Aksiya, ularni baholash va o’ziga xos xususiyatlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	461.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

20 Sotish

Aksiya, ularni baholash va o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI O’ZBEKISTON SAN’ATVA
MADANIYAT INSTITUTI
XALQ IJODIYOTI FAKULTETI
Madaniyat va san’at muassasalarini tashkil etish hamda
boshqarish ta’lim yo’nalishi
302-guruh talabasi
Rahmatova Munisaning
Madaniyat iqtisodiyoti fanidan
”AKSIYA,ULARNI BAHOLASH VA O’ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI”
mavzusidagi
K URS ISHI
O’qituvchi: Xushvqov Azizbek
1

MUNDARIJA:KIRISH…………………………….……………………………….…........3
I BOB. AKSIYLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR.
1.1. Aksiya - aksiyadorlik jamiyat chiqargan qimmatbaho qog‘oz…………………6
1.2.Aksiya kursiga ta’sir etuvchi omillar…………………………………………..10
II BOB. AKSIYALARNING BAHOLASH VA AKSIYALAR BOZORI O ZIGA
ʻ
XOS XUSUSIYATLARI.
2.1. Aksiyalarning qo llanishi va aksiyalar bozori o ziga xos xususiyatlari……….16
ʻ ʻ
2.2.Aksiya qiymatini baholash usullari va tahlili…………………………………...21
XULOSA.....................................................................................................................31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………..................34
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbliligi. Zamonaviy iqtisodiyotda qimmatli qog’ozlar bozori juda
muxim o’rin egallaydi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish va rivojlantirish uchun samarali
iqtisodiy siyosat yurgizish bilan bir vaqtda, moliyaviy soxada institutional isloxotlar
o’tkazilishi lozimligi ayni haqiqatdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida fond bozoridagi
qimmatli qog’ozlardan maqbul tarzda foydalanish imkoniyatini yaratuvchi barqaror
moliyaviy tizim sifatida muxim axamiyat kasb etadi. Bunday moliyaviy tizimga ega
mamlakatlar iqtisodiy xatarlarga bardoshli bo’ladilar.
Ma'lumki, O’zb е kiston iqtisodiyotda hozirgi vaqtda amalga oshirilayotgan
tuzilmaviy o’zgarishlar, eng avvalo fond bozori bilan b е vosita bog’liq bo’lib
k е lmoqda. Chunki R е spublikada r е jalashtirilgan inv е stitsiya programmasini amalga
oshirishda o’tish davriga xos bo’lgan moliyaviy r е surslarning ch е garalanganligi
s е zilmokda. Shuning uchun ham fond bozorining qimmatli qog’ozlaridan samarali
foydalanish, ularning eng qulay shakllaridan foydalanish muxim masalalardan biri
bo’lib kolmoqda.
Hozirgi globallashuv sharotida fond bozorlari iqtisodiyatning asosiy tarmog’i
bo’lib kelmoqda. Bundan ko’rinib turbdiki, qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish
iqtisodiyotni rivojlantirish demakdir. Hozir jahon fond bozorlari bir qancha muammoli
holatlar vujudga kelmoqda. Pr е zid е ntimiz bu muammolar haqida quyidagi fikrlarini
bildirganlar: - “Shuni tan olish k е rakki, so’nggi yillarda jahon iqtisodiyotida yuzaga
k е layotgan muammolar asosan qo’shimcha pul bosib chiqarish va moliya bozorini
shunday pullar bilan to’ldirish hisobidan hal etilishi ko’zga tashlanmoqda. Bu esa, o’z
navbatida, k е lgusida jilovlab bo’lmaydigan inflyatsiyaga, ya'ni qimmatchilikka, zaxira
va milliy valyutalarning qadrsizlanishiga va shu bilan bog’liqog’iroqibatlarga olib
k е lishi mumkin” 1
. “Moliya va bank bozorini ortiqcha likvidlilik bilan to’ldirish,
bunday siyosatni davom ettirish ulkan sp е kulyativ “ko’piklar” hosilbo’lishi, zaxira
valyutalari va milliy valyutalarning qadrsizlanishi, inflatsiya darajasining o’sish
1
2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti Islom
Karimovning 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O’zb е kistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 01.02.2012. Xalqso’zi. 2-fevral
3

xavfini tug’dirmoqda”. 2
Hozirda mamlakatimiz mustaqillik yillarida ipot е ka munosabatlarini amalga
oshirishni qonuniy m е 'yoriy bazasining yaratilishi bo’yicha qilinayotgan tadbirlar,
ayniqsa 2008-yil 22-iyulda “Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida” O’zbekiston
Respublikasi qonunnining qabul qilinishi bu boradagi salmoqli qadam bo’ldi. Bulardan
foydalanish aholi farovonligi uchun asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi va bu
jarayonni to’g’ri yo’lga qo’yib olish kurs ishining dolzarbligini b е lgilaydi.
Kurs ishning ob' е kti. Mazkur tadqiqotning ob' е kti – qimmatli qog’ozlar bozori
va aksiya bilan bog’lik op е ratsiyalarni amalga oshirish hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi – mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil
etish masalalari tahlili asosida, mavjud muammolarni aniqlash, ushbu muammolarni
xal etish yo’llarini ko’rsatib b е rishdan iborat.
Kurs ishi maqsadidan k е lib chiqib quyidagi vazifalarni xal etilishi maqsad qilib
qo’yildi va xal etildi:
-aksiya haqida umumiytushunchalarga ega bo’lish;
-aksiyalarning qo’llanilishi;
-aksiyalar bozorining o’ziga hos xususiyatlari;
-aksiyalarni baholash.
Kurs ishi mavzusining pr е dm е ti mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozorini
tashkil etish masalalarini o’rganish bo’lib hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy-amaliy ahamiyati qimmatli qog’ozlar bilan
bog’liq qonunning mavjudligi, fond birjalarining vujudga k е lishidagi o’ziga xos
hususiyatlarini qonuniy ifoda etilishi ushbu jarayonni tashkil etilishida muxim
axamiyatga ega. Shuningd е k, qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etishda avvalom
bor, unga bo’lgan ehtiyoj va taklif jarayonidagi, ya'ni fond birjalari
infratuzilmasini rivojlantirishni taqozo qiladi, hamda r е spublika m е 'yoriy –
huquqiy hujjatlari, klassik iqtisodchilarning, hozirgi xorijlik va o’zb е kistonlik
iqtisodchi-olimlarning bank ishi taxliliga oid ilmiy-uslubiy yondoshuvlari, amaliy
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi 18.01.2013. Xalqso’zi. 19-yanvar
4

tajriba va xulosalari hisoblanadi.
Kurs ishi mundarija, kirish, ikki bob, to’rt fasl hamda xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

5

I BOB. AKSIYLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR.
1.1. Aksiya - aksiyadorlik jamiyat chiqargan qimmatbaho qog‘oz.
Qimmatli qog‘ozlar basharti mulkiy huquqlarni ularga egalik qilish bilan bog‘liq
holda ro‘yobga chiqarish uchun qimmatli qog‘ozlarni taqdim etishning o‘zi yetarli
bo‘lsa, taqdim etuvchiga tegishli hujjatlar deb hisoblanadi. Taqdim etuvchiga tegishli
qimmatli qog‘ozlar erkin muomalada bo‘ladi. Qimmatli qog‘ozlarning eng keng
tarqalgan turi aksiyalar hisoblanadi. Aksiya - bu aksiyadorlik jamiyatining Ustav
fondiga yuridik yoki jismoniy shaxs muayyan hissa qo‘shganidan guvohlik beruvchi,
aksiya egasining mazkur jamiyat mulkidagi ishtirokini tasdiqlovchi kamida unga
dividend olish va odatda, ushbu jamiyatni boshqarishda qatnashish huquqini beruvchi,
amal qilish muddati belgilanmagan qimmatli qog‘ozdir. 3
Boshqacha qilib aytganda,
aksiya aksiyadorlik jamiyat chiqargan qimmatbaho (daromad keltiruvchi) qog‘oz.
Aksiya o‘z egalariga, ya’ni aksiyadorlarga xissadorlik jamiyati ixtiyoridagi umumiy
mulkdan o‘ziga tegishli ulushiga huquqi borligi to‘g‘risida guvohlik beradi. Amaldagi
me’yoriy hujjatlarga asosan aksiya blankalarining majburiy rekvizitlari quyidagilarni
o‘z ichiga oladi.
1. Aksioner jamiyatining nomi va joylashgan manzili.
2. Qimmatli qog‘ozning nomi «Aksiya».
3. Navbatdagi nomer.
4. Chiqarilgan vaqti.
5. Aksiya turi (oddiy va imtiyozli).
6. Nominal qiymati va toifasi.
7. Egasining nomi.
8. Aksiya chiqarilgan aksioner jamiyatining Ustav fondining miqdori.
9. Muomalaga chiqarilgan aksiyalar soni.
10. Imtiyozli aksiyalar uchun to‘lanadigan dividend miqdori va to‘lash muddati.
11. Aksoner jamiyati ijroiya organi rahbarining imzosi (boshqaruv, direksiya).
12. Qimmatli qog‘ozlar chiqarilgan korxonaning muhri.
Aksiyalar davlat tilida to‘liq yoziladi. Jamiyat a’zolarining hohishiga ko‘ra
3
Butikov I.L. qimmatli qog’ozlar bozori. – T.: Konsauditinform, 2001. – 472 s.
6

boshqa tillarda ham yozilishi mumkin. Aksiyalar egasining ismi yozilgan va
yozilmagan, imtiyozli va oddiy bo‘lishi mumkin. Aksiyada ko‘rsatilgan va jamiyat
aksiyadorlarini ro‘yxatga olish daftariga kiritilgan jismoniy yoki yuridik shaxsgina
egasi yozilgan aksiyaning sohibi bo‘lishi aksiyador deb e’tirof etiladi. Egasi
yozilmagan aksiyalar jamiyat aksiyalarining ro‘yxatga olish daftariga kiritilmagan
holda boshqa shaxslarga mulk qilib beriladi. Oddiy (odatdagi) aksiyalar ovoz beruvchi
bo‘lib, ularning egalariga dividendlar olish, jamiyatning umumiy yig‘ilishlarida va
jamiyatni boshqarishda ishtirok etish huquqini beradi. Imtiyozli aksiya egalari
dividendlarni, shuningdek, aksiyadorlik jamiyati tugatilganda aksiyalarga qo‘yilgan
mablag‘larni birinchi navbatda olish huquqiga egadir. Imtiyozli aksiyalar ularning
egalariga, korxona foyda ko‘rish-ko‘rmasligidan qa’tiy nazar, muayyan dividendlar
olish huquqini beradi. Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari faqat egasi
yoziladigan aksiyalar bo‘lishi mumkin, ularni boshqa shaxsga o‘tkazish tartibi ustavda
belgilanib qo‘yiladi. Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari aksiyadorlariga aksiyalar
o‘rniga ularning nominal qiymatiga teng summada sertifikatlar berishi mumkin.
Chiqariladigan aksiyalarning xillari, ularni tarqatish va joylashtirish, ular bo‘yicha
dividendlarni to‘lash tartibini har bir aksiyadorlik jamiyati o‘zining Ustaviga asosan
amalga oshiradi. Aksiya bo‘linmasdir. Bu degani aksiyaga bir necha kishi egalik
qilishi mumkin (masalan, er va xotin). Lekinda aksioner jamiyatining yig‘ilishida ular
bir ovozga ega bo‘ladi. Aksiya mulkka egalik qilish huquqini shartli ravishda beradi. U
zayom emas. Aksiyada qoplash muddati ko‘rsatilmaydi. Aksiya egasining javobgarligi
faqat uning ixtiyoridagi aksiya miqdori bilan chegaralangandir. Shuning uchun ham u
jamiyat uchun javob bermaydi. Qoidaga ko‘ra, barcha oddiy aksiyalar bir xil
hisoblanadi, chunki ular bir xil huquqlar taqdim etadi, lekin imtiyozli aksiyalar turli
xillarda (sinflarda) bo‘lishi mumkin. Shu sababli dunyoda qo‘shimcha aksiyadorlar
jalb qilish va ularga investitsiya kiritish uchun qiziqarli sharoitlar taklif qilish
maqsadida turli xildagi imtiyozli aksiyalar chiqarish amaliyoti yuzaga kelgan.
Kumulyativ aksiyalar – bu ular bo‘yicha dividendlar to‘liq yoki qisman to‘lanmaganda
dividendlar jamg‘arib boriladigan aksiyalar. Kompaniya nizomida dividendlar hajmi
va ular bu muddatdan kechikmasdan to‘lanishi zarur bo‘lgan muddat belgilab
7

qo‘yiladi. Agar bunday to‘lov muddati beglingan bo‘lmasa, aksiya kumulyativ
hisoblanmaydi. Konvertatsiya qilinadigan aksiyalar – bu belgilangan davr mobaynida
oddiy aksiyalarga yoki imtiyozli aksiyalarning boshqa turlariga almashtirish mumkin
bo‘lgan aksiyalar. Ishtirok etuvchi aksiyalar – qayd qilingan dividend hajmidan yuqori
qo‘shimcha foydani taqsimlashda ishtirok etadigan imtiyozli aksiyalar. Dividend
stavkasi tartibga solinadigan aksiyalar. Ular bo‘yicha dividend stavkasi boshqa foiz
stavkalariga, masalan, bank krediti qiymatiga bog‘liq bo‘ladi. Katta va kichik imtiyozli
aksiyalar. Imtiyozli aksiyalar chiqarar ekan, emitent ayrim aksiyalar chiqarilishiga
boshqa aksiyalar chiqarilishidan kattalik berishi mumkin. Kattalik tushunchasi
da’volarni qondirishda navbat tartibini anglatadi (birinchi bo‘lib «katta»roq qimmatli
qog‘ozlar bo‘yicha qarzlar to‘lanadi va da’volar qondiriladi). Chaqirib olinadigan
aksiyalar – aksiyadorlik jamiyati ularni qaytarib sotib olish yo‘li bilan chaqirib olishi
mumkin bo‘lgan aksiyalar. Sotuvga opsionli imtiyozli aksiyalar, bu qimmatli
qog‘ozlar egalariga belgilangan muddat o‘tganidan so‘ng va belgilangan narx bo‘yicha
aksiyani emitentga sotishga imkon beradi (opsion ijro etgan holda qayta sotib olish).
Masalan, o‘rtacha bozor foiz darajasidan oshganda aksiya egasi o‘z mablag‘larini
yanada yuqoriroq foizlar ostida yangi qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish uchun
o‘z aksiyasini emitentga qaytarini afzal ko‘radi. Boz ustiga, bu ishni u birlamchi
joylashtirish narxi bo‘yicha bajarishi mumkin (agar ikkilamchi bozorda aksiyaning
kurs qiymati birlamchi joylashtirish narxidan past bo‘lsa). Agar qaytarish shartlari
uning uchun foyda keltirmaydigan bo‘lsa, investor o‘z opsionidan foydalanmasligi
ham mumkin. 4
Ovoz beruvchi imtiyozli aksiyalar. Bunday aksiyalar umumiy tartibda
chiqarilishi ham, emitentning belgilangan shartlarni bajarmasligi oqibatida bunday
xislatga ega bo‘lishi ham (masalan, investorga dividend to‘lovlari to‘lanmaganda)
mumkin. O‘zbekiston Respublikasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar
huquqini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonunida aksiyadorning huquqlari batafsil
yoritilgan. Qonunga ko‘ra aksiyadorlar:
- jamiyat mablag‘iga qo‘shgan hissasini va shunga muvofiq topilgan foydaning
bir qismini dividend tariqasida olishi;
4
Vaxobov A.V., Juma е v N.X., Burxanov U.A. Xalqaro moliya munosabatlari.-T.: Shark, 2003.-400 b.
8

- aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishida qarorlarni ishlab chiqarishda ovoz berish,
mazkur hissadorlik jamiyatining sotib olishda ustunlik qilish;
- inqirozga uchragan chog‘da hissadorlik jamiyatining bir bo‘lagiga egalik qilish;
- o‘z manfaatlarini ifodalash va himoya qilish maqsadida uyushmalar va boshqa
jamoat tashkilotlariga birlashish va h.k.
Bu huquqlar aksiyalarning xillariga qarab o‘zgarib turishi mumkin. Masalan,
oddiy aksiyalar egalari jamiyat Ustaviga muvofiq aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida
barcha masalalar bo‘yicha ovoz berish huquqi bilan ishtirok etsa, imtiyozli
aksiyalarning egasi bunday huquqga ega emas va h.k. Aksiyalarni boshqa shaxsga
mulk qilib o‘tkazish mumkin. Bu holdagi egasi yozilgan aksiyalar (sotib olinishi,
hadya qilinishi, meros bo‘lib o‘tganda) egasining o‘zgarganini qayd etuvchi organ
aksiya yangi egasining ismi yoki nomini kiritadi. Aksiyadorlik jamiyati ma’lum bir
vaqt o‘tgandan keyin aksiyalarni qayta sotish, o‘z xodimlari orasida tarqatish yoki
bekor qilish maqsadida aksiyadorlardan ularni sotib olish ham mumkin. Chunki
aksiyalar ko‘pi bilan bir yil ichida joylashtirilishi lozim. Ana shu davr ichida
dividendlarni taqsimlash, shuningdek, aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishida ovoz
berish va kvorumni aniqlash jamiyat sotib olgan o‘z aksiyalarini hisobga olmagan
holda o‘tkaziladi. Jamiyat o‘z aksiyalarini mustaqil ravishda yoki investitsiya
institutlari orqali sotib olishi mumkin. Aksiyalar chiqarilganda ularning nominal
aksiyada ko‘rsatilgan, (masalan, 100 dollar, 500 dollar, 100 so‘m va h.k.) qiymati
bo‘ladi, lekin ular bozor narxida sotiladiki, narx nominal qiymatidan yuqori yoki past
bo‘ladi. Bozordagi talab va taklifga qarab aksiyaning bozor narxi shakllanadi, bunga
bozor kursi deb ataladi. Bozor kursi yoki narxini belgilanishi qimmatli qog‘ozlar
katirovkasi deyiladi va u fond birjasida amalga oshiriladi. Qimmatli qog‘ozlarning
bozorda yaxshi sotilishi korxona, firma uchun o‘zgalar pulini moliyaviy resursga va
so‘ngra kapitalga aylantirib, o‘zining mavqeini mustahkamlab yaxshi foyda olishga
imkon beradi. Aksiya taqdim etishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha huquqlarga oltin
aksiya yorqin misol bo‘la oladi. U kompaniya nizomida uni «oltin» qiladigan maxsus
huquq – eng muhim masalalar bo‘yicha qolgan barcha aksiyadorlarning qarorlarini
to‘sib qo‘yish huquqini istisno qilganda kompaniyaning boshqa aksiyalaridan umuman
9

farq qilmaydi. Bunday aksiya, qonunchilikka muvofiq, xususiylashtirish jarayonida
paydo bo‘lishi va faqat ijroiya hukumati organlariga tegishli bo‘lishi mumkin. U
kompaniyadan aktivlarni chiqarishning oldini olish maqsadida chiqariladi. Ushbu
aksiya uning egasiga quyidagi masalalar bo‘yicha yig‘ilish qaror qabul qilganda
VETO huquqini beradi:
1) aksiyadorlik jamiyati nizomiga qo‘shimcha va o‘zgarishlar kiritish;
2) jamiyatni qayta tashkil qilish va tugatish;
3) aksiyadorlik jamiyati mulkini garovga qo‘yish, ijaraga berish, sotish yoki
boshqa shaklda boshqalar ixtiyoriga o‘tkazish;
4) sho‘ba korxonalar tashkil qilish;
5) boshqa korxonalarda ishtirok etish.
Belgilangan muddat yakun topishi bilan oltin aksiya sotiladi, barcha qo‘shimcha
huquqlarni yo‘qotadi va oddiy aksiyaga aylanadi. Aksiyani ishonch aossida boshqarish
va garovga qo‘yishga ruxsat etilmaydi. Aksiyalar paketiga egalik qilish ham ularning
egasiga qo‘shimcha huquqlar berishi mumkin, lekin shu bilan birga, ayrim
majburiyatlar ham kelib chiqadi. Masalan, kapitalning 1% iga teng bo‘lgan aksiyalar
paketiga egalik qilish investorga aksiyadorlarning to‘liq ro‘yxati bilan tanishi chiqish
huquqini beradi, 30% aksiyalarga egalik qilish esa – qolgan barcha aksiyadorlarga
ularning aksiyalarini sotib olishni taklif qilish majburiyatini yuklaydi.
1.2.Aksiya kursiga ta’sir etuvchi omillar.
Aksiya kursiga ta’sir etuvchi omilar turlicha bo‘ladi. Germaniya mutaxassislari
fikriga ko‘ra unga iqtisodiy, siyosiy va ruhiyat omillari ta’sir etadi. Bozor munosabati
sharoitida xo‘jalik sub’ektlari moliya jihatdan ham o‘z aravasini o‘zi tortishi kerak,
ammo ular foyda ko‘rib rentabelli ishlashi, foyda hisobidan o‘z moliya resurslarini
orttirib borishlari ham shart, bu siz ular raqobatga bardosh bera olmaydilar. Demak,
moliyaviy baquvvat bo‘lish raqobatchi chidamli bo‘lishi kerakdir.
10

Aksiya quyidagi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadigan aktivni ifodalaydi:
– jismoniy aktiv hisoblanmaydi;
– oldindan belgilangan daromadga ega emas;
– yakuniy qaytarish muddati yo‘q;
– aksiyaning asosida yotadigan aktivning daromad keltirish qobiliyati
isbotlanmagan.
Bu ko‘rsatkichlarning barchasi shuni ko‘rsatadiki, ushbu aktivga qo‘yilmalar
riskli hisoblanadi va investor yuqori daromad talab qiladi. Biroq risk darajasi va
daromadning ehtimoliy hajmini qanday aniqlash mumkin? Kelajakdagi qiymat va
aktiv daromadliligi oldindan ma’lum bo‘lgan aktivlar, masalan, obligatsiyalar bo‘yicha
bu aktiv diskontlash jarayonini o‘tkazgan holda bugungi kunda qancha turishini
tushunish ancha oson. 5
Oddiy aksiyalarga nisbatan qo‘llaganda bu ishni bajarish ancha
qiyin, chunki na u bo‘yicha kelajakdagi narxni, na dividendlarni hech kim kafolatlay
5
Shoha’zamiySh.Sh. Bozorasoslari.G`Darslik. -T.: Fanvatexnologiya, 2012.-214 b.
11

olmaydi. Bundan tashqari, aksiyalar qandaydir jismoniy aktivlarni – ishlayotgan va
turli vaqtda turli mutaxassislar tomonidan turlicha baholanishi mumkin bo‘lgan
biznesni ifodalaydi. Shu sababli aksiya qiymatini aniqlash har xil aktiv turlarini
baholashda eng murakkab masalalardan biri hisoblanadi. Sanab o‘tilgan barcha
tavsifnomalar ehtimoliy hisoblanishi sababli (masalan, dividend to‘lanishi ham,
to‘lanmasligi ham mumkin, bunda kompaniya foydaga ega bo‘lishi ham, ziyon
ko‘rishi ham mumkin), aksiya qiymatini bir ma’noli aniqlab bo‘lmaydi, uni hisob-
kitob qilishga yondashuvlar bo‘lishi mumkin, xolos. Lekin, shunga qaramay, bu
yondashuvlar juda muhim sanaladi, chunki aktiv sifatida aksiyaning qiymat
tavsifnomasini ma’lum darajada aniqlik bilan berishga imkon yaratadi. Aksiyalar
qiymati turlari quyidagilardan iborat:
1. Nominal qiymat (N) – aksiyaning ustiga yozib qo‘yilgan qiymati – bu
aksiyadorlik jamiyatining nizom kapitalidagi ulush qiymati, kapital tituli qiymatidir. U
quyidagi hollarda muhim ahamiyat kasb etadi:
1) aksiyadorlik jamiyatini tashkil qilishda aksiyalar ta’sischilar o‘rtasida faqat
nominal bo‘yicha taqsimlanadi;
2) dividend to‘lovlarida, chunki dividendlar nominalga nisbatan foizlarda
to‘lanishi mumkin.
2. Emissiya qiymati (P) – aksiyani fond bozorida joylashtirish (birlamchi sotish)
narxi. Agar aksiyadorlik jamiyati qo‘shimcha aksiyalar chiqarilishini amalga
oshiradigan va ular nominaldan qimmat narxda sotiladigan bo‘lsa, bunda nizom
kapitaliga faqat nominal qiymat kiritiladi. Sotuv narxi va nominal o‘rtasidagi farq
emissiya daromadi deb ataladi va qo‘shimcha kapital kiritiladi. Emissiya daromadi =
emissiya narxi – nominal.
3. Kurs qiymati (PV) (joriy qiymat, bozor qiymati) – aksiyaning ikkilamchi
bozordagi narxi. Bunda ushbu holatda bozor narxining bir necha xil turi mavjud:
– talab va taklif narxi (amalga oshirilmagan bitimlar);
– ochish narxi (birinchi bitim narxi);
– o‘rtacha o‘lchangan narx;
– bitimlarning maksimal narxi;
12

– bitimlarning minimal narxi;
– yopish narxi (birjadagi savdoning oxirgi soati davomidagi bitimlar asosida birja
tomonidan belgilanadigan maxsus formula asosida aniqlanadigan narx). Amaliyotda
yuzaga kelgan bozor narxi sifatida faqat bozor narxi, ya’ni amalga oshirilgan talab va
taklif narxi qabul qilinadi. Bundan tashqari, ko‘pincha bozor narxi etalon ko‘rsatkichi
yopish narxi hisoblanadi.
4. Balans qiymati (B, kitob qiymati) – bitta aksiyaga hisoblaganda aksiyadorlik
jamiyati sof aktivlarining qiymati.
B = NA/Q
bu yerda: NA – sof aktivlar; Q – aksiyalar soni.
5. Tugatish qiymati (imtiyozli aksiyalarni qayta xarid qilish narxi, L) –
aksiyaning biznes tugatilgan paytdagi qiymati. Tugatish narxi investorga agarda
kompaniya o‘z faoliyatini to‘xtatgan va uning aktivlari sotib yuboriladigan holatda u
nimalar olishi mumkin ekanligini ko‘rsatadi. Imtiyozli aksiyalar egalari uchun u
kompaniya nizomida, oddiy aksiyalar egalari uchun esa – barcha kreditorlar va
imtiyozli aksiyalar egalari bilan hisob-kitoblardan so‘ng qolgan qoldiqlardan kelib
chiqib belgilnadi. Biroq jamiyat bankrot bo‘lgan holatda tugatish narxi ikkala holatda
ham nolga teng bo‘lishi mumkin.
6. Haqiqiy qiymat (PV, ichki qiymat, hisob-kitob qiymati, nazariy qiymat) –
aksiya qiymatining o‘tkazilgan tahlil asosidagi ekspertlar bahosi.
7. Kelajakdagi qiymat (FV) – aksiyaning kelajakdagi bashorat qilinadigan kurs
qiymati.
8. Buxgalteriya qiymati – qimmatli qog‘ozni xarid qilishga hujjatlar bilan
tasdiqlangan xarajatlar. Ushbu qiymat bo‘yicha xarid qilingan aksiyalar kompaniya
balansida aks ettiriladi. U xarid narxini, komission to‘lovni, huquqlarni qayta
ro‘yxatga olish uchun to‘lovni, konsalting xizmatlari uchun to‘lov va aksiyani xarid
qilish bilan bog‘liq boshqa xarajatlarni o‘z ichiga oladi. O‘tmishda ayrim
mamlakatlarda aksiya kursi (foizda) – nominalning 100 pul birligida hisob-kitob
qilganda aksiya narxi hisoblab chiqilgan. Aksiyaning qiymatini aniqlash maqsadlari
tamomila turlicha bo‘lishi mumkin: bu qonunchilikda belginlangan holatlarda
13

majburiy baholash ham, aksiyalarni investor tomonidan mustaqil baholash ham
bo‘lishi mumkin. U quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:
– kompaniya ustidan nazoratni qo‘lga kiritish uchun xarid qilinadigan kapital
ulushi qiymatini aniqlash uchun (faqat oddiy aksiyalar uchun);
– investitsion maqsadlar uchun, istiqboldagi kelajakdagi narxni aniqlash va
aktivning yetarlicha baholanmagani yoki ortiqcha baho berib yuborilganini aniqlash
uchun;
– aksiya narxidan kelib chiqib qisqa muddatli davrda spekulyativ foyda olish
uchun. Bozorda shunday operatsiyalar uchraydiki, bunda aksiyalarni baholash
ma’noga ega emas – o‘ta qisqa muddatli operatsiyalarda chayqovchiga aktivning
qiymati qanday ekanligining ahamiyati yo‘q, u faqat daqiqa va soniyalar ichida ro‘y
beradigan o‘zgarishlardan foyda oladi. Aksiyalarni majburiy baholash quyidagi asosiy
holatlarda amalga oshiriladi:
– aksiyalar oldi-sotdisi bo‘yicha bitimlarni amalga oshirish;
– korxonani qayta strukturalash – qo‘shib olish, birlashtirish, tugatish yoki
ajratish paytida;
– aksiyalar paketini yuridik shaxs kapitaliga kiritish;
– kredit olish uchun garov qiymatini aniqlash;
– ishonch asosida boshqaruvga berish. Majburiy baholashni o‘tkazishga qat’iy
ifodalangan yondashuv mavjud bo‘lib, bundan tashqari, u alohida fanni o‘rganish
predmeti hisoblanadi, shu sababli bu mavzuda u ko‘rib chiqilmaydi. 6
Aksiyalarni
ko‘ngilli ravishda baholash investorlar tomonidan mustaqil ravishda ham, aksiyaning
haqiqiy (ichki) qiymatini aniqlash, vaqt bo‘yicha aksiya qiymati harakatini aniqroq
bashorat qilish va uning kelajakdagi qiymatini aniqlash uchun professional investitsion
maslahatchilar yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. Bunday baholash
fundamental tahlilda, daromadlilikni hisob-kitob qilishda, investitsiyalash uchun
vositalar tanlashda zarur. U majburiy baholash bilan bir xil usullarda amalga oshiriladi,
faqat nisbatan erkin talqin bilan va turli ko‘rsatkichlardan foydalangan holda, chunki
6
Claude Bergeron. Dividend sensitivity to economic factors, stock valuation, and long-run risk. // Finance Resarch Letters,
Volume 10, Issue 4, December 2013, Pages 184-195;
14

yondashuvlarni tanlash faqat investorga bog‘liq bo‘ladi. Kimdir kompaniyaning
kelajakdagi daromadlarini afzal ko‘rishi mumkin, kimdir shunga o‘xshash
kompaniyalar bilan taqqoslaganda aynan shu kompaniyani, yana kimdir aksiyaning
asosida yotadigan aktivlar qoldiq qiymatini. Shunday qilib, umumiy holatda aksiyani
baholash uchun uchta asosiy yondashuvdan foydalaniladi:
1. Xarajatlar yondashuvi. U har qanday aksiyaning negizida ma’lum bir xarajatlar
sarflangan aktivning qandaydir qiymati yotadi degan qoidaga asoslanadi. Agar bu
kompaniya bo‘lsa, aksiya qiymatini uning o‘z mulki qiymati ifodalaydi. Mos ravishda,
xaridor bu aktivlar qoldig‘i turadigan summadan ortiq to‘lamaydi.
2. Qiyosiy yondashuv. U bitta tarmoqdagi kompaniyalar ularni taqqoslash
mumkin bo‘lgan asosiy nisbiy ko‘rsatkichlar (biznes rentabelligi, qo‘yilmalarning
o‘zini qoplash muddati, qarz yuki darajasi) bo‘yicha o‘xshash bo‘lishi lozim degan
taxminga asoslanadi.
3. Daromadli yondashuv. Shunday tamoyilda kelib chiqadiki, investorlarni
aksiyalarning bugungi qiymati emas, balki hammadan ham ko‘proq kompaniya
keltirishi mumkin bo‘lgan kelajakdagi natijalar qiziqtiradi. 7
Boshqacha qilib aytganda,
mablag‘larni potensial o‘suvchi biznesga kiritar ekan, investor narxlarning bugungi
o‘sishida chayqovchi olishi mumkin bo‘lgan foydadan ancha ko‘proq foyda olishi
mumkin. Agarda kompaniya salbiy rivojlanish bashoratiga ega bo‘lsa, u uzoq muddatli
investorlar uchun qiziqarli bo‘lmaydi.
7
“Moliya bozori va qimmatli qog’ozlar” fanidan o’quv darslik
15

II BOB. AKSIYALARNING BAHOLASH VA AKSIYALAR BOZORI O ZIGAʻ
XOS XUSUSIYATLARI.
2.1. Aksiyalarning qo llanishi va aksiyalar bozori o ziga xos xususiyatlari.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi “Qimmatli qog ozlar bozori” to g risidagi qonunda
ʻ ʻ ʻ ʻ
belgilanishicha, aksiya –o z egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini
ʻ
dividendlar tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u
tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga bo lgan huquqini
ʻ
tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan, egasining nomi yozilgan emissiyaviy
qimmatli qog oz. Aksiyalar oddiy va imtiyozli aksiyalarga bo linadi.
ʻ ʻ
Oddiy aksiya o z egasiga aksiyadorlarning umumiy yig ilishida o z ovozi bilan
ʻ ʻ ʻ
ishtirok etish huquqi, dividendlar olish va aksiyadorlik jamiyati tugutilganda mulkning
bir qismiga ega bo lish huquqini beruvchi qimmatli qog oz.
ʻ ʻ
Aksiyadorlar umumiy yig ilishida aksiyador yoki uningvakolatchisi ishtirok
ʻ
etishi mumkin.
Oddiy aksiya egalari quyidagi huquqlarga ega:
–ovoz berish huquqi yoki korporativ tuzilmani boshqarishda ishtirok etish.
Oddiy aksiyalar egalariga aksiyadorlarning yillik umumiy yig ilishlarida va korporativ
ʻ
tuzilma faoliyatiga doir muhim qarorlar qabul qilishda ishtirok etish huquqini beradi;
–korporativ tuzilma daromadlarida qatnashish yoki dividendlar olish huquqi.
Dividend bu korporativ tuzilma daromadlarining qismi bo lib, aksiyalar soniga qarab
ʻ
aksiyadolarga taqsimlanadi. Oddiy a ksiyalar bo yicha dividendlar barcha soliqlar,
ʻ
kreditorlik majburiyatlar, obligatsiya bo yicha foizlar va imtiyozli aksiyalar bo yicha
ʻ ʻ
dividendlar to langandan keyin to lanadi;
ʻ ʻ
–yangi emissiya qilingan aksiyalarni boshqa shaxslarga taklif etishdan oldin
sotib olish huquqi afzalliklari. Bu huquqning afzalligi yangi emissiya qilingan
aksiyalarni sotib olgan yangi aksiyadorlar oldida ularning ulushini himoya qilishdadir.
Bunday huquq ayniqsa nazorat hamda yirik paket aksiyalar egalari uchun muhimdir.
Ushbu huquqdan foydalangan holda aksiyadorlar o zlarining kompaniyadagi ulushi
ʻ
miqdorida aksiyalarni sotib olishlari mumkin. Huquq afzalligi yana yangi aksiyalar
ochiq bozorga chiqmasidan oldin nominal yoki bozor bahosidan arzon narxda
16

aksiyador tomonidan xarid qilinishi mumkin. Buning natijasida bunday afzaliy huquq
oldi sotdi obyekti bo lishi mumkin;ʻ
–korporativ tuzilma tugatilishida mulk qismidan ulush olish huquqi.
Kompaniyaning tugatilishi –bu komaniya o z faoliyatini to xtatishi, barcha kreditorlar
ʻ ʻ
bilan qarzdorliklarni hisob kitob qilishi, qolgan mulkni aksiyadorlar o rtasida
ʻ
taqsimlashi va boshqalar.
Ovoz huquqi –oddiy aksiya egalari uchun muhim xususiyat. Ammo xorijiy
kompaniya oddiy aksiyalarini sotib olayotganda shunga e tibor berish lozimki, oddiy
ʼ
aksiyalarni chiqarayotganda kompaniyalar investorlarning ovoz huquqini cheklovchi
yoki umuman rad etuvchi aksiyalarni ham emissiya qilishi mumkin.
Aksincha, bunga qarshi ko p ovozli, ya ni bitta aksiya egasiga bir nechta ovoz
ʻ ʼ
huquqini beruvchi aksiyalar ham chiqarilishi mumkin (ayniqsa, chet el kapitali
ishtirokidagi kompaniyalarda).
Aksiyadorlik jamiyati tashkil qilinayotganda uning aksiyalari ta sischilar
ʼ
o rtasida taqsimlanadi. Ta sischilar aksiyadorlik jamiyatini tashkil qilish to g risida
ʻ ʼ ʻ ʻ
qaror qabul qilgan bo lib, ular yuridik va jismoniy shaxslar bo lishi mumkin. Jamiyat
ʻ ʻ
yuridik shaxsni ta sis etish yoki qayta tashkil etish (qo shib yuborish, bo lish, ajratib
ʼ ʻ ʻ
chiqarish, o zgartirish) yo li bilan tashkil etilishi mumkin. Jamiyatning muassislari uni
ʻ ʻ
tashkil etish to g risida o zaro ta sis shartnomasini tuzadilar, shartnomada ularning
ʻ ʻ ʻ ʼ
jamiyatni ta sis etishga doirga birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish tartibi, jamiyat
ʼ
ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori, muassislar o rtasida joylashtirilishi lozim
ʻ
bo lgan aksiyalarning turlari, ular uchun to lanadigan haqning miqdori va uni to lash
ʻ ʻ ʻ
tartibi, muassislarning jamiyatni tashkil etishga doir huquq va majburiyatlari
belgilanadi. Aksiyadorlik jamiyatni ta sis etish to g risidagi qaror muassislarning ovoz
ʼ ʻ ʻ
berish natijalarini hamda jamiyatni ta sis etish, uning ustavini tasdiqlash, jamiyatning
ʼ
boshqaruv organlarini shakllantirish masalalari yuzasidan muassislar qabul qilgan
qarorlarni aks ettiradi. 8
Aksiyadorlik jamiyatini ta sis etish, uning ustavini tasdiqlash to g risidagi va
ʼ ʻ ʻ
8
Blazej Prusak. The accuracy of alternative stock valuation methods – the case of the Warsaw Stock Exchange. // Economic
Research-Ekonomska Istrazivanja, Volume 30, 2017 – Issue 1. – P.24;
17

muassis tomonidan jamiyatning aksiyalari haqini to lash uchun kiritilayotgan qimmatliʻ
qog ozlarning, o zga mulkiy huquqlarning yoki pulda ifodalanadigan bahoga ega
ʻ ʻ
bo lgan boshqa huquqlarning pulda ifodalanadigan bahosini haqidagi qarorlar
ʻ
muassislar tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi. Korxonalar, investitsion
kompaniyalar va fondlar, banklar aksiya emitentlari bo lishi mumkin.
ʻ
Aksiyadorlik jamiyat tomonidan aksiyalarning dastlabki chiqarilishini
joylashtirish muddati jamiyat davlat ro yxatidan o tkazilgan paytdan e tiboran bir yilda
ʻ ʻ ʼ
amalga oshiriladi. Aksiyadorlik jamiyatini birlamchi ustav kapital hajmini oshirishda,
ya ni qo shimcha aksiyalarni chiqarishda aksiyalar emissiya qilinadi.
ʼ ʻ
Birinchi holatda, chiqarilgan aksiyalar, ya ni ularning soni va nominal qiymati
ʼ
jamiyat ustavi bilan belgilanadi. Haqiqatda, bu aksiyalar jamiyat ta sis qilinayotganda
ʼ
sotilib bo lga bo ladi, aksiyalarning nominal qiymati summasi jamiyat ustav kapitali
ʻ ʻ
hajmini tashkil etadi. Ikkinchi holatda, ustav k apital nominal qiymat hajmidan
qo shimcha aksiyalarni joylashtirish orqali oshirilishi qo shimcha aksiyalarni
ʻ ʻ
chiqarishni tasdiqlash va ro yxatga olishdan keyin amalga oshadi.
ʻ
Nomi yozilgan aksiyalarni chiqarish jamiyat boshqaruviga aksiyadorlik kapital
harakatini va aksiyadorlar qo lidagi qimmatli qog ozlarni nazorat qilish imkonini
ʻ ʻ
beradi. Aksiyadorlik jamiyati oddiy aksiyalar emissiyasi bilan birga imtiyozli
aksiyalarni ham chiqarishi mumkin. Imtiyozli aksiyalar miqdori jamiyat ustav kapitali
hajmida 20 % miqdoridan oshmagan holda chiqariladi.
Aksiyalarning imtiyozli aksiyalar deb nomlanishi imtiyozli aksiya egalari oddiy
aksiya egalariga nisbatan bir qancha imtiyozli huquqlarga ega bo lishi munosabati
ʻ
bilan ifodalanadi. Har bir aksiya turi uchun imtiyozli huquqlar jamiyat ustavida
belgilanadi. Imtiyozli aksiyalarga bunday huquqlar berish taqdimotini imtiyozli aksiya
egalari ovoz berish huquqiga ega emasliklari va buning uchun imtiyozli aksiya
egalariga qandaydir kompensatsiya tariqasida ko rish mumkin.
ʻ
Aksiyadorlar –imtiyozli aksiya egalari aksiyadorlik jamiyatining aksiyadorlar
umumiy yig ilishlarida ovoz berish huquqiga ega emas.
ʻ
Jamiyat imtiyozli aksiyalari o z egalariga bir xil huquqlar hajmini beradi va bir
ʻ
xil nominal qiymatga ega.
18

Jamiyat ustavida jamiyat tugatilayotganda imtiyozli aksiyalarning har bir turi
bo yicha to lanadigan dividend hajmi yoki qiymati belgilanishi kerak. Dividend hajmiʻ ʻ
va likvidatsion qiymat qat iy pul summada yoki imtiyozli aksiyalarning nominal
ʼ
qiymatiga nisbatan foizlarda belgilanadi. Imtiyozli aksiyalar bo yicha dividend hajmi
ʻ
va likvidatsion qiymat jamiyat ustavida boshqa shartlar orqali ham belgilanishi
mumkin. Dividend hajmi belgilanmagan aksiya egalari oddiy aksiya egalari qatorida
dividend olish huquqiga ega. Agar jamiyat ustavida imtiyozli aksiyalarning ikki yoki
undan ko p turini chiqarish nazarda tutilgan bo lsa, har bir turi bo yicha dividend
ʻ ʻ ʻ
to lovi va muddati ketma ketligi belgilanishi, agar ushbu aksiyalar bo yicha
ʻ ʻ
likvidatsion qiymat belgilansa, har bir imtiyozliaksiyalarga to lanadigan likvidatsion
ʻ
qiymat to lanish navbati belgilanishi lozim.
ʻ
Jamiyat ustavida imtiyozli aksiyalar bo yicha to lanmagan yoki to liq
ʻ ʻ ʻ
to lanmagan, miqdori ustavda aniqlangan dividendning jamg arib borilishi va
ʻ ʻ
keyinchalik to lanishi belgilab qo yilishi mumkin.
ʻ ʻ
Jamiyat ustavida imtiyozli aksiyalarning oddiy aksiyalarga ayirboshlanishi
imkoniyati va shartlari belgilanishi mumkin.
Imtiyozli aksiyalarning egalari bo lgan aksiyadorlar aksiyadorlarning umumiy
ʻ
yig ilishi vakolat doirasiga kiradigan masalalar bo yicha ovoz berish huquqi bilan
ʻ ʻ
aksiyadorlarning umumiy yig ilishida ishtirok etish huquqiga imtiyozli aksiyalar
ʻ
bo yicha divide ndlar to lash to g risida qaror qabul qilinmagan yoki dividendlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
to liq to lamaslik to g risida qaror qabul qilingan aksiyadorlarning yillik umumiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
yig ilishidan keyingi yig ilishdan boshlab ega bo ladi. Imtiyozli aksiyalarning egalari
ʻ ʻ ʻ
bo lgan aksiyadorlarning aksiyadorlar umumiy yig ilishida ishtirok etish huquqi
ʻ ʻ
mazkur aksiyalar bo yicha dividendlar birinchi marta to liq miqdorda to langan
ʻ ʻ ʻ
paytdan e tiboran bekor qilinadi.
ʼ 9
Agar jamiyat ustavida imtiyozli aksiyalarni oddiy aksiyalarga ayirboshlash
mumkinligi nazarda tutilgan bo lsa, jamiyat ustavi imtiyozli aksiyalar bo yicha ovoz
ʻ ʻ
berish huquqini nazarda tutishi mumkin. Bunda ushbu imtiyozli aksiyaning egasi
9
B.B.Izbosarov. Tijorat banklari likvidliligini ta’minlashning nazariy va amaliy asoslari. // “Moliya va bank ishi” elektron ilmiy
jurnali, II son, mart-aprel, 2019. – B.8-17;
19

o ziga tegishli imtiyozli aksiya ayirboshlanishi mumkin bo lgan oddiy aksiyalarʻ ʻ
bo yicha ovozlarsonidan oshib ketmaydigan miqdordagi ovozlarga ega bo ladi.
ʻ ʻ
Imtiyozli aksiyalar kumulyativ va nokumulyativ bo lishi mumkin;
ʻ
konvertlanadigan va konvertlanmaydigan; daromadli (ular yana ishtirok huquqi
mavjud aksiyalar deb ham nomlanadi) va muddati uzaytirilgan jamiyat foydasidan
yuqori qat iy belgilangan dividendlar olish huquqini beruvchi; qaytariluvchi va
ʼ
qaytarilmaydigan; suzib yuruvchi kurs bilan belgilangan va boshqalar.
Kumulyativ imtiyozli aksiyalar imtiyozli aksiyalar boshqa turlari orasida keng
tarqalgan aksiyalardir. Kumulyativ aksiyalar emissiya qilinayotganida jamiyat ustavida
belgilanishi lozim bo lgan ular bo yicha to lanmagan yoki to liq to lanmagan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dividendlar miqdori jamg arilib boriladi va keyinchalik to lanadi.
ʻ ʻ
Emitent tomonidan ushbu aksiyalar bo yicha navbatdagi to lanmagan
ʻ ʻ
dividendlarni to lovni amalga oshirmasligi majburiyatlarni buzganlik deb qaralmaydi.
ʻ
Kumulyativ imtiyozli aksiya egalari jamiyat umumiy yig ilishlarida o z vakolati
ʻ ʻ
doirasida barcha masalalarda ovoz berish huquqi bila n kumulyativ aksiyalar bo yicha
ʻ
to lanishi ko zda tutilayotgan va bu masalaga doir qaror qabul qilish rejalashtirilgan
ʻ ʻ
kun tartibidagi masalalarni kurib chiqish va qabul qilishda ovoz berish huquqiga
ega.Aksiyadorlar huquqi–kumulyativ imtiyozli aksiya egalarining aksiyadorlar
umumiy yig ilishlarida qatnashish huquqi–ushbu aksiyalar bo yicha jamg arilgan
ʻ ʻ ʻ
dividendlarning to liq to lovi amalga oshirilgandan so ng tugatiladi. Emitent
ʻ ʻ ʻ
kumulyativ imtiyozli aksiyalarni chiqarayotganda ushbu aksiyalar bo yicha d
ʻ
ividendlar akkumulyatsiya (jamg arish) muddatini qat iy belgilashi shart. Bunday
ʻ ʼ
muddatda ushbu aksiya turi bo yicha dividendlar to lanmasdan, keyingi to lov
ʻ ʻ ʻ
muddatigacha yig ilib boriladi.
ʻ
Nokumulyativ imtiyozli aksiyalarbo yicha to lanmagan dividendlarni jamg arib
ʻ ʻ ʻ
borish mumkin emas. Agar aksiyadorlik jamiyati nokumulyativ imtiyozli aksiyalar
bo yicha dividendlar to lashni e lon qilmagan bo lsa, aksiyadorlar hech qanday
ʻ ʻ ʼ ʻ
kompensatsiya (aksiya uchun qoplamalar)siz dividendlarni yo qotadi.
ʻ
Konvertatsiyalanuvchi imtiyozli aksiyalarimtiyozli aksiyalar aniq bir turini
oddiy aksiyalarga almashtirish yoki jamiyat ustavida belgilangan muddatda imtiyozli
20

aksiyalar bir turini ularning egalari talabi bilan boshqa turiga almashtirishni nazarda
tutadi. Bunday holatda,jamiyat ustavida konvertlanadigan imtiyozli aksiyalarni
chiqarish davlat ro yxatidan o tkazish sanasigacha ushbu aksiyalarni almashtirishʻ ʻ
tartibi, shu jumladan, soni, qaysi aksiya turiga (kategoriyasi) almashtirilishi,
almashtirish boshqa shartlari va bos hqalar aniq belgilanishi lozim. Chiqarilgan
birinchi konvertlanadigan imtiyozli aksiyalar joylashtirib bo lgandan so ng jamiyat
ʻ ʻ
ustavida tasdiqlangan nizom o zgartirilishi mumkin emas.
ʻ
2.2.Aksiya qiymatini baholash usullari va tahlili
Mamlakatimizda fond bozorini rivojlantirish tobora dolzarblik kasb etmoqda.
Fond bozorini rivojlantirishni aksiyadorlik jamiyatlarining faolligisiz amalga
oshirib bo lmaydi. Bunda aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarining qiymatini baholash
ʻ
orqali investorlarni jalb qilish imkoni yuzaga keladi. Shu sababli “... investorlar
va minoritar aksiyadorlar huquqi himoyasini kuchaytirish, dividendlar to lash va
ʻ
undirishni takomillashtirish zarur” 10
. Mulkning boshqa har qanday obyekti singari
aksiyalarning qiymatini aniqlash ham ma’lum bir bozorda muayyan vaqtda unga
ta’sir etuvchi omillarni inobatga olgan holda pul qiymatida obyekt qiymatini aniqlash
uchun maqsadli va tartib bilan amalga oshiriladigan jarayondir. Ko pgina samarali
ʻ
boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun kompaniya egalari va rahbariyati uning
qiymati to g‘risida ma’lumotga ehtiyoj sezadilar. Aksiyalar qiymatini baholash
ʻ
muammosi bugungi kunda eng muhim masalalardan biridir. Mazkur holatda
aksiyalar qiymatini baholash jarayonida yagona metodologiyani yaratishdagi
qiyinchiliklarning mavjudligi, shuningdek, to g‘ridan-to g‘ri o rganish aniqligi va
ʻ ʻ ʻ
yetarliligi bilan bog‘liq muammolar vaziyatni og‘irlashtiradi. Shu bilan birgalikda,
aksiyalar bozor qiymatini aniqlashda qo llaniladigan ko pgina yondashuvlar uchun
ʻ ʻ
ma’lumot to liq emas va undan foydalanish qiyin.
ʻ
Aksiyalarni baholashning nazariy va amaliy jihatlari xalqaro miqyosda
ko plab olimlar tomonidan o rganilgan. Xususan, Samaneh Sharafoddin va Elmira
ʻ ʻ
10
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev boshchiligida o tkazilgan fond bozorini rivojlantirish masalalariga
ʻ ʻ
bag’ishlangan yig’ilishdan olingan. 7.10.2019; https :// president . uz / uz / lists / view /2913
21

Emsia aksiyalarni baholashda ilmiy va amaliy usullar bilan bir qatorda ba'zi
omillarni ham hisobga olish zarurligini ta’kidlashgan. Ushbu omillarga
quyidagilarni kiritishgan: sanoat sharoitlari, kompaniya mahsulotlariga bo lganʻ
talab va taklif, mahalliy va xalqaro bozor sharoitlari, texnologiyalar, kompaniya
hayoti, mahsulot narxlari va raqobatdoshlik holati. Ushbu omillar sifat jihatidan
bo lishiga qaramay, ularni iqtisodiy modellar yordamida miqdoriy deb tushuntirish
ʻ
mumkin .
Aksiyalarni baholash investorlar uchun qo shimcha foyda olishda past baholangan
ʻ
aksiyalarni tanlash uchun juda muhimdir, biroq aksiyalarni baholash natijalaridan
foydalanish qiyin bo lishi mumkin, chunki turli xil modellar bir xil aksiyalar
ʻ
uchun har xil qiymatlarni chiqaradi. Bu shuni ko rsatadiki, aksiyalarning qiymati bitta
ʻ
yo l bilan emas, balki bir necha yo l bilan baholanishi kerak .
ʻ ʻ
Aksiyalarni baholash moliyaviy tahlilda eng murakkab vazifalardan biri
hisoblanadi. Aksiya narxiga ta'sir qiluvchi ko plab omillar mavjud va ularni to liq
ʻ ʻ
aniqlash deyarli imkonsiz. Noaniqlikni keltirib chiqaradigan ko plab omillarga
ʻ
qarshi kurashishning eng yaxshi usullaridan biri fundamental tahlildir . Bir guruh
iqtisodchi olimlarning fikricha, odatda, tahlilchilar aksiyalarni baholash uchun
diskontlangan usullardan ko ra bozor yondashuvidan ko proq foydalanadilar, biroq
ʻ ʻ
so nggi yillarda tahlilchilar tomonidan ikkalasini ham qo llash holatlari ko p
ʻ ʻ ʻ
kuzatilmoqda .
Ali Amiri, Hamid Ravanpaknodezh va Akbar Jelodarilarga ko ra, aksiyalarni
ʻ
baholashda, odatda, ikkita yondashuv qo llaniladi. Birinchi yondashuvga ko ra,
ʻ ʻ
kompaniyalar aksiyalarining narxi qarzlarni hisobdan chiqargandan so ng uning
ʻ
aktivlari tarkibiy qismlarining (yerlar, binolar, zavodlar va mashinalar) umumiy
narxidan olinadi. Ikkinchi yondashuvda esa kompaniyalarning noaniq davr
mobaynida faoliyat yuritishini hisobga olgan holda kompaniyaning aksiyalari uning
naqd pul tushumining diskontlangan qiymatiga tengdir, bu esa risk va
moliyalashtirish xarajatlari bilan bog'liq. 11

Aksiyalarni baholash turli iqtisodiy omillarga nisbatan dividendlarning uzoq muddatli
11
Ali Amiri, Hamid Ravanpaknodezh, Akbar Jelodari. Comparison of stock valuationn models with their intrinsic value in Tehran 24-
40
22

ta’sirchanlik koeffitsiyentiga asoslangan model bo yicha baholanishi mumkin.ʻ
Bunda aksiyalar bo yicha dividendning uzoq muddatli o sishi joriy dividend
ʻ ʻ
bo yicha daromadlilik ko rsatkichi bilan teskari hamda ta’sirchanlik koeffitsiyenti
ʻ ʻ
bilan chiziqli bog'liq bo ladi . Amin Akbari bir tomondan aksiyalar qiymatini
ʻ
baholashga bo lgan ehtiyoj va boshqa tomondan aksiyalar qiymatini baholash
ʻ
uchun bir xillashtirilgan ko rsatkichlar to plamining yetishmasligi bugungi kunda
ʻ ʻ
aksiyalar qiymatini baholashni muhim masalalardan biriga aylantirganligiga e’tibor
qaratgan. Dunyoning bir qator mamlakatlarida (Shvetsiya, Rossiya) kunlik
kreditlar Markaziy banklar tomonidan qimmatli qog‘ozlarni garovga olgan holda
foizsiz beriladi va ular milliy to lov tizimini qo llab-quvvatlash maqsadida beriladi.
ʻ ʻ
K.Xomitov qimmatli qog‘ozlarni baholash subyektlari sifatida baholash
kompaniyalari, fond birjalari, tartibga soluvchi va qonunchilik huquqiy organlari
namoyon bo lishini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, O zbekiston Respublikasi fond
ʻ ʻ
bozori rivojlanishi jarayonida qimmatli qog‘ozlar qiymatini aniq hisoblashga
asoslangan to g‘ri investitsiya qarorlari qabul qilish maqsadida qimmatli qog‘ozlar
ʻ
qiymatini baholashga talab tobora kuchayib bormoqda .Xalqaro amaliyotda aksiyalar
qiymatini baholash turli sabablar tufayli kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladi.
Aksiyalar qiymatini baholash quyidagi hollarda zarur bo ladi:
ʻ
- kompaniyani sotishda yoki kompaniya qiymatini aniqlashda;
- qimmatli qog'ozlar sifatida aksiyalar asosida kredit olish uchun bankka
murojaat qilinganda;
- birlashish va qo shib olish operatsiyalarida;
ʻ
- soliqlarni hisoblash va boshqa hollarda.
Kompaniyaning qiymatini aniqlash ma’lum bir bozorda muayyan vaqtda unga
ta’sir etuvchi omillarni inobatga olgan holda pul qiymatida obyekt qiymatini aniqlash
uchun maqsadli va tartib bilan amalga oshiriladigan jarayondir. 12
Doimiy ravishda
takrorlanadigan standart jarayonlar bosqichlarini o z ichiga oladigan boshqarish
ʻ
jarayonlari bir qancha ko rsatkichlarni qamrab oladi (1-rasm).
ʻ
Ushbu ko rsatkichlar korxonaning qiymatini shakllantirishda katta ahamiyatga ega.
ʻ
12
Shoha’zamiy Sh.Sh. Korporativ siyosat.G`Darslik. -T.: Fan va texnologiya, 2012.-204 b.
23

Joriy bozor qiymati, bozor va ichki qiymat o rtasidagi farq, strategik va operatsion ʻ
imkoniyatlar, boshqarushning maksimal imkoniyatlari, moliyaviy boshqaruv
imkoniyatlari kabi bosqichlar korxona qiymatini boshqarish modelining ajralmas
qismlaridan hisoblanadi.
1-rasm Korxona qiymatini boshqarish modeli.
Aksiyalarni baholashning muayyan usulini qo llashning turli sabablari
ʻ
mavjud, umuman, bu baholash maqsadiga bog'liq. Usullarning kombinatsiyasidan
foydalanish, odatda, yanada ishonchli baholashni ta'minlaydi. Quyida
yondashuvlarning o ziga xos xususiyatlarini ko rib o tamiz.
ʻ ʻ ʻ
1. Aktivlar bo yicha yondashuv
ʻ
Agar kompaniya katta kapitalni talab qiladigan va katta miqdordagi
investitsiya kiritilgan kompaniya bo lsa yoki kompaniyada katta hajmdagi kapital
ʻ
ishlab chiqarishda mavjud bo lsa, u holda aktivlar bo yicha yondashuv
ʻ ʻ
qo llanilishi
ʻ
24

mumkin. Ushbu usul kompaniyalarni birlashtirish yoki tugatish jarayonida
aksiyalarni baholash uchun ham qo llaniladi. Ushbu yondashuv nomoddiy aktivlarʻ
va majburiyatlarni o z ichiga olgan kompaniya aktivlari va majburiyatlari
ʻ
qiymatiga asoslanadi. Ushbu yondashuv ishlab chiqaruvchilar, yetkazib
beruvchilar va boshqalar uchun juda foydali bo lishi mumkin. Ushbu yondashuv,
ʻ
shuningdek, daromadli yondashuv yoki bozor yondashuvlari bo yicha olingan
ʻ
xulosalarni tasdiqlash uchun oqilona tekshirish sifatida ishlatiladi.
Ushbu usul bo yicha aksiyalarni baholashda e'tiborga olinadigan ba'zi muhim
ʻ
jihatlar quyidagilardan iborat:
- kompaniyaning barcha aktivlari bazasi, shu jumladan, joriy aktivlari va
majburiyatlari, masalan, debitorlik qarzlari, qarzlar, rezervlar hisobga olinishi
kerak;
- asosiy vositalarni sotish qiymati bo yicha hisobga olish kerak;
ʻ
- nomoddiy aktivlarning bir qismi sifatida gudvilni baholash muhim
ahamiyatga ega;
- yozilmagan aktivlar va majburiyatlar va boshqalar ham inobatga olinishi
kerak.
2. Daromad yondashuv
Ushbu yondashuvda ikki xil yondashuv mavjud: diskontlangan pul oqimi
(DCF) usuli va narxlarning daromadlilik darajasi (PEC) usuli. DCF usuli adolatli
qiymatni aniqlash uchun kelajakdagi pul oqimlari prognozlaridan foydalanadi va
agar bu ma'lumotlar oqilona mavjud bo lsa, DCF usulidan foydalanish mumkin.
ʻ
PEC usuli oldingi davr daromadlaridan foydalanadi va agar korxona uzoq vaqt
davomida ishlamagan bo lsa va o z faoliyatini endi boshlagan bo lsa, u holda bu
ʻ ʻ ʻ
usulni qo llash mumkin emas.
ʻ
3. Bozor yondashuvi
Ushbu yondashuvga muvofiq aksiyalarni baholashda ularning bozor qiymati
hisobga olinadi, biroq ushbu yondashuv faqat aksiyalarini ochiq bozorda olish
mumkin bo lgan listing kompaniyalari uchun amalga oshiriladi.
ʻ 13
Agar listingga
13
Xomitov Komiljon Zoitovich. Kompaniya qimmatli qog’ozlar qiymatini baholash masalalari. // “Iqtisodiyot va ta’lim” jurnali,
№2, 2017;
25

kiritilgan va o xshash biznes bilan shug'ullanadigan kompaniyalar mavjud bo lsa, undaʻ ʻ
bunday kompaniya aksiyalarining bozor qiymatlaridan ham foydalanish mumkin.
1-jadval
Varshava fond birjasida tahliliy hisobotlarda qo llanilgan aksiyalarni baholash
ʻ
usullari
Ko’rsatgichlar Kuzatuvlar soni Ulushi(%)
DCF 511 91.25%
Bozor yondashuvi
(multiples) 503 89.82%
P/B – ROE model 44 7.86%
NAV (sof aktiv qiymati) 10 1.79%
Qoldiq qiymat 5 0.89%
Likvidatsion yondashuv 4 0.71%
SOTP 1 0.18%
Uilkoks-Gambler modeli 1 0.18%
Jami 560
Xalqaro amaliyotga e’tibor qaratsak, fond bozorlarida aksiyalar qiymatini
baholash ham emitent sifatida kompaniya uchun, ham investorlar uchun muhim
jihat hisoblanadi. Varshava fond birjasida listingdan o tgan kompaniyalar uchun
ʻ
tavsiyalar berish uchun tayyorlangan hisobotlarda polshalik tahlilchilar tomonidan
aksiyalarni baholashning turli xil usullarining qo llanilishini o rganish bo yicha
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlar o tkazildi (1-jadval).
ʻ
2-jadval
Aksiya qiymatinibaholashda qo’llaniladigan ko’rsatgichlar
Ko rsatkichlar
ʻ Kuzatuvlar soni Ulushi (%)
P/E (narx / daromad) 461 91.65%
EV/EBITDA (kompaniya qiymati /
EBITDA) 454 90.26%
EV/EBIT (kompaniya qiymati / EBIT) 146 29.03%
26

P/BV (narx / nominal qiymat) 69 13.72%
P/S or MC/S (narx /sotishdan tushgan
daromad yoki bozor kapitalizatsiyasi /
sotishdan tushgan tushum) 36 7.16%
P/EBIT (narx / EBIT) 23 4.57%
P/CE (narx / naqd daromad) 19 3.78%
EV/S (kompaniya qiymati / sotishdan
tushgan tushum) 11 2.19%
PBV/ROE ((P/BV) / ROE) 7 1.39%
EV/FCF (kompaniya qiymati / erkin pul
oqimi) 2 0.40%
P/EV (narx / o rnatilgan qiymat) yokiʻ
MC/EV (bozor kapitalizatsiyasi / o rnatilgan
ʻ
qiymat) 1 0.20%
Sof majburiyat / xususiy capital 1 0.20%
DY (dividend bo yicha daromadlilik)
ʻ 1 0.20%
P/AUM (narx / boshqaruvdagi aktivlar) 1 0.20%
Jami (aksiyalarni baholash uchun bozor
yondashuv qo llanilgan kuzatuvlarning
ʻ
umumiy soni) 503
Aksiyalar qiymatini baholashda qo llaniladigan metodlarni to ldirish va
ʻ ʻ
hisob-kitoblarni aniq amalga oshirishda yordam beradigan ko rsatkichlar ham
ʻ
qo llaniladi (2-jadval). Aksiyalar qiymatini baholashning hozirda mavjud bo lgan
ʻ ʻ
barcha usullarini uchta toifaga ajratib qo llash mumkin:
ʻ
1) inflyatsiyani va kapitalning joylashtirilishi alternativ variantlari
samaradorligini hisobga olgan holda yo naltirilgan pul mablag‘laridan vaqt birligi
ʻ
ichida olinadigan daromad bo yicha hisoblash usullari;
ʻ
2) bir aksiyaga to g‘ri keladigan aktivlar ulushi bo yicha hisoblash usullari;
ʻ ʻ
27

3) kompaniyani kompleks ifodalovchi koeffitsiyent va indekslarni hisoblashga
asoslangan usullar. Mavjud usullar aksiyalar (ular paketi)ni sotib olish maqsadiga
bog‘liq holda tanlanadi.
O zbekiston sharoitida aksiyalar qiymatini to liq, aniq va to g‘ri baholashʻ ʻ ʻ
uchun aksiyalar bozori investorlari va emitentlarini shartli ravishda uchtadan
toifaga ajratish maqsadga muvofiq. Solishtirma o lchovlarni aniqlash quyidagi
ʻ
asosiy omillarni tahlil qilgan holda amalga oshirildi (3-jadval).
3-jadval
Solishtirma o lchovlarni aniqlashda qo llaniladigan asosiy omillar
ʻ ʻ
№ Ko rsatkichlar
ʻ Xarajatli
Yondashuv Qiyosiy
Yondashuv Daromadli
yondashuv
1 Axborotning ishonchliligi 0,5 0 0,5
2 Narx belgilovchi omillarni
hisobga olishga
Qodirligi 0,5 0 0,5
3 Xaridorlar va sotuvchilar
motivatsiyasini
aks ettirishga qodirligi 0,5 0 0,5
4 Baholash yondashuvi
hisoblanayotgan
qiymat turiga muvofiqligi 0,5 0 0,5
Omillar bo yicha ballar
ʻ
yig‘indisi 2,0 0 2,0
Yondashuvlar bo yicha balllar
ʻ
yig‘indisi 4,00
Yondashuvlar bo yicha
ʻ
solishtirma o lchovlar
ʻ 0,50 0 0,50
Baholash obyekti qiymatining yakuniy miqdori quyidagi formula bo yicha
ʻ
aniqlanadi:
28

K
yak= K
xar * C
1 + K
dar * C
2 + K
qiyos *C
3
Bu yerda:
K
yak – baholanayotgan obyektning yakuniy qiymati;
K
xar , K
dar , K
qiyos – tegishlicha xarajatga oid, daromadga oid va qiyosiy
yondashuvlar bilan aniqlangan qiymatlar;
C
1 , C
2 , C
3 – har bir baholash yondashuvi uchun tanlangan tegishli solishtirma
o lchovlar. ʻ
Bunda quyidagi shart bajarilishi lozim:
C
1 +C
2 +C
3 =1
Yuqorida keltirilgan nazariyalarni “A” AJning 1 dona aksiyasining qiymatini
aniqlashda sinab ko ramiz (4-jadval).
ʻ
4-jadval
Korxona 100% aksiya paketining bozor qiymati 14
Baholash
yondashuvlari Yondashuvlar
bo yicha olingan
ʻ
atijalar, ming so m
ʻ Solishtirma
o lchov
ʻ O tkazilgan
ʻ
baho, ming so m
ʻ
Xarajat yondashuv 20 092 000,0 0,50 10 046 000,0
Daromad
yondashuv 19 264 750,0 0,50 9 632 375,0
Qiyosiy yondashuv Qo llanilmadi
ʻ
Obyekt qiymati X X 19 678 375,0
Ushbu 4-jadvaldan ko rinib turibdiki, korxonaning 100% aksiya paketining
ʻ
bozor qiymatini baholashda xarajat va daromad baholash yondashuvlaridan
foydalanildi. Yondashuvlar bo yicha olingan natijalarni solishtirma o rtacha 50%
ʻ ʻ
olinganda, xarajat yondashuvi10 046,0 mln.so m va daromad yondashuvi esa 9
ʻ
632,3 mln. so mni tashkil etdi. Obyekt qiymatini baholashda qiyosiy yondashuv
ʻ
qo llanilmadi. Umumiy hisobda korxonaning 100 %lik aksiya paketi 19 678,3 mln.
ʻ
14
O zbekiston Respublikasining «Biznes qiymatini baholash» 9-sonli MBMS, 2022-yil 28-oktyabr;
ʻ
29

so mni tashkil etdi (5-jadval). ʻ
5-jadval
Bir dona aksiyaning bozor qiymati
№ Ko rsatkichlar nomi
ʻ O’lchov birligi
1 Biznes (korxona)ning (aksiyalar
paketi)ning bozor qiymati Ming so’m 19 678 375
2 Ustav kapitalidagi jami aksiyalar
soni Dona 395 660
3 Bir dona aksiyaning bozor qiymati So’m 49 736
Shunday qilib, “A” AJning 1 dona aksiyasining baholash sanasiga bo lgan
ʻ
bozor qiymati – 49 736,0 ming (qirq to qqiz ming etti yuz o ttiz olti) so m
ʻ ʻ ʻ
miqdorida tavsiya etiladi.
Baholash obyektining mazkur baholash hisobotida aniqlangan yakuniy
qiymati O zbekiston Respublikasining “Baholash faoliyati to g‘risida”gi
ʻ ʻ
Qonunning 18-moddasiga asosan tavsiya xususiyatiga ega bo lib, mulkning
ʻ
yakuniy sotish qiymatini mulkni tasarruf etuvchi o z manfaatdorlaridan kelib
ʻ
chiqqan holda belgilaydi.
XULOSA
O'zbekistonda aksiyalar, Markaziy depozitariy, Kapital bozorini rivojlantirish
agentligi – hozirda Moliya vazirligi tarkibidagi department, shuningdek, openinfo.uz –
korporativ axborot yagona portali va ma’lumot oshkoraligini ta’minlovchi boshqa
vositalar yordamida muomalaga kiritiladi. Aksiyalar maxsus tovar sifatida sotiladi va
sotib olinadi, shu sababli o zining narxiga ega. Aksiyada ifodalangan pul summasi
ʻ
30

uning nominal qiymati deyiladi. Aksiyaning fond bozorida sotiladigan narxi aksiya
kursi deb atalib, u olinadigan dividend miqdoriga to g ri mutanosib, foiz miqdoriga esaʻ ʻ
teskari mutanosiblikda bo ladi. Xaridor aksiyani undan olinadigan daromadi bankka
ʻ
qo yilgan puldan keladigan foizdan kam bo lmagan taqdirdagina sotib oladi.
ʻ ʻ
Aksiyalarni ro'yxatga olish bo'yicha fond bozorida qayd etilgan va qayd
etilmagan turlari bor. Aksiyalar investorni quyidagi xususiyatlari bo'yicha jalb qiladi:
1. Ovoz berish.
2. Kapitalni o'sishi.
3. Qo'shimcha imtiyozlar.
4. Keyingi emissiyaga yozilish huquqi.
5. Mulkka egalik qilish huquqi
O zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyador-larning
ʻ
huquqlarini himoya qilish to g risida”gi Qonuniga asosan aksiyalar egasining nomi
ʻ ʻ
yozilgan emissiyaviy qimmatli qog ozlar bo lib, ular turiga ko ra oddiy va imtiyozli
ʻ ʻ ʻ
bo lishi mumkin.
ʻ
Imtiyozli aksiyalar o z egalariga jamiyat foyda ko rish-ko rmas-ligidan qat iy
ʻ ʻ ʻ ʻ
nazar muayyan dividendlar olish huquqini beradi. Mam-lakatimiz qonunchiligiga ko ra
ʻ
aksiyadorlik jamiyatining imtiyozli aksiyalari bo yicha dividendlarni qimmatli
ʻ
qog ozlar bilan to lashga yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Oddiy aksiyalar bo yicha dividendlar oldindan belgilab qo yilmaydi. Ularning
ʻ ʻ
miqdori jamiyat tomonidan olinadigan foydaga bog liq va aksiyadorlar umumiy
ʻ
yig ilishi qarori bilan belgilanadi. Aksiyalar obligatsiyalarga qaraganda yuqori riskli
ʻ
qimmatli qog ozlar hisoblanadi. Dividendlardan va aksiyalar bahosi o sishi hisobiga
ʻ ʻ
shakllanadigan yuqori foyda olish imkoniyati investorlarni jalb qilishga xizmat qiladi.
Aksiyalarning yuqori daromadliligi odatda qarz majburiyatlari bilan taqqoslaganda
inflyatsiyadan yaxshigina himoyani ta minlaydi. Aksiya va obligatsiyalarni baholash
ʻ
texnikasi pul oqimlarini diskontlashning yagona modeliga asoslanishiga qaramasdan,
aksiyalar qiymati va daromadliligini aniqlash quyidagi ikkita holat sabab ancha
31

murakkab hisoblanadi:
- oddiy aksiyalar bo yicha dividendlar kafolatlanmagan, ya ni oldindan ma lumʻ ʻ ʻ
emas;
-aksiyalar qoplash muddatiga ega emas.
Aksiyadorlik jamiyatlarining bir dona aksiyasini baholash uchun barcha
aksiyalar paketi hisobga olinib, ularning bozor qiymati o rganiladi. Ushbu tartib
ʻ
aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan chiqarilgan barcha imtiyozli va oddiy
aksiyalarning narxini aniqlash uchun amalga oshirilishini ta’kidlashimiz lozim.
Yuqorida aksiyalarni baholash bo yicha tadqiqotlarimiz natijasida quyidagi
ʻ
xulosalarni keltirishimiz mumkin:
1. Xalqaro amaliyotda aksiyalar qiymatini baholash turli sabablar tufayli
kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladi. Aksiyalar qiymatini baholash
kompaniyani sotishda yoki kompaniya qiymatini aniqlashda, qimmatli qog'ozlar
sifatida aksiyalar asosida kredit olish uchun bankka murojaat qilinganda, birlashish va
qo shib olish operatsiyalarida, soliqlarni hisoblashda va boshqa hollarda zarur.
ʻ
2. Aksiyalarni baholashda ilmiy va amaliy usullar bilan bir qatorda sanoat
sharoitlari, kompaniya mahsulotlariga bo lgan talab va taklif, mahalliy va xalqaro
ʻ
bozor sharoitlari, texnologiyalar, kompaniya hayoti, mahsulot narxlari va
raqobatdoshlik holati kabi omillarni ham hisobga olish zarur.
3. Aksiyalarni baholash natijalaridan foydalanishda turli xil modellar bir xil
aksiyalar uchun har xil qiymatlarni chiqarishi mumkin. Bu shuni ko rsatadiki,
ʻ
aksiyalarning qiymati bitta yo l bilan emas, balki bir necha yo l bilan baholanishi
ʻ ʻ
kerak va shu orqali haqiqatga yaqin ko rsatkichni aniqlashga erishish mumkin.
ʻ
4. Bugungi kunda milliy amaliyotimizda aksiyalarni baholashda xalqaro
tajribadan ham foydalanish maqsadga muvofiq. Bunda xalqaro tajribada
kompaniyalar tomonidan e’tiborga olinishi zarur bo lgan jihatlarni o rganish milliy
ʻ ʻ
aksiyadorlik jamiyatlari va investorlar uchun ham qo l keladi. Bu orqali
ʻ
aksiyalarnibaholash amaliyotini mamlakatimizda rivojlantirish va fond bozoriga
investorlarni keng ko lamda jalb qilish imkoniyati yuzaga keladi.
ʻ
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev boshchiligida o tkazilganʻ ʻ
fond bozorini rivojlantirish masalalariga bag’ishlangan yig’ilishdan olingan.
7.10.2019; https://president.uz/uz/lists/view/2913
2. Samaneh Sharafoddin, Elmira Emsia. The effect of Stock Valuation on the
Company’s Management.// 1 st
International Conference on Applied Economics
and Business, Procedia Economics and Finance, 36 (2016) 128-136;
33

3. Ping-Chen Lin, Jiah-Shing Chen. Fuzzy Tree crossover fo multi-valued stock
valuation.// Information Sciences, Volume 177, Issue 5, March 1, 2007. –
Pages 1193-1203;
4. Susana Baresa, Sinisa Bogdan, Zoran Ivanovic. Strategy of Stock
Valuation by Fundamental Analysis.// UTMS Journal of Economics 2013, 4
(1) 45-51;
5. Blazej Prusak. The accuracy of alternative stock valuation methods – the case
of the Warsaw Stock Exchange. // Economic Research-Ekonomska
Istrazivanja, Volume 30, 2017 – Issue 1. – P.24;
6. Ali Amiri, Hamid Ravanpaknodezh, Akbar Jelodari. Comparison of stock
valuation models with their intrinsic value in Tehran Stock Exchange. //
Marketing and Branding Research 3(2016) 24-40;
7. Claude Bergeron. Dividend sensitivity to economic factors, stock
valuation, and long-run risk. // Finance Resarch Letters, Volume 10, Issue
4, December 2013, Pages 184-195;
8. Amin Akbari. The Study and Evaluation of Stocks’ Valuation Models in
Tehran Stock Exchange. // European Online Journal of Natural and Social
Sciences 2013; vol. 2, № 3 (s), pp 2152-2160;
9. B.B.Izbosarov. Tijorat banklari likvidliligini ta’minlashning nazariy va
amaliy asoslari. // “Moliya va bank ishi” elektron ilmiy jurnali, II son, mart-
aprel, 2019. – B.8-17;
10. Xomitov Komiljon Zoitovich. Kompaniya qimmatli qog’ozlar qiymatini
baholash masalalari. // “Iqtisodiyot va ta’lim” jurnali, №2, 2017;
11. Blazej Prusak. The accuracy of alternative stock valuation methods – the case
of the Warsaw Stock Exchange. // Economic Research-Ekonomska
Istrazivaja, Volume 30, 2017 – Issue 1. Pages 416-438;
12. O zbekiston Respublikasining «Biznes qiymatini baholash» 9-sonli MBMS,ʻ
28-oktyabr;
13. O zbekiston Respublikasining «Biznes qiymatini baholash» 9-sonli
ʻ
MBMSlari asosida muallif tomonidan baholandi.
34

$14. Butikov I.L. qimmatli qog’ozlar bozori. – T.: Konsauditinform, 2001. – 472 s. 15. Vaxobov A.V., Juma е v N.X., Burxanov U.A. Xalqaro moliya munosabatlari.- T.: Shark, 2003.-400 b. 16. Kilyachkov A.A., Chalda е va L.A. Ro`nok s е nno`x bumag i birj е vo е d е lo: Uch е b.posobi е . 2- е izd., s izm. – M.: Ekonomist', 2005. – 687 s. 17. Qimmatli qog’ozlar bozori savollar va javoblarda: tadbirkor uchun qo’llanma.\ `O’R. DMQhuzuridagi qimmatli qog’ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi (tahrir hay'ati K.Tolipov (rais) va b.). – T.: Konsauditinform-nashr, 2010. – 348 b. 18. Shoha’zamiySh.Sh. Bozorasoslari.G`Darslik. -T.: Fanvatexnologiya, 2012.-214 b. 19. Shoha’zamiy Sh.Sh. Korporativ siyosat.G`Darslik. -T.: Fan va texnologiya, 2012.-204 b. 20. “Moliya bozori va qimmatli qog’ozlar” fanidan o’quv darslik INTERNET MANBALARI: 1. http://www.mf.uz ( O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi). 2. http://www.cbu.uz (O’zb е kiston R е spublikasi Markaziy banki) 3. http:// www.tfi.uz (Toshk е nt moliya instituti) 4. http:// www.lex.uz (huquqiyhujjatlar sayti) 5. http:// www.norma.uz (huquqiy hujjatlar sayti) 35$

Aksiya, ularni baholash va o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Aksiya, ularni baholash va o’ziga xos xususiyatlari

O'xshash dokumentlar