
sinish hodisasi bilan, qaytish qonuni bilan o‘quvchilar VI sinfda tanishishgan;
sinish qonuni u yerda kiritilmagan. Ammo IX sinfda bu tushuncha va qonunlar
shunchaki qaytarilmaydi, balki jiddiy ravishda umumlashtiriladi va
chuqurlashtiriladi.
-birinchidan, qaytish va sinish hodisalari yorug‘lik nurining xususiy holi
bo‘lmasdan, to‘lqinlarning umumiy xossasi sifatida ko‘rib chiqiladi.
-ikkinchidan, qaytish va sinish qonunlari Gyuygens tamoyilidan nazariy
holda asoslanib, nazariyaning to‘g‘riligi tajriba orqali tasdiqlanadi.
-uchinchidan, ikki muhit chegarasida yorug‘lik to‘lqinining holati energetik
nazardan tahlil qilinadi.
Shuning uchun o‘quv materiallari takrorlanadi degan fikrlarning asosi yo‘q.
Yorug‘likning qaytish va sinish qonunini o‘rganish hammaga ma’lum. Odatda
yorug‘lik nurlarining yo‘li ko‘rib chiqiladi. Biroq, bitiruvchi sinf o‘quvchilari elek -
tromagnit to‘lqinlarni energetik xarakteristikalarini o‘rganganliklari uchun,
yorug‘lik nuri (yassi to‘lqin) ikki tiniq sirt chegarasiga tushgandagi hodisalarni
ko‘rsatish, so‘ngra energetik nuqtai nazardan tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.
Hodisani tahlil qilish uchun quyidagi tajribani o‘tkazish yaxshi natija beradi.
Optik doiraning o‘rtasiga shishadan tayyorlangan yarim sharni mahkamlaymiz.
Yorug‘lik dastasi uning tekis sirtiga qiya holda tushsa, yorug‘likning, bir qismi
qaytadi, ikkinchi qismi sinadi va qisman plastinka orasidan o‘tadi. Bu yorug‘lik
dastalarida yorug‘likning jadalligi (nurlanish oqimining sirtiy zichligi) bir xil emas.
Tushish burchagi o‘zgarganda, mos holda ularning har bir qismida yorug‘lik
27

intensivligi ham o‘zgaradi. Xususan, yorug‘ lik qaytgan qismida kamaysa, singan
qismida ortadi va aksincha.
Yorug‘lik optik shaffof muhitlarning chegarasiga tushganda yorug‘lik
energiyasining balansini ko‘rib chiqamiz. O‘quvchilar diqqatini quyidagi o‘zaro
bog‘lanishga qaratamiz:
-agar to‘shayotgan yorug‘lik oqimini- I о , qaytganini-I
1 yutilganini- I
2
sindirayotgan muhitdan o‘tganini I
3 bilan belgilasak, u holda energiyaning
saqlanish qonuniga asosan quyidagini yozish mumkin:I1+I2+I3= I0
-ikki shaffof muhit chegarasida yorug‘likning tushish burchagi o‘zgarsa,
qaytgan va singan yorug‘lik oqimlarining qiymati ham o‘zgaradi, lekin
energiyaning umumiy balansi saqlanadi; chunonchi tushish burchagi ortishi bilan
qaytgan nur oqimi ortib, singani esa kamayib boradi;
-tajriba va nazariyaning ko‘rsatishicha, yorug‘lik oqimi shisha plastinkadan
o‘tayotganda uning har bir sirtida yorug‘lik qaytadi: havodan shisha plastinkaga
normal holda tushsa, taxminan 4 foizi, 60 °
burchak ostida tushsa, 9 foizi qaytadi.
Bundan linzalar va murakkab optik sistemalar fotoapparat, proyektor, tele skop,
mikroskop va boshqalar tayyorlashda foydalaniladi.
-optik muhit (shisha, suv, uglerod sulfid, havo) da yorug‘lik qisman yutiladi
va nurlanish energiyasi moddaning ichki energiyasiga aylanadi.
Kursning ana shu joyiga quyidagi o‘quv muammosini quyish mumkin:
yorug‘likning qaytish va sinish hodisalarini miqdoriy jihatidan o‘rganing va
shunga mos keladigan qonunini toping. Ravshanki, yorug‘lik elektro magnit to‘lqin
deb talqin qilingani uchun unga mos keluvchi qonunlar esa nazariy holda
Gyuygens tamoyili dan hosil qilinadi. Kursni murakkabroq darajada o‘rganmoqchi
bo‘lganlar esa interferensiyaning chegaraviy shartlaridan foydalanadilar. Biroq
nazariy isbotlash mumkinligi, demonstratsion tajribalarni zarur ekanligini inkor
etmaydi. Darsni shunday tashkil etish kerakki, tajriba va nazariya navbatma-navbat
amalga oshirilsa, bilim mustahkamlanadi va bir-birini to‘ldiradi.
28

Tola optikasi. Juda tez rivojlanib ketayotgan h ozirgi zamonaviy optikaning
bo‘limi to‘lqin optikasida yorug‘likning to‘la qaytishidan keng ravishda
foydalanilmoqda. Yorug‘lik oqimi yordamida energiyani uzatishga xizmat
qiladigan qator asbob va uskunalar shu nomda yuritiladi.
Bu asboblarning asosiy qismi eshib tayyorlangan ingichka shaffof dielektrik
tolalardan iborat nur yo‘naltiruvchi sistema hisoblanadi (Shundan “to‘lqin op tika”
nomi kelib chiqqan), Har bir tola kvarts shishadan tayyorlangan ipdan iborat
bo‘lib, ustki qobig‘iga shu moddaning bor, germaniy yoki fosfor aralashmasi
qoplangan bo‘ladi. Ip radiusi undan bir necha yuz mikrometrgacha bo‘lib, ko‘zga
ko‘rinadigan nur uchun sindirish ko‘rsatgichi Qobiq radiusi ip radiusidan
5-10 marta katta bo‘lib, sindirish ko‘rsatrichi esa n1≈1,41 ga teng bo‘ladi.
Yorug‘lik oqimi ip sirtiga chegaraviy burchakdan
α0=arcsin
n2
n1
=arcsin 1,41
1,46 ≈ 75 0
katta bo‘lgan burchak ostida tushib, qobiqdan to‘la qaytib, yorug‘lik o‘tkazgich
bo‘yicha ancha masofaga tarqaladi. H ozirgi paytda juda oz so‘nadigan iplar hosil
qilishga erishildi. Ko‘zga ko‘rinadigan yorug‘lik sariq-ko‘k spektr qismida (
λ≈¿¿
500 nm ) yorug‘lik nur yo‘naltiruvchi o‘tkazgichda 1 m yo‘l o‘tib 2,3 foiz
zaiflashadi, 10m yo‘l yursa, 26 foiz, 100 m ga esa 10 mar ta zaiflashadi. Infraqizil
nurlar (
λ≈¿¿ 1,3 mkm ) yanada kam yutiladi. 1km masofada 15 foiz, 10 km masofada
esa taxminan 4 marta zaiflashadi.
Tola optikasi amalda keng ravishda qo‘llanilmoqda. Egiluvchan yorug‘lik
o‘tkazgichning ko‘ndalang kesimi bo‘yicha yorug‘likning ravshan oqimini
yuboramiz. Bu nur kirib borish qiyin bo‘lgan har qanday joyni yoritadi. Tibbiyotda
yorug‘lik o‘tkazgich endoskop asbobning ( grekcha e ndon - r- ichki va skopeo -
ko‘raman ) asosiy qismi bo‘lib, inson ichki a’zolarini (qizilo‘ngach, oshqozon,
ichakni) ko‘rishga imkon beradi. Endoskop egiluvchan yorug‘lik o‘tkagichdan
iborat bo‘lib, qizilo‘ngach orqali oshqozon ichiga kiritiladi. Yorug‘lik o‘tkazgich
ipining bir qismi yoritishda foydalaniladi, boshqa ip yordamida esa ichki
a’zolaridan qaytgan yorug‘lik okulyarga qaytadi. Hozirgi zamon endoskoplarida
29

yo‘llar bo‘lib, ular orqali ingichka egiluvchan asbob kiritilib, qorin bo‘shlig‘ini
ochmasdan operatsiya ishlarini bajarish, shuningdek, bemorning zararlangan
joyiga dori yuborilishi mumkin. Tola optikasi sim orqali uzatiladigan aloqa
vositalari telefon, telegraf, kabelli oynai jahonni butunlay o‘zgartirib yuborishi
mumkin. Shu maqsadda yorug‘lik o‘tkazgich orqali nurlanishni yutilishi kichik
bo‘lgan infraqizil diapazonida lazer nuri yuboriladi. Bu oqim uzatilayotgan axborot
bilan modullashtiriladi, chiqish joyida fotoelement yordamida elektr signaliga
aylantiriladi.
Optik aloqa kanallarining afzalligi shundan iboratki, bitta yorug‘lik uzatkich
metall o‘tkazgichlarga nisbatan yuz va hatto ming marta ko‘p axborotlarni uzatish
imkoniyatiga ega. Metall o‘tkazgichlar tashqi magnit maydon ta’siriga beriluvchan
bo‘ladi. Optik aloqa kanali tovushning aniq eshitilishiga xalaqit beruvchi shovqin-
suronlarga va biror tashqi ta’sirga berilmaydi. Nihoyat, metall o‘tkazgichlarni
yorug‘lik o‘tkazgichlar bilan almashtirish qimmat turuvchi rangli metallarni ko‘p
miqdorda iqtisod qilishga imkon berdi. Aloqaning optik kanallari bilan birinchi
o‘tkazilgan tajribalar ularning samaradorligi yuqori ekanligini ko‘rsatdi.
To‘lqin optikasi muammosi o‘quvchilar uchun qiyin bo‘lmagan, ularni juda
qiziqtiradigan materiallar jumlasiga kiradi. Shu sababli mazkur material o‘quv -
chilar mustaqil ma’ruza tayyorlab, ma’lumot berishlari uchun xizmat qiladi.
Aytilgan muammolardan tashqari konussimon yorug‘lik o‘tkazgichlar yordamida
tarqaluvchi yoki yig‘iluvchi yorug‘lik oqimlari haqida ma’lu mot berish energiya
uzatish kabi muammolarni hal etish, optik kanallardan, EHM da foydalanish kabi
muammolar mavjud.
30

Xulosa
Optika — yorug‘likning nurlanish, yutilish va tarqalish qonunlarini
î‘rganadigan bo‘limidir. Yorug‘lik elektromagnit to‘lqinlardan iborat bo‘lganligi
sababli, optika elektromagnit maydon nazariyasining, ya’ni elektrodinamikaning
bir qismi sifatida qaraladi. Yorug‘lik, radioto‘lqinlar va rentgen nurlari
orasidagi, to‘lqin uzunligi 4,0·10–7—7,6·10–7 m bo‘lgan elektro magnit
to‘lqinlardan iborat. Odatda, optika geometrik, fizik va fiziologik optikalarga
bo‘lib o‘rganiladi.
Geometrik optikada yorug‘likning tabiati haqida so‘z yuri- tilmaydi, uning
to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish, qaytish va sinish qonunlari o‘rganiladi.
Oddiy ko‘zoynakdan tortib, ulkan astronomik qurilmalardagi murakkab
obyektivlargacha bo‘lgan barcha optik asboblarni yasashdagi hisob-kitob
geometrik optika qonunlari asosida amalga oshiriladi.
Fizik optikada yorug‘likning tabiati va yorug‘lik hodisalariga aloqador
muammolar o‘rganiladi.
Fiziologik optika esa yorug‘likning rivojlanuvchi organizmga ta’sirini
o‘rganish.
Optika yorug‘lik to‘g‘risidagi fan bo‘lib, elektromagnit to‘l- qinning juda
qisqa kam sohasini tashkil etadi. Tabiiy yorug‘lik manbayi quyoshdir.
Yorug‘lik to‘g‘risidagi fan ham quyosh kabi qadimiydir (optika — ko‘rish).
Optika, ya’ni yorug‘lik haqidagi birinchi ta’limot nima uchun odam o‘z
atrofidagi narsalarni ko‘radi, degan savolga javob berishga urinishlar
natijasida vujudga kelgan.
Bu yorug‘lik haqidagi ta’limot fizikaning boshqa bo‘limlari bilan uzviy
bog‘lanishdadir. Optik hodisalarni chuqur o‘rganish fizikaning boshqa bo‘limlari
rivojlanishi uchun zamin yaratdi. Masalan: atom va molekulalar tuzilishi
haqidagi zamonaviy nazariya spektroskopiya sohasidagi kashfiyotlar natijasida
yuzaga keldi. Fizika texnika bilan uzviy aloqadorligi tufayli texnikaning ko‘p
sohalarida optikadan foydalaniladi. Masalan: fotografiya, kino, televideniye va h.k.
31

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Landsberg G. S. «Optika»
2. Kalitievskiy N.I. «Volnovaya optika» Nauka. -1971.
3. Volkenshteyn V.S. “Umumiy fizika kursidan masalalar to’plami”, Toshkent,
1969.
4. Iveronova taxriri ostida «Elektr va optika» Toshkent-1968.
5. Frish S.E., Timoreva A.P. “Kurs obshey fiziki”, t.3, Moskva, 1959.
6. Kasandarova O.N., Lebedev V.V.. “Obrabotka rezultatov nabl yudeniy”,
“Nauka”, M.,
7. 1970.
8. Gvozdeva N.P., Kulyanova V.I.,Leushina T.M. «Fizicheskaya optika», Moskva.
9. Mashinostroenie-1991.
10. Gorelik G.S. « Kolebaniya i voln» Moskva - 1959
11. Butikov Ye.I. «Optika» 1986g.
12. Axmadjonov O. Fizika kursi 1986 g.
13. Godjaev N.M. Optika 1977 y.
14. Fayzullaev Sh., Jo’raev U.. Optika asoslari. 1983y.
15. Matviev A.N.. Optika 1985 y.
16. Fayzullaev Sh., Jo’raev U., Jumaboev A. «Yorug’lik interferentsiyasi»1985 y.
17. Sivuxin D.V.. Optika 1980 g.
18. 16.Fayzullaev Sh., Jumaboev U. «Yorug’lik difraktsiyasi»1989 g.
19. Djankoli D.. Umumiy fizika kursi. tom .1992 y.
20. Qo’yliyev B.T. “Tabiatning fizik xossalari bitmas-tuganmasdir”, 2005 y.
21. Ma’ro’zalar matni.
Internet resurslari:
1. www.Ziyonet.uz
2. www.yandex.ru
3. www.arxiv.uz
32

Sotib olish