Alkoloidlarning xossalari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.9MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Alkoloidlarning xossalari

Sotib olish

Reja:
Kirish
I. Adabiyotlar sharxi
I.1 Alkoloidlar biosintezi
I.2 Alkoloidlarning kimyoviy va fizik xossalari
I.3 Alkoloidlarning tibbiyotda ishlatilishi
II. Tajribaviy qism
2.1 Mingdevona mahsuloti tarkibidagi a lkaloidlarni umumiy
cho’ktiruvchi reaktivlar orqali aniqlash
2.2 Mingdevona mahsuloti tarkibidagi a lkaloidlarni miqdorini
aniqlash
III. Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Mundarija
2

Kirish
Mamlakatimizning tez suratda rivojlanayotganligi va uning bugungi kun
iqtisodiyotda va ijtimoiy sohalarda, balki ilm-fan, tehnika va ko’plab sohalarda
ko’pgina ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, yurtimiz ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotida qo’lga kiritilayotgan yuksak natijalar, eng avvalo, yangidan yangi tarmoq
va ishlab chiqarish quvvatlarining yo’lga qo’yilishining, buning ta’sirida iqtisodiy
salohiyatining sezilarli darajada ortib borayotganligini, yaratilayotgan mahsulot va
ko’rsatilayotgan xizmat turlarining ko’payib sifatining tubdan yaxshilanib borishi, bir
so’z bilan aytganda, iqtisodoyotimizning yangicha mazmun va mohiyat kasb etib
borishida mustaqil taraqqiyot yo’lining to’g’ri tanlangani, amalga oshirilayotgan
iqtisodiy siyosat strategiyasining har tomonlama puxta asoslangan hamda
xalqimizning fidokorona mehnati eng muhim va asosiy omil bo’lib xizmat qilmoqda.
Nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda, balki ta’lim sohasining ham tubdan yangilanishi
o’zgacha mazmun va rivojlangan mamlakatlar tajribalari asosida yangicha o’zbek
modelining shakllanishi ham bunga asos bo’ladi. [2]
Birinchi p rezidentimiz I.A.Karimov takidlashicha:
Hammamizga teran bir haqiqat ayon bo’lishi kerak – biz yurtimizning ertangi
rivoji yo’lida qanday chuqur o’ylangan dastur tuzmaylik, bu rejalarni bajarish uchun
qanday moddiy baza va imkoniyatlarki yaratmaylik, buning uchun qancha sarmoya
safarbar etmaylik, ularning barchasini amalgam oshiradigan, ro’yobga chiqaradigan
qudratli biro mil borki, u ham bo’lsa, yuqori malakali ish kuchi va yurtimizningertangi
kuni, taraqiyoti uchun ma’suliyati uchun ma ma’suliyatini o’z zimmasiga olishga qodir
bo’lgan yetuk mutaxasis yoshlarimiz, desak, o’ylaymanki, hech qanday xato
bo’lmaydi.
Shunday ekan mamlakitimizda olib borilayorgan bu muhim o’zgarishlar,
yangilanishlar va uyg’onish davrida talim sohasining yuksak cho’qqilarga ko’tarish,
3

uning yangidan yangi ilg’or pedagogik tehnalogiyalarini ishlab chiqish va eng muhimi
bu olingan bilimlarni amalda qo’llay olishligidir. [2]
Yurtboshimizning yoshlarni, umuman, ilm-fan sohasi xodimlarini, olimlarni
rivojlangan mamlakatlar ilmiy jamoatchiligining e’tibor markazida turgan, eng ilg’or,
istiqbolli ilmiy izlanish va tadqiqot ishlarini mamlakatimizda rivojlantirib zamon
talabiga mos holida oliy va o’rta maxsus ta’limning yangi yo’nalishlarini ochish va
zamon talabiga mos bo’lmagan yo’nalishlarni qisqartirish asosiy maqsadlarimizdan
biri ekanligi har bir pedagogning oldiga qo’yilayotgan talablarning eng muhimi ham
mana shu hisoblanadi.
H ozirgi kunda m ustaqil O’zbеkistonimizning xar tomonlma rivojlanishi va
rivojlangan davlatlar qatoridan joy olishi uchun barcha soxalarda kеng suratlarda
ilmiy-amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. Ilmiy-tеkshirish institutlarida, oliy o’quv
yurtlarida fanlarni va ilmiy ishlarni rivojlantirish maqsadida davlat grantlari ajratilishi
xam ilmiy tadqiqot ishlarini rivojlanishiga katta xissa qo’shadi. Kimyo soxasini
rivojlantirish bo’yicha Rеspublikamizda bir nеcha ilmiy tеkshirish institutlari ish olib
bormoqda va Farmasevtika instituti talaba va olimlari ular bilan o’simlik moddalari
kimyosi va polimеrlar kimyosi yo’nalishi bo’yicha xamkorlikda ishlar olib bormoqda.
Umuman o’simliklardan olingan fiziologik faol moddalar odam organizmi uchun
salbiy ta'siri kam bo’lib samarali ta'sir ko’rsatadi.[2]
Mavzuning dolzarbligi . Insoniyat qadim zamonlardayoq kasalliklarni
davolashda shifobaxsh o`simliklardan, turli xil ko`kat, mevalardan foydalanib kelgan.
Dorivor o`simliklar eng muxim muolaja vositasi xisoblangan.
Alkaloidlar tibbiyotda ishlatiladigan dorivor moddalar ichida eng qimmatli
xisoblanadi. Ular ko’pincha spetsifik (ma’lum kasallikka nisbatan) va boshqa dorilar
bilan almashtirilib bo’lmaydigan ta’sirga ega bo’lganligi uchun turli kasalliklarni
davolashda keng miqyosda ishlatiladi.
Dorixona va zavodlarda alkaloidli maxsulotlardan xar xil dori turlari (damlama,
qaynatma, nastoyka, ekstarktlar, yangi galen preparatlari) tayyorlanadi xamda sof
xoldagi alkaloidlar va ularning tuzlari ajratib olinadi.
4

$I. Adabiyotlar sharxi 1.1 Alkoloidlar biosintezi O’simlik to’qimalarida tayyor holida bo’ladigan asosli (ishqorli) xossaga va kuchli fiziologik ta'sirga ega bo’lgan azotli murakkab organik birikmalar alkaloidlar d е b ataladi. Alkaloidlar ochilishi xa q ida tarixiy ma’lumotlar O’simliklar (qisman xayvon) to’qimalarida tayyor xolda bo’ladigan asosli (ishqorli) xossaga va kuchli fiziologik ta’sirga ega bo’lgan azotli murakkab organik birikmalar alkaloidlar deb ataladi. Alkaloid arabcha alqali ishqor va yunoncha eydos o’xshash (simon) so’zlaridan iborat bo’lib, ishqorsimon birikma degan ma’noni bildiradi. Bu alkoloidlarning asosli xususiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. 1819 yilda Meysner sabadilla o’simligidan asos xossali birikma ajratib oldi va uni birinchi bo’lib alkaloid deb atadi.[1] Tarkibida alkaloid bo’lgan o’simliklar qadimdan ishlatib kelinsada, bundan taxminan 200 yil muqaddam alkaloidlarni o’rganish va tekshirish soxasida ilmiy ishlar boshlandi. 1792 yilda fransuz olimi Furkrua xin daraxti po’stlo\i tarkibidagi alkaloidlarni tekshirdi va ularni mumsimon xolida ajratib oldi. 1797 yilda Bolee, 1804 yilda Derozi xamda fransuz farmatsevti Segen opiy alkaloidlaridan narkotin bilan morfin ajratib oldi va uni opiy tuzi deb atadi. Shunday bo’lsada, alkaloidlarni tekshirgan birinchi kishi nemis dorixonachisi Sartyurner xisoblanadi. U 1806 yilda opiydan kristall xolda alkaloid ajratib oldi va 1811 yilda bu birikmaga morfin deb nom berdi. Bu yangilik juda katta qiziqish uyg’otdi, chunki shu paytgacha o’simlikda fakat nordon, yoki neytral xarakterga ega bo’lgan moddalar bor deb o’ylashgan, asosli xossaga ega bo’lgan sintetik organik moddalar esa keyinroq (1848) ochilgan. [6] Quyida keltirilgan jadvalda juda muxim alkaloidlarning ochilishi sanasi keltirilgan. Alkaloid nomi Ochilish yili Kim tomonidan ochilgan 5$

Morfin 1806 Sertyurner
Xinin 1820 Kabentu
Nikotin 1828 Paselt va Reymant
Atropin 1831 Layn
Kodein 1832 Robiks
Okonitin 1833 Reychir va Resse
Teofillin 1842 Voskresenskiy
Garmin 1847 Fritge
Kokain 1860 Niman
Pilokarpin 1875 Ardi
Efedrin 1887 Nagal
Skopolamin 1888 SHmidt
Ioximbin 1896 SHpigel
Lobelin 1921 Viland
Anabazin 1926 Orexov
Salsolin 1933 Orexov va Preskurnina
Paxikarpin 1933 Orexov, Robinovich, Kanovalova
Platifillin 1935 Kanovalova va Orexov
Sferofizin 1944 Rubinshteyn va Menshikov
Alkaloidlar o’simliklar dunyosida keng tarqalgan. q uyidagi oilaning vakillari
alkaloidlarga boy: lolaguldoshlar (l iliaceae ); chuchmomadoshlar (amaryllida cea e);
kendirdoshlar (arosupaseae); ayiqtovondoshlar ( Ranun su laceae ); ko’knordoshlar
(Rara v eraseae); dukkakdoshlar (Fabaseae); ituzumdoshlar ( Solan aseae) va boshqalar.
S h u davr ichida bugun er yuzida ajratib olingan va tasvirlangan 4959 ta alkaloiddan
faqat birgina kendirdoshlar oilasiga 897 tasi to’ g ’ri keladi.[2]
O’simliklarning tarkibida juda oz miqdordan tortib, to 10-15%, ba’zan 25% gacha
alkaloidlar bo’lishi mumkin. O’simliklarda bir-biriga yaqin ko’pgina alkaloid bo’ladi.
Alkaloidlar uchun eng xarakterli bo’lgan o’rni o’simlik organizmida tayyor xolda
bo’lishi va ular o’simlikning xayot faoliyati natijasida xosil bo’lishi.
6

Alkoloidlar biosintezining sxematik ifoodasi
Tarkibida alkaloidlar bo’lgan o’simliklarni sinflarga bo’lishda uni tarkibidagi
alkaloidning uglerod azotli skletining tuzilishi asos qilib olingan. SHunga ko’ra
dorivor vosita sifatida ishlatiladigan alkaloidlar va uning o’z tarkibida saqlovchi
dorivor maxsulotlar quyidagi sinflarga bo’linadi. [7]
1. Ochiq zanjirli (atsiklik) va azot yon zanjirda bo’lgan alkaloidlardir. Atsiklik
alkaloidlarga sferofizin, azot yon zanjirda bo’lgan alkaloidlarga efedrin, kapsaitsin,
kolxitsin va boshqa alkaloidlar kiradi.
1 2 3
C
6 H
5 - CH - CH – CN
3
| |
OH NHCH
3
7

2. Pirrolidin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Pirrolidinning oddiy unumlariga gigrin,
kuskgigrin va boshqa alkaloidlar kiradi.
3. Pirrolizidin - geliotridin (pirrolidinning ikki molekulasini azot orqali jipslangan
birikmasi) unumi bo’lgan alkaloiddir. Pirrolizidin unumiga platifillin, sarratsin,
trixodesmin va boshqa alkaloidlar kiradi.
4. Piridin va piperidin unumlariga koniin, lobelin, nikotin, anabazin, pelterin va
boshqa alkaloidlar kiradi.
Anabazin
5. Tropan unumi (piperidin bilan pirrolidinni azot orqali jipslangan birikmasi)
bo’lgan alkaloididir. Tropan unumiga atropin, giossiamin, skopolamin, kokain va
boshqa alkaloidlar kiradi. Sekurinin alkaloidi xam piperidin bilan pirrolidinni
jipslangan birikmasining unumiga (lekin tropan unumi emas) kiradi.
Giostsiamin
Skopolamin
6. Xinolizidin (piperidinni ikki molekulasini yoki piperidin va piridinni azot orqali
jipslangan birikmasi) unumlari bo’lgan alkaloidlardir. Xinolizidin unumlariga
paxikarpin, sitizin, termopsin, nufaridin va boshqa lupinan alkaloidlar kiradi.
Paxikarpin
8

Nufl е in

T е rmopsin Tsitizin
7. Xinolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Xinolin unumlariga xinin, sinxoxin,
exinoksin va boshqa alkaloidlar kiradi.
8. Akridin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Akridin unumiga rutadoshlar oilasiga
mansub ba’zi tropik o’simliklarning alkaloidlari kiradi. Bu gurux alkaloidlar tabiatda
kam tarqalgan.
9. Izoxinolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Bu gurux alkaloidlar o’simliklar
dunyosida keng tarqalgan. Ularga izoxinolinni oddiy unumlari (salsolin, salsolidin va
boshqalar), benzilizoxinolin (papaverin, narkotin va boshqalar), finantrenizoxinolin
(morfin, kodein, tebain va boshqalar), xamda izoxinolinning ikki molekulasini
birlashgan birikmasi - dezoxinolin (berberin tipidagi alkaloidlar) unumlari bo’lgan
alkaloidlar kiradi.
10. Indol unumlari bo’lgan alkaloidlar. Indol unumiga strixnin, drutsin, rezerpin,
aymalin, serpentin, fizostigmin, garmin, brevikollin, vinkamin, vinblastin, shoxkuya
o’simligining alkaloidlari va boshqa alkaloidlar kiradi. Bu gurux alkaloidlar xam
o’simliklar dunyosida ancha keng tarqalgan.
11. Imidazol unumlari bo’lgan alkaloidlar. Imidazol unumlariga telokarpin va
boshqa alkaloidlar kiradi.
9

$12. Xinazolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Xinazolin unumlariga febrifugin, izofebrifugin, peganin va boshqa alkaloidlar kiradi. 13. Purin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Purin unumlariga kofein, teobromin, teofillin va boshqa alkaloidlar kiradi. 14. Diterpen unumlari bo’lgan alkaloidlar. Diterpen unumlariga elatin, delsimen, sistillikakonitin, akanitin, zongorin va boshqa alkaloidlar kiradi. 15. Siklopentanopergidrofenantren unumlari bo’lgan alkaloidlar (steorid alkaloidlar). Steroid alkaloidlarga salasonin, solanin, chakonin, psevdopervin, beratrozin va boshqalar kiradi. [9,7] 1.2 Alkoloidlarning kimyoviy va fizik xossalari Ko’pchilik alkaloidlar rangsiz, optik faol (qutblangan nur tekisligini o\diruvchi), xidsiz, achchiq mazali, uchmaydigan, qattiq, kristall yoki amorf modda. SHu bilan birga rangli (barberin to’q sariq rangga bo’yalgan), suyuq, xidli va uchuvchan (anabazin, nikotin, koniin va boshqalar) alkaloidlar xam bo’ladi.[3] Alkaloidlar molekulasida uglerod, vodorod va azot atomlari bo’lishi kerak, kislorod bo’lishi shart emas. Odatda molekulasida kislorodsiz alkaloidlar ko’pincha suyuq, xidli va uchuvchan, kislorodlilari esa xidsiz, uchmaydigan, kristall modda bo’ladi. O’simliklar tarkibida alkaloidlar 3 xil ko’rinishda uchraydi: 1. Sof (asos) xolida 2. Kislotalar bilan birikkan birikmalar - tuzlar holida. 3. Azot atomi bo’yicha oksidlangan N-oksid shaklida. O’simlik to’qimasida alkaloidlar ko’pincha organik (oksalat, olma, limon, vino), mineral (sulfat, fosfat va boshqalar) va ba’zan o’simliklarning o’ziga xos (likon, xin, xilidon) kislotalar bilan birikkan tuzlar holida uchraydi. Sof (asos) holdagi alkaloidlar organik erituvchilarda yaxshi eriydi, suvda erimaydi. Ularning kislotalar bilan hosil qilgan birikmalari - alkaloidlarning tuzlari esa suvda yaxshi eriydi, ammo organik erituvchilarda erimaydi. Asos xamda tuz holidagi alkaloidlar spirtda bir xilda yaxshi eriydi. S h u bilan birga suvda va organik 10$ $erituvchilarda yaxshi eriydigan sof alkaloidlar (sitizin, metilsitizin, kofein va boshqalar) hamda suvda yomon eriydigan alkaloid tuzlari (xinin sulfat, tanin sulfat) ham uchraydi. Alkaloidlar kislotalar bilan birikib, kristall holdagi tuzlar hosil qiladi. Alkaloidlarning dissotsiatsiya konstantalari juda katta chegarada (1  10 -11 va undan yuqori) bo’ladi. SHuning uchun ular kislotalar bilan turli darajada tur\un bo’lgan birikmali tuzlar hosil qiladi. Kichik dissotsiatsiya konstantasiga ega bo’lgan alkaloidlar (kofein, kolxitsin) kislotalar ta’sirida tur\un bo’lmagan tuzlar beradi. Natijada bu birikmalar suvli eritmalarda tezda parchalanib ketadi. [10] Alkaloidlar juda kuchsiz asos xususiyatiga ega, shu sababli ular o’z tuzlaridan boshqa asoslar (xatto natriy karbonat yoki kaliy karbonat eritmalari ham) ta’sirida osonlik bilan siqib chikariladi. O’simliklar tarkibida murakkab efirdan tashkil topgan alakaloidlar ham uchraydi. Ular molekulasi kuchli ishqor va kislotalar ta’sirida suvda eriydigan fenolit tipidagi birikma hosil bo’ladi. Alkaloidlarning bu xususiyatlari ularni analiz qilinayotganda xisobga olinishi mumkin. Ko’pchilik alkaloidlar rangsiz, optik faol, hidsiz, achchiq mazali, uchmaydigan, kristal yoki amorf modda. Shu bilan birga rangli (b е rb е rin), suyuq, hidli va uchuvchan (anabazin, nikotin, konin va boshqalar) alkaloidlar ham bor. Alkaloidlar o’simliklar tarkibida 3 xil ko’rinishda bo’ladi. 1. Sof (asos) holida [Al-d]. 2. Kislotalar bilan birikkan - tuzlar holida [Al-d] • N + . 3. Azot atomi bo’yicha oksidlangan - N - oksid formasida. Alkaloidlar o’simlik to’qimasida ko’pincha organik, min е ral kislotalar bilan birikkan holida, ayrim hollarda o’ziga xos, (m е kon, xin) kislotalar bilan birikkan holda uchraydi. Sof alkaloidlar odatda organik erituvchilarda yaxshi eriydi, suvda erimaydi. Ularning tuzlari esa organik erituvchilarda erimaydi, suvda esa yaxshi eriydilar. 11$

Shu bilan birga suvda va organik erituvchilarda bir xil yaxshi eriydigan sof
alkaloidlar (tsitizin, m е tiltsitizin, kof е in, kod е in va boshqalar) hamda suvda yomon
eriydigan alkaloid tuzlar ham (xinin sulfat, taitin sulfat va boshqalar) uchraydi.
Alkaloidlarning dassotsiatsiya konstantalari (1•10 -1
dan to 1•10 -12
va undan
yuqori) juda katta ch е garada bo’lganligi uchun turg’unligi turli darajada bo’lgan tuzlar
xosil bo’ladi. Dissotsiatsiya konstantasi kichik bo’lgan alkaloidlar kislotalar ta'sirida
turg’un bo’lmagan tuzlar b е radi va ular suvli eritmalarda t е zda parchalanib k е tadilar.
Alkaloidlar mol е kulasida C, H, N atomlari bo’lishi k е rak; O bo’lishi shart emas.
Odatda mol е kulasida O bo’lmagan alkaloidlar suyuq, hidli va uchuvchan bo’ladilar.
Alkaloidlar murakkab efir holida (atropin va boshqalar), har xil funktsional
gruppalar (f е nol, ОН, СООН, ), glikozid holida bo’lishi mumkin. Shuning uchun
analiz vaqtida shularni e'tiborga olish zarur.
Xozirgi vaqtda alkaloidlarning chinligini, miqdorini aniqlashda quyidagi
usullardan xam keng ko’lamda foydalanilmoqda.
1. Siqib chiqarish usuli.
NaOH  Alk 
 HA -
 Alk 
H
2 O  NaSO
4 .
2. Kayta - titrlash usuli ishlatiladi AgNO
3.
3. S uvsiz titrlash usuli.
HClO
4 kislotaning sirka kislotadagi eritmasi.
R
3 N  CH
3 COOH  R
3 N  H  CH
3 COO -
.
HCLO
4  CH
3 COOH  CH
3 COOH
2 
 ClO
4 -
.
CH
3 COOH
2 
 CH
3 COO -
 2 CH
3 COOH.
R
3 N  HClO
4  R
3 NH 
 ClO
4 -
.
4. Ion almashinuv usuli.
Asosan kationidlar ishlatiladi.
5. Spektrofotometrik usullar.
Optik zichlik konsentratsiya bilan bo g’ lanib grafik chiziladi va kesishgan joyi
topiladi. [11]
12

$1.3 Alkoloidlarning tibbiyotda ishlatilishi Alkaloidlar tibbiyotda ishlatiladigan dorivor moddalar ichida eng qimmatli xisoblanadi. Ular ko’pincha spetsifik (ma’lum kasallikka nisbatan) va boshqa dorilar bilan almashtirilib bo’lmaydigan ta’sirga ega bo’lganligi uchun turli kasalliklarni davolashda keng miqyosda ishlatiladi. Dorixona va zavodlarda alkaloidli maxsulotlardan xar xil dori turlari (damlama, qaynatma, nastoyka, ekstarktlar, yangi galen preparatlari) tayyorlanadi xamda sof xoldagi alkaloidlar va ularning tuzlari ajratib olinadi. Masalan: Yassi bargli senetsio - Senecio platyphylloides Som. et Lev – o’simligi; ildizpoyada -2,2-4%, er ustki qismida, poyada - 0,2-1,2%, bargida - 0,39-3,5%, uru\ida - 5% gacha alkaloidlar saqlaydi. Bu o’simlikdan olinadigan platifillin alkaloidi atropinga o’xshash (lekin kuchliroq) ta’sir etadi. Platifillin qorin va ichaklarning silliq muskullari spazmida, me’da yarasi, spazmik kabziyatda, ko’krak qisishi, buyrak va jigar sanchi\i, xolitsistin, bosh miya tomirlari spazmi xamda bronxial astma kasalliklarda ishlatiladi. Ko’z kasalliklarida ko’z qorachi\ini kengaytiruvchi dori sifatida va dengiz kasalligida xam qo’llaniladi. Platifillin gidrotartrat - poroshok, tabletka va 0,2-0,5% li eritma xolida xamda 0,2% li eritmasi ampulada chiqariladi. Platifillin gidrotartrat terafillin, palyufin, plavefin preparatlari tarkibiga kiradi. [1] Qizilcha (Efedra) - Ephedra - o’simligida 0,6-3,2% alkaloid bo’ladi. Alkaloidlar yi\ indisining taxminan 90% ini efedrin, qolgan qismini esa psevdoefedrin va metilefedrin alkaloidlari tashkil etadi. Efedrin kishi organizmiga adrenalinga o’xshash ta’sir qiladi (sinaptik nervlarni qo’zg’atadi, qorin bo’shlig’i va teridagi qon tomirlarni nixoyatda toraytiradi). U adrenalindan asosan kam zaxarliligi, sekin, lekin uzoq ta’sir qilishi bilan farq qiladi. Efedrin ko’p qon yuqotilishi natijasida yuz bergan kollaps holatida, qon bosimi pasayganda, miasteniya, allergik bronxial astma, vazomotor tumov va boshqa kasalliklarda ishlatiladi. Bundan tashqari, efedrin alkaloidi morfin, skopolamin va gangliomitiklar bilan zaxarlanganda qam qo’llaniladi. 13$

Efedrin gidroxloril kukun, tabletka va ampuladagi eritma xolida chiqariladi.
Efedrin gidroxlorid turli kompleks preparatlar tarkibiga kiradi.
Meksika bangidevonasi - Datura innoxia Mill - o’simligining tarkibida asosiy
alkaloidi skopolamin. Mevasi tarkibida 0,38-0,55% va uru g’ ida 0,31-0,77% gacha
alkoloid mavjud. [3]
Skopalamin markaziy nerv sistemasini tinchlantiruvchi ta’sirga ega. SHuning
uchun skopolamin gidrobromid, ba’zan xirurgik operatsiyadan oldin, markaziy nerv
sistemasini tinchlantirish uchun morfinga qo’shib, teri ostiga yuboriladi hamda asab
kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Bundan tashqari, dengiz kasalligi va boshqa
kasalliklarda tinchlantiruvchi, kuchni to’xtatuvchi vosita sifatida (aeron tarkibida)
qo’llaniladi.
Alkaloidlar m е ditsinada ishlatiladigan dorivor moddalarning ichib eng
qimmatlisi hisoblanadi. Alkaloidlar o’zlarining fiziologik ta'sirini xilma - xilligi tufayli
juda ko’p kasalliklarda qo’llaniladi. Alkaloidlar sof holida ham, tuzlar holida ham va
mahsulotdan ajratilmagan holda ham k е ng qo’llaniladi, ulardan ko’plab dorilar
tayyorlanadi. [6]
14

II. Tajribaviy qism
2.1 Mingdevona mahsuloti tarkibidagi a lkaloidlarni umumiy
cho’ktiruvchi reaktivlar orqali aniqlash
Alkaloidlarga sifat r е aktsiyalar qilish uchun t е kshirilayotgan mahsulotdan sirka
kislotasini suyultirilgan eritmasi yordamida ajratma tayyorlanadi (Yurash е vkiy usuli
bo’yicha). Buning uchun yirik maydalangan mahsulotni ma'lum miqdorini 150 ml
hajmli kolbaga solib, ustiga 2% sirka kislotasidan solinadi va aralashma qaynaguncha
qizdiriladi. Aralashma sovitilib, filtrlanadi. Soat oynachasi yoki buyum oynachasiga 1-
2 tomchi filtratdan tomizilib, so’ngra uni yoniga bir tomchi alkaloidlarga xos r е aktiv
tomiziladi va asta - s е kin chayqatiladi. Bunda har xil rangli loyqa yoki cho’kma hosil
bo’ladi. Agar r е aktsiya natijasida qisman loyqa hosil bo’lsa, r е aktsiya natijasini bitta
+” bilan, agar quyuq loyqa bo’lsa ikkita +” bilan, agarda cho’kma hosil bo’lsa uchta +”
bilan b е lgilanadi.
Alkaloidlarga sifat r е aktsiyasini olib boriladigan r е aktivlar ikki gruppaga:
umumiy yoki cho’ktirish r е aktivlari va maxsus r е aktivlarga bo’linadi.
Umumiy yoki cho’ktirish r е aktivlari esa uch gruppaga bo’linadi.
Kompl е ks yodidlar: Vagn е r, Marm е , Bushard, May е r r е aktivlari.
Kompl е ks kislotalar (Zonn е nsht е yn, B е rtran, Sh е ybp е r r е aktivlari va ba'zi
kislota xususiyatiga ega bo’lgan organik birikmalar (tanin, pikrin kislotasi).
Og’ir m е tall tuzlari (simob, oltin, platina tuzlari).
Mahsulotda qanday alkaloid borligini bilish uchun har bir alkaloidga xos rangli
r е aktsiyalar, ya'ni maxsus r е aktsiyalar bilan aniqlanadi. Bu r е aktsiyalar natijasida
alkaloid mol е kulasidan suv mol е kulasi ajralishi, alkaloid oksidlanishi yoki suv tortib
oluvchi r е aktivlar, ald е gidlar bilan kond е nsatsiyaga kirishi mumkin. Natijada har bir
alkaloidga xos turli rangdagi mahsulotlar hosil bo’ladi.
Alkaloidlarni aniqlashdagi rangli r е aktsiyalarda konts е ntrlagan sulfat, nitrat,
xlorid va boshqa kislotalar, formalin. Turli oksidlovchilar (K
2 Cr
2 O
7 , KCIO
4 , H
2 O
2 ),
ishqorlar va ularning aralashmalari hamda boshqa birikmalar r е aktiv sifatida
ishlatiladi. Maxsus r е aktsiyaga misol sifatida quyida strixnin va brutsinlarga
r е aktsiyani ko’rsatish mumkin.
15

Alkaloidlarga xos sifat reaksiyalar. Alkaloidlarni aniqlash uchun o’tkaziladigan
sifat reaksiyalarni 2 ta katta guruxga bo’lish mumkin:
1. Umumiy - cho’ktiruvchi reaksiyalar.
2. Xususiy (ba’zi alkaloidlarga xos) - rang xosil qiluvchi reaksiyalar.
O’simliklarda alkaloidlar bor-yuqligi birinchi guruxga kiruvchi umumiy
reaksiyalar yordamida aniqlanadi. Lekin bu reaksiyalar yordamida o’simlik tarkibida
qanday alkaloid borligini aniqlab bo’lmaydi. Alkaloidlar bu reaksiyalarda reaktivlar
(yordamida) ta’sirida cho’kma xosil qiladi. Buning uchun xloroform yoki efirda
eritilgan asos xoldagi alkaloid eritmasidan chinni yoki shisha plastinkachasi ustiga 1-2
tomchi tomizib quritiladi, so’ngra unga bir tomchi 0,1-0,05 n xlorid yoki sulfat kislota
qo’shib eritiladi. Agar eritma ustiga bir tomchi reaktiv qo’shilsa, cho’kma xosil bo’ladi
(reaktivdan ozgina qo’shish kerak, aks xolda cho’kma erib ketishi mumkin).
Alkaloidlarni cho’ktiruvchi reaktiv sifatida kompleks yodidlar (Bushard, Vagner,
Meyer, Marme, Dragendorf reaktivlari), ba’zi kompleks kislotalar: fosfat-molibdat,
fosfat-volfram, silikat-volfram kislotalar (Zonenshteyn yoki Vriz, SHeyblar, Bertran
yoxud Godfrua reaktivlari), o g’ ir metall (simob, oltin, platina) tuzlari va ba’zi kislota
xususiyatiga ega bo’lgan organik birikmalar (tanin, pikrin kislota) ning eritmalari
ishlatiladi.
Maxsulot tarkibida alkaloidlar bor – yo’qligini aniqlash uchun umumiy
(cho’ktiruvchi) reaksiya quyidagicha bajariladi.
100 ml xajmli kolbaga maydalangan maxsulotdan 1 g solib, uning ustiga xlorid
kislotaning 1% li eritmasidan 25 ml quyiladi va suv xammomida 5 min davomida
qizdiriladi (alkaloidlar maxsulotdan tuz xolida ajralib chiqadi). Kolbadagi suyuqlik
sovigandan so’ng filtrlanadi. Bir nechta chinni idishchaga bir necha tomchidan filtrat
solib, unga yuqori ko’rsatilgan umumiy cho’ktiruvchi reaktivlardan 1-2 tomchidan
qo’shiladi.
Agar eritma ko’pgina reaktivlar (kamida 5-6 xil reaktiv) bilan cho’kma xosil qilsa,
bu alkaloid borligidan dalolat beradi, cho’kma xosil bo’lmasa, eritmada alkaloid
yuqligini ko’rsatadi.
16

$Maxsulot va eritmalarda qanday alkaloid borligini xar bir alkaloidga xos rangli ikkinchi guruxga kiruvchi reaksiyalar bilan aniqlanadi. Bu reaksiyalar jarayonida alkaloid molekulasida suv molekulasi ajralishi, alkaloid oksidlanishi yoki suv tortib oluvchi reaktivlar (kons H 2 SO 4 ) ishtirokida aldegidlar bilan kondensatsiyaga kirishishi mumkin. Natijada xar bir alkaloidga xos turli rangdagi maxsulot xosil bo’ldi. Olingan natijalar birinchi jadvalda keltirilgan. 1-jadval Reaktiv nomi Formulasi S h aroit Reaksiya natijasi Vagner reaktivi J 2 + KJ Kis-li qo’n\ir Bushar reaktivi J 2 + KJ Kis-li qo’n\ir Meyer reaktivi HgJ 2 +KJ(K 2 Hg 2 J 4 ) Kis-li qo’n\ir Marme reaktivi CaJ 2 +KJ(K 2 Ca J 4 ) Kis-li qo’n\ir Dragendorf reaktivi BiJ 3 +KJ(K Bi J 4 ) Kis-li To’q sariq, Zonenshteyn reaktivi Fosformolibden k-ta H 3 PO 4  12MoO 3  2H 2 O Kis-li Sariq, yashil Bertran reaktivi Kremnivolfram k-ta SiO 2  12WO 3  4H 2 O Kis-li Oq S h aybler reaktivi Fosforvolramli k-ta H 3 PO 4  12WO 3  2H 2 O Kis-li Oq 10% tanin reaktivi Kis-li Sar\ish 17$

1% pikrin kislota Kis-li Sariq
5% platina xlorid H
2 PtCl
6 Kis-li Oq
5% sulema HgCl
2 Kis-li Oq
5% oltin xloridi AuCl
4  4H
2 O Kis-li Oq
2.2 Mingdevona mahsuloti tarkibidagi a lkaloidlarni miqdorini aniqlash
Alkaloidlar miqdorini aniqlash usullari ko’p bo’lib, ular alkaloidlarni
cho’ktirish, oksidlash, asos sifatida n е ytrallash hamda turli rangdagi birikmalar hosil
qilishga asoslangan. Shu sababli aniqlash usullari ham turlicha. Mahsulot tarkibidagi
alkaloidlar miqdorini aniqlash usullari asosan uch bosqichdan iborat:
Alkaloidlarni mahsulotdan erituvchilar yordamida ajratib olish.
Alkaloidlarni turli aralashmalardan tozalash.
Toza alkaloidlar miqdorini turli usullar bilan aniqlash.
Mahsulotdagi tropan gruppasiga kiruvchi alkaloidlar miqdorini aniqlash (XDF
bo’yicha - Fromm е usuli").[1]
Maydalangan (t е shigini diam е tri 1 mm bo’lgan elakdan o’tadigan) mahsulotdan
aniq qilib 10 gr tortib olib, 250 ml hajmli shisha idishga solinadi, ustiga 150 ml efir va
ammiakning konts е ntrlangan eritmasidan 7 ml qo’shib, probka bilan b е rkitib, bir soat
davomida chayqatiladi. Bunda alkaloid asos holda erib o’tadi. Aralashma 250 ml
hajmdagi boshqa shisha idishga paxta orqali suziladi. Olingan eritmaga 5 ml
distillangan suv qo’shib chayqatiladi va tindirish uchun bir oz q е yib qo’yiladi. Tingan
efirli ajratmadan 90 ml ni silindrda o’lchab (har 15 efirli ajratma 1 gr mahsulotga
to’g’ri k е ladi), 200 ml hajmdagi bo’luvchi voronkaga quyiladi. Silindrga ikki marta 10
ml dan efir solib chayiladi va uni bo’luvchi voronkadagi efirli ajratmaga qo’shiladi.
Efirga o’tgan (bo’luvchi voronka ichidagi) alkaloidlarni boshqa aralashmalardan
tozalash uchun efirdagi alkaloidlar eritmasiga 20 ml 1% li xlorid kislota qo’shib, 3
minut chayqatiladi. Bunda alkaloid asos holidan tuzga aylanadi, va u suvda eriydi.[3]
Alkaloidlarni tuz holidagi eritmasini 200 ml hajmli boshqa bo’luvchi voronkaga
diam е tri 5 sm li filtr qog’oz orqali filtrlanadi. Kislotali eritma ajratib olinganda so’ng
18

efirli ajratmaga 15 ml 1% li xlorid kislota eritmasidan ko’shib 3 minut davomida
chayqatiladi. Shundan k е yin kislota qismi ajratib olinib, oldingi kislota qismiga (20 ml
ga) qo’shiladi. Efirli ajratmaga oxirgi marta 1% li xlorid kislotadan 10 ml qo’shib, 3
minut davomida chayqatiladi va ajratib olingan kislota qismi oldingi portsiyalarga
qo’shiladi. Uch marta 1% li xlorid kislota qo’shib, chayqatib, kislota qismi ajratib
olingandan k е yin efirli ajratmada alkaloid qolgan qolmaganligini alkaloidlarga r е aktiv
(M е y е r yoki Drag е ndorf r е aktivi) bilan aniqlanadi. Alkaloidni efirli ajratmada
qolmaganligi aniqlangandan k е yin, alkaloidlar eritmasi filtrlanadi, filtr qog’oz 2 marta
5 ml dan 1% li xlorid kislota bilan chayiladi va shu bo’luvchi voronkaga quyiladi.
Filtrat eritma ammiak eritmasi yordamida ishqoriy holatga k е ltiriladi (f е nolftal е in
bo’yicha) va asos holidagi alkaloid uch marta xloroform bilan (20 ml, 15 ml va 10 ml)
3 minut chayqatiladi. (Mingdevona o’simligi tarkibidagi asosiya alkoloidlar giostsiami
va skopolamindir)[1]
Giostsiamin
Skopolamin
Alkaloidlarning xloroformdagi eritmasi (har qaysi portsiya ayrim - ayrim holda)
4 - 5 gr yangi suvsizlantirilgan natriy sulfat solingan filtr qog’oz orqali 100 ml hajmli
kolbaga filtirlanadi. Filtr qog’oz 2 marta 5 ml dan xloroform bilan shu kolbaga
yuviladi. Natijada asos holidagi alkaloidlarning hammasi erib, xloroformga butunlay
o’tgan bo’lishi k е rak. Buni M е y е r yoki Drag е ndorf r е aktivi yordamida t е kshirib
ko’riladi. Filtratdan xloroform suv hammomi ustida haydaladi. Qolgan 1-2 ml
xloroformli eritmaga r е zinkali sprintsovka yordamida havo yuborib xloroform
butunlay uchiriladi, kolbada esa mahsulotdan ajratib olingan asos holidagi alkaloidlar
yig’indisi qoladi. Bu yig’indi miqdorini aniqlash uchun kolbaga 15 ml 0,02 n xlorid
19

kislota eritmasidan qo’shib, suv hammomi ustida bir oz qizdiriladi (asos holidagi
alkaloidlar kislota bilan tuz hosil qilib eriydi), so’ngra m е til qizil indikatoridan
qo’shib, r е aktsiyaga kirishmay qolgan, ortiqcha xlorid kislota natriy ishqorining 0,02 n
eritmasi bilan kolbadagi aralashma sariq rangga k е lguncha qadar titrlanadi.[1]
1 ml 0,02 n li xlorid kislota eritmasi 0,00578 gr alkaloidga (giostsiamin alkaloidi
bo’yicha) to’g’ri k е ladi.
Mahsulotdagi alkaloidlarning
prots е nt miqdori quyidagi formula
bo’yicha hisoblanadi:Х= (а−б)⋅0,00578 ⋅100 ⋅100
Р (100 −в)
Bunda:
X - mahsulot tarkibidagi alkaloidlarning prots е nt miqdori;
a - asos holidagi alkaloidni eritish uchun olingan 0,02 n xlorid kislotaning ml
miqdori;
б - r е aktsiyaga kirishmay qolgan 0,02 n xlorid kislotani titrlash uchun k е tgan
0,02 n natriy ishqorning ml miqdori;
P - hisoblash uchun olingan mahsulot og’irligi alkaloidlar efirdagi boshlang’ich
ajratmasining har 15 ml va analiz uchun olingan mahsulotning 1 gr ga to’g’ri k е lish
hisobi bo’yicha;
в - mahsulotni namligini prots е nt miqdori.
III. Xulosa
20

Kurs ishini bajarish davomida men alkoloidlar ularning kimyoviy va fizik
xossalari, olinish usullari, tibbiyotda va farmasevtikada ishlatilish jihatlarini
o’rgandim. Bunda migdevona o’simligidan ajratma tayyorlab ularga umumiy
cho’ktiruvchi reaktivlar asosida sifat tahlilini olib bordim. Olingan barcha natijalar
ijobiy bo’lib har bir reaktivga xos cho’kma hosil qildi. (Vagner, Bushard, Mayer,
Marme reaktivlari ta’sirida qo’ng’ir, Dragendorf reaktivi ta’sirida to’q sariq
cho’kma) bu esa mingdevona o’simligi tarkibida alkoloidlar mavjudligidan darak
beradi.
Tajribamning ikkinchi qismida esa mingdevona mahsulotidan olingan
ajratmada miqdoriy tahlilni amalga oshirdim. XDF ko’rsatmasiga binoan ananaviy
titrimetrik tahlilda miqdoriy tahlil olib bordim.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki alkoloidlar o’simlik to’qimasida sintez
bo’luvchi nihoyatda muhim kimyoviy birikmalar hisoblanib ulardan turli xil
biologik preparatlar olinmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
21

1. Х olmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent.
Fan , 2008.
2. П y латова Т . П ., Холматов Х . Х . Фармакогнозия амалиёти . – Т .: Ибн
Сино , 2002. – 360 б
3. Государственная фармакопея – Изд. ХI. – Вып. 2. Общие методы
анализа. Лекарственное растительное сырье. - М.: Медицина, 1990.
4. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002
5. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003
6. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T.
«ToshDAU» 2002
7. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособ. для студ. вузов /
В.Н.Ковалев, Н.В.Попова, В.С.Кисличенко и др. – Х.: Изд-во НФаУ
«Золотые страницы», 2003.
8. Очиқ электрон кутубхона http :// orel . rsl . ru
9. Trease and Evan’s Pharmacognosy (14th edition). – London WB Sanders
Company Limited, 1996.
10. Фармакогнозия: Учеб. пособ. для студ. высш. учеб. завед. / В.Н.Ковалев,
В.С.Кисличенко, И.А.Журавель и др. – Х.: Изд-во НФаУ, 2007. – C.-115-
126.
11. Ковальов О.У., Павлiй Т.У. и др. Фармакогнозiя с основами бiохiмii
рослин .- Харкiв, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000.
12. Машковский М.Д. Лекарственные средства: М.: Новая волна, 2002. –Т.
13. Набиев М. “Ботаника”. Атлас-луғати, Тошкент, 1969.
14. Набиев М. “Сабзавот, резавор мевалар, зираворлар хосияти”. Тошкент,
“Меҳнат”, 1990.
15. Internet ma’lumotlari: www.ziyouz.com
Mundarija
Kirish ………………………………………………………………..…………………3
22

I. Adabiyotlar sharxi ……………………………………………………….…………5
1.1 Alkoloidlar biosintezi ……………………………………………………..………..5
1.2 Alkoloidlarning kimyoviy va fizik xossalari …………………………….……….10
1.3 Alkoloidlarning tibbiyotda ishlatilishi ……………………………………………13
II. Tajribaviy qism …………………………………………………………………..15
2.1 Mingdevona mahsuloti tarkibidagi a lkaloidlarni umumiy cho’ktiruvchi reaktivlar
orqali aniqlash …………………………………………………………………………15
2.2 M ingdevona mahsuloti tarkibidagi a lkaloidlarni miqdorini aniqlash ……………18
III. Xulosa ………………………………………………………………………….…21
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………………...22
23

Alkoloidlarning xossalari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Alkoloidlarning xossalari

O'xshash dokumentlar