Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024
742 SotishAl- Hakim at Termiziy asarlari manba sifatida
![Abdulloh Baraka Hakim at-Termiziy milodiy 820 yilda tavallud topib 112 yil
yashab 932 yilda vafot etgan, deb yozgan. Allomaning bolalik va yoshlik yillari
haqida manbalarda batafsil ma lumot berilmagan. "Tarjimai hol" iga ko ra, uʼ ʻ
sakkiz yoshidan boshlab diniy ilmlar bilan jiddiy shug ullangan, yigirma sakkiz
ʻ
yoshida esa Makkaga haj safariga jo nagan. Safardan qaytgach, Hakim at-Termiziy
ʻ
sufiylik yo lini tutgan: xilvatga ketib, nafsi, ammorani yengib, sufiyona risolalarni
ʻ
o rgangan. Uning otasi Ali ibn Hasan bilimdon muhaddis olim bo lgan, ilm izlab
ʻ ʻ
Bag dodga borgan, o sha davrning taniqli olimlari bilan xadisning turli masalalari
ʻ ʻ
borasida ilmiy munozaralarda faol ishtirok etgan. Volidai muhtaramasi hamda
tog asi ham hadisi nabaviyyaning durust bilimdonlari hisoblanishgan. Binobarin,
ʻ
Hakim at-Termiziy o z dunyoqarashiga ulkan ta sir ko rsatgan bilimli va ilmiy
ʻ ʼ ʻ
muhitda voyaga yetgan.
At-Termiziy qalamiga mansub asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelgan,
«Al-jomi‘» («Ja‘mlovchi»);
«Ash-shamoil an-nasaviya» («Payg‗ambarning alohida fazilatlari»);
«Al-ilal fi-l-hadiys» («Hadislardagi og‗ishishlar»);
«Risola fi-l-xilof va-l-jadal» («Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida
risola»); «At-tarix» («Tarix»);
«Kitob az-zuhd» («Taqvo haqida kitob»);
«Kitob ul-asmo va-l-kuna» («Ismlar va laqablar haqida kitob») kabi asarlar
shular jumlasiga kiradi.
Hakim Termiziy islomiy ilmlarning turli sohalarida ijod qilganlar. Qaysi
sohada ijod qilmasinlar, har narsaning tub mohiyatiga, yashirin hikmatiga yetib
borishga intilar edilar. Zero, borliqdagi hech narsa behikmat emasligini barchamiz
ham sezib turamiz, lekin ularni ko'p ham ko'ra olmaymiz. Hakim Termiziy esa har
narsada, u ilm bo'lsin yoki Alloh taolo bandalari uchun yaratgan ne'matlari bo'lsin,
ato etgan shariati bo'lsin, ularning barchasida ilohiy hikmatni
anglashga, tevarak-atrofda, bizni o'rab turgan dunyoning hikmatli jihatlarini o'zlari
anglab yetib, boshqalarni ham ularni ko'ra bilishga targ'ib etar edilar. Shuning
uchun ham alloma "al-Hakim", ya'ni "(borliqdagi] hikmatni anglagan zot" nomiga
5](https://docx.uz/documents/ba7a71b4-afde-4956-b45f-242343e1999c/page_5.png?v=1)
![musharraf bo'lganlar.
Hakim Termiziy yozgan asarlar.
Hakim Termiziy qalamiga mansubasarlar haqida yozgan mualliflar, uning
asarlarining soni haqida turli raqamlarni keltirganlar. Ba'zilarning fikrlariga ko'ra
uning asarlari soni to'rt yuztaga yaqin bo'lsa, yana boshqalar Hakim Termiziy
saksonta yoinki qirqta asar yaratganligi haqida yozgan. Jumladan, misrlik olim,
shayx Abdulfattoh Abdulloh Barakaning yozishicha, Hakim Termiziy to'rt yuzdan
ortiq asarlar yaratgan bo'lib, ulardan oltmishga yaqini 30 bizgacha yetib kelgan.
Eng muhimi, Hakim Termiziyning bizgacha yetib kelgan asarlari, ilmiy
merosining muhim qismi "Ma'rifati ahodis ar-Rasul"ni tashkil qiladi. Mana shu
asarlaridan, eng avvalo, payg'ambar alayhissalomning hadislariga bag'ishlangan
"Navodir al-usul fi Rasul" ("Rasululloh hadislarini bilishda nodir usullar"] nomli
asarini aytish kerak. Bu asar, shuningdek, "Salvat alorifiyn va bo'ston al-
muvahhadiyn" ("Oriflar ovunchog'i va Allohning yagonaligiga ishonuvchilar
bo'stoni") deb ham ataladi. Hijriy 1294 (1876)-yilda Istanbulda chop etilib, o'zi
tanlab olgan 31 291 hadisdan iborat ushbu kitobda Hakim Termiziy o'z
qarashlarini mufassal holda sharhlagan. Ushbu asarning bir qo'lyozma nusxasi
O'zbekiston musulmonlari idorasining kutubxonasida saqlanadi. Hakim Termiziy
asarlarining aksariyati qo'lyozma holda ja honning yirik shaharlaridagi
qo'lyozmalar xazinalarida saqlanadi. Jumladan, Parij milliy kutubxonasida
quyidagi asarlarning qo'lyozmalari mavjud: "Kitob ussalot va maqosiduhu"
("Namoz va uning maqsadlari ), "Kitobu-1- -hajj va asrorihi" ("Haj va uning‖
sirlari"), "Kitobu-l-ihtiyotot" 32 ("Ehtiyotkorlik yo'llari }, "Kitobu-l-juma al-lozim
‖
ma'rifotiho ("Bilish lozim bo'lgan jumlalar }, "Kitobu-l-furuq va man'attaroduf
‖ ‖ ‖
("Farqlar va tarodif (ketma-ketlikni)ni man qilish ), "Kitob haqiqat ul-odamiya
‖ ‖
("Insoniyat haqiqati to'g'risida kitob ), "Kitob urs al-muvahhidiyn ("Yakka
‖ ‖
Xudoga e'tiqod qilganlarning zavqi ), "Kitobu-1- a'zo va-n-nafs va yusammo
‖
kazolika g'avr ul-umur ("A'zolar va jon yoki ishlarning mohiyati haqida kitob ).
‖ ‖
Allomaning keyingi yillarda nashr etilgan asarlaridan tasavvufga oid ikki asarini
ko'rsatish mumkin. Ulardan biri ―Kitob haqiqat al-odamiya ('Tnsoniyat haqiqati
‖
6](https://docx.uz/documents/ba7a71b4-afde-4956-b45f-242343e1999c/page_6.png?v=1)
![Yana bir manba – eronlik fors olimi Mehdiy Bayoniy tomonidan 6 – jildlik
nashrga tayyorlangan “Ahvol va osori xo‘shnavison” asari 1345/1966 yili
Tehronda nashr etilgan. Asarning qimmatli jihati shundan iborat, ki muallif turli
fan sohasida o‘z zamonasida xizmat qilgan namoyandalar hayoti va faoliyatini
misol keltiradi, qisqacha tarjimai holi bilan o‘quvchini tanishtiradi. Boburiylar
hukmronligi davrida termiziy sayyidlardan Kashfiy Termiziy, Sayid Nizomiddin
Muhammad Ma’sum Termiziy, Fathiy Termizy, Sayid Ali Termiziy kabi
zotlarning ota-bobolari Hindiston va Pokiston o‘lkalariga ko‘chib borishganini
ishora qilib o‘tadi.
Termiz adabiy muhiti va namoyanadalar hayotini o‘rganishda muhim
manbalardan biri mashhur fors olimi Ahmad Gulchin Ma’oniyning “Korvon-hind”
6,885], asarini zikr etmasdan iloji yo‘q. Chunki asarda Akbarshoh saroyida ijod
qilgan termiziyning yirik vakillari bor. Unda mashhur Xattot Judoiy Termiziy Mir
Mansur Musavvir Termiziy, Sayyid Hoshim Termiziy kabi namoyandalar zikr
etilgani diqqatga sazovor.
Qozi G avsuddin Mustamand G uriy tomonidan yozilgan “Torixi muxtasariʻ ʻ
G o‘r” asarida termizlik shoirlardan Vazir Termiziy hayoti va faoliyatiga alohida
ʻ
to‘xtalib o‘tadi. Vazir Abu Bakr Termiziyni Muhammad Avfii Buxoroiy “Lubobu-
l-al-bob” asarida devoni sohibi bo‘lganligi ta’kidlaydi. Bu kishi 586/1190 yillari
atrofida hayot bo‘lib, o‘z devonini tartib bergan.
Muhammad Hodi Rizoqulixon Hidoyatning “Riyozu-l-orifin” asari ham
Termiz adabiy muhitini o‘rganishda muhim manbalardan sanaladi. Tazkirada
boshqa adabiy muhit vakillari bilan birgalikda Termizda ijod qilgan yoki asli
termizlik bo‘lgan ba’zi namoyandalar zikri keladi. Asarda termizlik tasavvuf
namoyandalari Hakim Termiziy, Varroq Termiziy va shoirlardan Fathiy Termiziy
hayoti va ijodidan namuna keltiradi. Adolat va donishmandlikda Fathiy
Termiziyni o‘z zamonasining peshvolaridan bo‘lganligini, irfoniy ma’nolarga boy
she’rlar yozilganini ta’kidlab o‘tadi. U kishidan muallif ikki ruboiy misol
kelitiradi:
میلست هب هار قشع ناج نتفای تسا
23](https://docx.uz/documents/ba7a71b4-afde-4956-b45f-242343e1999c/page_23.png?v=1)
![Abulhusayn Muhammad ibn Ishoq Karobiysiy Ruxshabuziy, Abulhasan Ali ibn
Raziyn Termiziy yoki Haraviy, Abu Sahl Termiziy, Ja’far ibn Ali Termiziy, Abu
Bakr Muhammad ibn Umar Hakim Varroq Termiziy Balxiy, Abu Bakr
Muhammad ibn Homid ibn Muhammad ibn Ismoil ibn Xolid Termiziy,
Abulmuzaffar Habbol ibn Ahmad Termiziy, Yusuf Xayyot Termiziy, Sayyid
Burhonuddin Muhaqqiq Termiziy kabi Termiziylar bevosita Termiz ilmiy-adabiy
muhiti bilan aloqasi bo‘lgan namoyandalardir.
Tadqiqotchi olim va mohir tarjimon Mirzo Kenjabek tomonidan “Termiz
tazkirasi” asarida asli Termizlik, yoki Termizda ijod qilgan 93 nafar olimlar,
shoirlar, muhaddislar, mufassirlar, mutakallimlar va mutasavvuf zotlarni sanab
o‘tadi. Tazkiraning yettinchi bobini muallif “Shoir va adib Termiziylar hamda
Chag‘oniylar” nomi ostida Adib Sobir Termiziy, Munjik Termiziy, Mavlono
Qudsiy Termiziy, Qatron ibn Mansur Termiziy, Abdulloh Termiziy, Muhammad
Solih Termiziy, Abu Abdulloh Muhammad Fozil Sayyid at-Termiziy, Xonzoda
Ali Termiziy, Abul-Hasan Ali al-Lahhom al-Harroniy, Abu Muhammad Hasan
al-Matroniy, Javhariy Zargar Termiziy, Jamoluddin Abu Bakr Xol at-Termiziy,
Mir Muhammad Taqi Termiziy, Tohir ibn Fazl Chag‘oniy Makkaniy. Abul-
Muzaffar Ahmad Chag‘oniy, Burqa’iy Chag‘oniy, Tahoriy, Ma’rufiy, Abul-
Husayn Muhammad ibn Muhammad al-Murodiy Buxoriy, Daqiqiy, Bade’iy
Balxiy, Farruxiy, Maseho Boysuniy, So‘fiy Hisoriy, Muhammad Yusuf Ma’yusiy
Xondizagiy tarjimai holi haqida ma’lumot berib o‘tadi. Bu kitob boshqa o‘zbek
tilidagi tazkiralardan farqli o‘laroq Muhammad Solih Kashfiy Termiziy haqida
birinchi marta qisqacha ma’lumot berilgani bilan e’tiborlidir. Muallif asarda
“Muhammad Solih Termiziy mohir xattotlardan bo‘lib, Kashfiy taxallusi bilan
she’rlar yozgan...” ligini ta’kidlab Hindistonda Boburiylar saroyida alohida
hurmat ehtiromga sazovor bo‘lganligini zikr etadi.
“Termizlik olimlar asarlarining jahon fondlaridagi qo‘lyozmalari” ], nomli
katalogi asarida Termizlik mutafakkirlar va shoirlarning dunyo kutubxonalarida
saqlanib kelayotgan minglab qo‘lyozma nusxalari haqida ma’lumot beruvchi
muhim manbalardan sanaladi. Ushbu kitobda tadqiqotimizning asosiy mavzusi
29](https://docx.uz/documents/ba7a71b4-afde-4956-b45f-242343e1999c/page_29.png?v=1)
Al- Hakim at Termiziy asarlari manba sifatida