• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 59.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 30 Сентябрь 2024
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Shohruh

Дата регистрации 02 Март 2024

9 Продаж

Alisher Navoiyning Mahbub ul-qulub asarining pedagogik tahlili

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma'naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o‘rin oldi. Mustaqil O‘zbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, O‘zbekiston Davlat mukofoti, O‘z RFA Til va adabiyot instituti,Toshkent davlat O‘zbek tili va adabiyoti universiteti, opera va balet akademik teatri, O‘zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-ma'rifiy muassasalar, jamoa xo‘jaliklari ulug' shoir nomi bilan ataladi. Navoiy, nafaqat o‘zbek xalqi, balki butun dunyo, Sharq-u G‘arb xalqlarini o‘ziga rom etgan shoir. U kishining asarlarini hamma birdek sevib o‘qiydi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov "Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch" asarida bu haqida shunday yozgan edilar: "O‘zbek xalqi ma'naviy dunyosining shakllanishida g‘oyat kuchli va samarali ta'sir ko‘rsatgan ulug‘ zotlardan yana biri - bu Alisher Navoiy bobomizdir. Biz uning mo‘tabar nomi, ijodiy merosining boqiyligi, badiiy dahosi zamon va makon chegaralarini bilmasligi haqida doimo faxrlanib so‘z yuritamiz. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyondasi, millatimizning g‘ururi, sha'n-u sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san'atkoridir. Ta'bir joiz bo‘lsa, olamda turkiy va forsiy tilda so‘zlovchi biron bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e'tiqod bilan qaramasa" 1 . Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari shoir hayotining so‘ngida yozilgan eng so‘nggi yirik nasriy asar hisoblanadi. Asar 1500-yilda yozilgan bo‘lib, 3qism, 127 ta tanbeh, 13 ta hikoyatdan iborat. Birinchi qismda insonlar xulq-atvorida 1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: M'anaviyat, 2008. – B. 47. 2 Ko‘rguzub yuz mehr, ming dardu balosin ko‘rmadim? Shunday qilib, Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida o‘z zamonasiga va undagi ijtimoiy tabaqalar, guruhlar, ijtimoiy-siyosiy va axloqiy hodisalarga faol munosabat bildiradi va o‘zining yuksak optimistik tilagini, kelajak avlodlariga qaratilgan eng pokiza tuyg‘ularini, gumanistik niyatlarini, dono o‘gitlarini asarga g‘oyat katta dadillik va o‘ziga xos qat’iylik bilan teran mazmunda bayon etadi. O‘zi yaratilgan har bir asar insonni ezgulikka, ma’rifatga boshlamog‘i darkor. Agar yaratilgan asar bunday xususyatlardan holi bo‘lsa, bunaqa asarlarni asar deyishga inson tili biroz iymanadsi. Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari insonlarni ma’rifatga boshlovchi didaktik asar deb, bemalol ayta olamiz. Chunki asarda insonni tarbiylovchi jihatlarni ko‘plab uchratishimiz mumkin. “Mahbub ul-qulub” odob-axloq, ma’naviyat va ma’rifat ustiga qurilgan asar. Buning dalilini yuqorida keltirilgan gaplarimizga isbotlab o‘tdik. Shuning uchun ham bunga ortiqcha izoh berishni joiz topmadik. 36 masul muxarrir va so’zboshi muallifi Suyima Amonilla Valixonov, nasriy bayon muallifi Inoyat Maxsumov. Shundan so‘ng “Mahbub ul-qulub” asari A.Navoiyning mukammal asralr to‘plamlarida berilgan. Ular quyidagilardan iborat: birinchi 1966-yil Alisher Navoiyning 15 tomlik mukammal asarlar to’plamida berilgan. Unga tahrir hayati azolari Oybek, G‘afur G‘ulom, Vohid Zohidov,Aziz Qayumov, Hamid Sulaymon, Porso shamsiyev, Xodi Zarif va Ramz bobojon edi. Nashrga Porso Shamsiyev tayyorladi, muxarrir Suyuma G‘aniyeva edi. Toshkentda nashr etilgan. 1998-yil 20 tomlik mukammal asarlar to‘plamining 14-tomida berilgan. Bu asar bilan birga “Munshaot” va “Vaqfiya” berilgan. Nashrga SuyimaG‘aniyeva tayyorlagan. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi “Fan” nashryotida nashr etilgan. Keyin 2011-yil 10 jildlik mukammal asarlar to’plamida krill alifbosida 9-jildida berilgan. Toshkent G‘afurG‘ulom nashryotida chop etilgan. 2012-yil 10 jildlik mukammal asarlar to‘plamining lotin alifbosida 9-jildida, 2013yil ham 10 jildlik mukammal asarlar to‘plamning 9-jildida lotin alifbosida “Lison ut-tayr”, “Majolis un-nafois”, “Munshaot”, “Vaqfiya” asarlari bilan birga berilgan. Bu uchta nashrni ham nashrga Suyuma G‘aniyeva tayyorlagan va G‘afur G‘ulom nashryotida chop etilgan. “mahbub ul-qulub”ga oid ikkita dissertatsiya himoya qilingan ular quyidagilar: Shavkat Hayitov “Alisher Navoiy “Mahbub ulqulub” asarining manbalari va g‘oyaviy- badiiy tahlili” 1997-yil Buxoro va Hamroyeva Hulkar Naimovna “Alisher Navoiyning insonparvarlik G‘oyalaridan foydalanib o’quvchilarni axloqiy-estitik tarbiyaning pedagogic asoslari” (“Mahbub ul-qulub”, “Nazm ul-javohir”, “Lison ut-tayr”) misolida. 1999-yil. “Mahbub ulqulub” asari haqida Natan Mallayevning “O‘zbek adabiyoti tarixi ” darsligida va Porso Shamsiyevning “O’zbek matnshunosligiga oid tadqiqotlar” kitobida berilgan. «Mahbub ul- qulub» falsafiy, axloqiy, ta`limiy asardir. Unda Navoiy XV asrdagi ijtimoiy tabaqa va guruhlarni tasnif va ta`rif qiladi. Asar Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig», Nosir Xisravning «Saodatnoma», «Ro‘shnoyinoma», 7 shoirlar ikkinchi guruhga kirar ekan. Ular haqiqat bilan majozni omixta qilib yozadi. Oddiylashtirib tushuntirganda, ular yor deb go‘yo Yerdagi ma’shuqani tasvirlaydi-yu, undan o‘sha haqiqiy yorni ko‘zda tutaveradi, ikkalasi aralash keladi.” Uchinchi guruh shoirlar asarlarini “ma’joziy ma’nodadir” deb ta’riflaydi shoir. Ulardan quyidagi shoirlarni misol tariqasida ko‘rsatadi: Kamol Isfahoniy, Hoqoniy Shervoniy, Hoju Kirmoniy, Mavlono Jaloliddin, Anvariy, Zahir, Abdulvosi’, Salmon Sovajiy, Nosir Buxoriy, Kotibiy Nishopuriy va Shohiy Sabzavoriy. Mavlono Jomiyni to‘rtinchi guruhga kiritib, “birinchi guruh ravishida so‘zi sharafli va so‘nggi guruhning ham uslubi go‘zalliklarida kamol egasidirki, dunyodagi ilohiy haqiqat shaydolari ham, pok insoniy muhabbat ahllari ham bularning latif va ma’nodor so‘zlari bilan xushnuddirlar va tarqatgan ma’rifatlari bilan huzur qiladilar”, 2 -deya ta’riflaydi. Bilamizki, “Mahbub ul-qulub” –pandnoma asar. Unda pand-nasihat, o‘git birinchi o‘rinda turadi. Shuning uchun shoirlar zikridagi fasl ham ana shunday tanqid-u o‘gitdan xoli emas. Yuqorida sanalgan to‘rt guruh ta’rif-u tahlili tugagach, Navoiy endi shoirlarning yana bir “adno”, ya’ni past tabaqasini –beshinchi guruhni qalamga oladi: ”Yana adno tabaqasi jamoatedurlarkim, nazm bila faqat ko‘ngullar xushnud va xursand va roziyu bahramanddurlar”-deya ta’riflaydi. Qizig‘i shundaki, bu toifa shoirlarning ko‘pchiligining she’rida ma’no ozroq va shoirlik da’volari ko‘proqdur. “Ruboiy: A’lolari ularning eng yaxshisidir, Tubanlari esa barcha tubanlar tubani. O‘rtoqlari esa hech narsaga yaramaydi, Bilgilkim, yaxshisi ulardan og‘iz ochmaslik kerak” 1 . 22 II bob. Navoiy axloqiy-ta’limiy qarashlarining in’ikosi 2.1 “Mahbub ul-qulub”da ilmiy-marifiy masalalarning nazariy asoslari Alisher Navoiyning eng so‘nggi yirik nasriy asari “Mahbub ul-qulub”dir. “Mahbub ul-qulub”da shoirning umri davomida ko‘rgani, kuzatgani, boshidan kechirgani, inson va yashash bilan bog‘liq ko‘pdan-ko‘p mulohazalari bayon qilingan. Ushbu kurs ishining birinchi bobi “Mahbub ul-qulub”ning tuzilishi va undagi masalalar”. Unda “Mahbub ul-qulub”ning tuzilishi, birinchi, ikkinchi, uchinchi faslidagi masalalar o‘rganiladi. Birinchi qismdagi masalalar batafsilroq yoritiladi. Adibning “Mahbub ul-qulub” asari biz bilamizki, umrining oxirida yozilgan asari hisoblanadi. Shuning uchun ham bu asar Alisher Navoiyning butun hayoti davomida ko‘rgan-kechirganlari, orttirgan hayot tajribalari, 60 yillik hayot mahsuli deyishimiz mumkin. Bu asarda, asosan, ilmiy – marifiy, odob-axloqqa oid qarashlar aks ettirilgan. Asarda til odobi, inson talim-tarbiyasi va nutq odobi haqida haqida ko‘plab misollar keltirilgan. Navoiy o`z asarlarida nutqning kishilar kundalik ehtiyojini qondiruvchi nodir vosita ekanligini qayd etdi. “Mahbub ulqulub” asarida voizlar til odobi xususida fikr yuritsa, “Muhokamat ul- lug‘atayn” asarida o‘zbek adabiy tilining boyligini e’tirof etdi. Nainki e’tirof etdi, balki tilning ijtimoiy hodisa ekanligini ta’kidladi. So‘zning tarixiy-madaniy xizmati beqiyos, ammo til imkoniyatlari nutq jarayonidagina ochib beriladi. Agar nutq 24 Alisher Navoiy ilm, ma’rifat haqida ajoyib fikrlarni olg‘a surdi. U aql, ilm insonning eng go‘zal va zaruriy fazilatlaridan biri, har bir kishining eng muhim burchi ilm olishdir, deb hisobladi. Navoiyning fikricha, ilm-fanni egallash uchun yoshlikdan boshlab astoydil o‘qish-o‘rganish kerak: “Yoshligingda yig‘gil bilimni, qarigach sarf qilg‘il ani”, degan shoirning o‘zi ham juda yoshligidan ta’lim oladi, o‘qishga beriladi. U yoshligidanoq ko‘p she’rlarni yod bilgan. Jumladan, Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” (“Qush nutqi”) asarini bolalik chog‘laridayoq qayta-qayta o‘qib, yod olgan. Alisher Navoiy keyinchalik maktab va maorif masalalariga katta ahamiyat berdi. U mehnatkash xalq bolalarini o‘qitish va tarbiyalash uchun maktablar ochish va madrasalar qurish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qildi. Alisher Navoiy Astrobodda surgunda yurganida podsho Husayn Boyqaroga yozgan xatida o‘g‘il va qiz bolalar uchun maktablar ochishni talab qilgani, shaxsan o‘zi madrasalar qurishda tashabbus ko‘rsatgani buning yaqqol dalilidir. Navoiyning fikricha, maktab xalqqa nur keltiradi, unga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi, bolalarni bilimli qiladi. U o‘zining “Ixlosiya” madrasasi yonida maktab ochib, bolalarni o‘qitish va tarbiyalash uchun zarur sharoit yaratib, buning uchun lozim bo‘lgan mablag‘ ajratadi. Navoiy dars beruvchini quyoshga o‘xshatadi va bu quyosh o‘z atrofidagi yulduzlarga nur sochadi, ya’ni hali ilmdan bexabar bo‘lgan toliblarga ilm nurini sochadi, ma’rifat beradi, deydi. Asarning uch bobi ham ta’limtarbiya, odob-axloq to‘g‘risida. Masalan, birinchi qismning birinchi fasli “Odil salotin zikrida” bilan boshlangan bo‘lsa, “darveshlar zikrida” nomi ostida tugaydi. Yaxshi podshoh bo‘lish uchun ham, yaxshi vazir bo‘lish uchun ham, yaxshi noib bo‘lish uchun ham, eng avvalo, yaxshi ta’lim-tarbiya kerak. Bu xislatlar haqida asarda to‘liq keltirilgan. Asarning ikkinchi qismida odob-axloq, ta’lim-tarbiya masalaiga chuqurroq kiriladi va tavba nima-yu tavakkul nima, barcha-barchasiga to‘xtalib o‘tiladi. Ta’lim-tarbiya masalasi ikkinchi qismda yaqqolroq ko‘ringan. Alisher Navoiy ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi fikrlarini ko‘proq barkamol insonni ifodalovchi ijobiy obrazlar yaratish orqali bayon qiladi. Ilm-ma’rifat, axloq-odob masalalariga doir fikrlarini esa ilmiy-falsafiy va didaktik asarlarida bayon qiladi. 32 I bob. “Mahbub ul-qulub” asari adabiy manba sifatida 1.1 “Mahbub ul- qulub”da Navoiy adabiy-estitik qarashlari Navoiy zukko shoir, donishmand inson sifatida o‘zining lirik asarlari, «Xamsa» va boshqa asarlarida, umuman, faoliyati davomida asosiy e`tiborni komil inson masalasiga qaratdi. Shoir asarlarida komil inson qanday bo‘lishi kerak, uning zohiriy va botiniy xusuiyatlari xususida javob berishga harakat qildi. Zero, bugungi kunda ham ma`naviy yetuk kishilar, yoshlar dunyoqarashi, kamoloti haqida ko‘p gapirilmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimovning qator asarlari, nutq va suhbatlari, umuman faoliyatlari davomida ma`naviyat, ma`rifat, o‘tmish merosimizga hurmat kabi jihatlarga e’tiborni tortmoqdalarki, bu bejiz emas. Bugungi kunda yetuk kishilarni tarbiyalashda Navoiy merosining ham, ayniqsa, «Mahbub - ul qulub» asarining alohida o‘rni bor. «Mahbub ul - qulub» - Navoiy umrining oxirida yozilgan nasriy asardir. U muallifning g‘oyat mazmunli va sermashaqqat hayoti davomida to‘plagan boy tajribasi va xulosalarining yig‘indisidir. Navoiy bu asarni yaratishda ko‘zlagan maqsadi haqida asar muqaddimasida shunday yozadi: «... bolalikdan to qarilikka qadar ko‘hna davron voqealaridan, aylanuvchi osmon hodisalaridan, fitna qo‘zg‘ovchi dunyo buqalamunligidan zamonaning rang singari gunogunligidan ko‘p vaqt va uzoq muddat har xil hayol va taraddudlar bilan daydib yurdim, har tovur va ravishda bo‘ldim va turli yo‘llarga kirdim, yaxshi-yomonning xizmatini qildim, katta-kichikning suhbatida bo‘ldim, goh xorlik va qiyinchilik vayronasida nola qildim, goho izzat va ma’murlik bo‘stonida majlis qurdim... Goh amirlik ornida o‘tirdim va hukumat mahkamasida xalqning arz-dodini surdim va goh podshoh yonida vazirlik qildim va menga umidvor nazar bilan qaragan elga muruvvat ko‘rsatdim... Maqsadim shuki, har yo‘lda yurdim, olamda bo‘lmish har nav’ odam bilan ko‘rishdim, katta - kichikning fe’l-u atvorini o‘rgandim, 5 ochilib, olamga go‘zallik bag‘ishladi. Qurt o‘z jonidan kechib, o‘z vujudini qurbon qilib, pilla o‘radi. Shu yo‘l bilan insoniyat olamini kiyintirgulik ipak hadya etdi. Arzimas bir urug‘ va jonzot g‘ayrat va himmat bilan bunyodkorlik ko‘rsatdi. Ey odamzot, sen koinotning gultojisan, sengagina ravo ko‘rilgan tafakkur va amal koinotdagi boshqa biror jonzot-u jonsiz unsurda yo‘q. Nahotki, oddiygina lola urug‘ichalik g‘ayrating, ipak qurtichalik himmating bo‘lmasa, deya nido chekmoqda Navoiy. Bunday ta’sirchan nido har qanday dangasa, insonlik g‘ayrati, g‘ururi, himmati mudragan o‘smirni ma’naviy-ruhiy uyg‘oqlikka da’vat etsa, ajab emas. Darvoqe, har bir fuqaro insonlik g‘ururi, nodir iste’dodi, g‘ayrat-shijoati bilan mehnat qilib, halol rizq-ro‘z undirsa, shuning o‘zi oliyhimmatlik, ma’naviy barkamollikdir. Navoiy asarlaridagi aql-zakovat durdonalarini o‘zlashtirish ham barkamollikka erishishning muhim omillaridandir. “Mahbub ul-qulub”dagi satrlarning ko‘pchiligi shu qadar aql-zakovat bilan yo‘g‘rilganki, ular xalq maqollari darajasida purma’no va mashhur bo‘lib ketgan. Masalan: “Chin so‘z mo‘tabar, yaxshi so‘z – muxtasar”, “Bilmaganni so‘rab o‘rgangan – olim, orlanib so‘ramagan – o‘ziga zolim”, “Oz-oz o‘rganib – dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib – daryo bo‘lur”. Asardagi chin so‘z va uni aytish odobi, me’yori haqidagi mana bu misralar ham barkamollik tarbiyasida ahamiyatlidir: Xiradmand chin so‘zdin o‘zga demas, Vale bori chin ham degulik emas. Kishi chinda so‘z desa, zebodurur, Necha muxtasar bo‘lsa, avlodurur. Alisher Navoiy ijodining aksariyat qismi barkamol avlod tarbiyasiga bag‘ishlangan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu asarlar mazmuni va g‘oyalarini o‘qib o‘zlashtirishning o‘zigina kifoya emas. Ular yoshlarimizning hayoti va faoliyatida o‘zining amaliy ifodasini topmog‘i zarur. 31 Mavzu: ,, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asarining pedagogik tahlili” MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………………3-5 I bob. “Mahbub ul-qulub” asari adabiy manba sifatida 1.1. “Mahbub ul- qulub”da Navoiy adabiy-estitik qarashlari in’ikosi ……….…6- 17 1.2. “Mahbub ul-qulub” asarida inson va uning kamoloti xususida …………...18- 23 II bob. Navoiy axloqiy-ta’limiy qarashlarining 2.1. “Mahbub ul-qulub”da ilmiy-marifiy masalalarning nazariy asoslari ……...24- 28 2.2. Asarda ta’lim-tarbiya masalasi ……………………………………………29-35 Xulosa……………………………………………………………………………..38 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………………..39 1 o‘pa olmaydi. Adolat uzugingga baland osmon ”Rostlik-xaloslik” degan so‘zlarni naqshlagan. Baland martabang xutbasini esa u “Adolat bilan amiringni yurgiz!”deb yozgan”. Alisher Navoiy saroy amaldorlarining yaxshi yoki yomon fe’l sohibi bo‘lishini hukmdorga bog‘liq deb bilgan, shuning uchun ham dastlab shohlar haqida fikr yuritiladi. Podshohning eng yaqin maslahatchisi vazirdir. Vazir podshohni to‘g‘ri yo‘ldan adashmasligi, to‘g‘ri hukmlar chiqarishi uchun mas’ul. U vazir haqida fikr yuritarkan, “Vazir vizrdin mushtarakdur va bu fe’l aning zotig‘a ahak va alyakdur. Bu ishni pisandida qilq’on Osaf ermishkim, nigini naqshi “qad rahimallohu man an safa ermish”. Dahr elida birovki Osafnihondur, bilgaykim, Sulaymon taxti barboddur” 2 . Adib o‘z zamonasida hech bir durust vazir ko‘rmaganligini, qachonlardir Osaf ismli bir vazirgina insofli bo‘lganini aytadi. ”Majiduddin, Nizomulmulk singari Husayn Boyqaro saltanatining ishonchli ustunlari sanalgan vazirlar o‘z manfaatlari yo‘lida hamma narsani, hatto, insonni ham qurbon qilishga tayyor turganliklariga bir necha marta guvoh bo‘lgan ulug‘ mutafakkir bunday toifa vakllarini keskin tanqid qiladi: Bu zolimlar yurtni barbod berguvchilardir va mulk ahli yig‘ishturg‘onlarin bitirguvchilardur. Avlo ulkim, bular zikrida kishi xoma surmagay... Zahr berib bemor o‘lturguvchi tabib, bularning holig‘a mushobehdur va qarib... Bular, jumlasi chayonlar, xaloyiqqa yetkurur ziyonlar”. Bilamizki, Navoiy ham 1472-1476-yillarda vazir lavozimida faoliyat ko‘rsatgan.Uning faoliyati davomida xalqning ahvoli anchayin yaxshilangan. Mamlakat tinchligini ta’minlovchi, qo‘riqlovchi yana bir toifa borki, Navoiy ularga tanqidiy ko‘z bilan qaragan.”Yasog‘liq degan qaro cherik, Yajuj va Ma’juj xaylig‘a sherik . Emgakdin alarg‘a orom yo‘q, yasoq tortardin bir nafas kom yo‘q. Ishlari talay olg‘onni talamoq, yot yurtda chugurtkadek sabza va yafrog‘ni yalamoq. 19 Navoiyning nafaqat ijodi, balki sermazmun hayoti ham biz yoshlar uchun namunadir. Uning bunyodkorligi, xalqsevarligi barchamizga namuna bo‘lishi lozim. Bahrdin qatrag‘a ta’zim ila tahsin ko‘rdim, Mehrdin zarrag‘a e’zoz ila ehson topdim. 1 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B. 47. 2 . Alisher Navoiy. Lison ut-tayr. – Toshken: . Ma’naviyat, 2005. – B. 54. Ya’ni, dengizning tomchiga ta’zim bilan tahsin qilganini ko‘rdim, quyoshning zarraga e’zoz va ehson ko‘rsatganiga guvoh bo‘ldim deb yozadi shoir asarlaridan birida. Birinchi Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” kitobida alohida ta’kidlaganidek: “Inson qalbining quvonch-u qayg‘usini, ezgulik va hayot mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdankam topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg‘usi ham bizning ongu shuurimiz, yuragimizga, avvalo Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Alisher Navoiy tarjimai holi o‘z davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan. O‘zbek olimlari O.Sharafiddinov, V.Mahmud, Oybek, Ya.G‘ulomov, I.Sulton, V.Zohidov, V.Abdullayev, A.Qayumov, S.G‘aniyeva va boshqalar Navoiyning hayot yo‘li haqida asarlar yaratishgan. Navoiy ijodi ixlosmandlari uning she’rlarini yig‘ib, “Ilk devon” (1464-1465) tuzgan edilar. “Navoiy devonlari professor H.Sulaymon tomonidan yig‘ilib, tasnif etilgan. “Ilk devon’ Sankt-Peterburgdagi Saltikov-Shedrin kutubxonasida (inv.564) saqlanadi” 8 . 8 Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi 9 Alisher Navoiyning o‘zbek tilidagi dastlabki yirik asarlaridan “Hiloliya” qasidasi Sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan bo‘lsa, forsiy tildagi birinchi yirik asari “Tuhfat ul-afkor” qasidasi Jomiyga bag‘ishlangan edi. 1470-yillarning oxirida Alisher Navoiy o‘zining o‘zbek tilida yozgan she’rlaridan iborat ilk devoni-“Badoe’ ul-bidoya” (“Badiiylik ibtidosi”) ni tuzdi. Mazkur devonda 777 g‘azal, 85 ruboiy, 52 muammo, 46 qit’a, 53 fard, 10 tuyuq, 10 lug‘z, 3 mustahzod, 5 muxammas, 3 tarjeband, 2 musaddas bo‘lib, bunday mukammal devonni tuzish Navoiygacha kamdan kam o‘zbek shoiriga nasib bo‘lgan. Alisher Navoiy “Badoe ul- bidoya” tuzilgandan keyingi davrda yozilgan o‘zbekcha she’rlari asosida 1480- yillarning oxirida “Navodir un-nihoya” devonini tuzdi. “Mazkur devonning O‘z.R FA ShI (inv.1995)dagi nusxalari nihoyatda nodir bo‘lib, ular Navoiy davrida Hirotda Sulton Ali Mashhadiy (1487), Abduljamil kotib (1487-1488) tomonidan ko‘chirilgan” 1 . 1481-1482-yillarda “Chihil hadis” (“Qirq hadis” yoki “Arbain”) asarini yozdi. Bunda Muhammad payg‘ambarning qirq hadisi to‘rtlik bilan she’riy ifodalab berilgan. Alisher Navoiy mansub adabiy hayotda she’riy janrlardan g‘azal, qasida, ayniqsa, muammo yozishga qiziqish kuchli edi. Alisher Navoiy forsiy devonida 373 muammo kiritgan. 1485-yil muammo yozish qoidalari haqida maxsus ”Mufradot” asarini yaratdi. Alisher Navoiyda “Xamsa” – besh doston yaratish maqsadi yoshligidan bo‘lgan. Bu maqsadini 1483-1485-yillarda amalga oshirdi. Asar o‘zbek adabiyoti shuhratini olamga yoyib, jahon adabiyotining durdonalaridan biriga aylandi. “Xamsa”dan keyin Navoiy yana bir qancha asarlar yaratdi. 1485- yil o‘zining mashhur “Nazm ul-javohir” asarini yozdi, bunda birinchi xalifalardan bo‘lmish Hazrat Alining 266 ta hikmatli so‘zi ruboiy tarona shaklida bayon etilgan. O‘sha davr kitobxonlari, shu jumladan, tarixchi Xondamir bu asarni g‘oyat yuksak baholagan” 1 . 1490-yilda u o‘ziga zamondosh shoirlar haqida Jomiyning “Bahoriston”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” asarlari shaklida “Majolis 10 Shubhasiz, jallod bunday tabibdan yaxshiroqdir: chunki, u gunohkorlarni o‘ldiradi, bu esa begunohlarni halok qiladi deb ta’riflaydi. Bayt: Hoziq tabibi xushgo‘y tan ranjig‘a shifodur, Omiyyu tundu badxo‘y el jonig‘a balodur. “Nazm gulistonining xushnag‘ma qushlari” bobida shoirlar qushga o‘xshatilgan. Shoirni qushga o‘xshatish adabiyotda oldindan bor edi. Bu yerda shoirlarning she’r ijod qilishi bilan qushlarning sayrash xususiyati asos qilib olingan. Navoiy shoirlarni 5guruhga ajratgan. ”Avvalg‘i jamoat-nuqudi kunuzi ma’rifati ilohiydin g‘aniylar va xalq ta’rifidin musta‘niylardur. Ishlari maoniy xazoinidin ma’rifat javharin termak va el fayzi uchun vazn silkida nazm bermak. Nazm adosi bag‘oyat arjumand va benihoyat sharif va dilpisand o‘ldug‘i uchun oyoti kalomda nozil bor va hadisi mu’jiz nizomda tilagan topar, chun maal-qasd emas, el hurmati jihatidin ani she’r demas”. “Bu guruh ijodi mohiyatini to‘la tushunib olish uchun tasavvufda uch bosqich, ya’ni shariat, tariqat va haqiqat borligini ko‘z oldimizga keltirishimiz kerak. Demak, birinchi guruh shoirlari faqat haqiqatni qalamga olgan. Ya’ni bunday sohibi qalamlar asarlarida to‘g‘ridan to‘g‘ri Olloh taolo, uning sirlari, so‘zlari ta’riflangan” 10 . Alisher Navoiy bunday shoirlarning peshvosi deb amir ul- mo‘min Hazrat Alini ko‘rsatadi. Yana forsiylardan Shayx Fariduddidin Attor, “Masnaviyi ma’naviy” muallifi Jaloliddin Rumiyni aytadi. Ikkinchi guruh shoirlariga haqiqat sirlariga majoz sirlarini aralashtirib, o‘z fikrlarini shu uslubda ifoda etuvchilarni kiritadi. Bular Shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy, Shayx Zahiriddin Sanoiy, Shayx Avhadiddin, Xoja Shamsiddin Muhammad Hofiz. “Demak, borliq olamni va uning sarvari bo‘lmish insonni, uning muhabbatini kuylashni birlamchi hisoblagan, shu yo‘l bilan ramzan Ollohga ishqni ifodalagan 10 Sultonmurod Olim.”Mahbub ul- qulub”da shoirlar va oshiqlar tasnifi // O‘zbek tili va adabiyoti, 2010. 6-son. . – B. 38. 21 uchraydigan yaxshi-yomon xislatlar va illatlar haqida fikr yuritiladi. Ikkinchi qismda tasavvufiy allomalar va ular hayoti bilan bog‘liq hikoyatlar uchraydi. Uchinchi qismda pand-nasihat ruhidagi 127 ta tanbeh kiritilgan. Ushbu kurs ishida “Mahbub ul-qulub”dagi adabiy-estitik, inson va uning kamoloti haqida ko‘plab qarashlar asosiy mavzu qilib olingan. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, Navoiyning ko‘pgina asarlarida adabiy-estitik, inson va uning kamoloti haqida ko‘plab qarashlar kiritilgan. Ularni alohida olib o‘rganish, bugungi kun talablari asosida fikr yuritish muhim vazifalardan hisoblanadi. “Mahbub ul-qulub” dagi adabiy-estetik, inson va uning kamoloti haqidagi qarashlarni ana shu tarzda o‘rganish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari haqida ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Ular katta-katta kitoblardan tortib, kichik maqolalar shaklida. Asardagi adabiy-estitik, inson va uning kamoloti haqidagi qarashlar xususida ham qator ishlar bor. Bu jihatdan adabiyotshunoslar Hayitmetov A 2 , Vohidov R 3 , Izzat Sulton 4 , Sultonmurod Olim 5 , Ummat To‘ychiyev 6 kabilarning tadqiqotlarini, “Navoiyga armug‘on” 7 kabi kitoblarni ko‘rsatish mumkin. Ushbu ishlarda “Mahbub ul-qulub” bilan bog‘liq ayrim fikrlar o‘rin olgan. Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi Navoiy "Mahbub ul-qulub” dostonini o‘qib, undagi adabiy-estitik, inson va uning kamoloti haqidagi qarashlar xususida, ularning mavzularini aniqlash, badiiy xususiyatlarini o‘rganishdan iborat. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishida yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni yoritishga e'tibor qaratildi: 2 Hayitmetov A. Adabiy merosimiz ufqlari. – Toshkent: M'anaviyat, 1997. 3 Vohidov R, Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyot tarixi. – Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi, 2006. 4 Izzat Sulton .Navoiyning qalb daftari. – Toshkent, 2010. 5 Sultonmurod Olim. “Mabub ul-qulub”da shoirlar va oshiqlar // O‘zbek tili va adabiyoti, 2010. 6-son. 6 To‘ychiyev U. Navoiyni ishqni turlarga ajratib tasvirlashi // O‘zbek tili va adabiyoti, 2010. 6-son. 7 Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida xalq maqollar. // Navoiyga armug‘on. 5-kitob. – Toshkent, 2006. 3 Ikkinchi qism: Hamida af ’ol va zamima xisol xosiyati –yaxshi fe’llar va yomon xislatlar xosiyati. Uchinchi qism: Mutafarriqa favoid va amsol surati - xilma-xil foydalar va hikmatli so‘zlarning ko‘rinishi. Pandnoma an’anaviy “hamd”- Ollohning tanholigi (“vahdad”) va ulug‘vorligi, na’t - Muhammad alayhissalomning maqtovi bilan boshlanadi. Asarning birinchi qismi 40 fasldan iborat. Unda “egallagan vazifasi, ko‘rsatilajak ta’siri jihatidan jamiyat taraqqiyotida belgili mavqega ega qirq to‘qqiz toifa ahlining fe’l-atvori, ahvoli xususida fikr yuritiladi. Bu safda shohdan gadogacha bo‘lgan aksariyat toifa a’zolarini uchratish mumkin”. Navoiy turfa toifa ahllarini goh tanqidiy, goh ijobiy, goh nafratli qarashlari bilan takrorlanmas o‘xshatishlar vositasida juda chiroyli tasvirlaydi. Asarda quyidagi toifa ahllari haqida fikr yuritiladi: odil sultonlar, islompanoh beklar zikrida, zolim va fosiq shohlar, vazirlar, nomunosib noiblar, noqobil sadrlar, fosiq qozi, mufti, mudarrislar, kotiblar, nazm gulistonining xushnag‘ma qushlari, imomlar, muqriylar, qissasoz va qissaxonlar, nasihat ahli va voizlar, ahli nujum, mutrib-u mug‘anniylar, tabiblar, tijorat ahli, bozor kosiblari, dehqonlar, yatim va laimlar, riyoyi shayxlar, xarobot ahli va darvishlar kabi. Navoiy fikrlarini dalillash maqsadida har bir toifaga berilgan tavsifdan so‘ng she’riy izohlar keltiradi. Chunonchi, birinchi qismda 7 ta masnaviy, 16 ta bayt, 3ta nazm, 6 ta ruboiy va 7 ta qit’a berilgan. “Mahbub ul-qulub”ning birinchi qismida bayon etilgan fikrlar ulug‘ adibning hayotiy tajribalari, umumlashmasi bo‘lib, unda atrofdagi voqea-hodisalardan 1 0 Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub” Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. –B. 453 doimo ogoh bo‘lishga da’vat etiladi. Bu da’vatlar yurt sarvaridan tortib, oddiy fuqarogacha taalluqlidir. Asarning ikkinchi qismida komillikka erishish yo‘li, tasavvuf tamoyillari haqida fikr yuritiladi. “Ushbu qismdan yomonliklardan mosivo bo‘lishning eng 16 yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va shahzodalar haqidagi ma'lumotlar jamlangan. “Asar Fahriy Hirotiy(1521-22), Muhammad Qazviniy(1522-23), Shoh Ali Abdulali (1598) tomonidan uch marta fors tiliga tarjima qilingan. Navoiy "Muhokamat ul-lug'atayn" asarini o‘z zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksikgrammatik xususiyatlarini forsiy til xususiyatlari bilan qiyoslashga bag‘ishladi. Jonli xalq tilida qo'llanilgan ko‘plab so'zlarni asarga kiritib, adabiy tilda qo‘llanilishiga sababchi bo'ldi. O‘zigacha ishlatilgan so‘zlarning yangi ma’no qatlamlarini ochdi. O‘zbek tili grammatikasini Mahmud Koshg'ariydan so‘ng ilmiy asosga soldi. O‘zbek tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi bo‘ldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va e’tiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi” 1 . Aruz nazariyasiga bag'ishlangan "Mezonul-avzon"(1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turkiy yozma va og‘zaki she’riyati namunalarining vazn xususiyatlarini o‘rgandi. Turkiy aruz tabiatini 8 Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi. yoritish bilan birga turk she’riyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. Bahrlar va doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. To‘qqizta yangi vazn va she’riy shaklni aniqladi. Turkiy til tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni ilgari surdi. Navoiyning ilmiy-filologik merosini muntazam tadqiq qilish XX asrning 20yillaridan yo‘lga qo‘yildi. Bu yo'nalishda Fitrat, Oybek, A.Sa'diy, O.Sharafiddinov, A.Hayitmetov, I.Sulton, H.Qudratullaev kabi adabiyotshunos va A.K.Borovkov, O.Usmonov, A.Rustamov kabi tilshunos olimlarning ishlari e’tiborli. Ustozlarga bag‘ishlangan asarlari: “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”(1490- 1491), “Xamsat ul-mutahayyirin” (1493-1494),”Holoti Pahlavon Muhammad” (1493-1494). 13 yaxshiyomonning xislatlarini tajribadan o‘tkazdim, yaxshilik va yomonliklarning sharbatini ichib, zahrini totib ko‘rdim...» («Mahbub ul qulub», 3-bet) Navoiy hayotda ko‘rgan, kechirgan, yaxshi va yomon kunlari, mehr-u jafolarni ushbu misralarda aniq bayon eta olgan: Gahe topdim falakdin notavonlig‘, Gahe ko‘rdum zamondin komronlig‘, Base issig‘-sovug‘ ko‘rdum zamonda, Base achchig‘-chuchuk tottim jahonda. («M.q.,», 11-bet) Shoir hayotining xulosasi, donishmand insonning hayot, kishilar, ularning fe`l- atvorlari haqidagi qarashlarining xulosasi sifatida «Mahbub ul qulub» yaratildi. Asarning qadimgi qo‘lyozma nusxalari kam. Ilm-fanda ma’lum bo‘lgan qo‘lyozma nusxalardan uchtasi XVI asrga, qolganlari esa XVIII-XIX asrlarga mansubdir. «Mahbub ul qulub»ning 1565-66 yillarda ko‘chirilgan nusxasi Parij Milliy kutubxonasida, XVI asrda ko‘chirilgan deb taxmin qilingan mukammal bir nusxasi Sank-Peterburgda, 1595-96 yillarda ko‘chirilgan nusxasi ham Sank-Peterburgda, Saltikov-Shchedrin nomidagi Davlat kutubxonasida saqlanadi. Buxoro, Istambul, 1939 - yilda Toshkentda nashr etiladi. “Mahbub ulqulub”da Navoiy bevosita o‘z davridagi deyarli barcha ijtimoiy guruh va tabaqalarga baho beradi va ularning qaysi biri yaxshi yoki yomon, qaysi biri insoniylikka, xalqqa, mamlakatga foydali yoki zararli ekanligini boshqa asarlaridagiga qaraganda kengroq, chuqurroq va aniqroq bayon etadi”. “Mahbub ul-qulub” asarini o‘rganish XX asrda A.N.Kononov tomonida boshlab berildi. Bu nashrlar ketma-ketligini quyidagicha keltiramiz: “Manbub ul-qulub” birinchi marta 1948-yil SSSR Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik Instituti. Nashrga tayyorladi A.N.Kononov va leningradda chop etildi. Ushbu asar asl qo‘lyozma tarzida arab alifbosida berildi. Ikkinchi marta “Mahbub ul-qulub” alohida kitob holida 1983- yil G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va Sanat nashryotida nshar etildi. Unga 6 Sa`diyning «Guliston» va «Bo‘ston», Jomiyning «Bahoriston» asarlari kabi o‘ziga xos nasihatnomadir. Ulug‘ shoir, davlat arbobi, adabiyotshunos va tilshunos olim Alisher Navoiyning ijodiy merosini o‘rganish va tadqiq etish biz yoshlarning bugungi kundagi muhim vazifalarimizdan biri bo‘lib kelmoqda. Bu ulug‘ zotning milliy adabiyotimizga va ma’naviyatimizga qo‘shgan hissasi katta. Bu haqda Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida shunday deydi: “Alisher Navoiy xalqimizning adabiyoti, madaniyati va siyosiy tarixida alohida o‘ringa ega bo‘lgan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g‘ururi, sha’n-u sharafini dunyoga tarannum etgan o‘lmas so‘z san’atkoridir” 2 . Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, ulug‘ bobokalonimiz shaxsiyati va ijodiga munosabat tubdan o‘zgardi. Hazratning boy adabiy merosiga to‘laqonli va haqqoniy yondashish imkoniga ega bo‘ldik. U zotning ijodini yanada chuqurroq o‘rganish bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar qilinyapti, ilmiy izlanishlar ko‘lami yanada kengaymoqda. Bu yil shoir tavalludining 577 yilligi yurtimiz bo‘ylab keng nishonlandi. Shoirning adabiy asarlari, takrori yo‘q g‘azallari, pand-nasihatga boy dostonlari haqida adabiy kechalar, mushoiralar o‘tkazilmoqda. Alisher Navoiy asarlarining tub mohiyatini anglash, ularda da’vat etilgan ezgulik, mehr-muruvvat, tinchlik va do‘stlik kabi g‘oyalarni chuqurroq o‘rganish biz yoshlarning bugungi muhim masalalarimizdan biridir. Zero, Navoiyning adabiy merosi miqdor va mazmun jihatdan beqiyos. Bobur Mirzo yozadi: ”... turkiy til bila to she’r aytibdurlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘p aytqon emas”. Bu haqda shoirning o‘zi “Lison ut-tayr”dostonida: Nazmu nasrim kotibi taxminshunos Yozsa, yuz ming bayt etar erdi qiyos 1 . deb yozgan edi. 8 insoniylikka, odob – axloqqa yetaklaydigan tarbiyaviy, falsafiy asar deyish mumkin. Asarda juda ko‘p ilmiy-ma’rifiy qarashlar juda ko‘p, uni qancha ko‘p o‘rgansak, shuncha ko‘p bitmas tuganmas xazina chiqib kelaveradi. 1 Komilov N. Tasavvuf. –Toshkent: Movarounnahr, 2009.– B. . 2 Komilov N. Tasavvuf. –Toshkent: Movarounnahr, 2009. –B.27. 2.2. Asarda ta’lim-tarbiya masalasi “ Mahbub ul-qulub” yuqorida ta’kidlaganimizdek, tarbiyaviy asar. Asarda odob-axloq, inson kamoloti haqida fikr yuritiladi. Asarda komil inson g‘oyasini o‘rtaga tashlanadi. Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari komil inson tarbiyasiga doir muhim manbalardandir. Ayniqsa, uning ikkinchi qismida ma’naviy barkamollikka oid qator fazilatlar sharhlanadiki, ulardan yoshlarimiz uchun eng zarurlaridan biri qanoatdir. Qanoatga shunday ajoyib ta’rif beriladi: “Qanoat – bir chashmadirki, olgan bilan uning suvi qurimaydi; u bir xazinadirki, undagi boylik sochilgan bilan kamaymaydi. U bir ekinzorki, urug‘i izzat va shavkat hosilini beradi; u bir daraxtdirki, unda qaram bo‘lmaslik va hurmat mevasi border. Qanoatli darvishning quruq noni ta’magir shohning xitoycha dasturxonidan yaxshiroq; faqirlik yo‘lida farog‘atlining yovg‘on umochi olg‘ir badavlatning nabotlik ovqatidan totliroqdir. Shoh uldirki, olmaydi-yu beradi, gadoy uldirki, sochmaydiyu teradi. Qanoatda tinchlik va farog‘at bo‘lganiday, aksincha, tamada razillik va uqubat bor”. Darvoqe, qanoat bilan tabiatini toblagan inson mol-davlat ilinjida olis yurtlarda sarson-sargardon kezmaydi, obro‘-e’tiborini yerga urmaydi, oilasi va xalqining sha’niga dog‘ tushirmaydi. 29 ma’naviy kamoloti bosqichlarini anglatadi. Abu Nasr Sarroj tariqatning quyidagi maqomlarini qayd etgan: 1.Tavba 2.Vara’ 3.Zuhd 4.Faqr 5.Sabr 6.Xavf 7.Rajo 8.Tavakkul 9.Rizo 2 Navoiy asarida ana shu maqomlarni asos qilib olgan va ularni to‘laroq bayon etish uchun hikoyatlarni keltirgan. Birinchi hikoyat Tavba bilan bo‘g‘liq. Tavba-shariatda vojib, tariqatda shart, sulukda lozim bo‘lgan tushuncha. Tavba insonning qilgan gunohlaridan pushaymonligi, gunohlarining kechirilishini Tangridan iltijo qilib so‘rashi va Haq yo‘liga qadam tashlashi. Tasavvufda solikning Parvardigor sari safari bo‘lsa, bu safar manzillari-maqomlari yettitadir. Birinchi maqom tavbadir. Tasavvuf istilohida tavba ruhning bedorligidir, deb ta’rif qilinadi. Najmiddin Komilov ham o‘zining “Tasavvuf” asarida bu maqomotning asl mohiyatini ochib beradi.”Tavba - qaytish demak, ya’ni kamolotga, oliy axloqiy sifatlarga qaytish. Tavbani bob ul-abvob-eshiklarning eshigi ham deydilar,chunki tariqatga qadam qo‘ygan odamning niyati va mohiyati, avvalo, shu tavbasida ayonlashadi. Tavbaning haqiqati shuki, solik xudoga yetishish yo‘lida g‘ov bo‘ladigan jamiki narsalardan yuz o‘girishga qasamyod etadi, butun intilishi, tavajjuhini Allohga qaratadi, avvalgi hayot tarzidan butunlay voz kechadi. Tavba kufrdan qaytish, shariatda man etgan nahy va yomon ishlardan qaytish, zamima axloqdan hamida axloqqa qaytish, Haqning g‘ayri bo‘lgan narsalardan qaytish kabilarni o‘z ichiga oladi” 1 . “Mahbub ul-qulub” mohiyatan insonni komillikka, 28 yo‘sinida yozilgan “Mahbub ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) dir. U Sharq adabiyoti tarixida Shayx Sa’diyning “Guliston”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “Chor maqola” kabi asarlari qatorida turadi. Bu asarida Alisher Navoiy o‘zining hayot yo‘lini, boshidan kechirgan turmush mashaqqatlarini yorqin tasvirlab bergan” 2 . “Alisher Navoiyning adabiy va ilmiy merosini 4 faslga bo‘lish mumkin: 1. Devonlari. 2. Dostonlari. 3. Forsiy tildagi she’riy merosi. 4. Ilmiy- filologik, nasriy va tarixiy asarlari. Uning o‘zbek tilida yaratgan she’riy merosi asosan “Xazoyin ul-maoniy” devoniga jamlangan. 6 Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi. 7 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 1-tom. – Toshkent: Davlat ilmiy, 2000. – B. 219-220. “Xazoyin ul-maoniy”ga qadar “Ilk devon”, “Badoe’ ul-bidoya”, “Navodir un-nihoya” devonlarini yozgan. “Xazoyin ul-maoniy” dagi 4 devonning har birida 650 tadan 2600 g‘azal, umuman 4 devonda 210 ta qit’a, 133 ruboiy, 86 fard, 52 muammo, 13 tuyuq, 10 muxammas, 10 chiston, 5 musaddas, 4 tarje’band, 4 mustazod, 1 musamman, 1 tarkibband, 1 qasida, 1masnaviy, 1 soqiynoma mavjud bo‘lib, Sharq she’riyatining 16 turi namoyondir. Navoiyning nasriy asarlari quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganilgan. Ilmiy-filologik merosi: "Majolisun-nafois" (1490-91; 1497-98) tazkirasi turkiy tilda yozilgan dastlabki tazkira bo'lib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida ma'lumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot bo'lmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movarounnahr, Kichik Osiyo va Eron, 12 Navoiy ushbu asarida yuksak insoniy fazilat va ezgulikni madh etish, targ‘ib, tashviq etish bilan cheklanmaydi. U ayni zamonda odamlardagi yomon, xunuk, insoniylikka xilof xislatlarni, insonlar uchun, jamiyat uchun zararli, sharafli inson sha’niga yarashiqsiz xulq- atvor va sifatlarni qoralaydi, tanqid ostiga oladi. Navoiy bu qismda, o‘zining ijtimoiy qarashlariga oid fikrlarini davom ettiradi, chuqurlashtiradi, yangi-yangi dalillar bilan asoslaydi. Navoiy ilm ahlini g‘oyat yuksak baholaydi, mamlakat obodonligini ta’minlashda, xalq ahvolini yengillashtirishda ularga juda katta umid bog‘laydi. Bu xususda “Mahbub ulqulub” dagi: Kishiga necha kelsa mushkul hol, Hikmat-u aql anga erur, halol, kabi bayt va ilm hamda olimlar haqidagi fikrlari g‘oyat ahamiyatlidir. Shuningdek, o‘rganib undan amalda foydalanmagan, ya’ni ilmini xalq, mamlakat xizmatiga qo‘ymagan olimlarni Navoiy hajv ostiga oladi. Navoiyning ilm-fan haqidagi o‘gitlari uning ma’rifatparvarlik g‘oyalarining uzviy qismini tashkil qiladi. U butun hayoti davomida ilmma’rifatni targ‘ib etdi. Mehnat aziyatini chekib ilm o‘rganganlarni olqishladi va avlodlarni ilm-ma’rifatni egallashga da’vat etdi. Uning “Bilmaganni so‘rab o‘rgangan olim va orlanib so‘ramagan o‘ziga zolim. Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib daryo bo‘lur” kabi dono o‘gitlari xalqning hikmatli so‘zlariga aylanib ketdi. “Mahbub ul-qulub” dagi materiallar zaminida nutqning juda ko‘p fazilat va xislatlari ochiladi. Jumladan, Navoiy “nodon pandida g‘alat muqarrar va dushman nasihatida firib mutasavvar” ekanligini, ular bilan muloqatda bo‘lganda aql va tadbir bilan ish ko‘rishni maslahat ko‘radi. Navoiy ushbu asarida “Zamon kishilari bevafoligidan bag‘rimda tikonlar bor va davr xalqi behayoligidan ko‘ksimda yaralar bor. Bular haqida yozay desam, katta chidam menga vafo qilmaydi va barchasini qalamga olay desam, uzoq umr davomida ham tugatib bo‘lmaydi” deya bevafolarining jabridan fig‘on chekadi va ushbu baytni keltiradi: Kimga qildim bir vafokim-yuz jafosin ko‘rmadim? 35 Navoiy til deganda nutqni ko`zda tutgan. Til, ya`ni so`z o`zining ko`p yaxshi fazilatlari bilan nutq uchun material ekanligini, nutqning qo`polligi, maqsadga muvofiq bo`lmasligi so`zlovchiga zarar yetkazishini alohida ta’kidlab o‘tadi. Mayin, yoqimli, shirali ovoz bilan so`zlash odobi haqida, o`ylamasdan so‘zlamaslik lozimligi haqida: “Tildin azubat dilpisanddur va miynat sudmand. Chuchuk tilki achig‘liqqa evruldi, zarari oni bo`ldi. Chuchuk so‘z sof ko‘ngullarga nushdir... So‘zni ko‘ngulda pishqormaguncha tilga kelturma, harnakim ko‘nglungda bo‘lsa, tilga surma” deydi. Buning ma`nosi shundayki, tilning shirin, yoqimli va yumshoqligi foydadir. Chuchuk til achchiqqa aylansa, tinglovchiga zarar yetkazadi. Nutq nazariyasi bilan jiddiy shug‘ullangan shoir “Mahbub ul-qulub” asarining 24-bobini voizlik ilmiga bag‘ishlaydi. Navoiyning o`zi ham notiqlik san`atini o`z davrida yuksak darajaga ko`targan. “Tilga ixtiyorsiz-elga e`tiborsiz” yoki “Ma`dani inson gavhari so`z durur, gulshani odam samari so`z durur” deb yozadi. Navoiy 24 bob “Nasihat ahli va voizlar zikriga” bag‘ishlangan bo‘lib, shoirning fikricha “voiz uldurki, majlisg‘a kirgan to‘lg‘ay va to‘la kirgan holi bo‘lg‘ay”. “Mahbubulqulub” da “Og‘ziga kelganni demoq - nodonning ishi”, “Aytar so‘zni ayt, aytmas so‘zdan qayt”, “Chin so‘z-mo‘tabar yaxshi so‘z-muxtasar” kabi hikmatli so`zlar, maqollar anchagina. Navoiy ham shu mazmundagi baytlar yaratadi. Shoir nazarida so‘z o‘likni tiriltirish kuchiga ega: Ham so‘z ila elga o‘limdin najot, Ham so‘z ila topub o‘luk tan hayot. Ba’zan bir so‘z bilan tirik vujud, salomat inson ham jonsiz o‘lukka aylanishi mumkin. Yolg‘on so‘z ham shunday qudratga ega: O‘luk gar andin erur joni pok, Valekin tirikni ham aylar halok. 26 shoirlar, Hasan Noiy, Xoja Abdullo Marvoriy, Qulmuhummad Udiy, Shohquli G‘ijjakiy kabi o‘nlab sozandalar, Mirxond, Xondamir kabi tarixchilar, Sultonali Mashhadiy, Abdujamil Kotib, Xoja Hofiz Muhammad, Muhammad Xandon, Mavlono Hijroniy kabi mashhur kotiblar, Behzod kabi musavvirlar, Husayn voiz Koshifiy, Atoulloh Husayniy kabi iste’dodlar qizg‘in ijodiy mehnat bilan band edilar. Ularning ko‘pchiligi Navoiy tarbiyasida voyaga yetdilar. Hirotda, umuman, Xuroson mulkida ma’naviy hayotning baquvvat ustunlaridan Abdurahmon Jomiy bilan Alisher Navoiy o‘rtasidagi ijodiy hamkorlik – ustoz-shogirdlik ko‘p masalalarda hamfikrlilikka olib keldi. Alisher Navoiyning barcha lirik janrlarga oid she’rlari yuksak mahorat bilan yozilgan bo‘lib, inson manfaatlariga, uning e’tiqodini mustahkamlashga, ruhini sog‘lomlashtirishga xizmat qiladi. Uning falsafiy, axloqiy mazmundagi hayot nafasi ufurib turgan har bir she’ri bu janrning o‘lmas namunalaridir. Butun umrini yaxshilikka, ezgulikka, insoniylikka, o‘z milliy g‘ururini, tilini, adabiyotini yuksaklarga ko‘tarishga baxsh etgan bobomiz Hazrat Alisher Navoiy bilan har qancha faxrlansak haqlidirmiz. Uning noyob asarlari xalqimiz ma’naviy merosining yuksak namunasi bo‘lib xizmat qiladi. Biz yosh avlod, Hazrat Navoiydek buyuk insoniylikni, eliga, yurtiga fidoiy bo‘lishning oliy namunasini, ezgulikka, soflikka, sevgi va sadoqatga chorlashning mumtoz hissiyotlarini o‘rganishimiz lozim va bu bebaho merosni kelajak avlodlarga hech qanday xiyonat qilmay yetkazish bizning muqaddas vazifamizdir. Ana shu muqaddas vazifaga va burchga sodiq qolishda bizga e’tiqod, imon, g‘urur va o‘zlikni anglash muhimdir. Hazrati Alisher Navoiy o‘z asarlarida adolat va insonparvarlik g‘oyalarini targ‘ib etgan. Ana shunday asarlaridan biri bo‘lgan, sharqda yetti iqlim istiqboli uchun mangu chiroq bo‘lgan ajib bir asari “Mahbub ul-qulub” ham xuddi “Xamsa” singari millatning faxridir. Bu asar ulug‘ mutafakkir va buyuk shoir Alisher Navoiyning umri oxirida 906 (1500-1501) yilda yozilgan yirik nasriy asaridir. U muallifning g‘oyat mazmunli va sermashaqqat hayoti davomida to‘plagan boy tajribasi va xulosalarining yig‘indisidir. Alisher Navoiy bu asarida ham inson haqida qayg‘uradi. 34 Tarix, tasavvuf va din tarixiga oid asarlari: “ Tarixi muluki ajam”(1488), “Tarixi anbiyo va hukamo”(1485-1498), “Nasoyim ul-muhabbat”(1496), “Vaqfiya”(1481-1482), “Munshaot”(1498-1499). Ijtimoiy, falsafiy, axloqiy asarlari: Alisher Navoiyning fors tilida yozgan she’rlari asosida "Devoni Foniy" tuzilgan bo'lib, uning muqaddimasida "Sittai zaruriya" ("Olti zarurat") va "Fusuli arbaa" ("To'rt fasl") forsiy qasidalari majmualari berilgan. "Sittai zaruriya" to'plamidagi qasidalar "Ruhul-quds" ("Muqaddas ruh"), "Aynul-hayot" ("Hayot chashmasi"), "Tuhfatul- afkor" ("Fikrlar tuhfasi"), "Qutul-qulub" ("Qalblar g'izosi"), "Minhojun-najot" ("Qutilish yo'li"), "Nasim ul-xuld" ("Jannat nasimi") kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Abdurahmon Jomiy asarlari ruhida, ularga falsafiy-mantiqiy javob tarzida yozilgan. "Fusuli arbaa"da Sulton Husayn Boyqaro madhidan so'ng "Bahor", "Saraton", "Xazon" ("Kuz") va "Day" ("Qish") vasflari keladi. Muammo janri qoidalariga bag‘ishlangan "Mufradot" (1485) fors tilidagi ilmiy asarida mumtoz she’riyatdagi bu janrni nazariy jihatdan asosladi. Muammolarni yechish usullarini o'rgatish barobarida 121 ta misol keltirdi. Navoiyning arab tilida "Sab'at ul-abhur" ("Yetti dengiz") nomli diniytasavvufiy ruhda lug‘at xarakteridagi asar yozgani ma’lum. Biroq bu asar nashr etilib, yetarli darajada o‘rganilmagan. “Alisher Navoiyning fors tilidagi merosi Fitrat, H.Sulaymon, N.Mallaev, Sh.Shomuhamedov, R.Vohidov, Boltayeva tomonidan o'rganilgan” 9 . “Uning zarbulmasalga aylanib ketgan ta’birlari, baytlari, misralari, inson, xalq, bashariyat haqidagi g‘amxo‘rligi, adolat, insof va to‘g‘rilik yo‘lida olib borgan tolmas kurashi bu hassos yurakda naqadar zo‘r muhabbat qaynaganiga, bu yorqin manglay miyada naqadar oliy fikrlar va g‘oyalar javlon urganiga shohiddur” 2 . 9 Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida xalq maqollari // Navoiyga armug‘on. 5-kitob. – Toshkent, 2006. – B. 81. 14 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O‘zbekiston, 2011. 2. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma'naviyat, 2008. 3. Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub. Mukammal asarlar to‘plami. 10 jildlik 9- jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. 4. Ahmedov S, Qo‘chqorov R, Rizayev SH. 6-sinf. Adabiyot. II qism. – Toshkent: Ma’naviyat, 2013. 5. Muhamedov O‘.X, Usmonboyeva M.H, Rustamov S.S. Ta’limni tashkil etishda zamonaviy interfaol metodlar. –Toshkent, 2016 6. Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug'ati. 4 tomlik. 1-tom. –Toshkent: Fan, 1983. 7. Alisher Navoiy. Lison ut-tayr. –Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2005. 8. Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror. –Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2006. 9. Boboyev T. She'r ilmi ta’limi. –Toshkent: Fan, 1996. 10. Berdaq Yusuf. Mumtoz adabiy asarlar lug‘ati. –Toshkent: Sharq, 2010. 11. Donishmanlar tuhfasi. –Toshkent, 2009. 12. Hamidjon Homidiy. Tasavvuf allomalari. –Toshkent: Sharq, 2004. 13. Haqqulov I. Kamol et kasbkim. –Toshkent: Ma’naviyat, 1991. 14. Haqqulov I. Navoiyga qaytish. –Toshkent: Fan, 2007. 15. Haqqulov I. Zanjirband sher qoshida. –Toshkent: Fan, 1989. 16. Haqqulov I.Meros va mohiyat.–Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 17. Hayitmetov A. Temuriylar davri o‘zbek adabiyoti. –Toshkent: Fan, 1996. 18. Hayitmetov A. Adabiy merosimiz ufqlari. –Toshkent: Ma’naviyat, 1997. 19. Is'hoqov Yo. So‘z san'ati so‘zligi. –Toshkent: Fan, 2006. 20. Komilov N. Tasavvuf. 1-kitob.–Toshkent: Movarounnahr, 1996. 38 21. Komilov N. Tasavvuf. 2-kitob.–Toshkent: Movarounnahr, 1999. 22. Komilov N. Faqr nuri porlagan qalb. –Toshkent: Ma’naviyat, 2001. 23. Navoiy asarlari lug‘ati. –Toshkent: O‘zbekistin, 1972. 22. Navoiyga armug‘on. 5-kitob. –Toshkent: O‘zbekiston, 2006. 23. Ochilov E. Alisher Navoiy. Hikmatlar. –Toshkent: O‘zbekiston, 2010. 24. Qayumov A. Alisher Navoiy. –Toshkent: Akademnashr, 1991. 25. Qayumov A. Dilkusho takrorlar va ruxafzo ash'orlar. –Toshkent: Akademnashr, 2011. 26. Sultonmurod Olim. Navoiy-yoshlarga. –Toshkent, 2008. 27. Sirojiddinov Sh. Alisher Navoiy manbalarining qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlili. –Toshkent: Akademnashr, 2011. 28. Vohidov R, Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. –Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006. 29. O‘z ME. 1-tom. –Toshkent: Akademnashr, 2000. 30. G‘afurov G‘. Sharq javohirlari. –Toshkent: Ma’naviyat, 2000. 31. Abadiyat gulshani. Tuzuvchi: Rahmatov O‘. –Toshkent: Sharq, 2013. 32. Sultonmurod Olim. Mahbub ul-qulubda shoirlar va oshiqlar tasnifi//O‘zbek tili va adabiyoti jurnali. –Toshkent, 2010. 33. To‘ychiyev U. Navoiyni ishqni turlarga ajratib tasvirlashi// O‘zbek tili va adabiyoti jurnali. –Toshkent, 2010. Foydalanilgan internet saytlari: 1. www.ziyouz.com. 2. www.ziyonet.uz . 3. www.adabiyot.uz 4. www.tahlil.uz 5. www.xurshiddavron.uz 39 bo‘lmas ekan, tilning, so‘zning cheksiz imkoniyatlari ro‘yobga chiqib chiqmay qolaveradi. “Majolis un-nafois” da so‘zning voizlar hayotida tutgan o`rni haqida ham shaxsiy mulohazalar bayon qilinadi. “Nazm ul javohir” asarida esa so`z qudratli vosita ekanligi, insonga hayotiy zarurat sanalishi aytib o`tiladi. Tarixdan ma’lumki, Navoiyning o`zi ham mohir notiq bo`lgan va shirin kalomi, o`tkir tafakkuri bilan xalq qalbidan joy olgan va o‘z asarlarida ham xaloyiqqa nafi tegadigan, el yuragidan joy oladigan shirinzabon so`zlar so`zlashni, chiroyli va ravon nutq tuzish yo‘llarini o‘rganish lozimligi haqida mukammal fikrlar bayon etgan. Navoiy tilni o`sib, rivojlanib boruvchi, jamiyatning ehtiyojiga muvofiqlashuvchi zarurat ekanligini anglab, tillar o`zaro aloqada bo‘ladi, bir-biriga chatishadi deb hisoblaydi. “Mahbub ul-qulub”da Navoiy bevosita o‘z davridagi deyarli barcha ijtimoiy guruh va tabaqalarga baho beradi va ularning qaysi biri yaxshi yoki yomon, qaysi biri insoniylikka, xalqqa, mamlakatga foydali yoki zararli ekanligini boshqa asarlaridagiga qaraganda kengroq, chuqurroq va aniqroq bayon etadi. Navoiy kishining nutq qobiliyatini tug‘ma ekanligini ta’kidlaydi. Alisher Navoiyning nutq madaniyati masalalariga bag‘ishlangan fikrlari yanada mukammalroq ifodalangan asari “Mahbub ul-qulub” dir. Chunki shoir bu asarida tilning ahamiyati, undan foydalanish, nutq so‘zlovchi dilidagi fikrni to‘g‘ri aks ettirish lozimligi haqida fikrlar bayon qiladi. “Saodatbaxsh ruh zuloliga matla` ham til. Tilga iqtidorlig‘-hakimi xiradmand, so`zga ixtiyorsiz-layni najand. Tilki fasih va dilnazir bo`lgay, xubroq bo`lgay agar ko`ngil bila bir bo`lgay” deb yozadi Navoiy. Ma`nosi: “Saodatbaxsh ruhning tiniqligi manba ham til, baxtsizliklar yulduzining boshlanishiga sabab ham til. Tiliga kuchi yetadigan kishi aql podshosidir: so`zga ahamiyat bermaydigan kishi la`natlangan, pastdir. Til go`zal va dillarni olovlantiruvchi bo`lishi bilan birga, so`zlovchining dilidagini aks ettirsa, yanada yaxshiroq bo‘ladi”. 25 “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida ham xuddi ana shu axloq me’yorlari haqida fikr yuritiladi. Adib butun umri davomida orttirgan hayot tajribalari asosida donishmand murabbiy sifatida insonga xos bo‘lgan xatti-harakatlarni kuzatib, unga odamiylik ilmidan saboq beradi. “Mahbub ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) pandnomasi Alisher Navoiyning eng so‘nggi yirik nasriy asari bo‘lib, 1500-yilda yozilgan. Unda ulug‘ mutafakkirning umri davomida ko‘rgani, kuzatgani, boshidan kechirgani, hayotiy tashvishlarining qalb qatlam-u qavatlaridan sizilib chiqqan lo‘nda, umumlashmaxulosalari o‘z ifodasini topgan. Musajja’ san’atining nodir namunasi sanalgan bu noyob asarning bunyod etilishi sabablarini muallif quyidagicha izohlaydi: “Bu muqaddimotdin maqsad bukim, har ko‘y va ko‘chada yugurubmen va olam ahlidin har nav’ elga o‘zumni yetkurubmen va yaxshi-yamonning af’olin bilibmen va yamon-u yaxshi xislatlarin tajriba qilibmen. Xayr va sharrdin (yomonlik, gunohlardan) no‘sh va nish ko‘ksumga yetibdur va laim (past, xasis, nokas) va karim zaxm va marhamin ko‘nglum dark etibdur. Va zamon ahlidin bayozi as’hob (suhbatdosh) va davron xaylidin ba’zi ahbobki (ayrim do‘stlar) bu hollardin xabarsiz va ko‘ngullari bu xayr va sharrdin asarsizdur. Bu nav’ as’hob va ahbobg‘a intiboh qilmoq va alarni nav’ bu holatdin ogoh qilmoq vojib ko‘rundiki, har toifa xisolidin vuquflari va har tabaqa ahvolidin shuurlari bo‘lg‘ayki, munosib el xizmatig‘a shitob qilg‘aylar va nomunosib el suhbatidin ijtinob vojib bilg‘aylar va bari el bila maxfiy rozlaridin so‘z demag‘aylar. Va shayotin makr-u firibidin boziy emagaylar. Har nav’ el suhbat va xususiyatiki, alarg‘a havas bo‘lg‘ay, bu faqirning tajribasi alarg‘a bas bo‘lg‘ay” 1 . Asar 3 qismdan iborat. Avvalg‘i qism: Soir un-nosning af ’ol va ahvoli kayfiyati – har xil toifa odamlar fe’l-atvori va ahvoli kayfiyati. 15 Navoiy aql kuchiga cheksiz ishonadi, komil ishonch bilan ilmfanning fazilati juda katta, deb hisoblaydi. Umuman olganda, Alisher Navoiyning barcha asarlarida ta’lim-tarbiya, odob-axloq, tasavvufona ruh ustunlik qiladi. Alisher Navoiyning inson haqidagi qarashlari uning ilohiyot va koinot, ular o‘rtasidagi bog‘lanish singari masalalarga aloqadordir. Shoirning ta’limotiga ko‘ra, atrofdagi borliqning paydo bo‘lishi Xudoning o‘z husnini koinotda namoyon qilishga muxtojligi ifodasidir, deb tasavvur qilinadi. Shunga ko‘ra, dunyoning yaratilishi bir qonuniy- tabiiy jarayon hisoblanadi. Shoirning bunday falsafiy qarashlari «Mahbub ul-qulub» asarida izchil va har tomonlama bayon etilgan. Buyuk insonparvar Alisher Navoiy o‘rta asrdagi Uyg‘onish davrining boshqa ulug‘ zotlari singari butun hayoti bilan haqiqiy inson qanday bo‘lishi lozimligini ko‘rsatdi. U o‘z davridagi nohaklikka, adolatsizlikka qarshi kurashdi, amaldorlarning o‘z vazifalarini suiste’mol qilishlarini va ta’magirliklarini fosh etdi, ojiz, muhtoj kishilarni o‘z himoyasiga oldi. Alisher Navoiy madaniyat va san’atning chinakam homiysi sifatida taniladi. Uning faoliyatida ijtimoiy-siyosiy masalalarni to‘g‘ri hal etishga intilish, jamiyatdagi barcha ijtimoiy qatlamlarga, barcha qavmlarga bir xil munosabatda bo‘lish, hech qaysi birini kamsitmaslik, hammaning manfaatiga barobar xizmat qiladigan jamoat binolarini qurishga alohida e’tibor berish oldingi o‘ringa chiqa boshladi. Xondamirning qayd qilishicha, 80-yillar davomida Alisher Navoiy o‘z mablag‘lari hisobidan Hirotda va mamlakatning boshqa shaharlarida bir necha madrasa, 40 ta rabot, 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko‘prik, 20 ga yaqin hovuz qurdirgan yoki ta’mirlattirgan. Ular orasida Hirotdagi «Ixlosiya», «Nizomiya» madrasalari, «Xalosiya» xonaqohi, «Shifoiya» shifoxonasi, Qur’on tilovatxonasi bo‘lgan «Dorulhuffoz» binosi, “ Jome’ “ masjidi, Marvdagi «Xusraviya» madrasasi, Mashhaddagi «Dorulhuffoz» xayriya binosi va b. noyob me’morlik yodgorliklari bor. Bobur qayd etganidek, Navoiydan bo‘lak hech kim bu qadar xayrli binolar yaratishga musharraf bo‘lmagan edi. Bu davrda Hirotda adabiy hayot jo‘sh urgan. Alisher Navoiy atrofida Shayxim Suhayliy, Xoja Osafiy, Binoiy kabi o‘nlab 33 Xulosa Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma'naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o'rin oldi. Alisher Navoiyning eng so‘nggi yirik nasriy asari “Mahbub ul-qulub”dir. “Mahbub ul-qulub”da shoirning umri davomida ko‘rgani, kuzatgani, boshidan kechirgani, inson va yashash bilan bog‘liq ko‘pdanko‘p mulohazalari bayon qilingan. Ushbu kurs ishining birinchi bobi “Mahbub ul-qulub”ning tuzilishi va undagi masalalar”. Unda “Mahbub ulqulub”ning tuzilishi, birinchi, ikkinchi, uchinchi faslidagi masalalar o‘rganiladi. Birinchi qismdagi masalalar batafsilroq yoritiladi. “Mahbub ul-qulub” asaridagi hayotiy, dolzarb qarashlar zamonlarosha insonlar qalbidan joy egallab kelmoqda. Alisher Navoiy aytgan fikrlarni qalb qo‘riga singdirsa, hayot yo‘llariga qoqilmasadan yura oladi. Bu kurs ishidan siz asar haqidagi tasavvurlaringizni yanada boyitishingiz, yangi ma’lumotlarga ega bo‘lishingiz mumkin. Shu bilan bir qatorda asardagi ilgari surilgan fikrlarni yangi metodlar orqali yanada teranroq anglaysiz. Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari va undagi ma’naviy-ma’rifiy, ta’limiy-tarbiyaviy qarashlar g‘oyaviy -badiiy jihatdan katta ahamiyatga ega asardir. Asarga kiritilgan nasihatlar, hikmatalar, tanbehlar ijod mahsuli badiiyligini yanada oshirgan. 37 unnafois” (“Nafis majlislar”) tazkirasini tuzishga kirishib, 1492-yilda tugalladi. Shu vaqtning o‘zida Alisher Navoiy o‘zbek tilida she’riyat nazariyasi, aniqrog‘i, aruz vazni qoidalari haqida “Mezon ul-avzon” (“Vaznlar o‘lchovi”) ilmiy qo‘llanmasini yaratdi. 1494-yilda turkiy tildagi maktublarini to‘plab “Munshaot” (“Maktublar”) majmuasini tuzdi. 1495-yilda Jomiyning “Nafahot ul-uns” asarini “Nasoyim ulmuhabbat” (“Muhabbat shabadalari”) nomi bilan tarjima qilib, uni qayta ishlab, turkiy mashoyixlar haqidagi yangi ma’lumotlar bilan boyitdi. Alisher Navoiy 1491-1492 yillardan boshlab turkiy tilda yozilgan hamma she’rlaridan yangi, yig‘ma devon tuzishga kirishdi va bu ishni 1498-1499-yillarda nihoyasiga yetdi. Devonning umumiy nomi “Xazoyin ul- maoniy” (“Ma’nolar 4 Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi. 5 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 1-tom. –Toshkent:.Davlat ilmiy, 2000. – B. 219. xazinasi”) bo‘lib, 4 qismdan iborat bo‘lganligi uchun “Chor devon” deb ham atalgan. Devon shoirning butun hayoti davomida yozilgan she’rlarini qamrab olgan, ularda Alisher Navoiyning barcha davrlaridagi dunyoqarashi, orzu-umidlari ifodalab berilgan. U forsiy she’rlaridan tashkil topgan ”Devoni Foniy” ni, forsiy tildagi 2 qasidalar majmualarini tuzib, forsiy she’riyat taraqqiyotiga ham o‘zining munosib hissasini qo‘shdi. Navoiy she’riyatining mavzular doirasi keng, janrlar ko‘lami xilma-xil. G‘azallari “oshiqona, orifona, rindona” (Shayxzoda) sifatlar bilan o‘rganiladi. G‘azallarida insoniy muhabbat, ilohiy ishq bilan uyg‘un holda ulug‘lanib, majoz-haqiqat ko‘prigi aqidasiga amal qilingan. Alisher Navoiy she’riyatidagi zohiriy ma’no yangiliklari bilan birga botiniy sifatlarni ham o‘rgangandagina ularni idrok etishga erishish mumkin. “Navoiy she’riyati Fitrat, Oybek, M.Shayxzoda, H.Sulaymon, N.Mallayev, Yo.Ishoqov, B.Akramov, I.Haqqulov va boshqalar tomonidan o‘rganilgan” 1 . “Shoirning 2 yil mobaynida ikkita yirik asari – “Lison ut-tayr” (“Qush tili”) dostoni va “Muhokamat ul- lug‘atayn” (“Ikki til muhokamasi”) nomli ilmiy asarlari yaratildi. Uning so‘nggi buyuk asarlaridan yana biri nasriy pandnoma 11 12 Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. –B. 457. Ruboiy: Ul qavmdin a’juba xaloyiq bo‘lmas Kim, me’dalari harom yerdin to‘lmas. O‘lguncha balo chekib erurlar mavjud, Chin bo‘ldi bu da’voki, yasog‘liq o‘lmas. Asarda shayx ul-islom, qozi, muftiy va mudarrislar haqida ham fikr yuritilib, ularning qilgan yaxshi va yomon ishlari elga ibrat qilib ko‘satiladi. Xususan, shayx ul-islom musulmonlar peshvosi bo‘lib, musulmonlar uning yo‘lidan borishlari lozim deyiladi. U islom dinining himoyachisi va targ‘ibotchisi bo‘lishi kerak. Rad etib bo‘lmas darajada haq so‘zni so‘zlovchi, shariat qonunlarida mustahkam va barqaror turuvchi, fayzli va obro‘li odam bo‘lmog‘i shart. Shunday bo‘lgandagina uni ”shayx ul-islom” desa bo‘ladi, deydi. Shundaylardan birini misol qilib keltiradi. Bayt: Mundin o‘ldi muqarrabi Boriy, Shayx al-islom piri Ansoriy Qozilar musulmonlarning yaxshi va yomon ishlari yuzasidan hukm chiqaruvchilar deb ta’riflanadi. Bu toifa ahlini Navoiy cholg‘u asbobiga o‘xshatadi. “Soz toridekkim, e’tidoldin tajovuz qildi, tuzuki buzuldi. Ulki hukmi el moli va jonig‘a joriy bo‘lg‘ay, kerakkim, da’bi muqmir shiori bo‘lg‘ay. Ayog‘ikim, siroti mustaqimdin toyildi. Vayl chohi tubin maqom qildi. Bu ishni o‘zi qilurmen degan beboku kozib, kozibi bebokka payg‘ambar shar’i hokimlig‘ig‘a ne munosib” Navoiy tabiblarni ham tanqid qiladi. Tabobat fanidan savodsiz tabib xuddi jallodning shogirdi kabidir. U tig‘ bilan o‘ldirsa, bu zahar bilan azoblaydi. 20 Asarning keyingi bobida kotiblar haqida so‘z yuritiladi. Kaykovusning “Qobusnoma ” asarida kotibning ijtimoiy ahvoliga ko‘ra odobi qanday bo‘lishi lozimligi, unda qanday fazilatlar bo‘lishi bayon qilinar ekan, shu fazilatlarni o‘rgatishga dasturilamal vazifasini o‘tovchi hikoyatlar keltirilgan. “Mahbub ulqulub”ning “Kotiblar zikrida”gi faslida bironta ham hikoyat uchramaydi. Navoiy 1 Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub. –Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011.–B. 458. 2 Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. B- 432. kotiblar haqida so‘zlarkan, yaxshi yozilgan xat va xatga qo‘yilgan nuqtalar, yuzga go‘zallik baxsh etadigan xoldek oq qog‘oz jamolini bezaydi, deydi. Yana, yomon kotibning joyi qalamdondek chuqurlik bo‘lsin, boshi esa qalamdek yara va qora bo‘lsin, deb tasnif beradi.”Savodsiz kotib o‘quvchini tashvishga qo‘ygani, ortiqcha mehnat sarflashga majbur qilgani holda, o‘z mehnati, butun sa’yi harakatlarini ham yelga sovuradi. Kishining o‘zi qilgan ishni o‘zi yo‘qqa chiqarishi, o‘z qadrqimmatini o‘zi oyoq osti qilishi-o‘zi yiqqan xirmonga o‘zi o‘t qo‘yishi bilan barobardir” 11 . “Kadxudolig‘ sifati va xotunlar zikrida”-oilaning tinch va farovon bo‘lishi ayolga bog‘liq deb ko‘rsatiladi. Yaxshi xotun- oilaning davlati va baxti. Uyning ozodaligi undan, uy egasining xotirjam va osoyishtaligi undan. Husnli bo‘lsako‘ngul yozug‘i, xushmuomala bo‘lsa-jon ozig‘idir. Oqila bo‘lsa, ro‘zg‘orda tartibintizom bo‘ladi, asbob-anjomlar pokiza va saranjom turadi-deb ayollikning yaxshi sifatlarini aytib o‘tadi. Xulosa qilib aytganda, asarning ushbu qismi inson o‘z aksini ko‘zguda ko‘rgandek aniq va ravshan yoritib berilgan. Har bir kasb egasining yaxshi va yomon fazilatlari boshqalarga ibrat bo‘lsin uchun, bir-biriga o‘xshamagan tashbehlardan foydalanilgan. Keltirilgan misollar esa qisqa va aniq. Asarning ikkinchi qismi ham xuddi shunday yoritib berilgan. 11 Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida xalq maqollari”. Navoiyga armug‘on. 5-kitob. Toshkent. 2006. B.126. 23 Asarning uchinchi qismidagi ta’riflar biri-biridan qimmatbaho ma’naviy duru gavharlardir. Xususan, saxovat va himmat to‘g‘risidagi ta’rifda ko‘ngil mulkini zabt etuvchi quyidagi mushohadalar mavjud: “Himmat ahlining ixtisosi – saxovatdir; bu ulug‘ sifat – pokiza kishilarga xosdir. Odam – bir badan bo‘lsa, himmat uning jonidir; himmatlilardan olam ahli uchun yuz ming sharaf va shukuh yetishadi… Himmatsiz odam – xazina topsa ham buyuklarga teng bo‘lmas”. Ulug‘ shoir boshqa bir asarida naql qilishicha, himmat-saxovat va homiylikni kasb-koriga aylantirgan Hotamtoydan o‘zingizdek himmatli boshqa bir kishini ko‘rganmisiz, deb so‘raydilar. Hotamtoy bir kuni dasht ahliga yuz tuya, son-sanoqsiz qo‘ylar so‘yib, ziyofat berganini, shu orada toza havo olish uchun dashtga chiqib, o‘tinchi cholni uchratganini, uni orqalab olgan tikanlari zahmatidan ozod bo‘lib, Hotamtoy ziyofatiga kirib orom olishga da’vat etganini, chol esa rad etib, birov bergan xazinadan ko‘ra, o‘z qo‘l kuchi bilan ishlab topgan bir dirham afzalligini aytib, sen ham Hotamtoy minnatini eshitgandan ko‘ra, ushbu tikanli o‘tin zahmatini tortaqol, deya javob berganini eslaydi va shunday xulosani bayon etadi: Ulkibu yanglig‘ so‘zi mavzun edi, Mendin aning himmati afzun edi. Demak, tamasizlik, qanoat oliyhimmatlikning eng yuksak bosqichi ekan. Navoiy himmat sharhi uchun tabiatdan ham shunday juda oddiy, ammo ajoyib va g‘aroyib misollar topib, badiiy talqin etadiki, uning mahoratiga qoyil qolmay iloj yo‘q: Tuxm yerga kirib, chechak bo‘ldi, Qurt jondin kechib, ipak bo‘ldi. Lola tuxmicha g‘ayrating yo‘qmi, Ipak qurticha himmating yo‘qmi? Tuxm, ya’ni lola urug‘i – yorug‘ dunyoni tark etib, yer bag‘riga kirdi, g‘ayrat-shijoat ko‘rsatib tomir otdi, tuproqni yorib chiqib o‘sdi, lola guli bo‘lib 30 “Mahbub ul-qulub”dagi har bir tanbeh, bayt yoki qit’a hayotiy hikmat darajasiga ko‘tarilganki, bu tanbehlar zamiriga xalqning ko‘p asrlik hayot tajribasi davomida to‘plagan maqol va matallarining mazmuni singdirilgan. 1.2. “Mahbub ul-qulub” asarida inson va uning kamoloti xususida “Mahbub ul-qulub”da Navoiy bevosita o‘z davridagi deyarli barcha ijtimoiy guruh va tabaqalarga baho beradi va ularning qaysi biri yaxshi yoki yomon, qaysi biri insoniylikka, xalqqa, mamlakatga foydali yoki zararli ekanligini boshqa asarlaridagiga qaraganda kengroq, chuqurroq va aniqroq bayon etadi”. Pandnoma “Odil salotin zikrida” sharhi bilan boshlanadi. Navoiy podshohlar va ularning xalq oldidagi burch va mas’uliyatlari haqida fikr yuritadi. Bir umrlik orzusi bo‘lgan odil podshohlarni go‘zal tashbehlar bilan juda chiroyli tasvirlaydi. ”Odil podshoh haqdin xaloyiqqa rahmatdur va mamolikka mujibi amniyat va rafohiyat. Quyosh bila abri bahordek qora tufroqdin gullar ochar va mulk ahli boshig‘a oltun bila durlar sochar. Fuqaro va notavonlar aning rifq va madorisidin osuda, zalama va avonlar aning tig‘i siyosatidin farsuda. Hirosatidin qo‘y-u qo‘zi bo‘ri xavfidin emin va siyosatidin musofir ko‘ngli qaroqchi vahmidin mutmain ”. Asarda odil podshoh quyoshga, bahor yomg‘iri, qo‘riqchi, cho‘ponga qiyoslanadi. Xuddi shunday o‘xshatishlar “Hayrat ul-abror” dostonida ham keltirilgan. Unda shohlik sifatlari quyidagicha tavsiflanadi: ”Quyosh o‘zi senga soyabon bo‘lishga intiladi. Oy yuzidagi muhr sening uzuging o‘rni. Sulaymon davlatida sen ishrat qilasan; humo qushidan boshqa narsa senga soya solmaydi. Sen podshoh Jamshid o‘tirgan joyda o‘ltiribsan, qo‘lingni qadahdan boshqa narsa 11 Vohidov R, Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyot tarixi. – Toshket: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi, 2006. – B. 435. 18 Navoiy ta’kidlashicha, shirin so‘z bilan ko‘p ishlar amalga oshadi. Achchiq may, boda ham chuchuk til bilan uzatiladi. Hatto “chuchuk so`z elga izhor” etish orqali u kim bo‘lmasin, “har nechakim ag‘yor zurur yor” ga aylanadi. Xalqimiz tili achchiq, inson ko‘ngliga ozor beruvchi kishilarga “tili zahar”, “tilidan zahar tomadi” kabi nisbatlarni beradi. Bunday kishilardan hamma o‘zini chetga tortadi. Dildan suhbatlashishni istamaydi, aksincha, zarurat yuzasidangina muomala qilishga majbur bo`ladi. Navoiy bu taxlit “achchiq so‘z, anfos” lik kishilardan “istig‘no” zarurligini o‘rinli ta`kidlaydi: Har kimki achchiq bo‘ldi so‘zi, anfosi, Bor suhbatidin xalqning istig‘nosi. Navoiy so‘zni ajib, sehrli va qimmatbaho gavhar sifatida e’zozlaydi. Ko‘pgina baytlarda, ayniqsa, “Xamsa”, “Mahbub ul- qulub” singari asarlarida so‘z, uning o‘rni, inson hayotidagi ahamiyati, so‘zlash madaniyati, so‘zning badiiy ijoddagi mavqeyi, so‘z odobi kabi tomonlar xususida mulohazalar bildiradi. Shoir nazarida “So‘z jahon bahrida durdona”, inson qalbining ma’dani- “Ma’dani inson guzari so‘z”, “gulshani odam samari”, “ajab guzar”, “bahr-u mavjvar”, “dur”, “javhari ruz”, “aytib sovumas tarona”, “olib qurimas xizona” - tuganmas xazina: Aytib sovumas tarona sen-sen, Olib qurumas xizona sen-sen. Asarda ilmiy-marifiy qarashlarni yanada chuqurroq dalillash uchun unga yanada chuqurroq nazar tashlaymiz. Asarda insonni ilmga, ma’rifatga boshlashga xizmat qiladigan soha tasvvufga ham alohida to‘xtalib, urg‘u berib o‘tiladi va bunga quyidagi ma’lumotlarni keltirish mumkin. “Mahbub ul-qulub” asarining ikkinchi qismida ham tasavvufiy istilohlar haqida xuddi shunday fikrni aytish mumkin. “Tariqatda maqomot va hol tushunchalari muhim o‘rin tutadi. “Maqomot”maqom (manzil, bekat) so‘zining ko‘pligi bo‘lib, solikning ruhiy- 27 - “Mahbub ul-qulub"ni to‘liq o‘qish; - asardagi hikoyatlarning ta’limiy-tarbiyaviy jihatlariga alohida urg‘u berish; - hikoyatlardagi mavzularning dolzarbligini aniqlash va tasnif qilish; - hikoyatlardagi obrazlarni guruhlashtirish va tahlilga tortish; - hikoyatlarning badiiy xususiyatlari va ulardagi adabiy-estitik xususiyatlar; - hikoyatlar va obrazlarni umumiy tahlilga olib kirish. Kurs ishining obyekti. Ushbu kurs ishini yozishda Alisher Navoiyning turli yillarda chop etilgan "Mahbub ul-qulub" asari, ayniqsa, mukammal deb hisoblanayotgan 10 jildlikning 9-jildiga suyanildi. Kurs ishining metodologik asosi va uslubi. Kurs ishining metodologik asosini istiqlol mafkurasining nazariy masalalari aks etgan Birinchi Prezident Islom Karimovning asarlari tashkil etadi. Kurs ishini yozishda navoiyshunos olimlar A.Hayitmetov, A.Qayumov, A.Abdug'afurov, R.Vohidov, I.Haqqul, N.Komilov, H.Homidiy, Sultonmurod Olim kabilarning ilmiy-nazariy tatqiqotlaridan foydalanildi. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Navoiyning "Mahbub ul-qulub" asaridagi adabiy-estitik, inson va uning kamoloti haqidagi qarashlar, ularning mavzularini aniqlash, mavzu jihatidan tasnif qilish, yangicha qarashlar asosida tahlil qilish, obrazlarga e'tibor qaratish, ularning o‘ziga xos tomonlarini yoritish, hikoyatlarning badiiyati, ularda badiiy san'atlarni qo‘llashda Navoiyning badiiy mahoratini ko‘rsatish kursishining ilmiy yangiligini tashkil etadi. Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu kurs ishida Navoiyning "Mahbub ul-qulub" asaridagi adabiy-estitik, inson va uning kamoloti haqidagi qarashlar tahlil qilindi. Bu narsa shoirning boshqa asarlaridagi adabiyestitik, inson va uning kamoloti haqidagi qarashlarni ham ana shunday o‘rganishga turtki, yo‘llanma beradi. Ushbu kurs ishidan kurs ishi, referat, kurs ishlari yozishda, seminar, amaliy mashg‘ulotlarga tayyorlanishda foydalanish mumkin. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 to‘g‘ri yo‘li nafsni riyozat bilan mavh etib sabr-u qanoat bilan pok yashash, ruhni chiniqtira borib, hamida axloqqa erishish xususida fikr yuritiladi. Nafsni mag‘lub etib, ilohiy fayzdan bahra olishning dastlabki bekati-tavbadir. Tavbadan murod haq yo‘liga kirgan solikning barcha yomon ishlardan ogoh bo‘lib, ulardan butkul voz kechishi, har taraflama poklanishdir”. O‘n fasldan tarkib topgan asarning ikkinchi qismida tavba, zuhd, tavakkul, qanoat, sabr, tavoze’ va adab, zikr, tavajjuh, rizo, ishq singari tasavvufiy istilohlar sharhlanadi. Shuningdek, har bir masala nazariy jihatdan yoritilgandan so‘ng fikrlarni dalillash maqsadida bir hikoya keltiriladi. “Mahbub ul-qulub”ning ikkinchi qismi tuzilishiga ko‘ra “Hayrat ul-abror” dostonidagi maqolat va hikoyatlarga o‘xshab ketadi. Bu qismda 1ta masnaviy, 3 ta qit’a, 4 ta ruboiy, 14 ta bayt keltirilgan. “Mahbub ul-qulub”ning uchinchi qismi “Mutafarriqa favoid va amsol surati” (“Turli foydali maslahatlar va maqollar”) deb nomlangan. Bu bo‘limda odob va axloq masalalariga doir to‘rt yuzga yaqin maqol va hikmatli so‘zlar tanbehlar shaklida qo‘llanilgan bo‘lib, adib ular orqali pand-nasihat berib, go‘zal insoniy fazilatlarni egallashga, yomon illatlardan saqlanishga, ilm o‘rganishga, yaxshilarga yor, muhtojlarga madadkor bo‘lib, xalq va Xoliq oldidagi burch, vazifalarini halol ado etishga da’vat etadi”. Asarning bu qismi turli foydali pand va hikmatlar, 127ta tanbehdan iborat. “Asarning mazkur bobi oldingi boblarda bayon etilgan ijtimoiy-falsafiy, axloqiyta’limiy qarashlarni ulug‘ shoirning maqollarga uyg‘un hikmatli so‘zlari bilan birmuncha kengaytiriladi va umumlashtiriladi. Keltirilgan tanbehlar adibning uzoq yillar davomidagi hayotiy kuzatishlar hosilasi bo‘lib, o‘ziga xos hukmlardan iborat” 3 . Bobda Navoiy saj’ va boshqa badiiy san’atlardan mohirona foydalangan. Bu qismda 57 ta bayt, 19 ta qit’a, 12 ta masnaviy, 8 ta ruboiy, 2 ta nazm keltirilgan. Pandnomada jami 22 masnaviy,19 ruboiy, 88 bayt, 31 qit’a, 5 nazm bor. 17
Купить