Aksiyadorlik jamiyalarida moliyaviy hisobotlarning o’rni va moliyaviy hisobotlarning tamoyillari

 
Aksiyadorlik jamiyalarida moliyaviy hisobotlarning
o’rni va moliyaviy hisobotlarning tamoyillari
Kirish
I. Aksiyadorlik jamiyatida moliyaviy hisobot yuritish 
1.1. Moliyaviy hisobotning mazmuni, mohiyati va tarkibi
1.2. Moliyaviy hisobot tuzish va uni tashkil etish
II. Aksiyadorlik korxonasining iqtisodiyotdagi o`rni
2.1. Aksionerlik jamiyatlarining korporativ boshqaruvining   nazariy asoslari
2.2.  Aksionerlik   jamiyatlarida   korporativ   munosabatlarni   tashkil   etishning   o'ziga
xos xususiyatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
   
Kirish
Jahon   amaliyotida   korporativ   boshqaruv   tizimini   takomillashtirish   bo yichaʼ
maqsadli ilmiy izlanishlarda korporativ boshqaruvning zamonaviy uslublarini joriy
qilish, korporativ munosabatlarning investorlar uchun ochiqlini ta minlash hamda	
ʼ
korxonalar   rivojlanish   strategiyasini   aniqlash   va   ular   faoliyati   samaradorligini
baholash   bo yicha   ishlar   amalga   oshirilmoqda.   Shularni   hisobga   olganda	
ʼ
mamlakatimizda   korporativ   boshqaruv   tizimi   va   uning   organlari   funktsiya   va
vazifalari , shuningdek,  korporativ boshqaruv  samaradorligini  baholashning  ilmiy-
uslubiy   asoslarini   takomillashtirish   muhim   ahamiyat   kasb   etmoqda.
Mamlakatimizda   mustaqillik   yillarida   barcha   sohalarda   tuzilmaviy   islohotlar
amalga   oshirilishi   natijasida   aktsiyadorlik   jamiyatlari   tashkil   etildi.   2017   yil   2
noyabr ь   holatiga   respublikamizda   614   ta   aktsiyadorlik   jamiyati   faoliyat
yuritayotgan bo lib, ularning 4344003,7 mln. dona aktsiyasiga joylashtirilgan ustav	
ʼ
fondi 47,4 trln. so mni tashkil etadi. 	
ʼ А yni paytda respublika iqtisodiyoti korporativ
sektorining   ma lum   darajada   o sishiga   qaramay,   korporativ   boshqaruv   tizimi	
ʼ ʼ
samaradorligi   zamonaviy   talablardan   ortda   qolmoqda.   2017-2021   yillarda
O zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta   ustuvor   yo nalishi   bo yicha	
ʼ ʼ ʼ
Harakatlar   strategiyasida   «korporativ   boshqaruvning   zamonaviy   xalqaro
standartlari   va   usullarini   tatbiq   etish ,   korxonalarni   strategik   boshqarishda
aktsiyadorlarning   rolini   oshirish» 1
  bo yicha   ustuvor   vazifalar   belgilab   berildi.	
ʼ
Ushbu   vazifalarni   samarali   hal   etish   uchun,   avvalo,   aktsiyadorlik   jamiyatlarida
korporativ boshqaruv samaradorligini baholash  usullarini takomillashtirish taqozo
etiladi.
O`zbekiston   Respublikasida   aksiyadorlik   jamiyatlarida   samarali   boshqarish
tizimini   tashkil   etishda   korporativ   boshqaruvni   takomillashtrish   yo`llari,   va
korporativ boshqaruv standartlarini kiritishda rag`batlantirish masalalariga alohida
e`tibor   qaratilmoqda.
Jumladan, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlar va yuksak
texnologiyalarga   asoslangan   zamonaviy   korxonalarni   yanada   rivojlantirish
dasturidagi   vazifalaridan   kelib   chiqqan   holda   aksiyadorlik   jamiyatlariga
   
zamonaviy   texnologiyalarni   keng   joriy   etish ,   investitsiyalarni   jalb   etish,
innovatsion   jarayonlarni   rivojlantirish   korporativ   boshqaruv   tizimini   yanada
takomillashtirish zarurligini ko`rsatmoqda.
O zbekiston  Respublikasi   Prezidentining  2017  yil  7  fevraldagi   «O zbekistonʼ ʼ
Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi to g risida»gi	
ʼ ʼ ʼ
hamda   2015   yil   24   apreldagi   PF-4720-sonli   « А ktsiyadorlik   jamiyatlarida
zamonaviy   korporativ   boshqaruv   uslublarini   joriy   etish   chora-tadbirlari
to g risida»gi	
ʼ ʼ   farmonlari ,   O zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2015   yil   21	ʼ
dekabrdagi   PQ-2454-sonli   « А ktsiyadorlik   jamiyatlariga   xorijiy   investorlarni   jalb
etishga   doir   qo shimcha   chora-tadbirlar   to g risida»gi   va   mazkur   sohaga   tegishli	
ʼ ʼ ʼ
boshqa   me yoriy-huquqiy   hujjatlarda   belgilangan   vazifalarni   amalga   oshirishda	
ʼ
mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.
   
I. Aksiyadorlik jamiyatida moliyaviy hisobot yuritish 
1.1. Moliyaviy hisobotning mazmuni, mohiyati va tarkibi
Moliyaviy h isobot –  xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan mahsulot (ish
va   xizmat)   lar   sotish   natijalari   to’g’risidagi   ma’lumotlar   majmui   bo’lib,   u
subyektning   moliyaviy   - xo’jalik   faoliyatini ng   holatini   ma’lum   davr   (chorak,
yillik) ga qiymat ko’rinishida aks etishidir.  Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot
(ish  va  xizmat)  lar, ishlab  chiqarish  xarajatlari, xo’jalik mablag’lari   va  ularning
tashkil   topish   manbalari,   ishlarning   moliyaviy   natijalari,   soliqqa   tortish   hamda
dividendlar to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Hisobot   ma’lumotlari   bo’yicha   korxona   rahbari   mulkdorlar,   ta’sischilar,
boshqaruv va nazorat tizimi, yuqori tashkilotlar oldida hisobot beradilar.
Birinchi navbatda shuni aytish joizki, korxonalar majburiy tartibda quyidagi
foydalanuvchilarga   chorak   va   yillik   hisobotini   topshiradi:   ta’sis   hujjatlariga
binoan   mulkdorlarga;   davlat   soliq   inspeksiyasiga;   O’zbekiston   Respublikasi
qonunchiligiga   binoan   korxona   faoliyatining   ayrim   tomonlarini   tekshirish   va
tegishli   hisobotni   olish   vazifalari   yuklatilgan   boshqa   davlat   organlariga.
Amaldagi qonunga binoan: 1
   barcha   korxona   va   muassasalar   uchun   1-   yanvardan   31-   dekabrgacha
bo’lgan davr hisobot yili hisoblanadi; 
   yangi   tashkil   etilgan   korxona   va   muassasalar   uchun   birinchi   hisobot   yili
bo’lib,   ular   yuridik   huquqqa   ega   bo’lgan   sanadan   shu   yilning   31-   dekabrigacha
bo’lgan   davr   hisoblanadi.   1-   oktabrdan   keyin   tashkil   etilgan   korxonalar   uchun
ularning   yuridik   huquqqa   ega   bo’lgan   sanadan   keyingi   yilning   31-   dekabrigacha
bo’lgan davrni birinchi hisobot yili deb hisoblashga ruxsat beriladi;
   korxonalar   choraklik   va   yillik   buxgalteriya   hisobotlarini   O’zbekiston
Respublikasi moliya vazirligi tomonidan belgilangan muddatlarda topshiradilar.
1
   
Hisobot   rahbar   va   bosh   buxgalter   tomonidan   imzolanadi   va   korxonaning
xo’jalik   faoliyati   natijalari,   mulkiy   va   moliyaviy   holati   to’g’risidagi   yillik
buxgalteriya   hisobotidan   foydalanuvchilar   uchun   ochiq   bo’lib   matbulotda   e’lon
etilishi   mumkin.   E’lon   qilingan   hisobotning   to’g’riligi   mustaqil   auditorlik
tashkiloti tomonidan tasdiqlanadi.
Korxonaning   yillik   buxgalteriya   hisoboti   tegishli   tashkilotlarga
topshirilishidan   oldin   ta’sis   hujjatlarida   belgilangan   tartibda   ko’rib   chiqiladi   va
tasdiqlanadi.   Qonunga   muvofiq   yillik   hisobotning   quyidagi   shakllarini   tuzish
nazarda tutilgan:
1- «Korxona balansi»;
2- «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»;
3- «Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot»;
4- «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»;
5- «Хususiy kapital to’g’risidagi hisobot».
Ushbu   hisobotlarga   qo’shimcha   holda   «Debitorlik   va   kreditorlik   qarzlari
to’g’risida   ma’lumot»   ham   topshiriladi. 2 [40][42]
  Shuningdek,   hisobot   shakllariga
izohlar, hisob – kitoblar va tushuntirishlar ilova qilinadi. 
Balans chorak va yillik hisobot tarkibiga kiritiladi. Bu «netto» nomli balans
bo’lib, foydalanuvchilarga korxonaning sof qiymatining hajmi to’g’risida axborot
beradi, chunki mulkning qiymati jami ko’rsatkichga quyidagi moddalar bo’yicha
eskirishini   chiqarib   tashlab   ko’rsatiladi:   asosiy   vositalar,   nomoddiy   aktivlar   va
boshqalar,   foyda   summasi   esa,   jamiga   faqat   hisobot   davrida   taqsimlanmagan
foyda   hajmiga   qo’shiladi.   Lekin   xo’jalik   faoliyatini   tahlil   etish   maqsadida
balansda   quyidagi   ko’rsatkichlar   saqlanib   qolgan:   dastlabki   qiymat   va   ularning
eskirishi, olingan foyda.
Shu’ba   korxonalari,   filiallar   va   vakilliklariga   ega   bo’lgan   korxonalar
konsolidallashgan   moliyaviy   hisobot   tuzadi.   Shu’ba   korxonalarga   qo’yilgan
qo’yilmalar   bosh   korxonaning   moliyaviy   hisobotida   uning   moliyaviy
qo’yilmalari sifatida aks ettiriladi.
2
   
Yuridik   shaxslar   o’zlarining   filiallari,   vakilliklari   va   boshqa   strukturoviy
bo’linmalarini   mustaqil   balansga   ajratishi   mumkin,   lekin   ularning   balansi   va
boshqa hisobot shakllari tegishli yuridik shaxsning konsolidallashgan hisobotiga
albatta qo’shiladi.
Konsolidallashgan   hisobotga   bosh   korxonaning   moliyaviy   hisoboti   ilova
qilinadi. Konsolidallashgan hisobot 8 –sonli milliy standartga binoan tuziladi. 3 [41]
[43]
  Lekin vazirliklar, idoralar va budjet tashkilotlari bo’yicha tuziladigan yig’ma
moliyaviy hisobotlar bundan mustasno.
Yillik moliyaviy hisobot quyidagi hajmida topshiriladi:
 buxgalteriya balansi (1-shakl) ;
 moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot  (2-shakl);
 asosiy vositalar harakati to’g’risida hisobot (3-shakl);
 pul oqimlari to’g’risida hisobot (4-shakl);
 xususiy kapital to’g’risida hisobot (5-shakl);
 debitor va kreditor qarzlari to’g’risida ma’lumot (2-a-shakli).
Kichik   korxonalar   va   mikrofirmalar   faqat   quyidagi   shakllardan   iborat
bo’lgan yillik moliyaviy hisobot topshiradi:
a) buxgalteriya balansi (1-shakl);
b) moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot (2-shakl);
ye) debitor va kreditor qarzlari to’g’risida ma’lumot (2-a-shakli).
Хo’jalik   yurituvchi   subyektlarning   yillik   moliyaviy   hisoboti   qiziquvchi
banklar, birjalar, investorlar, kreditorlar va boshqalar uchun ochiq hisoblanadi.
Ochiq tipdagi   aksioner   jamiyatlar,  sug’urta  kompaniyalar, banklar,  fond  va
tovar birjalari, investitsiya fondlari va boshqa moliyaviy muassasalar, hisobotda
keltirilgan ma’lumotlar to’g’riligini auditorlar tomonidan tasdiqlangandan so’ng,
yillik   moliyaviy   hisobotini   hisobot   yilidan   keyingi   yilning   birinchi   mayigacha
albatta matbuotda e’lon qilinishi kerak.
Хo’jalik   yurituvchi   subyekt   tugatilganda   tugatish   bo’yicha   moliyaviy
hisobot   tuzadi.   Korxonani   tugatilishi   bo’yicha   muomalalarning   buxgalteriya
3
   
hisobi,   tugatish   balansi   va   hisobotini   tuzish,   aktivlar   qiymatini   aniqlash   ishlari
tugatish   komissiyasiga   yuklatiladi.   Shubhasizsiz   qarzlar   va   zararlar   tugatish
balansiga qo’shilmaydi.
Тugatish   balansida   majburiyatlar   ularning   qaytarish   vaqtiga   hisoblangan
foizlar   bilan   birga   aks   ettiriladi.   Korxona   balansining   aktiv   va   majburiyat
moddalari sinchiklab o’tkazilgan inventarizatsiya bilan asoslanishi kerak.
1.2. Moliyaviy hisobot tuzish va uni tashkil etish
Moliyaviy   hisobotlarni   o’z   vaqtida   tuzishni   ta’minlash   uchun
buxgalteriyaning   barcha   bo’limlari   ishlarini   bajarish   muddatlarini   ko’rsatib
yi g’ ma   ish   grafigi   tuziladi.   Buxgalteriya   hisobi   qo’lda   yuritilsa,   grafik   bilan
belgilangan   muddatlarda   jurnal   -   orderlarning   jami   chiqariladi,   zarur   bo’lsa   bir
registrdagi   summa   boshqa   registrlarga   o’tkaziladi   va   har   bir   schyotning   oboroti
muqobil tekshiriladi. Jurnal - order shaklida hisob yuritilganda oy oxiriga qolgan
summalarini o’tkazish va hisob registrlarini yakunlash bo’yicha hisob ishlarining
ketma - ketligi quyidagicha:
- ma’lumotnoma   -   varaqalaridan   debet   va   kredit   oborotlari   jurnal   -
orderlar   va   qaydnomalarga   o’tkaziladi,   bunda   rasshifrovka   -   varaqalari   va   jurnal
orderlarda tegishli belgilar qo’yiladi;
- 5010-   schyotining   debeti   bo’yicha   1-   qaydnoma   va   5110-   schyotining
debeti   bo’yicha   2-   qaydnomalarning   yig’indisi   3,   10/1,   13-   jurnal   orderlariga
o’tkaziladi;
- 7,   12,   14,   15,   16,   17   va   boshqa   qaydnomalarning   analitik   hisob
yig’indisi   hisoblab   chiqariladi,   shundan   keyin   jami   ma’lumotlari   tegishli   jurnal   -
orderlarda aks ettiriladi;
- jurnal orderlarning kredit oborotlari jami hisoblab chiqiladi.
Agar   jurnal   -   orderlarda   schyotlar   bo’yicha   analitik   ma’lumotlar   aks
ettirilgan   bo’lsa,   ma’lumotlar   jamlab   chiqiladi   va   keyingi   oy   boshiga   qoldiq
aniqlanadi,   bog’lanuvchi   schyotlar   bo’yicha   aloqasi   bor   schyotlarning   turli
   
registrlari   jami   taqqoslanadi.   Masalan,   1-   jurnal   -   orderdagi   5010-   schyotining
jami   2-   qaydnomadagi   5010-   schyoti   jami   bilan   taqqoslanadi.   Bunday
ko’rsatkichlarni taqqoslab tekshirish barcha jurnal - orderlar bo’yicha bajariladi.
Bundan   keyin   ma’lumotlar   jurnal   -   orderlardan   bosh   daftarga   o’tkaziladi.
Undan keyin har bir  sintetik schyot  bo’yicha debet  oborotlari  chiqarilib keyingi
oyning   1-   kuniga   qoldig’i   chiqariladi.   Bosh   daftarga   ma’lumotlar   faqat   jurnal   -
orderlardan olib yoziladi.
Jurnal   -   orderlar   ma’lumotlari   Bosh   daftarga   o’tkazilgandan   so’ng   jurnal   -
orderlarda   quyidagicha   izoh   beriladi:   «Oborotlar   summasi   Bosh   daftarda   aks
ettirildi» va sanasi ham ijrochi va bosh buxgalterning imzolari qo’yiladi.
Bosh   daftarda   schyotlarning   qoldig’i   chiqarilgandan   so’ng   ular   analitik
ma’lumotlar   bilan   tekshiriladi,   jurnal   -   order   shaklining   registrlari   ma’lumotlari
bo’yicha balans va boshqa hisobot jadvallari tuziladi.
Moliyaviy   hisobot   tizimida   balans   muhim   ahamiyatga   ega   bo’lib,   yillik
hisobot   tarkibida   unda   katta   o’zgarishlar   sodir   bo’ldi,   chunki   xalqaro   andazalar
talablariga   yaqinlashdi   va   bozor   munosabatlariga   qaratildi.   Balansning   aktiv   va
passiv   moddalarining   mazmuni   ichki   hamda   tashqi   foydalanuvchilarga   undan
foydalanish   imkoniyatini   berdi.   Ichki   va   tashqi   qiziquvchilar   uchun   korxona
faoliyatining   moliyaviy   natijalari,   uning   moliyaviy   barqarorligi,   kreditor
qarzlarining   hajmi,   bank   kreditlari   bo’yicha   qarzlari   to’g’risidagi   ma’lumotlar
zarur.
Korxona   ichida   balansda   keltirilgan   axborotlar   xo’jalik   faoliyatini   tahlil
qilish, xarajatlar va yo’qotishlarni qisqartirish zaxiralarini qidirib topish, korxona
hisobidan   to’lanadigan   jarimalar   sabablarini   bartaraf   etish   uchun   keng
qo’llaniladi.
Yillik   hisobotga   tushintirish   xati,   korxona   rahbarining   faoliyatning
yo’nalishi to’g’risidagi ma’ruzasi, ilova qilinadi. Bu korxonaning asosiy analitik
hujjatlaridan   biri   hisoblanadi.   Bunda   asosiy   ko’rsatkichlar   bo’yicha   reja
bajarilishiga ta’sir etuvchi quyidagi omillar  ochib tashlanadi:  mahsulot  miqdori,
assortimenti, sifati, mahsulot sotish hajmi, foyda summasi, tannarxni pasaytirish,
   
mehnat   unumdorligini   oshirish,   samaradorlik,   ilmiy   -   konstruktorlik   ishlarini
natijalari   va   istiqbollari   va   shu   kabilar.   Тushintirish   xatining   mazmuni   ishlab
chiqarishni  tashkil  etish  va texnologiya xususiyatlari  bilan belgilanadi.   Bugungi
kunda moliyaviy hisobotlarning yangi shakllari tasdiqlangan. 4 [42][44]
Balansga   asosan   korxonaning   to’lov   qobiliyati   va   boshqa   bir   qancha   sifat
ko’rsatkichlarini hisoblab tahlil qilish mumkin.
Balans   ma’lumotlariga   asosan   korxonaning   mutl a q   to’lov   qobiliyati
quyidagicha aniqlanadi:
Korxona   mutlaq   t o’ lov   qobiliyati   =   Pul   mablag’lari   /   Korxonaning   qisqa
muddatli majburiyatlari
  Bu  ko’rsatkich   0,2 yoki  20%   dan kam   bo’lmasligi  kerak.  Shu  yo’l   bilan
hisoblab   chiqilgan   koeffitsiyent   korxonaning   qisqa   muddatli   qarz
majburiyatlarini qanchasi zudlik bilan qaytarilishini ko’rsatadi.
Balans   ma’lumotlari   bo’yicha   korxonaning   sof   aylanma   mablag’lari   yoki
kapitalini aniqlab olish uning istiqboldagi rivojlanishini ta’riflaydi.
Sof   aylanma   mablag’lar   yoki   kapital   =   Aylanma   aktivlar   -   Qisqa
muddatli majburiyatlar .
Sof   aylanma   mablag’lar   yoki   kapital   hajmi   korxona   tomonidan   o’z   qarzini
to’lagandan so’ng uning potensial rivojlanish qobilyatini ta’riflaydi. Sof aylanma
mablag’lari yoki kapitalining koeffitsiyenti quyidagicha topiladi:
Sof aylanma = Mahsulot ishlab chiqarish / Sof aylanma kapital
Bu koeffitsiyent bir so’mlik sof aylanma kapitaliga necha pullik hali ishlab
chiqarishga   sarflanmagan   moddiy   zahiralar   to’g’ri   kelishini   ta’riflaydi.   Bunday
ma’lumotlarga   asosan   korxona   menedjerlari   korxona   holatini   rivojlantirish
bo’yicha tegishli qarorlarni qabul qilishadi.
4
   
Balans ma’lumotlaridan foydalanadigan tashqi qiziquvchilar uchun korxona
kapitalining tuzilishi ko’rsatkichlari muhim ahamiyatga ega.
Kapitalning   tuzilishi   ko’rsatkichlari   korxonaga   uzoq   muddatli   qo’yilmalar
qo’ygan   investorlar   va   kreditorlarning   manfaatlarini   himoya   qilish   darajasini
ta’riflaydi.   Ular   korxonaning   uzoq   muddatli   qarzlarini   to’lash   qobiliyatini   aks
ettiradi.
Mulk koeffitsiyenti (yoki xususiy kapitalni konsentratsiyalash koeffitsiyenti)
quyidagicha topiladi:
Mk = Xususiy kapital / Aktivlarning  o’ rtacha yillik qiymati
Bu   koeffitsiyent   bir   birlikka   teng   yoki   undan   ortiq   bo’lishi   mumkin.   U
korxona   egalarining   korxonaga   qo’yilgan   mablag’lari   umumiy   summasidagi
ulushini ko’rsatadi. Korxona egalarining ulushi qanchalik ko’p bo’lsa, shunchalik
korxona moliyaviy barqaror, iqtisodiy mustahkam bo’ladi va tashqi kreditorlarga
qaram bo’lmaydi.
Korxonaning   moliyaviy   qaramlik   (Kmq)   koeffitsiyenti   quyidagicha
aniqlanadi:
Kmq = Qarz kapitali / Xususiy kapital
Ushbu   koeffitsiyent   0,5   dan   kam   bo’lishi,   lekin   ko’p   bo’lsa,   1   dan
oshmasligi   kerak.   Bu   korxonani   tashqi   qarz   beruvchilardan   moliyaviy
qaramligini   ta’riflaydi   va   uning   o’sish   dinamikasi   korxonani   moliyalashtirishda
qarzga olingan mablag’lar ulushini ko’payib borayotganini ko’rsatadi.
Moliyaviy   hisobotdan   ichki   va   tashqi   foydalanuvchilar   uchun   korxonaning
asosiy   vositalari   tarkibi,   ularning   ish   holati   va   umumiy   qiymati   muhim
ahamiyatga   ega.   Bu   ma’lumotlar   korxonalarning   moliyaviy   hisobot   tarkibida
tuziladigan «Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot» da aks ettiriladi. 
   
Asosiy   vositalar   harakati   to’g’risidagi   hisobot   asosiy   vositalar   va   ularning
eskirishi   belgilangan   tasnif   asosida   quyidagi   ko’rsatkichlar   bo’yicha   aks
ettiriladi:   yil   boshiga   qoldig’i;   hisobot   davrida   asosiy   vositalarning   kirimi;
hisobot davrida hisobdan chiqarilgani; yil oxiriga qoldig’i.
H isobotning   3   va   6-   ustunlarida   yil   boshi   va   oxiriga   korxona   balansida
hisobga olingan barcha asosiy vositalarning qiymati aks ettiriladi.
4-ustunda   hisobot   davrida,   qo’shimcha   baholash   qiymati   ham   qo’shilgan
holda   quyidagi   manbalardan   korxona   tasarrufiga   o’tgan   asosiy   vositalar   aks
ettiriladi: pulga sotib olish yoki yangidan qurish; aylanma mablag’lardan asosiy
vositaga   o’tkazilishi;   boshqa   korxona   va   tashkilotlardan   bepul   olinishi;
inventarizatsiya   natijasida   ortiqcha   chiqqan   asosiy   vositalar   kirimi;   lizing
muomalalari bo’yicha uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar.
5-ustunida  qaytadan baholash  natijasida  narxini  pasaytirish  ham  qo’shilgan
holda quyidagi sabablarga ko’ra xo’jalik tasarrufidagi asosiy vositalar tarkibidan
chiqarilgan   obyektlar   qiymati   aks   ettiriladi:   pulga   sotilgan   keraksiz   va   ortiqcha
asosiy   vositalar;   asosiy   vositalar   tarkibidan   aylanma   mablag’larga   o’tkazilgan
obyektlar;   boshqa   korxona   va   tashkilotlarga   bepul   berilgan   obyektlar;   eskirishi
natijasida obyektlarning hisobdan chiqarilishi; tabiiy ofatlar, avariya natijasida va
boshqa sabablarga ko’ra obyektlarni hisobdan chiqarilishi.
7   va   10-   ustunlarda   asosiy   vositalarning   turlari   bo’yicha   hisobot   davri
boshiga va oxiriga jamg’arilgan eskirish summasi aks ettiriladi.
8-ustunda   asosiy   vositalarni   qo’shimcha   baholash   natijasida   qo’shimcha
hisoblangan amortizatsiya summasi ham qo’shilgan holda hisobot davrida barcha
asosiy vositalar bo’yicha hisoblangan eskirish summasi aks ettiriladi.
9-ustunda   tugatilgan,   sotilgan   va   boshqa   yo’llar   bilan   xo’jalik   tasarrufidan
chiqib ketgan asosiy vositalar eskirishi ko’rsatiladi.
11-ustunda   asosiy   vositalarning   yil   boshiga   qolgan   sof   qoldiq   qiymati   aks
ettirladi. Bu summa 3- va 7- ustun summalari farqidan iborat.
12-ustunda   asosiy   vositalarning   hisobot   davri   oxiriga   qolgan   sof   qoldiq
qiymati aks ettiriladi. Bu summa 6- va 10-ustun summalari farqidan iborat.
   
Asosiy   vositalarning   jami   summasidan   ishlab   chiqarish   va   noishlab
chiqarish yo’nalishidagilarning harakati alohida ajratib ko’rsatiladi.
Ishlab   chiqarish   yo’nalishidagi   asosiy   vositalar   tarkibiga   sanoat,   qurilish,
qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishi,   savdo   va   umumiy   ovqatlanish,   qishloq
xo’jaligi   mahsulotlarini   tayyorlash   va   boshqa   moddiy   ishlab   chiqarish   faoliyati
sohasiga tegishli obyektlar kiradi.
Noishlab   chiqarish   yo’nalishidagi   asosiy   vositalar   tarkibiga   kommunal
xo’jalik,   sog’liqni   saqlash,   jismoniy   tarbiya,   maorif,   madaniyat   va   shunga
o’xshaganlarda foydalaniladigan obyektlar kiradi.
«Ma’lumot uchun» degan bo’limning 180 – 183 qatorlarida asosiy vositalar
qaysi manbalar hisobidan sotib olinganligi (kirimi) aks ettiriladi.
Pul oqimi to’g’risidagi hisobot ma’lum bir hisobot davrida korxonaning pul
mablag’lari   holatiga   operatsion,   investitsiya   va   moliyaviy   faoliyati   ta’sirini   aks
ettiradi va shu davr ichida pul mablag’lari o’zgarishini ko’rsatadi.
Pul   oqimi   to’g’risidagi   hisobot   ma’lumotlaridan   foydalanish   quyidagi
imkoniyatlarni beradi:
- korxonaning   pul   mablag’lari   va   ularning   ekvivalentlarini   ishlab   topish
qobiliyatini,   shuningdek   shunga   o’xshagan   pul   mablag’laridan   foydalanishda
korxona ehtiyojini baholash;
- korxonaning   sof   aktividagi   o’zgarishlarni,   moliyaviy   tarkibi   va   uning
o’zgaruvchan   vaziyat   hamda   imkoniyatlarga   moslashish   maqsadida   pul
oqimlarining summalari, shuningdek, o’z vaqtida tushishiga ta’sir etish qobiliyatini
baholash;
- turli   korxonalarning   operatsion   faoliyati   to’g’risidagi   hisobotni
taqqoslash.   Chunki   bu   xo’jalik   faoliyatining   bir   xil   muomala   va   vaqealari   uchun
buxgalteriya hisobining turli usullaridan foydalanish oqibotlarini bartaraf etadi.
Pul oqimi to’g’risidagi hisobotda pul mablag’lari oqimi quyidagi faoliyatlar
bo’yicha   tasniflanadi:   operatsion   faoliyati;   investitsion   faoliyati   va   moliyaviy
faoliyati.
   
Operatsion   faoliyatidan   olinadigan   pul   mablag’lari   hajmi   korxona   faoliyati
samarasining   hal   etuvchi   ko’rsatkichi   hisoblanadi.   Chunki   u   tashqi   moliyalash
manbalarisiz   ssudalarni   qaytarish,   mehnat   unumdorlik   darajasini   saqlash,
dividendlar   to’lash   va   yangi   kapital   qo’yilmalarni   amalga   oshirish   imkoniyatini
beradi.
Operatsion   faoliyatidan   bo’lgan   pul   mablag’lari   harakati   birinchi   navbatda
daromad olish bo’yicha asosiy faoliyat natijasi hisoblanadi.
Investitsion   faoliyat   –   bu   pul   ekvivalentiga   kirmaydigan   uzoq   muddatli
aktivlar   va   boshqa   investitsiyalarni   sotib   olish   va   sotish,   qaytariladigan
kreditlarni berish va olish. Bularga bino, asmavzu – uskuna, nomoddiy va boshqa
aktivlarni   sotish   va   sotib   olish,   aksiya   yoki   boshqa   qarz   majburiyatlarini
sotishdan   tushgan   tushum   va   boshqa   korxonalarning   aksiyalari   va   qarz
majburiyatlarini   sotib   olish,   fyuchers,   forvard,   opsion   va   svop   –   shartnoma
bo’yicha   tushumlar   va   ular   bo’yicha   to’lovlar   kiradi.   Fyuchers   shartnoma   –
ma’lum   miqdordagi   moliyaviy   instrumentlarni   yoki   belgilangan   miqdordagi
tovarni   erkin   savdo   birjasida   kelishilgan   narxda   oldi   –   sotdi   to’g’risidagi
shartnoma.
Forvard kontrakti – tovar yoki moliyaviy instrumentlarni kelajakda jo’natish
va hisob – kitob qilish bo’yicha oldi – sotdi to’g’risidagi bitim.
Opsion   kontrakt   (mukofatli   bitim)   –   bu   ma’lum   miqdordagi   moliyaviy
instrumentlar   yoki   tovarlarni   kelishilgan   muddat   ichida   belgilangan   miqdorda
mukofat to’lash evaziga qayd etilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi.
Moliyaviy   faoliyat   –   bu   shunday   faoliyat   turiki,   uning   natijasida
korxonaning   xususiy   kapitali   va   qarzlari   hajmi   va   tuzilishida   o’zgarish   hosil
bo’ladi. Quyidagi pul mablag’larining harakati bunga misol bo’ladi:
Pul mablag’larini
tushumi Pul mablag’larining chiqimi
Aksiyalar   chiqarishdan
olinadigan tushumlar Хususiy   aksiyalarni   sotib   olish
bo’yicha to’lanmalar
   
Qarzga   olingan
mablag’lar tushumi  Qarzlarning qaytarilishi 
Aksionerlarga   dividendlar   to’lash   va
kapitalning   boshqa   ko’rinishdagi
taqsimlanishi
Moliyalashtiriladigan   ijara   bilan
bog’liq   bo’lgan   majburiyatlar   bo’yicha
to’lovlar
Pul   oqimlari   to’grisidagi   hisobotda   quyidagi   moddalar   o’z   aksini   topadi:
«Mahsulot  (tovar, ish va  xizmat)  larni  sotishdan  kelib tushgan pul  mablag’lari»
(010–satr.)   moddasida   yuklab   yuborilgan   mahsulot   (tovar,   ish   va   xizmat)   lar
uchun   hisobot   davrida   korxonaning   bankdagi   hisob   –   kitob   schyotiga   va
kassasiga tushgan mablag’lar ko’rsatiladi. 
«Material,   tovar   va   xizmatlar   uchun   mol   yetkazib   beruvchilarga   to’langan
pul mablag’lari» (020-satr.)moddasida uzoq muddatli aktivlarni sotib olish uchun
to’lanmalardan   tashqari,   materiallar,   tovarlar,   ish   va   xizmatlar   uchun   mol
yetkazib beruvchilarga to’langan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi 
«Хodimlarga   va   ular   nomidan   to’langan   pul   mablag’lari»   (030–satr.)
moddasida   pul   mablag’larining   quyidagi   maqsadlar   uchun   sarflanishi
ko’rsatiladi:   xodimlarga   to’langan   mehnat   haqi,   mukofotlar,   maqsadli   davlat
fondlariga   to’lanmalar,   budjetga   daromad   solig’i   to’lash;   kasaba   uyushmasiga
ajratmalar,   aliment   to’lovlari,   turar   joy   fondiga   to’lovlar,   xodimlarga   berilgan
bank kreditlari  bo’yicha to’lovlar  va shunga  o’xshagan  xodimlarga va xodimlar
nomidan kassadan va bankdagi schyotlardan to’lanadigan boshqa pul mablag’lari
aks ettiriladi.
«Operatsion   faoliyatning   boshqa   pul   tushumlari   va   to’lovlari»   (040-satr.)
moddasining «chiqim» degan xonasida olingan royalti, turli rag’batlantirishlar va
boshqa daromadlar, savdo korxonalari bilan tuziladigan bitimlar bo’yicha olingan
komission yig’imlar aks ettiriladi.
   
«Jami   operatsion   faoliyatning   sof   pul   kirimi/chiqimi»   (050-satr.)   modd.
Plus, minus, alomatlariga qarab 010,020,030,040-satrlar yig’indisi ko’rsatiladi.
«Asosiy   vositalarni   sotib  olish   va  sotish»   (060-satr.)  moddasining   «Kirim»
ustunida   turli   asosiy   vositalarni   sotishdan   tushgan   mablag’lar   summasi,
«Chiqim»   ustunida   mol   yetkazib   beruvchilarga   xarid   qilingan   asosiy   vositalar
uchun to’langan summa ko’rsatiladi.
«Nomoddiy   aktivlarni   sotib   olish   va   sotish»   (070-satr.)   moddasining
«Chiqim» ustunida mol yetkazib beruvchilarga xarid qilingan nomoddiy aktivlar
uchun   to’langan   summasi,   «Kirim»   ustunida   nomoddiy   aktivlarni   sotishdan
tushgan mablag’lar summasi ko’rsatiladi.
Uzoq   va   qisqa   muddatli   investitsiya larni   sot ib   olish   va   sot ish»   (080-satr.)
moddasining «Chiqim» ustunida birjada to’langan komission xarajatlar va foizlar
qo’shilgan holda  qimmatli qo g’ ozlar  va boshqa investitsiya instrumentlarini sotib
olish   uchun   to’langan   pul   mablag’lari   summasi,   «Kirim»   ustuni da   qimmatli
qo g’ ozlar   va   boshqa   investitsiya   instrumentlarini   sotishdan   tushgan   pul
mablag’lari  aks ettiriladi.
«Investitsion   faoliyatning   boshqa   pul   tushumlari   va   to’lovlari»   (090-satr.)
moddasining «Chiqim» ustunida boshqa investitsion faoliyat bo’yicha to’langan
summa, «Kirim» ustunida – olingan pul mablag’lari ko’rsatiladi.
«Jami   investitsion   faoliyatning   sof   pul   kirimi/chiqimi»   (100-satr.)
moddasida   060,   070,   080,   090-satrlarning   plus   bilan   yozilgan   summalarini
jamlab   «Kirim»   ustunida,   minus   bilan   yozilgan   summalarini   jamlab   «Chiqim»
ustunida ko’rsatiladi.
«Olingan   va   to’langan   foizlar»   (110-satr.)   moddasining   «Kirim»   ustunida
olingan, «Chiqim» ustunida to’langan foizlar summasi ko’rsatiladi. 
«Olingan   va   to’langan   dividendlar»   (120-satr.)   moddasining   «Kirim»
ustunida   olingan,   «Chiqim»   ustunida   to’langan   dividendlar   summasi   aks
ettiriladi. 
Aksiyalarni   chiqarishdan   yoki   xususiy   kapital   bilan   bog’liq   boshqa
instrumayentlardan kelgan pul tushumlari» (130-satr.) moddasida xususiy kapital
   
bilan   bog’liq   hisobot   davrida   chiqarilgan   (sotilgan)   aksiyalar   yoki   boshqa
instrumentlar   bo’yicha   aksionerlardan   tushgan   pul   mablag’lari   summasi   aks
ettiriladi. 
«Хususiy   aksiyalar   sotib   olingandagi   pul   to’lovlari»   (140-satr.)   moddasida
keyinchalik tarqatish yoki bekor qilish uchun korxonada turgan xususiy aksiyalar
bo’yicha egalariga to’langan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi 
«Uzoq   va   qisqa   muddatli   kredit   va   qarzlar   bo’yicha   pul   tushumlari   va
to’lovlari»   (150-satr.)   moddasining   «Kirim»   ustunida   hisobot   davrida   tushgan
kreditlar va qarzlar, «Chiqim» ustunida to’langan kreditlar va qarzlar ko’rsatiladi.
«Uzoq   muddatli   ijara   (moliyaviy   lizing)   bo’yicha   pul   tushumlari   va
to’lovlari»   (160-satr.)   moddasining   «Chiqim»   ustunida   ijara   (lizing)   ga
beruvchiga   to’langan   summa,   «Kirim»   ustunida   –   ijara   (lizing)   ga   oluvchidan
tushgan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi
«Moliyaviy   faoliyatning   boshqa   pul   tushumlari   va   to’lovlari»   (170-satr.)
moddasining   «Chiqim»   ustunida   boshqa   moliyaviy   faoliyat   bo’yicha   to’langan,
«Kirim» ustunida olingan pul mablag’lari ko’rsatiladi
«Jami: moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi» (180-satr.) moddasida
110, 120, 130, 140, 150, 160, 170-satrlarning plyus  bilan  yozilgan summalarini
jamlab   «Kirim»   ustunida,   minus   bilan   yozilgan   summalarini   jamlab   «Chiqim»
ustunida ko’rsatiladi.
«Тo’langan   daromad   (foyda)   soli g ’i»   (190-satr.)   moddasida   to’langan
daromad (foyda) solig’i summasi ko’rsatiladi.  
«Тo’langan   boshqa   soliqlar»   (200-satr.)   moddasida   daromad   (foyda)
soliYoidan   tashqari   to’langan   soliqlar,   boj   to’lovlari   va   ularga   tenglashtirilgan
yig’im va ajratmalar summasi ko’rsatiladi.
«Jami to’langan soliqlar» (210-satr.) moddasida 190 va 200 satrlar summasi
aks ettiriladi.
«Jami   moliyaviy–xo’jalik   faoliyatining   sof   pul   kirimi/chiqimi»   (220-satr.)
moddasida   050,   100,   180,   210-satrlarning   plyus   bilan   yozilgan   summalarini
   
jamlab   «Kirim»   ustun ida,   minus   bilan   yozilgan   summalarini   jamlab   «Chiqim»
ustun ida ko’rsatiladi. 
«Yil boshidagi pul mablag’lari» (230-satr.) moddasida korxona balansining
320-satr 3- ustun ida ko’rsatilgan pul mablag’larini hisobga oladigan (5000, 5100,
5200, 5500, 5600, 5700) schyotlarning qoldiq summalari aks ettiriladi.
«Yil   oxiridagi   pul   mablag’lari»   (240-satr.)   moddasida   korxona   balanstning
320-satr 4- ustun ida ko’rsatilgan pul mablag’larini hisobga oladigan (5000, 5100,
5200, 5500, 5600, 5700) schyotlarining qoldiq summalari aks ettiriladi. 
«Chet   el   valutasidagi   pul   mablag’larining   harakati   to’g’risida   ma’lumot»
bo’limida hisobot davrida korxonaning valuta mablag’larini harakati ko’rsatiladi.
Valuta mablag’lari muomalalar sodir bo’lgan paytda, valuta mablag’larining
qoldiqlari   esa   hisobot   davrining   oxirgi   sanasiga   O’zbekiston   Respublikasi
Markaziy   bankining   belgilagan   kursi   bo’yicha   O’zbekiston   Respublikasi   milliy
valutasida aks ettiriladi.
« Yil   boshiga   qoldiq »   (250-satr)   moddasida   korxonaning   valuta   schyoti   va
kassasida hisobot davri boshiga qolgan valuta mablag’lari ko’rsatiladi.
«J ami valuta mablag’lari ning  tush umi» ( 26 0-satr )  moddasida 261, 262, 263,
264-satrlarda   ko’rsatilgan   valuta   mablag’lari ning   hisobot   davridagi   umumiy
tushumi aks ettiriladi.
«Jami   sarflangan   valuta   mablag’lari»   (270-satr)   moddasida   271   dan273-
gacha   satrlarda   ko’rsatilgan   korxona   tomonidan   turli   maqsadlarga   sarflangan
valuta  mablag’lari ning umumiy summasi aks ettiriladi.
« Yil   oxiridagi   qoldiq »   (280-satr)   moddasida   250+260-270   satr larning
ma’lumotlari   bo’yicha   aniqlanadigan   hisobot   yili   oxiriga   qolgan   korxonaning
valuta schyotlarida va kassasida turgan valuta  mablag’lari  summasi aks ettiriladi.
Хususiy   kapital   to’g’risidagi   hisobot   joriy   buxgalteriya   ma’lumotlariga
asosan tuzilib, unda tashqi va ichki foydalanuvchilar uchun muhim ko’rsatkichlar
mavjud.
   
Хususiy   kapital   to’g’risidagi   hisobot   ma’lumotlariga   asosan   korxonaning
bozor   faolligi   ko’rsatkichlarini   tahlil   qilish   mumkin.   Bu   ko’rsatkichlar
kompaniyaning aksiyalarini qiymati va daromadliligini ta’riflaydi.
1. Bir aksiyaga to’g’ri keladigan foyda (AF) quyidagicha aniqlanadi:
AF = Sof foyda – imtiyozli  aktsiyalar bo’yicha dividеndlar / Muomaladagi
oddiy aktsiyalar
Bu   ko’rsatkich   muomaladagi   bir   oddiy   aksiyaga   qancha   sof   foyda   to’g’ri
kelishini   ko’rsatadi.   Bu   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   eng   zaruriy
ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi.
2.   Aksiyaning   bozor   bahosi   bilan   bir   aksiyaga   to’g’ri   keladigan   foydaning
munosabati (BF) quyidagicha aniqlanadi:
BF  = Bir aktsiyaning bozor qiymati / AF
Bu   ko’rsatkich   kompaniyaning   bir   so’m   sof   foydasiga   aksionerlar   necha
so’m  to’lashga  roziligini   bildiradi.  Masalan,   «A» kompaniyasida   bu ko’rsatkich
10   bo’lib,   «B»   kompaniyasida   8   bo’lsa,   investorlar   «A»   kompaniyasining
investitsiya sifatini afzalroq baholaydi. Bu ko’rsatkich boshqa kompaniyalarning
bir   aksiyaga   to’g’ri   keladigan   foyda   dinamikasi   va   umumiy   bozor   dinamikasi
bo’yicha baholanadi.
3. Bir aksiyaning balans qiymati (ABQ) quyidagicha aniqlanadi:
ABQ  = Aktsion е r kapitalining qiymati – imtiyozli aktsiyalar / Muomaladagi
oddiy aktsiyalar
Bir   aksiyaning   balans   qiymati   buxgalteriya   hisobi   va   hisoboti
ma’lumotlariga   binoan   bir   oddiy   aksiyaga   to’g’ri   keladigan   korxonaning   sof
aktivlari qiymatini ko’rsatadi.
   
4.   Bir   aksiyaning   bozor   qiymati   bilan   balans   qiymatining   nisbati   uning
balans   qiymatiga   qaraganda   bozor   qiymati   qancha   ekanligini   ko’rsatadi   va   u
quyidagicha aniqlanadi:
B q   =  Bir aktsiyaning bozor  q iymati  /  Bir aktsiyaning balans  q iymati
5. Dividend daromad yoki dividend normasi quyidagicha aniqlanadi:
Divid е nddan   daromad   (haq.   qiymat   m е 'yori)   =   Bir   aktsiya   bo’yicha
divid е nd / bir aktsiyaning bozor qiymati
6.   Aksiyaning   daromadliligi   (AD)   muhim   ahamiyatga   ega   bo’lib,   u
quyidagicha aniqlanadi:
AD = D + ( S*  - S) / S,  bu yerda
D – aksiyaga egalik qilish davrida olingan dividend summasi,
S* - sotish narxi,
S – sotib olish narxi
7. Тo’lanadigan dividendlar ulushi (ТDU) quyidagicha aniqlanadi:
TDU   =   Bir   aktsiyaga   to’g’ri   kеladigan   dividеnd   /   Bir   aktsiyaga   to’g’ri
kеladigan sof foyda
Bu   ko’rsatkich   tahlilining   xususiyati   shundan   iboratki,   uning   «yaxshi»   va
«yomon»   darajasi   bo’lmaydi.   Lekin   buning   umumiy   ko’rsatkichi   1   dan
oshmasligi  kerak. Bu demak kompaniya dividend to’lash uchun yetarli darajada
foyda  olganligini  ko’rsatadi.  Agar  bu ko’rsatkich  1 dan oshib ketsa,  kompaniya
moliyaviy imkoniyatidan oqilona foydalanganmaganligini yoki zaxira kapitalidan
qarz   olganligini   ko’rsatadi.   Dividendlar   xususiy   kapitalni   kamaytiradi,   chunki
ular kompaniya tasarrufida qolgan sof foydadan to’lanadi.
   
   
III. Aksiyadorlik korxonasining iqtisodiyotdagi o`rni
2.1. Aksionerlik jamiyatlarining korporativ boshqaruvining   nazariy
asoslari
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo`lga kiritgach, iqtisodiy o`sishning
yuqori   sur`atlarini   hamda   jamiyatning   barqaror   rivojlanishini   ta`minlay   oladigan
ko`p ukladli iqtisodiyot va raqobat muhitini shakllantirishning huquqiy va tashkiliy
asoslarini   yaratish   ustuvor   vazifa   etib   belgilandi.   Shunday   vazifalardan   biri
korxonlarda   korporativ   boshqaruvni   shakllantirishda   iborat   edi   “Korporativ
boshqaruvning   asosiy   mazmuni   aksiyadorlik   jamiyatining   faoliyatga   jalb   etilgan
turli shaxslar mafaatlari muvozanatini o`rnatishdan iborat.” 2
Korporatsiya (lotincha   corporatio   –   birlashish) –   bu umumiy maqsadlarga
erishish,   birgalikda   faoliyat   ko`rsatish   uchun   birlashgan   va   huquqning   mustaqil
subyektini   –   huquqiy   shaxsni   tashkil   qilgan   jismoniy   va   huquqiy   shaxslar
birlashmasidir.
Korporativ   boshqaruvning   maqsadi   aksiyadorlik   jamiyatiga   jalb   qilingan   turli
shaxslar   guruhlari   (aksiyadorlar,   menieijerlar,   mehnat   shartnomasi   a`zolari,
mahalliy hokimiyat organlari, kredit beruvchi banklar, etkazib beruvchilar va h.k)
manfaatlarining   o`zaro   uyg`unligiga   rioya   etishdan   iborat.
Ma`lumki,  korporativ   boshqaruvning   vujudga  kelishi   mulkka   egalik  qilish   va   uni
bevosita   boshqarish   vazifalarining   bir-biridan   ajralib   chiqishiga   bog`liq.   Bunday
ajralish natijasida aksiyadorlik jamiyati faoliyatini bevosita boshqaruvchi yollanma
rahbar (menejer)ning ahamiyati oshadi.Pirovardida o`zaro munosabatlarda ishtirok
etuvchi turli guruhlar paydo bo`lib, ularning har biri o`z manfaatlarini ko`zlab ish
yuritadi.   Shu   munosabat   bilan   aksiyadorlik   jamiyatida   korporativ   boshqaruvning
bosh   vazifasi   jamiyatning   barcha   aktivlaridan   samarali   foydalanishdan   iborat
bo`ladi.
Korporativ   boshqaruvning   murakkab   va   ziddiyatli   tabiatini   e`tiborga   olib,
mamlakatimizda   aksiyadorlik   jamiyati   aksiyadorlari   uchun   korporativ
hamjamiyatining   har   xil   qatnashchilari   bilan   uning   faoliyatini   boshqaruvchi   turli
   
organlari   o`rtasidagi   kelishuvlar   va   ziddiyatlarni   hal   etish   mexanizmini
shakllantirish   muammosi   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.
Shu   munosabat   bilan   korporativ   xatti-harakat   mexanizmini   tartibga   soluvchi   turli
ko`rinishdagi kodekslar, xususan, aksiyadorlar manfaatlarini ta`minlash   masalalari ,
boshqaruvchining aksiyadorlik jamiyatining umumiy yig`ilishi oldida hisob berishi
masalalarini ifodalovchi qoidalar ishlab chiqilishi zarur.
Aksiyadork   jamiyatlari   korporativ   boshqaruvni   tashkil   etishda   kuzatuv
kengashining funksiyalari qo`yidagicha:
 har   bir   jamiyatda   kengash   maqsadi ,   vazifasi,   vakolati   va   javobgarligi
ta`riflangan   hamda   o`ziga   quyidagi   asosiy   qoidalarni   olgan   xujjatning   bo`lishi
tavsiya qilinadi:
 kengashning   o`zak   g`oyasi   –   jamiyat   va   uning   faoliyati   bilan
ishbilarmonlik   va   boshqa   o`zaro   munosabatlardan   holi,   mulk   egalari
(aksiyadorlar)   va   boshqa   manfaatdor   shaxslar   nomidan   nazorat   ishlarini   olib
boruvchi shaxslar guruhining shakllanishidir.
 kengashning   missiyasi   aksiyadorlar   qo`ygan   ulush   qiymatining
maksimal   o`stirilishidir.   Kengash   faoliyati   asosida   aksiyadorlar   maqsadlari   va
manfaatlari yotishi zarur.
 Kengashning   vazifasiga   aksiyadorlar   nomidan   Jamiyat   faoliyatiga
rahbarlik qilish va uning oliy menejerlari (Boshqaruv, Bosh direktor) faoliyatini
nazorat qilish kiradi.
To`g`ridan-to`g`ri   xorijiy   investitsiyalarni   keng   jalb   etish,   aksiyadorlik
jamiyatlari   faoliyatining   samaradorligini   tubdan   oshirish,   bo`lajak   investorlar
uchun   ularning   ochiqligi   va   jozibadorligini   ta`minlash,   zamonaviy   korporativ
boshqaruv uslublarini joriy qilish, korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlar
rolini kuchaytirish uchun qulay sharoitlar yaratadi.
Shularndan   kelib   chiqib,   quyidagilar   korporativ   boshqaruv   tizimini   yanada
rivojlantirishning asosiy yo`nalishlari etib belgilangan:
 xalqaro   tajribani   chuqur   tahlil   qilish   va   shu   asosda   zamonaviy
korporativ   boshqaruv   uslublarini   joriy   etish ,   ishlab   chiqarish,   investitsiya,
   
moddiy-texnik,   moliyaviy   va   mehnat   resurslaridan   foydalanish   samaradorligini
oshirish   chet   el   kapitali   ishtirokida   aksiyadorlik   jamiyatlarini   tashkil   etish ,
aksiyadorlik   jamiyatlariga   xorijiy   investitsiyalarni   keng   jalb   qilish   uchun   qulay
sharoitlar yaratish;
 eski   bo`linmalar   va   lavozimlarni   tugatish,   zamonaviy   xalqaro
standartlar va bozor iqtisodiyoti talablariga mos yangi bo`linma va lavozimlarni
joriy   etishni   inobatga   olgan   holda,   aksiyadorlik   jamiyatlarini   boshqarish
tuzilmasini   tubdan   qayta   tashkil   etish   aksiyadorlik   jamiyatlarini   strategik
boshqarish ,   boshqaruv   xodimlarining   samarali   faoliyatini   nazorat   qilishni
ta`minlashda aksiyadorlar, jumladan, minoritar aksiyadorlar rolini oshirish;
 aksiyadorlik   jamiyatlari   faoliyatlari   samaradorligini   oshirish   va
korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish;
 korporativ   boshqaruvning   ilg`or   uslublarini   joriy   etish   bo`yicha
tavsiyalar,   jumladan,   uzoq   muddatli   istiqbolda   rivojlanish   strategiyasi   va
vazifalari,   ichki   nazorat   tizimlari   va   ijro   organining   aksiyadorlar   hamda
investorlar   bilan   samarali   o`zaro   hamkorlik   mexanizmlarini   belgilash ;
aksiyadorlik   jamiyatlari   faoliyatining   ko`lami,   tarmoq   xususiyatlari   va
yo`nalishlarini inobatga olgan holda, namunaviy tashkiliy tuzilmani joriy qilish;.
 xalqaro   tajribani   chuqur   tahlil   qilish   va   shu   asosda   zamonaviy
korporativ   boshqaruv   uslublarini   joriy   etish,   ishlab   chiqarish,   investitsiya,
moddiy-texnik,   moliyaviy   va   mehnat   resurslaridan   foydalanish   samaradorligini
oshirish;
 chet   el   kapitali   ishtirokida   aksiyadorlik   jamiyatlarini   tashkil   etish,
aksiyadorlik   jamiyatlariga   xorijiy   investitsiyalarni   keng   jalb   qilish   uchun   qulay
sharoitlar yaratish;
 eski   bo`linmalar   va   lavozimlarni   tugatish,   zamonaviy   xalqaro
standartlar va bozor iqtisodiyoti talablariga mos yangi bo`linma va lavozimlarni
joriy   etishni   inobatga   olgan   holda,   aksiyadorlik   jamiyatlarini   boshqarish
tuzilmasini tubdan qayta tashkil etish;
   
 aksiyadorlik   jamiyatlarini   strategik   boshqarish,   boshqaruv
xodimlarining   samarali   faoliyatini   nazorat   qilishni   ta`minlashda,   aksiyadorlar
rolini oshirish;
 yetakchi   xorijiy   ta`lim   muassasalari   bilan   hamkorlik   asosida
boshqaruv   xodimlarini   tayyorlash   va   ularning   kasb   darajasini   oshirish,
shuningdek   aksiyadorlik   jamiyatlarida   rahbarlik   lavozimlariga   chet   ellik   yuqori
malakali menejerlarni jalb qilish.
O`zbekistonda   olib   borilayotgan   islohotlar   jarayonining   muhim
yo`nalishlaridan   biri   davlat   tasarrufida   bo`lgan   korxonalarni   aksiyadorlik
jamiyatlariga aylantirish orqali xususiylashtirish va yangi iqtisodiy munosabatlarga
xos   boshqaruv   mexanizmni   yaratishdir.   Ma`lumki,   korporativ   -   boshqaruv   bozor
iqtisodiyoti   qonunlari ,   talab   va   takliflari   asosida   tashkil   etiladigan   boshqaruv
usullaridan biridir.
Ishlab   chiqarish   darajasini   korporativ   asosda   rivojlantirish   O`zbekiston
Respublikasi  uchun yangi, o`rganilmagan muammo bo`lib uni o`rganishda xorijiy
davlatlarda   korporativ   boshqaruvni   tashkil   etish,   uning   jabhalari   va
mexanizmlarini,   korporatsiyalar   tashkiliy   tarkiblari,   boshqaruv   texnologiyasi,
strategik   rivojlantirish   va   korporativ   aksiyadorlar   mablag`larini   boshqarishni
tashkil   etish   sohalaridagi   mavjud   tajribalaridan   keng   foydalanishimiz   lozim.
Korporativ   boshqaruvning   samarali   natijasi   faqat   boshqaruvni   yaxshi   tashkil
qilinishi   bilangina   ta`minlanmaydi.   Korporativ   boshqaruvning   samarali   bo`lishi,
milliy   iqtisodiyotning   hozirgi   holatiga,   institutsional   boshqaruvni   tashkil   etish
darajasiga iqtisodiy va ijgimoiy holatdan kelib chiqqan holda takomillashtirilishiga
davlatni   bu   yo`nalishda   tutgan   siyosatiga   va   menejerlarning   boshqaruvni   tashkil
etish salohiyatlariga ko`p jihatdan bog`liqdir.
Korporativ   boshqaruvning   murakkab   va   ziddiyatli   tabiatini   e`tiborga   olib,
mamlakatimizda   aksiyadorlik   jamiyati   aksiyadorlari   uchun   korporativ
hamjamiyatining   har   xil   qatnashchilari   bilan   uning   faoliyatini   boshqaruvchi   turli
organlari   o`rtasidagi   kelishuvlar   va   ziddiyatlarni   hal   etish   mexanizmini
shakllantirish   muammosi   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Shu   munosabat   bilan
   
korporativ   xatti-harakat   mexanizmini   tartibga   soluvchi   turli   ko`rinishdagi
kodekslar,   xususan,   aksiyadorlar   manfaatlarini   ta`minlash   masalalari,
boshqaruvchining aksiyadorlik jamiyatining umumiy yig`ilishi oldida hisob berishi
masalalarini   ifodalovchi   qoidalar   ishlab   chiqilishi   zarur.Aksiyadorlik   jamiyati
faoliyatiga ana shunday kodekslarning tatbiq etilishi xorijda keng yo`lga qo`yilgan
bo`lib,   davlat   organlari   hamda   nohukumat   tashkilotlar   tomonidan   korporativ
xattiharakat   kodekslari,   korporativ   axloq   va   ishchanlik   aloqalari   masalalari
yuzasidan   uslubiy   qo`llanmalar   va   tavsiyalar   ishlab   chiqilgan.   Iqtisodiyotning
barqaror   ,rivojlanishini   taminlash   faqat   rivojlangan,   davr   talabiga   javob   bera
oladigan,   yuqori   darajada   madaniylashgan   boshqaruvga   asoslangan   korporativ
munosabatlarning   shakllanishiga   bog`liq.   Shuningdek   milliy   mentalitetga
asoslangan,   madaniylashgan   korporativ   munosabatlarni   shakllantirish   sobiq
totalitar, markazlashtirilgan byurokratik boshkqaruv tizimini tubdan o`zgartirish va
ishlab   chiqarish   faoliyatlarida   qatnashayotgan   mehnat   resurslarini,   mehnat   qilish
darajalarini , ularning ixtisosligi darajalarini e`tiborga olgan holda ijtimoiy himoya
qilishni amalga oshirilishi bilan xam bog`likdir. Korporativ mulkchilik, korporativ
boshqaruvning   rivojlanishi   korporativ   aksiyalar   narxlariga   ham   ta`lluqlidir.
Korporativ boshqaruvning asosiy vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
 samarali   tahlil,   joriy   va   strategik  boshqaruv   mexanizmini   yaratish   va
uning   ishini   ta`minlash,   boshqaruv   qarorlarni   qabul   qilish   va   jamiyat   faoliyati
ustidan nazoratni o`rnatish;
 barcha aksiyadorlar  (shu jumladan mayda va xorijiy aksiyadorlar)  ga
adolatli   munosabatni   hamda   barcha   aksiyadorlarning   ular   xuquqlari   buzilganda
samarali himoya usullaridan foydalanishi imoniyatlarini ta`minlash;
 Aksiyadorlik   jamiyatining   aksiyadorlari,   menejerlari,   xodimlari,
mijozlari, xamkorlari va etkazib beruvchilari, ya`ni manfaatdor shaxslari. davlat
va jamiyat manfaatlarini o`zaro muvofiqlashtirish orqali faoliyat olib boradi.
Aksiyadorlik   jamiyatida   boshqaruv   organi   rahbari   va   ijro   tarkibi   tanlovini
shunday   asosda   olib   borish   kerakki,   bunda   shaxsning   malakasi   ham,   fe`l   -   atvori
ham   uning   aksiyadorlik   jamiyati   strategik   vazifalarini   amalga   oshirish   bo`yicha
   
bajaradigan   ish   harakteriga   mos   bo`lishi   lozim.   Aksiyadorlik   jamiyatining   turli
toifadagi   rahbarlari,   etakchi   mutaxassislari   va   xodimlari   mehnatini   eng   yangi
texnologiyalarni,   shuningdek,   hisoblash   texnikasini   qo`llash   orqali   maksimal
darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish zarur. Boshqaruvning oliy va ijro
organlari, shuningdek, aksiyadorlik jamiyati menejeri va xodimlari o`z vazifalarini
bajarishida   bir-birini   amalda   takrorlashiga   yo`l   qo`ymaslik,   ayni   chog`da,   ular
o`zaro   bir-birini   almashtira   olishi   darajasining   yuksakligini   ta`minlash   muhimdir.
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   aksiyadorlik   jamiyatlarida   xo`jalik   yuritish
amaliyotida korporativ boshqaruvning keng tarqalganligi u yoki bu mamlakatning
ochiqlik hamda rivojlanish darajasini tavsiflovchi muhim ko`rsatgichlardan biridir.
Aksiyadorlik   jamiyatlarida   modernizatsiya   qilish   va   diversifikatsiya   qilish   kabi
tushunchalar avvalida aksiyadorlik jamiyatlariga ta’rif berish joizdir. Aksiyadorlar
jamiyati   –   daromad   topish   maqsadida   hissadorlik   tamoyiliga   binoan   uyushgan
sherikchilik   jamiyati   hisoblanadi.   Aksiyadorlar   jamiyati   boshqa   sherikchilik
korxonasidan   farqliroq,   muomalaga   nominal   qiymati   ko’rsatilgan   aksiyalar
chiqarish va uni sotish yo’li bilan tarqatish bunday jamiyatning moliyaviy negizini
tashkil   etadi.   Aksiya   egalari   dividend   shaklida   daromad   oladilar.   Aksiyadorlar
jamiyatining   ochiq   va   yopiq   jamiyat   shaklidagi   ko’rinishlari   bor:   Yopiq
aksiyadorlar jamiyati – aksiya egalari ma lum guruh, masalan, ta sischilarning o’ziʼ ʼ
bilan cheklanadi. Aksiyalar faqat ularning o’rtasida tarqatiladi. Ochiq aksiyadorlar
jamiyati   –   jamiyat   aksiyalari   erkin   sotiladi   va   sotib   olinadi,   aksiyadorlar   soni
cheklanmagan,   xohlagan   va   aksiya   olishga   puli   bor   yuridik   yoki   jismoniy   shaxs,
shu   jumladan,   ajnabiy   shaxslar   uning   a zosi   bo’la   oladi.  
ʼ Aksiyadorlar   jamiyati
pulni   bir   yerga   to ’ plab   biznesga   qo ’ yish   uchun   tuziladi .   Uning   tashkilotchilari
ta sischilar   deb   yuritiladi.   Ta sischi   firmalar,   banklar,   davlat   va   ayrim   fuqarolar	
ʼ ʼ
bo’lishi   mumkin.   Aksiyadorlar   jamiyatining   afzalligi   shundaki,   u   mayda   pulni
to’plab   yirik   pulga   aylantirish,   ya ni   kapital   bo’la   oladigan   pulga   aylantirishdan,	
ʼ
mayda   puldorlarning   pulini   ham   biznesga   qo’yishdan   iborat.   Aksiyadorlar
jamiyatini boshqarishning oliy organi – aksiyadorlar majlisi, so’ngra – direktorlar
kengashi   va   quyi   bo’g’ini   –   bo’linmalar   boshqarmasidan   iborat.   Aksiyadorlar
   
majlisi   aksiyadorlar   jamiyati   yillik   hisobotini,   nizomdagi   o’zgarishlarni,
daromadning   taqsimlanishini,   foyda-zarar   hisob-kitobini,   taftish   natijalari,
rahbarlarni   saylash   masalasini   ko’rib   chiqadi   va   tegishli   qarorlar   qabul   qiladi.
Dastlab   aksiyadorlar   jamiyati   17-asrda   paydo   bo’lgan,   hozir   keng   tarqalib,
ommaviy   tus   olgan.   O’zbekistonda   aksiyadorlar   jamiyati   bozor   islohotlari
davomida mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida
paydo   bo’ldi,   davlat   korxonalarini   aksiyadorlar   jamiyati   aylantirish   mulkiy
o’zgarishlarning   yo’nalishlaridan   biriga   aylanadi.   Islohotlarning   birinchi
bosqichida   yopiq   turdagi   aksiyadorlar   jamiyati   tashkil   topdi.   Uning   2-bosqichida
ochiq   turdagi   aksiyadorlar   jamiyati   shakllana   boshladi.   O’zbekistonda   1995-yilda
2255   ta,   1996-yilda   5500   ta   aksiyadorlar   jamiyati   ishladi.   O’zbekistonda
aksiyadorlar   jamiyati   nodavlat   sektoriga   kiradi.   Aksiyadorlar   jamiyati   mustaqil,
lekin ular davlat belgilagan qonun-qoidalar asosida ish ko’radi. Ularning faoliyati
O’zbekiston   Respublikasining   „Aksiyador   jamiyatlar   va   aksiyadorlarning
huquqlarini   himoya   qilish   to’g’risida“(1996.25.4)   qonuniga   binoan   olib   boriladi.
Aksiyadorlar   jamiyatini   diversijikatsiya   qilishda   shubhasiz   AJ   laridagi   samarali
tashkil   etilgan   korporativ   boshqaruv   yordamga   keladi.   Diversifikatsiya   (lot.
diversifi   catio   -   o zgarish,   xilma-xil   taraqqiyot)   -   korxona   (birlashma)larningʻ
faoliyati   sohalari   va   ishlab   chiqaradigan   mahsulotlari   turining   kengayishi,
yangilanib   turishi   degan   ma’nonii   anglatadi.   Aksiyadorlik   jamiyatlarida
diverisfikatsiya fenomenoni yuqori samaradorlikka erishish, iqtisodiy foyda olish,
bankrotlikka   barham   berish   maqsadlarda   amalga   oshiriladi.   Ilgari   bir   sohada
ixtisoslashgan   firmalarning   (sanoat,   q.   x.,   transport,   moliya   va   h.k.)   boshqa
iqtisodiyot   tarmoqlari,   xizmat   ko rsatish   sohalariga,   birinchi   navbatda,   yuqori	
ʻ
foyda   beradigan   sohalarga   kirib   borishi   ularning   xo jalik   faoliyati   sohalari   va	
ʻ
imkoniyatlarini   kengaytiradi.   Buning   natijasida   turli-tuman   tovarlar   ishlab
chiqaradigan,   xizmat   ko rsatadigan   hamda   ishlanmalar   bilan   band   bo lgan   keng	
ʻ ʻ
tarmoqli, ammo hamisha ham texnologik jihatdan o zaro bog lanmagan majmualar	
ʻ ʻ
(mas,   agrosanoat   majmui,   o rmonsanoat   majmui)   vujudga   keladi   va   bu   ishlab	
ʻ
chiqarish   diversifikatsiyasi   deyiladi.   Dunyo   mamlakatlarida   aksiyadorlik
   
jamiyatlarida va ko’p sonli korxona, sindikat, trestlarsa bu jarayoni 20-asrning 50-
y.lari  o rtalaridan rivojlana boshladi. Dastlab AQSH, Yaponiya, G arbiy Yevropaʻ ʻ
davlatlarida  bu   iqtisodiy   fenomenon   sanoat,   transport,   qurilish,   moliya   sohalarida
vujudga   keladi.   Shu   bois   bu   jarayon   xarakteri   mazkur   davlatlarning   ijtimoiy-
iqtisodiy omillari, shuningdek, boshqa davlatlarga tegishli bo lgan umumiy omillar	
ʻ
(ilmiy-texnika   inqilobi,   yuqori   foyda   uchun   kurash,   raqobat   kurashi,   texnik
taraqqiyotdan qolib ketmaslik va b.) bilan belgilanadi. Ular avvalo ko p daromadli,	
ʻ
tez   rivojlanadigan   sohalar   (mas,   elektronika,   kimyo)   bilan   shugullanadigan
aksiyadorlik   jamiyatlarida   faoliyat   boshlaydi.   Kompaniyalar   mahsulot   ishlab
chiqarish bilan birga, shu mahsulot uchun zarur bo lgan xom ashyoni ham o zlari	
ʻ ʻ
tayyorlashga   kirishadi.   Mablag larni   kam   daromadli   sohadan   tejab   ko p   foyda	
ʻ ʻ
beradigan   tarmoklarga   sarf   etadilar.   O zbekistan   xalq   xo jaligida   yangi   barpo	
ʻ ʻ
etilgan   sanoat   korxonalari   va   aksiyadorlik   jamiyatlarida   asosiy   mahsulot   turidan
tashqari   qo shimcha   mahsulotlar,   xalq   iste moli   tovarlari   ishlab   chiqarish   yo lga	
ʻ ʼ ʻ
qo yilgan.   Mamlakatimizda   sanoat   korxonalarini   va   aksiyadorlik   jamiyatlarini	
ʻ
modernizatsiya   qilish,   texnik   va   texnologik   qayta   jihozlash   borasida   amalga
oshirilayotgan   ishlar   hududlarda   ishlab   chiqarish   hajmi   va   sifatini   yuksaltirishga
xizmat   qilmoqda.   Aksiyadorlik   jamiyatlarida   mahsulotlarni   iste’molchi   va   bozor
talabiga   mos   holda   yaratish   va   ular   orqali   korxona   samaradorligini   oshirishga
erishish   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Iqtisodiyotimizga   kiritilayotgan
investitsiyalarning   yildan-yilga   o’sib   borishida   yurtimizdagi   mavjud   investitsion
sharoit va qulay investitsiya muhiti alohida ahamiyat kasb etayotganini ta’kidlash
joiz.   Bugungi   kunda   mamlakatimizni,   avvalo,   iqtisodiyotimizni   isloh   etish,
erkinlashtirish   va   modernizatsiya   qilish,   uning   tarkibiy   tuzilishini   diversifikatsiya
qilish borasida amalga  oshirilayotgan, har  tomonlama  asosli  va chuqur  o’ylangan
siyosat bizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta’siridan himoya qiladigan
korporativ boshqaruv bugungi kunda aksiyadorrlik jamiyyatlarini rivojlantirishning
asosiy   yo’llaridan   hisoblanadi.   Iqtisodiyotdagi   tarkibiy   islohotlarni   yanada
chuqurlashtirish, korxonalarning investitsion faoliyatini yanada jonlantirish, xorijiy
investitsiyalarni,   avvalo   to’g’ridan-to’g’ri   xorijiy   investitsiyalarni   keng   jalb   etish
   
va ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik   qayta   qurollantirish,   yangi   ish   o’rinlarini   shakllantirish   va   shu   asosda
milliy   iqtisodiyotimizni   barqaror   va   jadal   rivojlantirishni   ta’minlash   maqsadida
respublika   byudjetidan   katta   miqdorda   mablag’lar   ajratilmoqda.   modernizatsiya
atamasining   iazmuniga   to’xtaladigan   bo’lsak,   odatda   uni   texnika,   texnologiyaga
oid   tushuncha   deb   qaraladi.   Modernizatsiya   –   ob’ektni   yangilash,   yaxshilash,
takomillashtirish,   uni   yangi   talablar   va   me’yorlarga,   texnik   shartlarga,   sifat
ko’rsatkichlariga   muvofiqlashtirish,   asosan   bunda   mashina,   asbob   uskunalar,
texnologik   jarayonlar   modernizatsiyalanadi.   Jahon   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi
sharoitida   real   sektor   korxonalarini   va   aksiyadorlik   jamiyatlarini   qo’llab
quvvatlash   bilan   bir   qatorda   ularni   sog’lomlashtirish   tadbirlari   ham   muhim   o’rin
tutadi.   Zero,   uzoq   davr   mobaynida   sifatsiz   mahsulotni   ishlab   chiqarish,   eskirgan
texnika va texnologiya asosida zarar ko’rib ishlayotgan korxonalarni saqlab qolish
iqtisodiyotning sog’lomligiga jiddiy putur yetkazishi mumkin. Bunday aksyadorlik
jamiyatlarini   va   korxonalarni   bankrot   deb   e’lon   qilish   hamda   moliyaviy-xo’jalik
faoliyatini   tarkibiy   o’zgartirish   orqali   qayta   tuzish   bu   boradagi   eng   to’g’ri   va
samarali   yechim   hisoblanadi.   Bugungi   kunga   kelib   man   shu   yuqoridagi   ikkita
asosiy   iqtisodiy   fenomenonni   samarali   joriy   etishda   dunyo   miqyosida   keng
qo’llaniladigan   va   barcha   osonlik   bilan   tushunadigan   tushunchalardan   biri   shak-
shubhasiz   korporativ   boshqaruv   tushunchasidir.   “Korporativ   boshqaruv   oldindan
mavjud,   shuningdek   ushbu   atama   yangi   hamdir”   degan   gap   bejiz   emas.   Bunga
korporativ   boshqaruv   organlari   tomonidan   faoliyati   samarali   tashkil   etilib
kelinayotgan   yirik   aksiyadorlik   kompaniyalari,   transmilliy   korporatsiyalar   va
hokazolaming   milliy   va   jahon   iqtisodiyotidagi   o’rn   i   sabab   bolmoqda.   Shundan
kelib   chiqqan   holda   dunyoning   deyarli   barcha   mamlakatlarida,   xususan
mamlakatimizda   ham   korporativ   boshqaruv   tizimini   samarali   tashkil   etish
masalasiga   jiddiy   e’tibor   qaratilib   kelinmoqda.   Keltirilayotgan   jihatlar   sabab
korporativ   boshqaruvning   iqtisodiy   mohiyati,   uning   maqsad   va   vazifalarini   to'gri
anglash   maqsadga   muvofiq.   Korporativ   boshqaruvning   iqtisodiy   mohiyati   uzoq
yillardan   buyon   o'rganilib   kelinmoqda   va   bu   borada   tadqiqotchilarning   flkrlari
   
xilma-xilligiga   guvoh   bo'lish   mumkin.   “Korporativ   boshqaruv   -   korporatsiya
mulkdorlarining   korporatsiya   kapitalini   shakllantirishga,   undan   foyda   olish
maqsadida yanada samarali foydalanishga hamda olingan daromadlami korporativ
munosabatlarning   barcha   ishtirokchilari   o'rtasida   adolatli   taqsimlashga   qaratilgan
strategik   muhim   qarorlarni   belgilash,   ta’riflash   va   qabul   qilishga   doimiy   va   real
ta’sirini   ta’minlashdagi   ongli,   bevosita   ishtirokidir”,   deb   izohlanadi.   Tashkiliy
huquqiy   shakl   sifatida   korporatsiyalar   barcha   mamlakatlarda,   jumladan
O'zbekistonda   ham   keng   hajmda   qo’llanilmaydi.   Shu   nuqtayi   nazardan
korporatsiyalar,   kompaniyalar,   aksiyadorlik   jamiyatlari,   mas’uliyati   cheklangan
jamiyatlari   va   boshqalarni   umumlashtirgan   holda   korporativ   tuzilma   tushunchasi
bilan ifodalanadi.
2.2. Aksionerlik jamiyatlarida korporativ munosabatlarni tashkil etishning
o'ziga xos xususiyatlari
O`zbekistonda   mustaqillikning   dastlabki   yillaridan   boshlab   amalga
oshirilayotgan   iqtisodiy   islohotlarning   asosiy   negizini   mulkni   davlat   tasarrufidan
chiqarish   va   uni   xususiylashtrish   tashkil   etadi.   Uning   maqsadi   -   bozor
iqtisodiyotining   vujudga   kelishi   uchun   zarur   bo`lgan   asosiy   sharoitlarni   yaratish
(xususiy mulk institutini shakillantirish, iqtisodiy va huquqiy bazani hamda ularsiz
iqtisodiyotnig   xususiy   sektori   faoliyat   ko`rsata   olmaydigan   institutsional
tuzilmalarni   barpo   etish)   dan   iborat.   Aksiyadorlik   jamiyatlari   bugungi   kunda
mamlakat   iqtisodiyotining   ko`plab   sohalarida   etakchi   mavqeni   egallagani   holda,
keng   tarqalgan,   boshqaruv,   kuzatuv   va   ijro   organlari   orqali   korporativ
munosabatlarga   faol   kirishadigan   yuridik   shaxslar   hisoblanadi.   Aksiyadorlik
jamiyatlari   dastlab   XVII   asrda   Evropada   dengiz   orqali   savdo-sotiq   sohasida
faoliyat   yuritgan   mulkdorlar   o`rtasida   tashkil   etilgan.   Aksiyadorlik   jamiyatlari
faoliyatiga   doir   huquqiy   normalar   ilk   bor   1808   yilda   Frantsiya   savdo   kodeksida
belgilangan.
   
Mazkur   faoliyatning   qonuniy   negiziga   ko`ra   mamlakatimizda   bunday
jamiyat   yuridik   shaxsni   ta`sis   etish   yoki   qayta   tashkil   etish   (qo`shib   yuborish,
bo`lish,   ajratib   chiqarish,   o`zgartirish)   yo`li   bilan   tashkil   etilishi   mumkin.
Jamiyatni ta`sis etish yo`li bilan tashkil etish muassislarning qaroriga ko`ra amalga
oshiriladi.5
Aksiyadorlik   jamiyat   yuridik   shaxsni   ta`sis   etish   yoki   qayta   tashkil   etish
(qo`shib yuborish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi
mumkin. Jamiyatni ta`sis etish to`g`risidagi qaror ta`sis yig`ilishi tomonidan qabul
qilinadi. Jamiyat bir muassis tomonidan ta`sis etilgan taqdirda jamiyatni ta`sis etish
haqidagi   qaror   shu   muassis   tomonidan   yakka   tartibda   qabul   qilinadi.Jamiyatning
muassislari   uni   tashkil   etish   to`g`risida   o`zaro   ta`sis   shartnomasini   tuzadilar,
shartnomada   ularning   jamiyatni   ta`sis   etishga   doir   birgalikdagi   faoliyatni   amalga
oshirish   tartibi,   jamiyat   ustav   fondining   (ustav   kapitalining)   miqdori,   muassislar
o`rtasida   joylashtirilishi   lozim   bo`lgan   aksiyalarning   turlari,   ular   uchun
to`lanadigan   haqning   miqdori   va   uni   to`lash   tartibi,   muassislarning   jamiyatni
tashkil   etishga   doir   huquq   va   majburiyatlari   belgilanadi.   Jamiyatni   ta`sis   etish
to`g`risidagi   qaror   muassislarning   ovoz   berish   natijalarini   hamda   jamiyatni   ta`sis
etish,   uning   ustavini   tasdiqlash,   jamiyatning   boshqaruv   organlarini   shakllantirish
masalalari yuzasidan muassislar qabul qilgan qarorlarni aks ettirishi kerak.
Jamiyatni   ta`sis   etish,   uning   ustavini   tasdiqlash   to`g`risidagi   va   muassis
tomonidan   jamiyatning   aksiyalari   haqini   to`lash   uchun   kiritilayotgan   qimmatli
qog`ozlarning,   o`zga   mulkiy   huquqlarning   yoki   pulda   ifodalanadigan   bahoga   ega
bo`lgan   boshqa   huquqlarning   pulda   ifodalangan   bahosini   tasdiqlash   haqidagi
qarorlar   muassislar   tomonidan   bir   ovozdan   qabul   qilinadi.   Chet   ellik   investorlar
ishtirokidagi   jamiyatni   tashkil   etish   O`zbekiston   Respublikasining   qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Davlat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati etib o`zgartirilayotganda aksiyadorlik
jamiyatini   ta`sis   etish   to`g`risidagi   qaror   davlat   mulkini   tasarruf   etishga   vakolatli
organ   tomonidan   qabul   qilinadi.   Jamiyat   muassislari   va   aksiyadorlarining   soni
cheklanmaydi.
   
Jamiyatni   tashkil   etish   to`g`risidagi   ta`sis   shartnomasini   imzolagan   yuridik
va jismoniy shaxslar jamiyatning muassislari (muassisi) deb e`tirof etiladi.
Agar   qonunda   O`zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   yoki   O`zbekiston
Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   qarorida   boshqacha   qoida   belgilanmagan
bo`lsa,   davlat   organlari   jamiyatning   muassislari   (aksiyadorlari)   bo`lishi   mumkin
emas.6
Jamiyat   muassislari   jamiyatning   tashkil   etilishi   bilan   bog`liq   majburiyatlar
yuzasidan   jamiyat   davlat   ro`yxatidan   o`tkazilguniga   qadar   javobgar   bo`ladi.
Jamiyat   muassislarning   jamiyatni   tashkil   etish   bilan   bog`liq   majburiyatlari
yuzasidan   muassislarning   harakatlari   keyinchalik   aksiyadorlarning   umumiy
yig`ilishida ma`qullangan taqdirdagina javobgar bo`ladi.
Davlat   tashkiloti   aksiyadorlik   jamiyati   etib   o`zgartirilayotganda   davlat
mulkini   tasarruf   etishga   vakolatli   organ   jamiyatning   muassisi   bo`ladi.   Jamiyat
muassislari   o`rtasida   aksiyalarni   taqsimlash   ta`sis   hujjatiga   muvofiq   amalga
oshiriladi.
Ta`sis yig`ilishi: jamiyatni ta`sis etish to`g`risida qaror qabul qiladi va uning
ustavini   tasdiqlaydi;ta`sis   etish   jarayonida   muassislar   tomonidan   tuzilgan
shartnomalarni   tasdiqlaydi;muassislar   tomonidan   aksiyalar   haqini   to`lash   tartibini
belgilaydi;chiqariladigan   aksiyalarning   turlarini   va   sonini   belgilaydi;   jamiyatning
kuzatuv   kengashini,   taftish   komissiyasini   (taftishchisini)   saylaydi;   jamiyatning
ijroiya organini tuzadi (saylaydi, tayinlaydi).
Ta`sis   yig`ilishida   ovoz   berish   muassislar   kiritadigan   ulushlarga   muvofiq
o`tkaziladi.   Ta`sis   yig`ilishi   qarorlarni   oddiy   ko`pchilik   ovoz   bilan   qabul   qiladi,
bundan   ta`sis   shartnomasini   o`zgartirish   to`g`risidagi   qarorlar   qabul   qilinadigan
hollar mustasno bo`lib, buning uchun barcha muassislarning roziligi talab etiladi.
Ta`sis   yig`ilishining   qarorlari   jamiyatning   barcha   muassislari   tomonidan
imzolanadigan bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi.
Davlat   tashkilotini   aksiyadorlik   jamiyati   etib   o`zgartirish   davlat   mulkini
tasarruf   etishga   vakolatli   organ   tomonidan   qabul   qilinadigan   qaror   asosida   ta`sis
   
yig`ilishini   o`tkazmasdan   amalga   oshiriladi.   Bir   muassisdan   iborat   bo`lgan
jamiyatda ta`sis yig`ilishi o`tkazilmaydi.
Ustav   jamiyatning   ta`sis   hujjati   bo`lib,   unda   quyidagi   ma`lumotlar   bo`lishi
kerak:
jamiyatning   to`liq   (agar   bo`lsa   qisqartirilgan)   firma   nomi,   joylashgan   eri
(pochta manzili) va elektron pochta manzili;
faoliyatining sohasi (asosiy yo`nalishlari) va maqsadi;
ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori;
jamiyat aksiyalarining soni, nominal qiymati, turlari (oddiy, imtiyozli);
jamiyat   boshqaruvining   tuzilmasi,   jamiyat   kuzatuv   kengashining,   taftish
komissiyasining   va   ijroiya   organining   a`zolari   soni,   bu   organlarni   shakllantirish
tartibi, ularning vakolatlari.
Jamiyat   ustavida   jamiyatning   ustav   fondidagi   (ustav   kapitalidagi)   bitta
aksiyadorga tegishli bo`lgan ulushning eng ko`p miqdoriga cheklovlar belgilanishi
Davlat   tomonidan   jamiyatni   boshqarishda   ishtirok   etishga   bo`lgan   maxsus
huquq (oltin aksiya) joriy etilayotgan jamiyat ustavida davlatning mazkur maxsus
huquqdan foydalanishi to`g`risidagi qoidalar ko`rsatilishi kerak.
Jamiyatni tashkil  etishning qonunda belgilangan tartibini buzish yoki uning
ustavi   qonunga   muvofiq   emasligi   davlat   ro`yxatidan   o`tkazishni   rad   etishga   olib
keladi.   Jamiyatni   tashkil   etish   maqsadga   muvofiq   emas   degan   vajlar   bilan   uni
davlat   ro`yxatidan   o`tkazishni   rad   etishga   yo`l   qo`yilmaydi.   Davlat   ro`yxatidan
o`tkazishni   rad   etish,   shuningdek   ro`yxatdan   o`tkazish   muddatlarining   buzilishi
ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin.
Jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan sanadan e`tiboran ko`pi bilan uch oy
muddatda   aksiyadorlarning   umumiy   yig`ilishi   to`g`risidagi,   jamiyatning   kuzatuv
kengashi,   ijroiya   organi   haqidagi   (tegishincha   direktori,   boshqaruvi,   ishonchli
boshqaruvchi   to`g`risidagi)   va   taftish   komissiyasi   (taftishchisi)   to`g`risidagi
ularning   faoliyat   tartibini,   huquq   va   majburiyatlarini,   shuningdek   jamiyatning
mazkur   organlari   tomonidan   qarorlar   qabul   qilish   tartib-taomilini   belgilovchi
   
nizomlarni   tayyorlashi   hamda   aksiyadorlarning   umumiy   yig`ilishida   tasdiqlashi
shart.
Aksiyadorlik   jamiyatini   boshqarish   –bu   uning   ishtrokchilarining   o`zaro
hamkorlik   qilish   mexanizmi   yoki   tizim   va   ular   yordamida   ishtirokchilar   o`z
manfaatlarini   namoyon   qiladigan   usullardir.   Biroq   ushbu   tizim   mulkchilikning
boshqa   shaklidagi   korxonalarni   boshqarishdan   farq   qiladi,   chunki   aksiyadorlik
jamiyatining   mol-mulki   ko`pchilik   aksiyadorlarning   ulushlaridan   hosil   bo`ladi.
Aksiyadorlik jamiyatini boshqarish tizimi jamiyat faoliyatining asosiy vazifalarini
hal   etishda   aksiyadorlarning   xohish-istaklari   bildirilishini   nazarda   tutadi.   U
mulkdorning fikrini bayon etadi va ularning manfaatlarini himoya qiladi7.
Aksiyadorlik   jamiyati   (korporatsiya)   investorlar   (aksiyadorlar)   kapitalini
birlashtirish   yo`li   bilan   tashkil   qilinadigan   hamda   o`z   aksiyadorlari   foydasi
manfaati   yo`lida   tadbirkorlik   faoliyatini   amalga   oshiradigan   tijorat   tashkilotining
tashkiliyhuquqiy shaklini bildiradi.
Shuningdek,   aksiyadorlik   jamiyatida   iqtisodiy   faoliyatning   shart-sharoitlari
shaffof bo`lishi, boshqaruvchilar va boshqa ijro etuvchi xodimlarning aksiyadorlar
oldida   tegishli   ravishda   hisob   berib   turishlarini   ta`minlash   maqsadga   muvofiq.
Mulkdorlar   (aksiyadorlar)   ularning   aktivlaridan   samarali   foydalanilishi   hamda
foyda   adolatli   taqsimot   bo`yicha   kafolatga   ega   bo`lishi   zarur.   Ya`ni   aksiyadorlar
bo`sh   turgan   mablag`larini   ishlab   chiqarishga   yo`naltirish   natijasida   ma`lum
miqdorda   daromad   olishi   maqsadga   muvofiq.   Aksiyadorlar   qoldiq   mulk   egalari
sifatida   o`z   zimmalariga   olayotgan   tavakkalchilik   xatari   evaziga   muayyan
kafolatlangan  haqhuquqlarga ega bo`lishlari  shart. Mulkka daxldorlik, aksiyalarni
o`tkazib berish huquqi, foydadan o`z ulushini  olish va muhim korporativ qarorlar
qabul qilinishida ishtirok etish huquqlarini shu jumlaga kiritish mumkin.
Aksiyadorlik   jamiyatida   boshqaruv   organi   rahbari   va   ijro   tarkibi   tanlovini
shunday   asosda   olib   borish   kerakki,   bunda   shaxsning   malakasi   ham,   fe`l-atvori
ham   uning   aksiyadorlik   jamiyati   strategik   vazifalarini   amalga   oshirish   bo`yicha
bajaradigan   ish   harakteriga   mos   bo`lishi   lozim.   Aksiyadorlik   jamiyatining   turli
toifadagi   rahbarlari,   etakchi   mutaxassislari   va   xodimlari   mehnatini   eng   yangi
   
texnologiyalarni,   shuningdek,   hisoblash   texnikasini   qo`llash   orqali   maksimal
darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish zarur. Boshqaruvning oliy va ijro
organlari, shuningdek, aksiyadorlik jamiyati menejeri va xodimlari o`z vazifalarini
bajarishida   bir-birini   amalda   takrorlashiga   yo`l   qo`ymaslik,   ayni   chog`da,   ular
o`zaro   bir-birini   almashtira   olishi   darajasining   yuksakligini   ta`minlash
muhimdir.Bunda   ularni   rag`batlantirishning   ijobiy   vositalari   (mukofotlash,
imtiyozli   aksiyalarni   ajratish,   xorijiy   safarlarga   malaka   oshirishga   yuborish   va
hokazolar)dan   faol   foydalanish   yaxshi   samara   beradi.Aksiyadorlik   jamiyatini
boshqarishdagi   tavakkalchilik   ustidan   nazoratni   kuzatuv   kengashi   a`zolari
tomonidan   chuqur   anglash   darajasi   mazkur   yo`nalishda   olib   borilayotgan
ishlarning tarkibiy qismi bo`lib qolishi zarur.
Ushbu   masalalarni   hal   etish   uchun   aksiyadorlik   jamiyatida   tavakkalchilik
darajasini   nazorat   qilishda   kuzatuv   kengashining   ahamiyati   bayon   etilgan
qoidalarni,   korporativ   boshqaruv   darajasini   baholash   mezonlarini,   korporativ
boshqaruvni   samarali   olib   borishga   qaratilgan   ichki   hujjatlarni   hamda   korporativ
boshqaruv   tizimida   tanglik   vaziyatlari   vujudga   kelganda   ko`riladigan   chora-
tadbirlar   taktikasini   ishlab   chiqish   va   tartibga   solish   talab   etiladi.Bu   borada
aksiyadorlik jamiyatlarini  qayta tashkil  etishda ularning joylashtirilish usullaridan
samarali foydalanishni yuzaga keltiradi
   
Xulosa
1. Boshqaruv   muammolari   murakkablashuvidagi   sifat   bosqichi   ko`p   sonli
aksiyadorlarga va murakkab tarkibga ega bo`lgan yirik kompaniyalar (aksiyadorlik
jamiyatlari,   xoldinglar,   moliya-sanoat   guruhlari)   ning   shakllanishi   natijasida   yuz
berdi.
Aksiyadorlik jamiyat  yuridik shaxsni  ta`sis etish yoki  qayta tashkil  etish (qo`shib
yuborish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi mumkin.
2. Jamiyatni   ta`sis   etish,   uning   ustavini   tasdiqlash   to`g`risidagi   va   muassis
tomonidan   jamiyatning   aksiyalari   haqini   to`lash   uchun   kiritilayotgan   qimmatli
qog`ozlarning,   o`zga   mulkiy   huquqlarning   yoki   pulda   ifodalanadigan   bahoga   ega
bo`lgan   boshqa   huquqlarning   pulda   ifodalangan   bahosini   tasdiqlash   haqidagi
qarorlar muassislar tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi.
Kompaniya   mulkdorlari   sifatida   mulkni   joriy   boshqarishda   bevosita   shaxsiy
ishtirok   etishdan   voz   kechgan   ipvestitsiya   va   pensiya   fondlari,   sug`urta
kompaniyalari   singari   yirik   sarmoyadorlar   paydo   bo`ldi.   Shuning   uchun
professional   yollanma   boshqaruvchilar   kompaniyalarni   boshqarishda   muhim   rol
o`ynay   boshladi.   Bundan   tashqari,   so`nggi   vaqtlarda   korporativ   mulkdan
foydalanish jarayonida mulkdori bo`lmagan, lekin u yoki bu tarzda unga aloqador
shaxslar   va   tashkilotlar   (kompaniya   xodimlari,   xududiy   hokimiyat   va   b.)   faol   rol
o`ynashga urinmoqda.
3.Korporativ boshqaruvning asosiy  mazmuni  aksiyadorlik  jamiyatining faoliyatga
jalb etilgan turli  shaxslar  mafaatlari muvozanatini  o`rnatishdan iborat. Korporativ
boshqaruvning   murakkab   va   ziddiyatli   tabiatini   e`tiborga   olib,   mamlakatimizda
aksiyadorlik   jamiyati   aksiyadorlari   uchun   korporativ   hamjamiyatining   har   xil
qatnashchilari   bilan   uning   faoliyatini   boshqaruvchi   turli   organlari   o`rtasidagi
kelishuvlar   va   ziddiyatlarni   hal   etish   mexanizmini   shakllantirish   muammosi
alohida ahamiyat kasb etadi.Zamonaviy korporatsiyalarda aksiyadorlar aksiyalarni
xarid   qilib,   mablag`larini   korporatsiya   ixtiyoriga   topshiradigan   va   ushbu
sarmoyadan   foydalanish   samaradorligi   bilan   bog`liq   xatarni   o`z   zimmasiga
oladigan   vaziyat   yuzaga   keldi.   Ayni   paytda,   aksiyadorlar   kompaniya   faoliyatini
   
joriy   boshqarish   vazifalarini   hal   etishda   qatnashmaydilar   va   tashqi   tashkilotlar
bilan   o`zaro   munosabatlarda   uni   namoyon   qilmaydilar.   Korporatsiyani   joriy
boshqarish   bo`yicha   qarorlarni   qabul   qilish   huquqi   aksiyadorlar   tomonidan
yollanma menejerlarga topshiriladi.
   
Тavsiya etilayotgan adabiyotlar
1. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуни.
1996 йил 30 август.
2. Сотволдиев А. Замонавий бухгалтерия ҳисоби. 3-том.  - Т.,  2004.
3. Каримов А ва бошқалар. Бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. «Шарқ» НМАКБТ. 
-Т., 2004, -591бет.
4. Бобожонов А., Жуманиёзов К. Молиявий ҳисоб. -Т., «Молия» нашриёти, 
2002, -672 бет.