Аl-Ya’qubiyning “Ta’rix” asari tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	148.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

103 Sotish

Аl-Ya’qubiyning “Ta’rix” asari tarixiy manba sifatida

Sotib olish

Аl-Ya’qubiyning “Ta’rix” asari tarixiy manba sifatida
MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................... ...... 4-6
I BOB. AL-YAQUBIYNING HAYOTI VA UNING MARKAZIY OSIYO
XALQLARI TARIXIDA TUTGAN О’RNI…. ………………………….. 7-16
1.1 Al-Ya’qubiyning hayoti va ijodi……………………...……………….... 7-11
1.2 О’rta Osiyo xalqlari tarixi о’rganishda Al-Ya’qubiyning tutgan
о’rni…………………………………………………………………...……. 12-16
II BOB. АL-YA’QUBIYNING “TARIX” ASARI TARIXIY MANBA
SIFATIDA........... …………………………………………… ...................... 17-25
2.1 Asarning yaratilish tarixi.......................................................................... 17-21
2.2 Al-Ya’qubiyning “Tarix” asarida keltirilgan muhim ma’lumotlar
tahlili........................................................ ...................................................... 22-25
XULOSA ................................................................................................... ... 26-27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО’YXATI ................................. 28 - 29
1

KIRISH
Xalqimizning asrlar sinovida yanada kuchayib, toblanib borgan mustahkam
irodasi, iymon-e’tiqodi nafaqat qadimiy ma’naviyatimiz, balki milliy o‘zligimizni
saqlab qolishga asos bo‘ldi. “Agar biz dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak,
boshqa xalqlar ham ozodlik va mustaqillikni qo‘lga kiritish, milliy tiklanish, o‘z
davlatchiligini, havas qilsa arziydigan fuqarolik jamiyatini mustahkamlash
jarayonida ana shunday fazilatlarga tayanib va suyanib, barcha sohalarda - bu
iqtisodiyot yoki ijtimoiy hayot bo‘ladimi, madaniyat, ta’lim-tarbiya va ilm-fan
bo‘ladimi — o‘zining beqiyos ichki qobiliyat va salohiyatini ishga solish, uni
ro‘yobga chiqarish hisobidan taraqqiyotga erishganini ko‘ramiz” 1
. Masalan,
A rab mamlakatlarini olaylik.
Ular nimaning evaziga uzoq davr mobaynida bu qadar rivojlanishga erisha
oldi? Bu o‘lkalarda mo‘l-ko‘l tabiiy xomashyo manbalari, mineral resurslar deyarli
yo‘q. Albatta, bu borada o‘sha paytda dunyoda mavjud bo‘lgan siyosiy omillar,
xalqaro vaziyatning ta’sirini inkor etib bo‘lmaydi. Lekin arab xalqi asrlar
davomida shakllanib, katta bunyodkor kuchga aylangan o‘ziga xos milliy
ma’naviyati hisobidan ham rivojlangani bugungi kunda hech kimga sir emas.
Shuning uchun Arab mamlakatlari haqida gap ketganda,taniqli ekspert va
mutaxassislar ham birinchi galda arab xarakteri, arablar tabiati degan iboralarni
tilga oladi. Tabiiyki, ular bu o‘rinda avvalo mazkur xalqlarga mansub ma’naviy
fazilatlarni nazarda tutadi. Ya’ni, bu xalqlarning ichki dunyosi va irodasi
ma’naviyat negizida yanada toblangan, kamolga yetgan. Bunday xulosaning
tasdig‘ini nafaqat mazkur arab davlatlari, balki boshqa mamlakat va xalqlar
misolida ham ko‘rish qiyin emas. Vijdon pokligi va bedorligi asrlar, zamonlar osha
inson ma’naviyatining tayanch ustunlaridan biri bo‘lib kelmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich
Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomli asarida shunday
yozadi:” O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi
yo‘q. Bu haqiqat tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan” 2
. O‘zbekistan Respublikasi
1
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq, 1998. – b.28.
2
Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. – b. 74.
2

istiqlolga erishishi natijasida jamiyatimizning barcha sohalarda tubdan o‘zgarishlar
amalga oshirilmoqda. Xususan, Vatanimiz tarixiga milliy vatanparvarlik nuqtai-
nazaridan qiziqish ortmoqda. Sovet mustamlakachiligi yillarida eng qadimgi
davrlardan to O‘zbekiston mustaqillika erishguniga qadar bo‘lgan tariximiz
soxtalashtirildi. Endilikda, ya’ni mustaqillik yillarida tarixshunosligimizda bir
qator amaliy ishlar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda
mamlakatimiz olimlari tomonidan qadimgi dunyo tarixidan boshlab, to hozirgi
kungacha bo‘lgan davr tarixi qaytadan o‘rganib chiqilib, unga xolisan yondashish
natijasida ko‘plab yangi tarixiy faktlar yaratilmoqda. Buning zamirida albatta
hukumatimiz tomonidan tarixga qaratilayotgan e’tibor ayniqsa yetakchi omil bo‘lib
xizmat qiladi. Nafaqat tarixchi olimlar balki ilm-fan sohasida ilmiy tadqiqot olib
borayotgan barcha soha hodimlariga hukumatimiz tomonidan kata e’tibor hamda
iqtisodiy tomonlama yordam ko‘rsatilmoqda. Kurs ishida Arab tarixshunos
olimlari, xususan Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda kata hissa qo‘shgan arab-
islom olimlari to‘g‘risida batafsil to‘xtalib o‘tishga harakat qilindi.Buning
natijasida o‘zim bilmagan ko‘plab yangi ma’lumotlarga ega bo‘ldim. Davr nuqtai
nazaridan kelib chiqib, har bir tarixiy hodisalarga tarixchi sifatida baho berishga
harakat qildim va bunga qisman erishdim.
Mavzuning dolzarbligi. O‘rta asrlar tarixini yoritib berish, va tarixiy
voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta
olamanki ilk o‘rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon
tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni
o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun
mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi.
Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada
uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar
olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy
3

yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida
keltirib o‘tdik.
Ishning maqsad va vazifalari. Har bir inson biron bir ishga kirishsa,
inson o‘sha olib boryotgan ishiga nisbatan o‘z oldiga maqsad va vazifalar
qo‘yib oladi. Jumladan, Arab-islom tarixchi olimlari to‘g‘risidagi manbaalarda
ushbu olimlarning hayot yo‘li, amalga oshirgan ishlari hamda tarix sohasini
rivojiga qo‘shgan hissalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar uchraydi. Biz mazkur kurs
ishimizda Markaziy Osiyo tarixini o‘rgangan Arab-islom olimlarining diyorimiz
tarixini o‘rganishda qo‘shgan hissalarini yoritib berishni asosiy maqsad qilib
qo‘yildi.
Ushbu kurs ishida:
- Arab islom tarixshunoslik maktabining vujudga kelishi;
- Arab tarixchi olimlarining ilm-fanga qo‘shgan ulkan hissasi;
- Arab islom tarixshunoslik maktabi yirik namoyondalarining hayoti, ilmiy
me’rosi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tahlil qilish kabi vazifalarni o‘z
oldiga maqsad qilib olindi.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini o‘rta
asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda nashrdan chiqqan
adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis
yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga qaratilgan.
Mavzuning o‘rganganlik darajasi. O‘rta asrlarda arab-islom tarixshunoslik
maktabida faoliyat yuritgan olimlarning ilmiy merosini ko‘plab tadqiqotchi olimlar
o‘rganishgan. Bular qatoriga: A.Doniyorov, A.Meds, G.Fuzailov, A.Madraimov,
B.Abduhalimov, F.Sulaymonova, Ch.H.Haskins, S.Hangtinton, V.Smirnova,
M.Rakitina va boshqa ko‘plab olimlarni misol qilishimiz mumkin.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim, xulosa, foydalanilgan
manba va adabiyotlar ro‘yxati hamda ilova qismidan iborat.(Jami 29 bet)
I BOB. AL-YAQUBIYNING HAYOTI VA UNING MARKAZIY OSIYO
XALQLARI TARIXIDA TUTGAN О’RNI
4

1.1 Al-Ya’qubiyning hayoti va ijodi
Yorqin musulmon sivilizatsiyasining asosiy yutuqlaridan biri uning boy
geografik adabiyoti edi. O‘sha davrning eng katta davlati – Bag‘dod xalifati
o‘zining ma’muriy idoralari orqali bo‘ysunuvchi va boshqa mamlakatlar haqida
ma’lumotga ehtiyoj sezardi. Bu esa geografiyaning turli yo‘nalishlar, jumladan,
tasviriy geografiyaning rivojlanishiga asosiy sabab bo‘ldi.
“Umuman olganda, — deb yozgan edi o‘rta asr arab geografiyasi haqida
I.Yu.Krachkovskiy, — arablarning geografik adabiyoti juda katta qiziqish
uyg‘otadi. Boy va xilma-xil, ilmiy ham, ommabop ham, texnik ham, afsonaviy
ham, qiziqarli va tarbiyaviy – u o‘sha davrda dunyoning hech bir burchagida
uchramaydigan ma’lumotlar majmuasini taqdim etadi. Bu adabiyot unga asos
solgan insonlarning iste’dodi, jasorati va fidoyiligi uchun sharafdir” 3
.
Shunday insonlardan biri IX asrda yashagan va xalifat hamda boshqa
ko‘plab hududlar tavsifini o‘z ichiga olgan “Kitob al-buldon” (“Mamlakatlar
kitobi”) asarini yozgan ilk arab geograf va tarixchilaridan Ahmad ibn Abu Ya’qub
ibn Ja’far ibn Vahb ibn Vodih al-Kotib al-Abbosi, ya’ni al-Ya’qubiy edi. Uning
ismi o‘rta asr arab manbalarida turlicha yozilgan. Ushbu kitobda al-Ya’qubiy
nomining birinchi nashriyotchilari – golland arabshunoslari M.Ya. de Gue (1831–
1909) va M.T. Xautsmadan (1851–1943) foydalanilgan variant asos qilib olindi.
Al-Ya’qubiyning hayoti haqida juda oz ma’lumot saqlanib qolgan. Uning
ismidan shuni anglash mumkinki, u ta’sirli davlat arbobi va shia mazhabining
e’tiborli vakillaridan biri bo‘lgan Vodihning avlodidan edi. Uning bobosi Ja’far
xalifa al-Ma’munning (813–833) nabirasi Muhammadning kotibi bo‘lib xizmat
qilgan. Bizning muallifimiz bolaligini Bag‘dodda, otasi – xizmatchi Abu
Ya’qubning uyida o‘tkazgan (u ehtimol pochta idorasida ishlagan). Al-Ya’qubiy
erta yoshdan davlat xizmatiga kirgan. Hayotining birinchi yarmida u xalifatning
shimoli-g‘arbiy qismida, ya’ni Armaniston (Arminiya) hududida turli hukmdorlar
3
Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В. Сидоренко. Изд-во
«Дальневосточного университета». Владивосток. 2004. – C .18.
5

va noiblar saroyida xizmat qilgan, keyin esa Xurosonda Tohiriylar saroyida
ishlagan va 873 yilda ularning qulashigacha shu yerda qolgan.
Uning “al-Kotib” – “yozuvchi” yoki “kotib” laqabi o‘sha davrda oliy
martabali mansabdor shaxsga ishora qilgan, ammo al-Ya’qubiy aynan qanday
lavozimda ishlagani noma’lum. Uning “al-Axbariy” laqabi esa uni yirik yozuvchi
va tarixiy yilnomalar tuzuvchisi sifatida tavsiflaydi, “al-Abbosi” laqabi esa uning
ajdodi Vodihning Abbosiylar sulolasiga aloqadorligini bildirgan.
Xurosonni tark etgach, al-Ya’qubiy biroz vaqt Hindistonda bo‘lib, keyin
xalifatning g‘arbiy qismida, Misrda paydo bo‘lgan (o‘sha paytda u yerni Tulinilar
sulolasi boshqarayotgan edi). Taxminan 880 yilda u Mag‘ribga sayohat qilgan va
Tohertda qisqa muddat yashagan. Keyinchalik u yana Misrga qaytgan va 897-yilda
yoki 907-yilning 6-avgustidan keyin vafot etgan.
Bag‘dod xalifati o‘zining siyosiy va iqtisodiy yuksalishi bilan birga ilm-fan
va san’atning gullab-yashnagan pallasini boshdan kechirgan bir davrda al-
Ya’qubiy ta’lim olgan. O‘sha yillarda intellektual doira vakillari bilan muloqot
qilish uning asosiy qiziqishlarini belgilab berdi: bu – geografiya va tarix edi.
Aynan o‘sha davrda qadimgi yunonlar ilmiy an’analari arab olimlari
tomonidan o‘zlashtirila boshlandi. Yunon ilmiy asarlarini tarjima qilish ishi hali
xalifa Horun ar-Rashid (786–809) hukmronligi davrida boshlangan edi.
Keyinchalik, al-Ma’mun (813–833) bu jarayonga rasmiy davlat maqomi berdi va
Bag‘dod ilmiy tarjimalar markaziga aylandi. Yunon tilidan suriyacha tarjima
qilingan matnlar arab olimlariga yunon ilmiy merosini tezroq o‘zlashtirish
imkonini berdi 4
.
Al-Ya’qubiy yunon olimlarining asarlari bilan tanish bo‘lgan, jumladan,
qadimgi yunon astronomi va geograf Ptolemeyning “Almagest” asari bilan.
Ptolemey asarining arab tiliga tarjima qilinishi arab ilm-fani tarixida yangi
bosqichni boshlab berdi. Al-Ya’qubiy o‘zining chuqur bilimlari va keng
4
Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir
N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005 . – B.36.
6

sayohatlari tufayli katta miqdordagi tarixiy va geografik ma’lumotlarni to‘plash
imkoniga ega bo‘ldi.
Al-Ya’qubiyning dastlabki muhim asari – u nomlanmagan bo‘lsa-da –
Xurosonda yozilgan bo‘lishi mumkin. Mashhur tarixchi al-Mas’udi bu asarni
«Abbosiylar tarixi» deb ataydi, M.Ya. de Gue esa uni “Jahon tarixi konspekti” deb
baholagan. Ushbu asar 1883 yilda Leydenda chop etilgan va 1969 yilda qayta
nashr qilingan.
Bu asarning birinchi jildi insoniyat tarixini payg‘ambar Odam davridan
Muhammad payg‘ambar davrigacha qamrab oladi. U Injil va apokrifik manbalarga
asoslangan holda Iso va havoriylarning tarixini yoritgan. Shuningdek, Ossuriya,
Hindiston, Makedoniya, Rim va Xitoy tarixi haqida ham ma’lumotlar berilgan.
Ikkinchi jild Muhammad payg‘ambar hayoti va xalifalar tarixiga
bag‘ishlangan. Unda har bir xalifaning hukmronligi alohida bo‘limlarda yoritilgan.
Ayniqsa, Ali avlodlariga alohida e’tibor berilgan bo‘lib, bu muallifning shia
e’tiqodiga mansub bo‘lishi bilan bog‘liq.
Bu asar arab geografik adabiyotida muhim o‘rin egallaydi. Kitob 889–891
yillarda Misrda yozilgan. Unda al-Ya’qubiy xalifat va unga yondosh mamlakatlar
haqida qimmatli ma’lumotlarni jamlagan.
Al-Ya’qubiy o‘z zamondoshi Ibn Xurdodbihdan farqli o‘laroq, bu asarga
yunon geografi Ptolemeyning yerning sharsimonligi haqidagi qarashlarini
kiritmagan. O‘sha paytda geografik tasniflash yerdagi yashashga yaroqli
hududlarni iqlim zonalariga ajratish asosida amalga oshirilgan. U yerdagi harorat
va sharoitga qarab yer 7 iqlim mintaqasiga bo‘lingan edi 5
.
Al-Ya’qubiyning geografik asarlari xalifatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy
hayoti haqida qimmatli manba bo‘lib, keyingi asrlarning olimlari uchun bebaho
dalillarni taqdim etgan.
Al-Yaqubiyning ijodida Bag‘dod xalifalik poytaxti haqida katta bob mavjud.
U Bag‘dodning savdo yo‘llaridagi qulay joylashuvi, tabiiy sharoitlarining a’lo
darajada ekanligi haqida yozadi. Al-Yaqubiyshaharni geografik tasnif bo‘yicha
5
Адам Мец Мусульманский ренесанс M ., 1973. – C .87.
7

markaziy, to‘rtinchi iqlim mintaqasiga kiritadi va shu bilan yunon geografiyasidan
xabardor ekanligini ko‘rsatadi. Keyin u poytaxt qurilishining batafsil tarixini
keltiradi: joy tanlash, Bag‘dodning asos solinishi, qal’a devorlari va
darvozalarining tasviri, Doira shaharning topografiyasi, al-Mansur va al-Mahdi
tomonidan hadya qilingan yer uchastkalari va ularning egalari, shuningdek, kanal
tizimi haqida ma’lumotlar beradi. Shundan keyin kichik bir bobda ikkinchi poytaxt
– Samarri haqida yoziladi, uning ham qurilish tarixi va topografiyasi yoritiladi.
Al-Yaqubiyyunoncha iqlim nazariyasiga asoslanmagan holda, o‘z tasnifida
dunyoni to‘rt qismga bo‘lish usulini qo‘llagan: sharq, janub, shimol va g‘arb.
Bunday bo‘linish unga an’anaviy yunon nazariyalari chegaralaridan
cheklanmagan, ancha erkin va real hayotga yaqin tavsif berish imkonini bergan.
Birinchi qism – sharqiy (ko‘proq shimoliy-sharqiy) hudud Bag‘doddan
“turklar yurti” – Turkiston va Tibetgacha bo‘lgan yerni o‘z ichiga oladi. Bu qismga
Jibal, Jurjon, Tabariston hamda Xuroson va Sijistonning bir qismi kiradi. Ikkinchi
qism – janubiy hudud, Al-Yaqubiytasnifiga ko‘ra, G‘arbiy Iroq, Hijoz (Madina va
Makka bilan birga) va Yamanni qamrab oladi. Uchinchi qism – shimoliy hudud,
Sharqiy Iroq shaharlarini o‘z ichiga oladi, jumladan, Bag‘doddan janubda, Tigr
daryosi bo‘ylab joylashgan Madain, Vosita va boshqa shaharlar. Bu qismda Basra
haqida yozish boshlangan bo‘lsa-da, matnda bo‘shliq mavjud va keyin bir yo‘la
Vizantiya harbiy tashkiloti haqida gap ketadi.
Asosiy matnda Vizantiya mavzusidan keyin to‘g‘ridan-to‘g‘ri Suriyaning
harbiy-ma’muriy to‘rt viloyati tasvirlangan, ammo ularning qaysi qismga tegishli
ekanligi noma’lum. Shundan keyin Misr, Nubiya, Mag‘rib, Andalusiya va G‘arbiy
Sudanning bir qismi tavsiflanadi.
Al-Yaqubiyo‘z kuzatuvlari va so‘roq-savollar orqali olingan ma’lumotlarga
katta ahamiyat bergan. Uning informatorlari orasida xalifa al-Mu’tasim saroyida
xizmat qilgan Ja’far al-Xushshokiy, Tohiriylardan bo‘lgan bir kishi, Idrisiylar
sulolasidan Abu Ma’bad at-Tahartiy kabi shaxslar bor edi. Andalusda bo‘lganligi
haqida aniq dalillar yo‘q, u yer haqidagi ma’lumotlarini og‘zaki manbalardan olgan
bo‘lishi mumkin.
8

Al-Yaqubiysoliq idoralaridan Xuroson va Sijiston kabi viloyatlardan
olinadigan xiroj (soliq) miqdorlari, Qazvin, Qum va Isfahon kabi shaharlarning
soliq summalari haqida ma’lumot olgan bo‘lishi mumkin. Xuroson va Sijiston
hokimlari ro‘yxati ham ehtimol soliq idoralaridagi rasmiy hujjatlardan olingan.
9

1.2 О’rta Osiyo xalqlari tarixi о’rganishda Al-Ya’qubiyning tutgan
о’rni
Manbalari orasida 8–9-asrlarga oid arab geografik asarlari ham bo‘lishi
ehtimol. U o‘sha davrda mashhur bo‘lgan masālik va mamālik (yo‘llar va
mamlakatlar) janriga oid asarlardan foydalanishi mumkin edi. Masalan, 9-asrda
yozilgan va bizgacha yetib kelmagan Ja’far al-Marvaziy asari yoki musulmon
geografiyachilari Vizantiya haqida ma’lumot olgan Muslim ibn Abi Muslim al-
Jarmiyning asarlari shular jumlasidandir.
Al-Yaqubiyning “Kitob al-Buldon” asari o‘z davrida mashhur bo‘lgan
boshqa geografik asarlardan farqli ravishda, yo‘l marshrutlari va soliq tushumlari
ro‘yxatidan iborat emas. Aksincha, uning asarida xalifalik va unga qo‘shni
mamlakatlarda yashovchi odamlar, ularning tabiati va hayoti haqida keng
ma’lumotlar keltirilgan. Uning asari Bag‘dod, Samarri, Kufa, Makka, Iskandariya,
Tahert, Qayruvon va Movarounnahr shaharlarini batafsil tasvirlaydi.
X asrda masālik va mamālik janri yangi sayohatchi olimlar tomonidan
rivojlantirildi. Masalan, Ibn Havqal 977-yilda al-Istaxri (951-yilda yozgan) asariga
qo‘shimchalar kiritgan, al-Istaxri esa al-Balxiy (920-yilda yozgan) asaridan
foydalangan. Shu davrning eng mashhur geograf va sayohatchilaridan biri al-
Muqaddasiy bo‘lib, u 985-yilda o‘z asarini yozgan va 988-yilda qayta ishlagan 6
.
XI asrda Xorazm olimi Abu Rayhon al-Biruniy Hindiston haqida mukammal
geografik tadqiqotlar yozgan. 1068-yilda esa ispan arab olimi al-Bakri G‘arbiy
xalifalik haqida batafsil asar yozgan, lekin uning hammasi saqlanib qolmagan.
XIII-XIV asrlarda mamlyuk Misrida byurokratik ensiklopediyalar janri
paydo bo‘ldi. An-Nuvayriy (1279–1332), al-’Umari (1301–1349) va al-
Qalqashandiy (1355–1418) ushbu janrning yirik namoyandalari edi. Masālik va
mamālik janri keyinchalik ham rivojlanib, arab geografiyasi 16-asr boshlarigacha
uzluksiz davom etdi. Shu tariqa, Al-Yaqubiyning «Kitob al-Buldon» asari ushbu
6
Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В. Сидоренко. Изд-во
«Дальневосточного университета». Владивосток. 2004. – C .29.
10

an’analar asosida rivojlangan geografik tadqiqotlarning dastlabki namunalardan
biri bo‘ldi.
“Kitob al-Buldan” (Mamlakatlar kitobi) qo‘lyozmasi Misrdan Sankt-
Peterburg universiteti professori A.D. Muxlinskiy (1808–1877) tomonidan olib
ketilgan. Uning muallifi va mazmuni haqidagi ma’lumotlarni rus sharqshunosi
X.D. Fren (1782–1851) e’lon qilgan bo‘lib, bu Rossiya va G‘arbda katta qiziqish
uyg‘otgan.
Bu ilmiy doiralardagi qiziqish natijasida fransuz arabshunosi J.T. Reno
tomonidan «Sharq geografiyasiga umumiy kirish» asarida al-Ya’qubi haqida
ma’lumotlar paydo bo‘ldi. 1860 yilda M.Ya. de Gué «Mamlakatlar kitobi»ning bir
qismini nashr qildi. Bu al-Mag‘rib (Shimoliy Afrika) haqidagi katta parcha bo‘lib,
lotincha tarjima va izohlar bilan chop etildi. Bu izohlar hanuzgacha o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan.
Qo‘lyozmaning to‘liq matni esa 1861 yilda niderlandiyalik sharqshunos
T.V.Ya. Yeynbol tomonidan nashr etildi. 1892 yilda esa «Arab geograflari
kutubxonasi»ning VII jildida M.Ya. de Gué bu asarning to‘liq matnini yana bir bor
chop etdi. U boshqa o‘rta asr arab mualliflarining asarlari bilan solishtirgan holda
batafsil izohlar qo‘shgan. Al-Ya’qubi haqidagi ma’lumotlar yirik Yevropa
sharqshunoslik manbalariga, xususan K. Brokelman tomonidan yozilgan «Arab
adabiyoti tarixi» va “Islom ensiklopediyasi”ga kiritilgan 7
.
Keyinchalik “Mamlakatlar kitobi”ni G‘arb va Rossiya olimlari keng
o‘rgangan va foydalanishgan. 1913-yilda G. Ferran BGA VII matnining B
guruhidan ayrim parchalarning fransuzcha tarjimasini chop etdi. 1932 yilda R.
Blasher tomonidan yana qisman tarjima amalga oshirildi. 1937 yilda esa G. Viet
“Mamlakatlar kitobi”ning to‘liq fransuzcha tarjimasini e’lon qildi. Bizning
mamlakatimizda esa turli yillarda Kavkaz, Markaziy Osiyo va Sahro janubidagi
Afrikaga oid parchalar tarjima qilingan.
7
Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir
N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005 . – B.44.
11

Yuqoridagi ma’lumotlar M.Ya. de Gué nashr etgan matnning rus tiliga
birinchi to‘liq tarjimasidir. Ilgari tarjima qilingan ayrim parchalar qayta ko‘rib
chiqildi yoki qaytadan tarjima qilindi, eskirgan izohlar esa almashtirildi. Afsuski,
XIX asrda topilgan “Mamlakatlar kitobi”ning ikkinchi qo‘lyozmasi, nemis
sharqshunosi F. Kernga tegishli bo‘lgan nusxa, ikki jahon urushidan omon chiqqan
va Berlindagi Prussiya davlat kutubxonasida saqlanayotgan bo‘lsa-da, men uchun
mavjud emas edi.
Ko‘rinib turibdiki, “Mamlakatlar kitobi” faqat davlat idoralari amaldorlari
uchun emas, balki o‘sha davrning savodli qatlamlari uchun ham mo‘ljallangan edi.
Chunki abbosiylar xalifaligida turli geografik asarlarga talab juda yuqori bo‘lgan.
Bu kitob uzoq o‘tmishning qimmatli yodgorligi bo‘lib, o‘sha davr haqidagi
ishonchli ma’lumotlarning kamligi sababli bugungi va kelajakdagi olimlar uchun
katta ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, u bilimga chanqoq keng kitobxonlar
doirasi uchun ham qiziqarli manba bo‘lib xizmat qiladi.
Tarix – bu bizning o‘zimiz, bizning ijodiy hayotimizdir. Nahotki, o‘zimiz
haqimizda haqiqatni bilish kerak bo‘lmasa? Bizning mehnatimizni qanchalik
yashirmasinlar, u baribir davr hujjati, norozi o‘quvchining ovozi bo‘lib qolaveradi
va bu ovoz kechmi-kech, baribir eshitiladi... Biz «Ruslar tarixi»ni bekorchilikdan
yoki shunchaki qiziqish uchun yozayotganimiz yo‘q. Go‘yoki o‘tmishda shunday
va shunday voqealar bo‘lganini, bir knyaz boshqasini taxtdan tushirmoqchi
bo‘lganini yoki tarixiy shaxslar bilan qanday sarguzashtlar sodir bo‘lganini bilish
uchun emas. Bizni eng avvalo bugunimiz qanday shakllangani va nega aynan
shunday ekanligi qiziqtiradi. Bizni tarixning shunchaki faktlari emas, balki
ularning to‘g‘ri yoritilishi qiziqtiradi, chunki faqat shu yo‘l bilan biz ertangi
kunimizni qurish uchun foydali saboqlar chiqarishimiz mumkin. 8
Sharq yozuvchilari bizga qadimgi Rus haqida juda katta meros qoldirib
ketishgan. Afsuski, bu ma’lumotlar tartibga solinmagan, to‘g‘ri izohlanmagan va
nihoyat, Garqavi, Xvolson va boshqa olimlarning asarlari nihoyatda noyobligi
8
Адам Мец Мусульманский ренесанс M ., 1973. – C .88.
12

sababli oddiy o‘quvchiga deyarli yetib bormaydi. Garqavining asosiy ishining
xalqaro bozor narxi hayratlanarli darajada — 50 ingliz funtini tashkil qiladi.
Bu manbalarga bo‘lgan e’tiborsizlikning asosiy sababi yana normanizmga
borib taqaladi: sharq yozuvchilari «rus» atamasini norman-germanlarga taalluqli
deb bilganliklari sababli rus tarixchilari bu ma’lumotlarga katta qiziqish
bildirmagan, chet ellik tarixchilar esa, ular normanlarga tegishli bo‘lmaganligi
sababli ularga qiziqmagan.
Hozirgi vaqtda qadriyatlarning to‘liq qayta ko‘rib chiqilishi davom etar
ekan, bu borada ishlarni yangidan boshlash zarur. Birinchidan, sharq yozuvchilari
tomonidan qadimgi Rus haqida yozilgan barcha ma’lumotlarni jamlash lozim,
chunki Garqavidan keyin ham ko‘plab qo‘shimcha materiallar chop etilgan.
Ikkinchidan, Garqavi, Xvolson va boshqa tarjimonlarning asarlarini qayta
tekshirib, barcha mavjud nusxalar bilan taqqoslash kerak, chunki ularda shubhasiz
xatolar va noto‘g‘ri izohlar mavjud. Uchinchidan, ma’lumotlarning izchilligini
o‘rganish, ya’ni qaysi yozuvchi oldingi manbalardan nimalarni olganini aniqlash
lozim. To‘rtinchidan, barcha ma’lumotlarni izohlash va undagi skandinav
afsonalarini chetga surish lozim. Beshinchidan, barcha mavjud ma’lumotlarning
tanqidiy va bog‘liq sharhini berish kerak.
Bu juda ulkan ish, ammo zarur, chunki u rus tarixchilari ishining asosi
hisoblanadi. Bu ishlarsiz ruslarning tarixi havo uzra muallaq qoladi.
Birinchi tom Odam Ato zamonidan Muhammad payg‘ambargacha bo‘lgan
davrni qamrab oladi. Unda Eski Ahd rivoyatlari hamda Masih va havoriylar tarixi
bayon qilinadi. Ushbu ma’lumotlar kanonik bo‘lmagan Injillardan arab tiliga
tarjima qilingan bo‘lib, ularning siriyacha versiyasidan (Peshitta) olingan.
So‘ng Islom paydo bo‘lishidan oldingi xalqlarning tarixi keltiriladi. Ayniqsa,
yunonlarga bag‘ishlangan bob qiziqarlidir, chunki unda faqatgina «podshohlar»
tarixi emas, balki faylasuflar va boshqa olimlar haqida ham so‘z yuritiladi.
Shuningdek, Ossuriya, Hindiston, Makedoniya, Rim, Vizantiya va boshqa
mamlakatlarning, jumladan, shimoliy xalqlar va Xitoyning hukmdorlari va aholisi
haqida ma’lumotlar beriladi.
13

Shu bois X. Gibb Al-Yaqubiy asarini «umumiy tarix» emas, balki tarixiy
ensiklopediya deb atash lozimligini ta’kidlagan. Shundan so‘ng Islomgacha
bo‘lgan arablar tarixi yoritiladi.
Ikkinchi tom payg‘ambar Muhammadning tarjimai holiga bag‘ishlangan.
Undan keyin xalifalar tarixi bayon qilinadi. Har bir xalifaning hukmronligi alohida
bobda yoritilgan. Masalan, at-Tabariy asarida voqealar yillar bo‘yicha tartiblangan
bo‘lsa, Al-Yaqubiy har bir xalifaga bag‘ishlangan boblarda ularning hukmronligini
alohida tasvirlaydi. Al-Yaqubiy, ayniqsa, Alaviylarga katta e’tibor qaratgan. Buni
shunday izohlash mumkin: muallif o‘zi ham, ajdodi Vodih singari, shia bo‘lgan.
14

II BOB. АL-YA’QUBIYNING “TARIX” ASARI TARIXIY MANBA
SIFATIDA
2.1 Asarning yaratilish tarixi
Umaviyyalar davri haqidagi ma’lumotlar juda to‘liq bayon qilingan bo‘lsa-
da, Al-Yaqubiy yashagan davrga yaqinlashgan sari voqealar tavsifi tobora qisqarib
boradi. Ikkinchi tom al-Mu’tamidning hukmronligi va Tohiriylarning qulashi,
ya’ni 873-yilgacha davom etadi.
Al-Yaqubiy “Tarix” asarining asosiy afzalligi shundaki, u arab adabiyotida
ilk bor musulmonlarning tarixini ularni o‘rab turgan xalqlar tarixi bilan birgalikda
yoritishga harakat qilgan.
Al-Yaqubiyning saqlanib qolgan keyingi asarlaridan biri — “Mushakalat an-
nas li zamanihim” (“Insonlarning o‘z zamonasiga moslashuvi”) nomli kichik
tarixiy risola bo‘lib, uning to‘liq nusxasi XIX asr o‘rtalaridan beri ma’lum. Bu asar
amerikalik sharqshunos V. Millvard tomonidan 1962-yilda Bayrutda nashr etilgan.
Risolada Abu Bakr (632–634)dan boshlab al-Mu’taid (892–902)gacha bo‘lgan
xalifalar davri qisqacha bayon qilinadi. Konkret faktlarni tahlil qilgan holda, Al-
Yaqubiy shunday xulosaga keladi: musulmon sivilizatsiyasining rivojlanishida
taqlid (o‘xshashlik) tamoyili eng muhim omillardan biri bo‘lgan. Ya’ni xalifalar
nafaqat oliy tabaqa, balki oddiy xalq uchun ham me’morchilik, kiyim-kechak va
kundalik turmushda did va nafislik namunalari bo‘lib xizmat qilgan. Ushbu asar
orqali Al-Yaqubiy tarixiy voqealarni bayon qilishdan tashqari, tarixiy jarayondagi
umumiy kuchlar va ularning jamiyat taraqqiyotiga ta’siri haqida fikr yuritgan.
Al-Yaqubiyning yo‘qolgan beshta kitobi ham ma’lum:
1. “Asmo‘ al-buldan” (“Geografik lug‘at”, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjimada
“Mamlakatlarning nomlari”).
2. “Kitob fi axbor al-umam as-salifa” (“Qadimgi xalqlar haqida xabarlar
kitobi”).
3. “Fath Ifriqiya” (“Afrikiyaning zabt etilishi”).
4. Tohiriylar haqidagi kitob.
15

5. “Axbor bilad ar-Rum va rijdaliha va muduniha va xusuniha va mavaniha va
jibaliha” (“Rum mamlakati, uning aholisi, shahar va qal’alari, portlari va tog‘lari
haqida xabarlar”). Ushbu asar Vizantiya tarixi va geografiyasiga oid 9
.
Shuningdek, Al-Yaqubiyning ikkita she’ri ham bizgacha yetib kelgan. Ulardan
birinchisi, ehtimol, Tuluniylar sharafiga bitilgan qasidaning bir qismi bo‘lishi
mumkin. Ikkinchisi esa Samarqand shahriga bag‘ishlangan.
“Mamlakatlar kitobi” mazmuniga o‘tishdan oldin, Islomdan avvalgi Arabiston
va dastlabki Islom davrida arablarning geografik qarashlari qanday bo‘lganini
eslab o‘tish lozim.
Ko‘chmanchilar astronomik geografiya borasida katta amaliy bilimlarga ega
edilar, ayniqsa, oy haqida ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lishgan. Shuningdek, ular
boshqa sayyoralar bilan ham tanish edilar. Biroq Arabiston yarim orolining yer
yuzasiga oid tasavvurlari juda cheklangan bo‘lib, uning hududidan tashqariga
chiqmagan. Ayrim geografik ma’lumotlar keyinchalik filologik adabiyotlarda,
fantastik sayohat tavsiflarida va hadislar (Muhammad payg‘ambar va uning yaqin
safdoshlariga oid rivoyatlar)da saqlanib qolgan.
Xalifatning ilk yillarida geografik bilimlarning kengayishi, asosan, shahar
muhitida sodir bo‘lgan bo‘lsa-da, yozma manbalarda bu juda kam aks etgan. Lekin
keyinchalik, musulmonlar bosib olgan hududlar Hindistondan Andalusiyagacha,
Volgadan Nilgacha kengaygan sari, arablarning geografik dunyoqarashi beqiyos
darajada oshdi. VIII asrning o‘rtalariga kelib, geografik xaritalar va tasviriy-
administrativ hamda iqtisodiy geografiya bo‘yicha asarlar paydo bo‘la boshladi.
Ehtimol, aynan shu davrda pochta yo‘nalishlari ham shakllangan bo‘lib,
keyinchalik geografik asarlar uchun asos bo‘lib xizmat qilgan.
Musulmon geografiyasining boshlanishi zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan
VIII asr oxiri yoki IX asr boshi deb hisoblanadi. Dastlab bu matematik yoki
astronomik geografiya bo‘lib, avval hind, keyinchalik yunon fanining ta’siri ostida
rivojlangan. Yunon olimi Ptolemey asarlari arab-musulmon olimlariga eng katta
9
Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В. Сидоренко. Изд-во
«Дальневосточного университета». Владивосток. 2004. – C .36.
16

ta’sir ko‘rsatgan. Unga asoslangan “ zidj”lar , ya’ni koordinatalar katalogi, IX asrda
geografik asarlarning ikki asosiy turidan birini tashkil etdi. Musulmon olimlari bu
kataloglarni o‘z davrining ma’lumotlari bilan to‘ldirib, yangilab borishgan.
Astronomik geografiyaning eng yuqori cho‘qqisi X asrda «Islom atlasi» yaratilishi
bo‘ldi. Zidjlar keyingi asrlarda ham tuzilgan.
Biroq arab geografiyasining boshqa yo‘nalishi — “al-Masalik va-l-Mamalik”
(“yo‘llar va saltanatlar”) , ya’ni tasviriy geografiya, mutlaqo boshqacha yo‘l tutdi.
Bu yo‘nalish dastlab astronomik geografiya bilan bir vaqtda shakllangan bo‘lsa-da,
keyinchalik sayohat hikoyalari bilan chambarchas bog‘liq holda rivojlandi.
“Mamlakatlar kitobi” arab geografik adabiyotida aynan shu janrning birinchi
namunasi hisoblanadi.
Ushbu asarning katta qismi bizgacha yetib kelmagan bo‘lsa ham, muallifning
Kirish qismidan uning keng qamrovli ekanligini bilish mumkin. Al-Yaqubiy o‘zi
yozganidek, bu asar Samarra shahrining barpo etilganidan 55 yil o‘tib tugallangan.
Samarra 834–836-yillarda qurilgan bo‘lib, demak, “Kitob al-Buldan” 889–891-
yillarda yakunlangan 10
.
Ehtimol, Al-Yaqubiy ushbu asarni Misrda yozgan. Ilgari qilgan yozuvlari —
geografik, topografik, statistik va tarixiy ma’lumotlarga boy bo‘lib, keyinchalik
tizimlashtirilgan. Ayrim bo‘limlari ancha oldinroq yozilgan bo‘lishi mumkin,
chunki u «bu kitob ustida uzoq vaqt ishlaganman» deb ta’kidlaydi.
Al-Yaqubiy zamondoshi Ibn Xurdodbih (taxminan 820–912) dan farqli o‘laroq,
yunon geografiyasidan olingan umumiy kosmologik tamoyillarni o‘z asariga
kiritmagan. Yunon nazariyasiga ko‘ra:
 Yer sharsimon bo‘lib, olam markazida joylashgan.
 Faqat uning to‘rtdan bir qismi , ya’ni shimoliy yarim sharning yarmi yashash
uchun qulay, qolgani esa yoki suv (Qorong‘u dengiz) bilan qoplangan, yoki
haddan tashqari issiq yoki sovuq bo‘lgani sababli yashash mumkin emas.
10
Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir
N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005 . – B.41.
17

 Yashash mumkin bo‘lgan hududlar ekvatorga parallel bo‘lgan yetti iqlim ga
bo‘lingan.
Biroq Al-Yaqubiy bu yunoncha nazariyani chetga surib, dunyo xaritasini
to‘rtta asosiy yo‘nalishga (rub’) bo‘lib tasvirlaydi:
1. Sharqiy yoki shimoliy-sharqiy hudud: Bag‘doddan turk yurtlarigacha —
Turkiston va Tibetni o‘z ichiga olgan. Shuningdek, Jibol, Jurjon, Tabariston va
Markaziy Osiyoning bir qismi: Xuroson va Sijiston ham shu bo‘limga kirgan.
2. Janubiy hudud : G‘arbiiy Iroq, Hijaz, Madina, Makka va Yaman .
3. Shimoliy hudud : Sharqiy Iroq, Tigr daryosi bo‘yida joylashgan shaharlar —
qadimgi Fors poytaxti Madain, Vasit va boshqalar.
4. G‘arbiy hudud haqida esa ma’lumotlar yetarli emas.
Kitobning asosiy qismlari:
 Bag‘dod haqida katta bo‘lim : Al-Yaqubiy poytaxtning savdo yo‘llari
kesishgan joyda joylashgani, tabiiy sharoitining qulayligi haqida yozadi. U
Bag‘dodni to‘rtinchi iqlim ga joylashtiradi, bu esa uning yunoncha geografiya bilan
tanish bo‘lganini ko‘rsatadi.
 Bag‘dodning qurilishi : shaharning joylashuvi, devorlari, darvozalari, doira
shaklidagi shahar tuzilishi, al-Mansur va al-Mahdi tomonidan ajratilgan yerlar va
ularning egalari haqida batafsil ma’lumotlar.
 Samarraning tarixi va topografiyasi 11
.
Shuningdek, Shimoliy-sharqiy Arabiston, Sind, Hindiston va Xitoy tasviri
ham bo‘lishi kerak edi, lekin ular bizgacha yetib kelmagan. Asarda Vizantiya
harbiy tuzilmasi haqida qisqa ma’lumotlar bor, ammo matnda bo‘shliqlar mavjud.
Bu asosiy matndagi bo‘shliq qisman kechroq arab geograf va
tarixchilarining asarlaridan keltirilgan parchalar bilan to‘ldirilgan. Nashriyotchi
ularni aslida “Kitob al-Buldan”ning uchinchi choragiga kirgan (A guruhi) yoki al-
Y а ’qubiyning boshqa nomlanmagan asarlariga tegishli bo‘lgan (B guruhi) deb
hisoblagan. Birinchi guruhda Shimoliy Suriya, al-Jazira, Kavkaz, Xuziston va Fors
haqidagi parchalar bor. Ikkinchi guruh esa Hindiston, Xitoy va Janubi-Sharqiy
11
Адам Мец Мусульманский ренесанс M ., 1973. – C .106.
18

Osiyo davlatlariga oid ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, Ibn al-Faqih
asarlarida Kavkazga oid yana bir katta bo‘lak saqlanib qolgan bo‘lib, u M.Ya. de
Guga ma’lum bo‘lmagan.
Asosiy matnda esa Vizantiya haqidagi qismdan keyin Suriya va Falastinning
to‘rtta harbiy-ma’muriy okruglari bayon etiladi, shuning uchun muallif ularni qaysi
dunyo tomoniga kiritganligi noma’lumligicha qolmoqda. Shundan so‘ng, Misr,
Nubiya, al-Mag‘rib, Andalusiya va G‘arbiy Sudan ichida joylashgan bir hudud
tasvirlanadi.
Umuman olganda, asarning mazmuni shuni ko‘rsatadiki, unda qabul
qilingan dunyo qismlari bo‘yicha bo‘linish hozirgi davrdagi tushunchalarga to‘liq
mos kelmaydi. Bu o‘sha davrda mamlakatlarning tomonlarini aniq belgilash
usullarining mukammal emasligi bilan bog‘liq, ayniqsa, Makkaga yo‘nalish (qibla)
hisobga olinishi bunga ta’sir qilgan.
Al-Y а ’qubiyning ijodida uning shaxsiy kuzatuvlari va savol-javob orqali
olingan ma’lumotlar asosiy o‘rin tutgan. U o‘z axborotchilari orasida, masalan,
xalifa al-Mu’tasim saroy a’zolaridan biri bo‘lgan Ja’far al-Hushshakiy, Taxiriylar
sulolasi a’zosi va Idrisiylardan bo‘lgan Abu Ma’bad at-Tahartiy haqida eslatib
o‘tadi.
19

2.2 Al-Ya’qubiyning “Tarix” asarida keltirilgan muhim ma’lumotlar
tahlili
Al-Y а ’qubiyning Andalusiyaga safar qilgani haqida aniq ma’lumotlar yo‘q,
ammo uning bayonotlari asosan og‘zaki manbalarga asoslangan ko‘rinadi.
Muallifning boshqa mumkin bo‘lgan manbalari haqida faqat taxmin qilish
mumkin. U soliq idoralaridan Xalifatning ayrim viloyatlaridan (Ozarbayjon,
Tabariston, Sijiston) yoki shaharlardan (Qazvin, Qum, Isfahon va boshqalar)
yig‘ilgan soliq miqdorlari haqidagi ma’lumotlarni olgan bo‘lishi mumkin. Xuroson
va Sijiston noiblari ro‘yxatlari ham rasmiy hujjatlardan olingan bo‘lishi ehtimoldan
xoli emas. Xuddi shu manbalar XI asrda noma’lum muallif tomonidan yozilgan
“Tarixi Siston” (Siston tarixi) asariga asos bo‘lgan.
Al-Y а ’qubiyning rivoyatlar asosidagi manbalari haqida u hech qanday aniq
ma’lumot bermaydi, ammo u dastlabki arab tavsifiy geografiyasi bilan tanish
bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Masalan, faqat keyingi mualliflarning asarlarida bir
necha parchalar orqali bizga yetib kelgan Tamim ibn Bahrning Sharqqa qilgan
sayohati (VIII asr oxiri – IX asr boshi), hozir bizga yetib kelmagan, ammo masalik
va mamalik janriga mansub bo‘lgan Ja’far al-Marvaziyning (887 yilda vafot etgan)
asari yoki musulmon geograf va tarixchilari tomonidan Vizantiya haqidagi
ma’lumotlarni olish uchun foydalanilgan Muslim ibn Abi Muslim al-Jarmiy
asarlari shular jumlasidandir.
Shuningdek, J. Sovajning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, al-Y а ’qubiyning
arab savdosi haqida Hind okeani orqali berilgan ma’lumotlari mustaqil bo‘lib,
Sulaymon savdogar va Ibn Vahbning hikoyalariga bog‘liq emas. Bu hikoyalar
keyinchalik (X asr boshlari) Abu Zayd Sirafiy tomonidan yozib olingan 12
.
Yana bir ehtimoliy manba – Ahmad ibn Tayfur (893 yilda vafot etgan)
tomonidan yozilgan “Kitob Bag‘dod”, ya’ni Bag‘dodning birinchi tarixi bo‘lishi
mumkin. Hozircha bu asarning faqat oltinchi jildi ma’lum bo‘lib, u sof tarixiy
xarakterga ega.
12
Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В. Сидоренко. Изд-во
«Дальневосточного университета». Владивосток. 2004. – C .56.
20

Nemis arxeologlari XX asrning birinchi choragida Iroqda ishlagan paytida
“Kitob al-Buldan”ni o‘rganib, al-Y а ’qubiyning Bag‘dod tavsifida mustaqilligi va
boshqa yozma manbalarga bog‘liq bo‘lmaganligini tasdiqlashgan. Bu J. Sovaj
tomonidan keyinroq boshqa materiallar asosida tasdiqlangan xulosalar bilan
hamohangdir.
“Kitob al-Buldan”ning mazmuni faqat yo‘l marshrutlari, stansiyalar va soliq
tushumlarining ro‘yxati bilan cheklanmaydi. Bu uning zamondoshlari, Ibn
Xurdadbeh (864 yilda yozgan) va Qudama ibn Ja’far (880 yilda yozgan)
asarlaridan farqli jihati. Aksincha, al-Y а ’qubiyning asarida turli hududlarda
yashovchi odamlar, ularning hayoti, shaharlar va tabiat haqidagi turli xil
ma’lumotlar markaziy o‘rinni egallaydi.
U tabiatni ham batafsil tasvirlab, dengizlar, daryolar, tog‘lar, daralar,
vodiylar, ob-havo sharoiti, tuproq turlari va foydali qazilmalar haqida aniq va qisqa
ma’lumotlar beradi.
Ibn Xurdodbeh asosan Xalifatning markaziy hududlariga e’tibor qaratgan
bo‘lsa, al-Y а ’qubiy musulmonlarning uzoq mintaqalarini ham o‘rganib chiqqan. U
Armanistonni (uning tavsifi juda qisqa saqlanib qolgan), Sijiston, Movarounnahr
va al-Mag‘ribni tasvirlagan 13
.
Shuningdek, u Bag‘dod, Samarqand, Kufa, Makka, Iskandariya, Tohart,
Qayruvon va Markaziy Osiyo shaharlarini batafsil tasvirlagan. Uning asari keyingi
mualliflar tomonidan ko‘p ishlatilgan, lekin ularni ortda qoldirgan noyob
ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Masalik va mamalik janrining gullab-yashnashi X asrga to‘g‘ri keladi. Al-
Y а ’qubiyning o‘rnini, uning shaxsiy kuzatuvlari asosida tafsilotlarga boy
ma’lumotlar qoldirgan bir qancha sayohatchi olimlar egalladi.
Ularning orasida eng mashhurlaridan biri – Ibn Havqal bo‘lib, u 977 yilda
al-Istaxriyning 951-yilda yozgan asarini kengaytirib, ko‘plab qo‘shimcha
13
Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir
N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005 . – B.50.
21

ma’lumotlar, xususan Fors viloyati, Shimoliy Hindiston va Xuziston haqida
qo‘shgan.
X asrda yana ikkita mashhur sayohatchi ham geografiyaga katta hissa
qo‘shgan. Bular – al-Mas’udiy (956 yilda vafot etgan) va al-Muqaddasiy. Al-
Mas’udiyning “Muruj az-zahab” asari tarixiy-geografik ensiklopediya sifatida katta
ahamiyatga ega.
Al-Muqaddasiy esa o‘zidan oldingi asarlarni o‘rganib, ularni to‘ldirib, 985
yilda asar yozgan va 988 yilda uni qayta ishlagan. V.F. Minorskiy al-
Muqaddasiyni eng ajoyib musulmon geograflaridan biri deb hisoblagan.
Masālik va mamālik janriga oid asarlar qatoriga forsiy tilida yozilgan
noma’lum muallifning «Hudud al-Olam» («Olam chegaralari») nomli geografik
asari ham kiradi. Bu asar 982-yilda yozilgan bo‘lib, O‘rta Osiyo haqida ko‘plab
qimmatli ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan. Ushbu ma’lumotlar, ehtimol, hozirgacha
yetib kelmagan al-Jayhanining asarlaridan olingan.
Xalifalik parchalanganidan keyin musulmon geografiyasi bir necha
yo‘nalishda rivojlandi. O‘sha davrning mustaqil mualliflari orasida Xorazmiy
olimi Abu Rayhon al-Biruni (XI asr boshi) alohida o‘rin tutadi. U astronomik
geografiyaga oid asarlari bilan bir qatorda Hindistonni tasvirlab, mahalliy
manbalarga hamda o‘z kuzatuvlariga tayangan 14
.
Shuningdek, ispan arab olimi al-Bakri ham muhim geografik asarlar
yaratgan. Uning 1068-yilda yozilgan asari to‘liq saqlanmagan bo‘lsa-da, asosan
G‘arbiy Xalifalik tasviriga oid qiziqarli ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan. Yana bir
ispan arab sayyohi Ibn Jubayr (XII asr oxiri) o‘z asarida haj safari tafsilotlarini
batafsil bayon qilgan.
XIII asrda musulmon dunyosining boshqa chekkasida, Mamluk Misrida
yangi janr – devonxona ensiklopediyalari paydo bo‘ldi. Bu ensiklopediyalarda
davlat xizmatchilari bilishi lozim bo‘lgan masalalar, shuningdek, turli yurtlarga oid
umumiy ma’lumotlar keltirilgan edi.
14
Адам Мец Мусульманский ренесанс M ., 1973. – C .114.
22

Bu yo‘nalishdagi eng yirik ensiklopedistlar qatoriga an-Nuvayri (1279–
1332), al-’Umari (1301–1349) va al-Qalqashandiy (1355–1418) kiradi. Ayniqsa,
al-’Umarining “Masālik al-absār fī mamālik al-amsār” («Yirik shaharlar
joylashgan mamlakatlar bo‘ylab sayohat») nomli asari musulmon geografik
an’analarining rivojini yangi bosqichga olib chiqqan. Bu ensiklopedistlar
o‘zlaridan oldingi olimlarning keng qamrovli bilim doirasiga ergashib, o‘z
asarlarida aniq, tushunarli va xayoliy elementlardan xoli tasvirlash uslubini
qo‘llaganlar.
23

XULOSA
O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy
hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon
intelektual sohada ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan
hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni
ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan
o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning
isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat, yo‘qotish va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi” 15
, deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir.Bundan tashqari
tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish
imkoniyatiqo‘lga kiritildi. “Dunyo haritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi,
ularhozirgi til bilan aytganda sotsialistik o‘tmishga ega bo‘lgan o‘z siyosiy
mustaqilligini tinch yo‘l bilan qo‘lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil
rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yo‘liga qadam qo‘ydi. Ular
dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o‘z mavqeini mustahkamlashga
intilmoqda”.
Kurs ishi mavzusi doirasida o‘rganilgan mavzu ya’ni, Arab-islom
tarixshunoslik maktabi va uning yirik namoyondalari mavzusiga oid ko‘plab
ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik. Ushbu ma’lumotlarga tayangan holda Arab-
islom tarixshunoslari tomonidan tarixga doir amalga oshirilgan ishlar, yaratilgan
tarixiy asarlarning davrga mutanosibligini tahlil qilib ko‘rdik.
Arab-islom tarixshunoslik maktabi yirik namoyondalari to‘g‘risidagi kerakli
ma’lumotlarni ushbu kurs ishining asosiy qismida bayon etib o‘tdik. Ularning hayot
yo‘li va tarix sohasidagi ilmiy yangiliklariga batafsil to‘xtalib o‘tildi.
Xulosa qilib aytganda mamlakatimiz tarixini o‘rganishda (asosan ilk o‘rta
asrlar va o‘rta asrlar tarixini) arab-islom maktabi tarixchi olimlarining ahamiyati
beqiyosdir.
15
Karimov I . A . Yuksak manaviyat – yengilmas kuch . T .: Manaviyat , 2008. – b . 48.
24

Chunki aynan ular tomonidan yozib qoldirilgan adabiyotlar orqali biz
ma’lum bir davr to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lamiz. Ushbu adabiyotlarni
tahlil qilish orqali biz o‘z tariximizga xolisona baho berish imkoniga ega bo‘lamiz.
Mamlakatimizning o‘rta hamda ilk o‘rta asrlar tarixiga oid manbalarning
aksariyat qismi arab tarixchi olimlari tomonidan yaratilgan bo‘lib, ushbu asarlar
hozirgi kunda o‘zining xolisligi bilan ajralib turadi. Albatta tarixchi sifatida ushbu
asarlarni tahlil qilish orqali ma’lum bir davr yoki ba’zi bir tarixiy shaxslar
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni analiz qilib, xolislik prinsipi asosida bir to‘xtamga
kelishimiz mumkin.
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
25

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
I. Rahbariy adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Axunjanov E. Kutubxonashunoslik, arxivshunoslik, kitobshunoslik nazriyasi va
tarixi. T .: « T afakkur bo‘stoni» 2011.
2. Berdiyeva Z., Mamatraimova H., Zokirova T. Bibliografiya. – Т .:O‘qituvchi, 2014.
3. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020
4. Drachuk V. Yozuvlar – o‘tmish sirlari shohidi.- T.:O‘zbekiston, 1980.
5. Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha
ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005
6. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. -T.,1992.
7. Pugachyov V.P., Solovev A.I. Siyosatshunoslikka kirish. -T:, YAngi asr
avlodi, 2014.
8. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. –T.: ―Sharq , 2001.‖
9. Xoja Ubaydulloh Ahror. Tabarruk risolalar. –T.: ―Adolat. 2004 .
10. Адам Мец Мусульманский ренесанс M ., 1973
11. Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019.
12. Голицын Н. С. Всеобщая военная история. Древний мир. Часть 2. От
Александра Великого до 2-ой Пунической войны (356-218 до Р.Х.). M:1966.
13. Сэмёнов В.Ф. Ўрта асрлар тарихи Т .: Ўқитувчи 1973
14. Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В.
Сидоренко. Изд-во «Дальневосточного университета». Владивосток. 2004.
15. Мадраимов А., Фузайлова Г. Манбашунослик. Тошкент, 2008.
16. Репина Л.П., Зверева В.В., Парамонова М.Ю. История исторического
знания. М., 2004.
26

17. Удалцова З.В., Карпов С.П.,,История средних веков’’ (1
том).М.:История,1990
III. Internet manbalari:
1. https://oefen.uz/ru/documents/diplom-ishlar/umumiy/arab-xalifaligi-tarixi-g-
arb-tarixchilari-tadqiqotlarida
2. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/tarix/o-rta-osiyoning-ix-xii-9-12-
asrlar-tarihini-o-rganishda-arab-manbalarining-o-rni
3. https://oefen.uz/ru/documents/referatlar/umumiy/arab-xalifaligi-davrida-
movarounnahr-va-xuroson
4. https://cyberleninka.ru/article/n/arab-manbalarida-axsikent-tarixining-
yoritilishi
27

Аl-Ya’qubiyning “Ta’rix” asari tarixiy manba sifatida

Sotib olish