Amir Temur davlatida moliya-pul siyosati - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	253.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	13 May 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Amir Temur davlatida moliya-pul siyosati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
TARIX KAFEDRASI
“5120300”- Tarix (mamlakatlar va mintaqalar bo`yicha) ta’lim
yo’nalishi bakalavr darajasini olish uchun
“Amir Temur davlatida moliya-pul siyosati”
mavzusida yozilgan

“Himoyaga tavsiya etildi”
Fakultet dekani _____
“__”_______
Qarshi
1

MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………3-4
I-BOB. AMIR TEMUR OLIB BORGAN MOLIYA-PUL SIYOSATI VA
ZARB QILDIRGAN TANGALARI.
1.1. Amir Temurni hokimiyat tepasiga kelishi va olib borgan moliya-pul
siyosati.................................................................................................................5-12
1.2. Amir Temurni zarb qildirgan tangalari.......................................................13-32
II-BOB. TEMURIYLAR DAVRIDA ZARB ETILGAN TANGALAR.
2.1. XV asrning 50 yillarigacha bo’lgan davrda Temuriylar tomonidan zarb
ettirilgan tangalar...............................................................................................33-42
2.2. Ulug’bek Mirzodan keyingi davrlarda Temuriy larni Turon va Xurosonda zarb
ettirgan tangalar..................................................................................................43-58
XULOSA ……………………………………………………………...............59-61
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI .............61-62
ILOVALAR……………………………………………………………….
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O’z o’tmishini chuqur o’rganmagan, uni
qadrlamagan xalqning kelajagi bo’lmaydi. Buyk ajdodlarimiz qoldirgan boy
merosimizni asrab- avaylab kelgusi avlodlarga etkazish eng muqaddas vazifa
hisoblanadi. Bugun zahmatkash va fidoyi olimu tadqiqotchilarimizning
mashaqqatli va samarali mehnati evaziga jahon jamoatchiligi bebaho merosimiz va
ajdodlarimiz erishgan ulkan yutuqlardan voqif bo’lmoqda. Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek ”Buyuk tarixda hech narsa izsiz ketmaydi. U
xalqlarni qonida, tarixiy xotirasida saqlanadi va amaliy ishlarda nomoyon bo’ladi.
Shuning uchun ham u qudratlidir. Tarixiy merosni asrab-avaylash,o’rganish va
avlodlardan avlodlarga qoldirish davlatimiz siyosatining eng muhum ustivor
yo’nalishlaridan biridir”. 1
Amir Temur buyuk davlat arbobi, ulug’ hukumdor, diplomat, iqtisodchi,
islohotchi, olijanob shaxs, fan va madaniyat homiysi sifatida XIV asr oxiri va XV
asr boshlaridayoq Sharqu G’rbda mashhur edi.
Amir Temur va uning sulolasi tomonidan zarb qilingan turli qiymatdagi
tangalar pul sifatida nafaqat ushbu mamlakat hududida, balki boshqa qo’shni
davlatlarda ham to’lov va muomala vositasi bo’lib xizmat qilgani, o’sha davrda pul
chiqarish va uning muomalasini tartibga solish bilan bog’liq joriy etilgan qoidalar,
xizmatlar mohiyatini imkon qadar ochib berish mavzuni dolzab jihati hisoblanadi.
Ishning maqsad va vazifalari
Mazkur ishning maqsadi Amir Temur davlatida moliya-pul siyosati tarixini
o’rganish va tahlil qilishdan iborat.
Asosiy maqsaddan kelib chiqib, mazkur ishda quyidagi vazifalar asosiy
vazifalar tarzida belgilab olindi:
- Amir Temurni hokimiyat tepasiga kelishi va olib borgan moliya-pul
siyosati ni yoritib berish;
- Amir Temurni zarb qildirgan tangalar tarixini ochib berish;
1
Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo`limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko`taramiz. T;
“O’zbekiston” 201 7 . - B . 29 .
3

- XV asrning 50 yillarigacha bo’lgan davrda Temuriylar tomonidan zarb
ettirilgan tangalar ko’rsatib berish;
- Ulug’bek Mirzodan keyingi davrlarda Temuriy larni Turon va Xurosonda
zarb ettirgan tangalarni tahlil qilish;
Ishning ilmiy yangiligi va ahamiyati . Amir Temur va temuriylar
sulolasi davrida muomalada bo’lgan tanga pullar, ular bilan bog’liq tarixiy
voqealar, davlatning shakillanishi va rivojlanishi tarixi, uning moliya- pul tizimini
boshqarish to’g’risidagi joriy etgan va amal qilgan tamoyillardan ayrimlarga shu
bilan birga tangalari tarixini ko’plab ishonchli dalillar bilan yangi ilmiy
adabiyotlardan foydalanib tadqiq etish mavzuni ilmiy yangiligini tashkil etadi.
Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot va xulosa qismida keltirilgan
ma’lumotlardan umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar
kollejlarida tarix fani darslarida va ma’ruza matnlari tayyorlashda foydalanish
mumkin.
Ishning aprobatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti
Tarix” kafedrasi qoshidagi “Yosh O’lkashunos” to’garagida ma’ruza qilingan,
hamda 2017-2018 o’quv yili davomida “Tarix ” kafedrasida muhokama qilingan.
I shning tuzilishi.
Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, to’rt fasl, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati dan iborat. I shning umumiy hajmi 62 - betni tashkil etadi.
I-BOB. AMIR TEMUR OLIB BORGAN MOLIYA-PUL SIYOSATI VA
ZARB QILDIRGAN TANGALARI.
4

1.1. AMIR TEMURNI HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI VA OLIB
BORGAN MOLIYA-PUL SIYOSATI.
Odatda pul deganda ko’z ongigizda qiymati ko’rsatilgan turli rangli qog’oz
pullar (bahknotlar) gavdalanadi.
Olimlarning aytishicha, yer yuzida insonlar faoliyatining boshlanganligiga
bir million yildan ko’proq bo’lgan. Endi insonlarning yashashi uchun zarur bo’lgan
oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa ehtiyojli buyumlarni sotib olish vositasi
bo’lgan oulning paydo bo’lganligiga esa hali uch ming yil ham bo’lgan emas.
Juda qadim davrlarda birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti yuzaga kelib,
chorvachilik, dehqonchilik, qo’l hunarmandchiligi va kulolchilik paydo bo’lishi
bilan qabila-yu jamoalar o’rtasida o’zlari ishlab chiqargan mahsulotlarni boshqa
qabila va jamoalar ishlab chiqargan buyumlar bilan ayirboshlashning rivojlanishi
natijasida natural (tabiiy) ayirboshlash kelib chiqdi. Masalan, kulollar o’z
mahsulotlari-kosa, lagan, ko’za, xum kabilarni bozorga olib borib, bug’doyga
almashtirishgan, kimga qanday idish kerak bo’lsa (kosami, xummi) o’shani
bug’doyga to’ldirib to’kkan, don kulolniki, idish esa dehqonniki bo’lgan. Yoki
tarozining bir pallasiga guruch ikkinchi pallasiga esa bug’doy solib almashtirilgan.
Rus olimi akademik A.E. Fersmanning yozishicha, Afrika qit’asining tuz
tansiq joylarida bir hovuch tuzga bir hovuch tilla almashtirish mumkin bo’lgan.
Bir vaqtlarda arab sahrolarida ko’chmanchilar uchun ayirboshlash vazifasini
xurmo mevasi o’tagan bo’lsa, Mo’g’ulistonda bir taxta xitoy choyiga bitta qo’y
yoki echki, yoxud 2 ta mol terisi yo sayohatnomasida yozib qoldirgan.
Buyuk vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniy o’zining “Javohirlar” kitobida
javohirlar bilan bog’liq bo’lgan voqealarni ham keltirib o’tadi. U natural almashuv
to’g’risida bunday bir voqeani hikoya qiladi. Kunlardan bir kuni notanish orolga
kelib qolgan sayyoh u yerlik odamning qo’lida o’zi uchun kerakli narsani ko’rib,
bir oltin dinor beradi. Mahalliy odam dinorni qo’liga olib aylantirib ko’radi, so’ng
hidlaydi va ta’mini bilmoqchi bo’ladi. Dinorda hech qanday foydali belgilarni va
ta’mni sezmaydi, uni egasiga qaytarib berib: “Den bergan narsaning men uchun
hech qanday foydasi yo’q ekan”- deydi. Ana shu hikoya orqali Abu Rayhon
5

Beruniy qadimiy davrlarda odamlar o’z mahsulotlarini faqat o’zi uchun zarur va
ehtiyojli bo’lgan buyumlar bilan ayirboshlaganini ko’rsatadi.
Qadimgi turk tilida mo’ynasi qimmat jonzod-olmaxon-”tiyin”deb atalgan.
Uning terisi natural ayirboshlashda muhim rol o’ynaganligi uchun “tiyin” so’zi pul
qimmat birligini ko’rsatadigan atama bo’lib qolgan.
Hozirgi o’zbek tilidagi “tanga” so’zi qadimgi turk tilidagi “tamg’a” so’zidan
kelib chiqqan bo’lib, qadimda har bir hukmron hokimlar turli metall, oltin,
kumush, mislarga o’z tamg’asini bosib muomalaga chiqarganlar va bu pullar
“tamg’a” pul deb yuritilgan, keyinroq borib bu “tanga” so’ziga aylanib qolgan. Rus
tilidagi “dengi” so’zi ham “tanga” so’zidan olingan.
Demak, tanga pullar qadimiy davrlarda, ya’ni ijtimoiy mehnat taqsimoti
tug’ilib, ishlab chiqarish ancha rivojlangan, mahsulotlar o’z ehtiyojidan ortib
qolgan va uni boshqa, masalan, qishloq xo’jalik yoki (qo’l) hunarmandchilik
mahsulotlari bilan almashtirish zaruriyati paydo bo’lgan bir davrda tovarlarning
almashtirish ekvivalenti (muqobil qiymatli o’lchov) sifatida paydo bo’ladi.
Mahsulot ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonining tobora rivojlanib
borishi turli qabila, xalq va mamlakatlar o’rtasida savdo-sotiqning, Tovar
ayirboshlashning zaruriyatini yuzaga keltirdi. Turli xalq va mamlakatlarda turli
tovarlar umumiy ekvivalent hisoblanganligi bu jarayonning taraqqiy etishiga
to’sqinlik qildi. Natijada butun tovarlar dunyosidan shunday tovar ajralib chiqdiki,
u barcha hudud va mamlakatlarda umumiy ekvivalent (teng qiymatli o’lchov)
sifatida qo’llanila boshladi. Bu vazifani qimmatbaho metallar, avval mis va
kumush, keyinchalik esa oltin bajaradigan bo’ldi.
Oxir-oqibatda oddiy tovar ko’rinishidagi umumiy ekvivalent o’rniga pul
shaklidagi elvivalent maydonga keldi. Bunday oltin (dinor), kumush (dirham), mis
(fulus) oddiy tovar emas, balki o’ziga xos maxsus tovar bo’lib, unda
ayirboshlashning natura shakli bilan ekvivalent shakli birlashib ketgandir.
Dunyoda eng qadimiy birinchi tanga pullar Yunoniston, Midiya, (Kichik
Osiyo) va Xitoyda miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda muomalaga kiritilgan.
O’zbekiston qadimdan tovar – pul munosabatlari rivojlangan davlatlardan biri
6

bo’lganligi uchun bu hududda siyosiy, iqtisodiy ustaqillik ramzi bo’lgan tanga
pullar bundan taxminan 2500 yillar muqaddam zarb qilingan.
Tarixchilarning tadqiqotlariga ko’ra, miloddan avvalgi V-IV asrlarda
Ahmoniylar imperiyasida zarb qilingan oltin dakidlar!
Amir Temur bin Tarag’ay 736 hijriy yili (milodiy 1336 yil 9 aprelda)
Shahrisabz shahriga yaqin Xo’ja Ilg’or qishlog’ida tug’ilgan. Hozir bu qishloq
Yakkabog’ tumaniga qarashlidir. Otasi Tarag’ay Barlos urug’ining nufuzli
beklaridan bo’lganligi uchun ham har yili bir marta Ili daryosi bo’yidagi Olmaliq
shahriga xon tomondan chaqiriladigan qurultoyga taklif qilinar edi. U xudojo’y
kishi sifatida shayxlar bilan yaqin munosabatda bo’lar, ayniqsa piri Shayx
Shamsiddin Kulol Amir Temurning ham piri bo’ldi. Tarag’ay 1360 yili vafot etgan
va Kesh shahriga dafn etilgan. Amir Temurning onasi Tegina Xotun mushtipar
ayollardan edi.
1362 yilning kuzida Tug’luq Temurxon Movarounnahrni o’g’li Ilyosxo’jaga
qoldirib o’z qarorgohi Mog’uliston (Sharqiy Turkiston)ga qaytib ketayotib,
o’g’liga yordamlashish uchun Amir Temur Ilyosxo’ja bilan chiqisha olmay
Samarqandni tashlab ketishga majbur bo’ldi. Uning sababini Amir Temur:
“Ilyosxo’ja bo’lsa davlat va siyosat ishlarida layoqatsiz bo’lgani tufayli u turli
zulmu sitamga barham berishga ojiz edi. Men bo’lsam o’z salobatim va haybatim
bilan … mazlumlarni zolimlarni jabridan xalos qildim. Bu Ilyosxo’ja va uning
amirlarining menga nisbatan dushmanlik qilishlariga sabab bo’lib. (Shundan
keyin) barlos ulusining bahodir yigitlarini o’z atrofimga to’plab, ularni
birlashtirdim”- deb yozadi.
Ana shunday bir paytda 1363 yili Tug’luq Temurxon to’satdan vafot etadi.
Ilyosxo’ja shoshilib Samarqandni tashlab, xonlik taxtiga o’tirish uchun Olmaliqqa
jo’nab ketadi. Ilyosxo’ja Samarqanddan ketishi bilanoq Amir Temur Balx qal’asini
egallab olgan o’z qaynog’asi Husayn (Amir Qozog’anning nabirasi) bilan o’zaro
bahamjihat harakat qilishga kelishib oldi. 1362 yilda o’zaro bahamjihat harakat
qilishga kelishib oldi. 1362 yilda Seistonda bo’lgan janglarda Amir Temur o’ng
qo’li va o’ng oyog’idan og’ir yaralanadi. Ilyosxo’ja 1365 yili mayda
7

Movarounnahrni qaytadan o’ziga bo’ysindirish uchun Toshkentga yurish boshladi.
Amir Temur va Xusayn boshchiligidagi lashkar Ilyosxo’ja qo’shinlari bilan Chinoz
va Toshkent oralig’idagi bir maydonda to’qnashdi. Jang paytida kuchli jala quyadi,
hamma ot va jangchilar botqoqqa botib ketadilar, shuning uchun bu jang tarixda
”Jangli loy” deb ataladi.
Bu jangda Temur qo’shini shijoat ko’rsatib urushni davom ettirayotgan bir
paytda, Husayn qanotining qat’iyatsizlik qilishi oqibatida jang boy berilib,
Sirdaryo ortiga chekinishga majbur bo’ldilar.
Shundan so’ng Amir Temur Qarshiga chekindi, Amir Husayn o’z qo’shinlari
bilan dastlab Samarqandga, keyin esa janubga Amudaryodan o’tib Balx qal’asiga
kelib to’xtadi. Ilyosxo’ja qo’shinlari uchun endi Samarqandga yo’l ochiq edi, lekin
uning qo’shinlari Samarqandga kirolmaydi. Chunki bu yerda mug’ullarga qarshi
xalq qo’zg’alib shaharni mudofaa qilishga qat’iy kirishgan, ularga Samarqanddagi
sarbadorlar harakati rahbarlaridan tolibi ilm Mavlonozoda, shahar guzarlaridan
birining oqsoqoli (kalavachi) Abubakr Kalaviy hamda kamonmergan Xo’rdak
Buxoriy boshchilik qilar edi. Ular butun Samarqand xalqini harakatga keltirib,
”Mug’ullar zulmini yo’q qilamiz yoki bu yo’lda o’zimizni qurbon qilib dorga
osilishga rozimiz”- deb o’zlarini ”sarbadorlar”, ya’ni boshi dorga tikilganlar, deb
atadilar.
Ilyosxo’ja qo’shini janglar davomida nihoyatda ko’p talofat ko’radi, uning
ustiga Ilyosxo’janing otlari orasida o’lar tarqalib qirilib ketadi. Ana shunday
sharoitda u o’z qo’shinlari bilan Samarqandni tashlab chekinishga majbur bo’ladi.
Ilyosxo’ja Mo’g’uliston (Sharqiy Turkiston)ga qaytib borib, yangi suvoriy
lashkar tuzmoqchi edi, biroq Sharqiy Turkistonga yetar-yetmas uni dug’latlar
boshlig’i Amir Qamariddin o’ldirdi va taxtini egalladi.
Sarbadorlarning g’alabasi haqidagi xabar Amir Temurga yetib borgandan
so’ng Amir Temur darhol Husaynga bu haqda xabar berdi. Ular kelasi yili bahorda,
ya’ni 1366 yili Movarounnahrga tayyorgarlik ishlarini amalga oshirishga
kirishdilar.
8

Sarbadorlar qo’zg’olonidan o’z maqsadlari uchun foydalanishni reja qilib,
qo’ygan Husayn va Amir Temur Samarqand atrofiga kelib, ularning rahbarlari
bilan uchrashish orzusida ekanligini bildirdilar. Ularga va ularning bergan
va’dasiga ishongan sarbadorlar rahbarlari Konigildagi qarorgohga kelganlarida,
amirlar avvalda ularga izzat-ikrom ko’rsatishdi, ammo ertasi kuni Husayn Amir
Temurga bildirmay sarbadorlarning rahbarlarini to’satdan jazoga hukm etadi.
Shuni aytish kerakki, bu yerda sarbadorlar ikki amir orasidagi pinhona raqobat
qurboni bo’lib kelganday ko’rinadilar. Abubakr Kalaviy va Xurdak Buxoriylarning
dorga osadilar. Amir Temur Mavlonozodani dorning tagidan saqlab qolishga
ulgurdi.
Sarbadorlar harakatidan foydalanib Samarqandni qo’lga kiritgan amirlar
o’rtasida ko’p o’tmay o’zaro nizo, pinhona raqobat paydo bo’ldi. Bunda Amir
Husaynning ochko’zligi va hokimiyatni mustaqil egallash uchun olib borgan turli
hiyla-nayranglari sabab bo’ldi. Bu esa Amir Temur bilan Husayn o’rtasidagi
munosabatlarning keskinlashuviga olib keldi va ular o’rtasidagi do’stlik va
qarindoshlik munosabatlari ham uzilgach, faqat dushmanlik qolgan edi.
Muarrix Nizomiddin Shomiy o’zining ”Zafarnoma” asrida: ”Amir
Husaynning odamlarga nisbatan niyati buzilib, ularning moliga tama etib, ma’nu
nomusiga tegadigan haqoratlar qilgach, xalqning undan ko’gli sovidi. Davlat va
mamlakat ahli undan yuz o’girdi ... qaysi bir podshoh o’z raiyati va arqon davlati
moliga tama qilsa, u devor ustida turib, o’zi turgan devorning ostini kovlab
bo’shatgan kishiga o’xshaydi. Agar devor qulasa, u kishining halok bo’lishi xavfi
bordir”-deb yozadi.
1370 yil bahorida, 9 aprel kuni Chig’atoy ulusining barcha beklari Balx
shahriga to’planishib qurultoy ochdilar, unda Amir temurni Movarounnahrning
yagona hukmdori deb e’lon qildilar. Amir Temur Husaynning haramidagi
ayollardan biri Chig’atoy avlodidan Qozonxonning qizi Saroymulkxonimni o’z
nikohiga qabul qilgandan so’ng o’z nomiga ”kuragon” (mug’ulcha-kuyov) degan
faxrli laqab qo’shib atay boshladi.
9

Amir Temurning Turon yurtida mo’g’ul shahzodalari va nuyonlari ustidan
g’alaba qozonib, uni bir butun davlatga birlashtirishda ko’rsatgan jasoratini
frnsiyalik fan va jamoat arbobi, temurshunos olim Lyusen Keren: ”Amir Temur
ruhining tanasidan ustun kelganligi, irodasini bu qadar yuksaklarga ko’tara
bilganligi, uning qozongan g’alabalarining eng kattasi bo’lsa ajab emas”-deb
yozadi.
Amir Temur jasoratining yana bir manbai haqida rus tarixshunos olimi
M.Ivanin o’zining: ”Ikki buyuk sarkarda. Chingizxon va Amir Temur” deb
nomlangan kitobida, yerli xalq tomonidan og’izdan –og’izga o’tib kelayotgan bir
rivoyatni keltiradi: “Amir Temur taqdirning og’ir sinovlarini o’z boshidan kechirib
Xorazm cho’llarida va Xurosonda berkinib yurgan kunlarining birida, u buta
soyasida dam olib o’tirganda, kattagina qumursqaning bir shoxning uchiga chiqish
uchun harakat qilayotganiga, lekin shamol esib shox tebranishi natijasida yerga
qulab tushishiga e’tibor beradi. U ikkinchi marta yuqoriga ko’tarila boshlaydi va
yana qulab tushadi. Qumursqaning shoxtepasiga chiqish uchun harakat qilishi va
qulab tushishi bir qancha marotaba takrorlangandan so’ng, u nihoyat shohning
uchiga chiqib olib, ozuqa topishga erishadi. Buni kuzatib turgan Amir Temur:
”Mana shu mittigina qumursqa chidamlilik va tirishqoqlikda bizga o’rnak bo’lishi
kerak, taqdirning bevafoliklariga qaramay biz umidsizlikka tushmasak, puxta
o’ylangan, aniq maqsad sari chidam bilan harakat qilsak, unga erishishimiz
muqarrar”-degan ekan.
Amir Temur Turon yurtiga yakkayu yagona hukmron bo’lganidan so’ng bu
hududdagi xalqlar uzoq davrlardan buyon orzu qilgan tinchlik, barqarorlik va
osoyishtalik vujudga keldi.
Amir Temur hokimiyat boshiga kelgan davrda nafaqat Turon, balki qo’shni
mamlakatlarda ham feodal tarqoqlik , parokandalik va o’zaro urushlar avjiga
mingan, ayrim harbiy – siyosiy guruhlar o’zlariga yaqin qo’shnilari yirlarinigina
emas, balki Turon ustiga ham qilgan talon-tarojlik xurujlari kuchaygan edi.
Mo’g’iliston (Uyg’uriston)dagi Chig’atoy avlodlaridan Ilyosxo’jaxon
o’ldirilgandan (1369 yil) so’ng bu mamlakatda ham feodal tarqoqlik va o’zaro
10

urushlar kuchayib ketdi. Hokimiyat tepasiga kelgan Qamariddin va bosh beklar
Amir Temur saltanatining dastlabki yillarida Toshkentni bosib oldilar. XIV asrning
80-yillarida ular Andijon ustiga bostirib keldilar va uning tevarak- atrofidagi
yerlarni talon-taroj qildilar.
Shuning uchun ham Amir Temur o’z davlat sarhadlarini mustahkamlash
uchun eng oldin harbiy yurishlarni Mo’g’ulistondan boshladi.
Amir Temur 1375-1390 yillari Mo’g’ilistonga yetti marta harbiy yurish
uyushtirdi va eng oxirgi harbiy yurishlarida Qamariddin va uning amirlarini Irtish
daryosining narigi tarafiga surib tashladi va Qamariddin o’sha joylarda vafot etdi.
Qamariddin (1360-1390 y) so’ng xonlik taxtiga o’tirgan Xizirxo’jaxon o’z qizi
Tukal xonimni Amir Temurga nikohlab berdi va shu orqali o’zining Amir Temurga
tobeligini bildirdi. Amir Temur Movorunnahrning g’arbidagi Xorazm shohlaridan
Husayn, Yusuf va Sulaymo Sufiylarga qarshi 1370-1390 yillari besh marta harbiy
yurish olib borib, Xorazmni o’z mamalakati tasarrufiga kiritdi, so’ng o’zining
asosiy kuchini janubdagi Forsu Iroq davlatlariga qaratdi.
Bu haqda Sharafiddin Ali Yazdiy: ”Ul mahalda Eron viloyatlarida har
mamlakatda bir jamoat bosh chiqarib, podsholik qilur erdilar. Hazrat Sohibqiron
Turon mamlakatini Musahhar qilg’onidan so’ng, Chig’atoy ulusi va Jo’ji ulusini
o’z gumashtalarining tasarrufi ostiga olgandan so’ng muborak xotiraga tushdikim,
Eron viloyatini zabt qilg’ay, Eron sari mutavajjih bo’ldi”-deb yozadi.
”Amir Temur ojiz kishilaru raiyatlarni, savdogar, dehqonlarni muhofaza
etishda qonunlarga rioya qilib, adolat rasmini bajo keltirdi. Asrlar mobaynida hali
biror talabgorning aqdu nikohiga kirmagan ikki bo’yi yetgan go’zaldek bo’lmish
Eronu Turon mamlakatlarini to’la zabt etish va adolatli siyosat yuritish orqali
shunday boshqarmoqdaki, u yerlarning donishmandlari hayron qolmoqda. Uning
adolatiyu siyosati o’rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka
joylaridagina emas, balki Xitoy va Xo’tan chegarasidan Dehli atroflarigacha,
Bobuldan to Misr va Rum hududigacha bo’lgan yerlardan savdogarlar u yoqda
tursin, bolalaru beva xotinlar ham ipakli matolar, oltin-kumush va eng zarif tijorat
mollarini keltiradilar va olib ketadilar. Hech bir kimsa ularning bir doniga ham
11

ko’z olaytira olmaydi va bir dirhamiga ham ziyon yetkazmaydi. Bu cheksiz ne’mat
va poyonsiz marhamatlar Amir sohibqironning siyosati va adolati natijasidandir”.
Demak Amir Temurning Xuroson va Eronga yurishlaridan asosiy maqsad
jahongirlik da’vo qilib, dunyoni egallash emas, balki mayda xonliklarga bo’lingan
doimiy urush-janjal azobida qolgan xalqlarni o’z himoyasiga olish, u yerda tinchlik
va osoyishtalik o’rnatish bo’lgan edi.
Amir Temur jahondagi 27 mamlakatni bosqichma-bosqich o’z davlati
tarkibiga kiritib, yagona davlat sifatida birlashtirdi va ularning iqtisodiyoti va
moliya tizimini takomillashtirdi. Davlatning boshida bosh hukmdor-Amir Temur
turgan bo’lsa, undan keyingi ikkinchi bo’lib moliya devoni turar edi.
Moliya devonining asosiy vazifalari-davlat soliq ishlarini yuritish, qishloq
xo’jalik ishlarini boshqarish, davlat xazinasiga turli daromad tushumlarini keltirish,
tangalar zarb qilish va soliqlar bilan bog’liq qonunbuzarlik hamda boshqa iqtisodiy
muammolar bilan shug’ullanar edi.
Har bir shahar, viloyat va o’lka shu shahar va yoki viloyat hokimi-dorug’asi
tomonidan boshqarilgan, ular ma’muriy, huquqiy, mahkama ishlaridan tashqari,
zarur topilganda askar va soliqlarni yig’ishga ham yuborilar edi. Dorug’alarni
tayinlash va vazifasidan olish ishlarini molya devoni hal qilar edi.
Davlat xazinasi Samarqanddagi Ko’ksaroy va Hirotdagi Ixtiyoriddin
qal’asida, shuningdek, davlatning yillik umumiy daromadi va uning kirim-
chiqimlari haqida aniq bir ma’lumotlarga ega emasmiz, lekin davlat daromadlari
bilan uning chiqimlari har yili belgilangan bo’lib, bular davlat tomonidan qat’iy
nazorat ostida bo’lganligi bizga turli manbalardan ma’lumdir.
Amir Temur bu o’lkalarni iqtisodiy tomondan idora qilish usullari haqida
o’ylar ekan, ularning har birida yiliga qancha yalpi daromad vujudga kelishi, u
qanday usullar bilan taqsimlanishi, davlat ixtiyoriga to’lanadigan to’lovlar va
boshqa masalalar to’g’risida fikr yurgizar, ularni shariat qonunlarida ko’rsatilgan
tavsiyalar, avval o’tgan podsholar tajribasi bilan solishtirar va ma’lum xulosalarga
kelar edi.
12

1.2. Amir Temurni zarb qildirgan tangalari.
Amir Temur jahondagi 27 mamlakatni bosqichma-bosqich о‘z davlati
tarkibiga kiritib, yagona davlat sifatida birlashtirdi va ularning iqtisodiyoti va
moliya tizimini takomillashtirdi. Mazkur davlatning tepasida Sohibqironning о‘zi
bosh bо‘libyu turgan bо‘lsa, undan keyingi ikkinchi о‘rinda moliya devoni turgan
edi. Bu devonni bitta devonbegi va uning kotibiyati boshqarardi. Mazkur
devonning asosiy vazifalari davlat soliq ishlarini yuritish, qishloq xо‘jalik ishlarini
boshqarish, davlat xazinasiga turli daromadni tushirish, tangalar zarb qilish va
soliqlar bilan bog‘liq qonunbuzarlik hamda boshqa iqtisodiy muammolar bilan
shug‘ullangan.
Mamlakatdagi har bir shahar, viloyat va о‘lka shu shahar yoki viloyat
hokimi – dorug‘asi tomonidan boshqarilgan, ular mamuriy, xuquqiy, mahkama
ishlaridan tashqari, zarur topilganda askar va soliqlarni yig‘ishga ham yuborilar
edi. Dorug‘alarni tayinlash va vazifasidan olish ishlari uchun moliya devoni masul
edi.
Davlat xazinasi Samarqanddagi Kо‘ksaroy va Xirotdagi Ixtiyoriddin
qalasida saqlangan. Biroq, bu xazinaning shakli va miqdori tо‘g‘risida,
shuningdek, davlatning yillik umumiy daromadi va uning kirim-chiqimlari haqida
aniq malumotlar mavjud emas, ammo davlat daromadlari bilan uning chiqimlari
har yili belgilangan bо‘lib, bular davlat tomonidan qatiy nazorat ostida
bо‘lganligini turli manbalar tasdiqlaydi 2
.
Sohibqiron bu о‘lkalarni iqtisodiy tomondan idora usullari xaqida teran fikr
yuritib, ularning har birida yiliga qancha yalpi daromad vujudga kelishi, u qanday
usullar bilan taqsimlanishi, davlat ixtiyoriga tо‘lanadigan tо‘lovlar va boshqa
masalalar tо‘g‘risida jiddiy bosh qotirgan, ularni shariat qonunlarida kо‘rsatilgan
qoidalar, burungi podsholar tajribasi bilan taqqoslab, aniq xulosalar
chiqargan.Amir Temur о‘z “Tuzuklar”ida har qanday davlat uchun iqtisodiyot
2
Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi.T.,1992.B.278.
13

ustuvorligi muhim ahamiyatga ega ekanligini takidlagan: “... davlatu saltanat uch
narsa bilan: mulk, xazina va lashkar bilan tikdir
“Kamolotga erishgan vazir ulkim, davlat muomalalarini tartibga keltirib,
mulkiy va moliyaviy ishlarni tо‘g‘rilik bilan, asli-nasli tozaligini kо‘rsatib, ajoyib
tarzda bajaradi” 3
.
Yana “Tuzuklar”da takidlanganki: “Qaysi vazir soflik, tо‘g‘rilik bilan
vazirlik ishiga kirishib, davlatning moliya-mulk ishlarini diyonat, savob bilan,
nafsi buzuqlik qilmay, omonatga xiyonat etmay bajarar ekan, unday vazirni eng
oliy martabalarga yetkazsinlar. Qaysi vazir buzuqlik qilib, yomonlik yо‘li bilan
mamlakat ishlarini yurgizar ekan, kо‘p о‘tmay unday saltanatdan xayru barakot
kо‘tariladi”.
Amir Temur davlatining mustaqil moliya siyosatini takomillashtirishi uchun
о‘z davlati tarkibiga kirgan barcha mamlakatlar moliyasini bir tizimga birlashtirgan
va ularni mamuriy boshqarish talablari asosida idora qilish usullarini joriy etgan.
Agar Yevropada birinchi byudjet tizimini Angliya va Fransiyada XVII asrda
paydo bо‘lgan bо‘lsa, Amir Temur о‘z davlatida undan uch asr burun mamlakatni
idora etishda byudjetning dastlabki kurtaklarini ishlab chiqilib, joriy qilingan, edi.
О‘zbek davlatchiligining Amir Temurgacha bо‘lgan tarixida xazinani idora
qilishda Saljuqiylar sulolasining mashhur vaziri Nizomumulkning
“Siyosatnoma”sida tushuntirib berilgan tartibot saqlanar edi.
Davlat ixtiyoridagi xazina ikki jamg‘armadan tarkib topgan. Birinchisi –
asosiy xazina bо‘lib, bunda uzoq yillar davomida avloddan-avlodga meros bо‘lib
kelgan durdonalar saqlanar edi. Ikkinchi jamg‘arma joriy xarajatlar uchun
mо‘ljallangan, buning uchun mablag‘ yetishmaganda birinchi fonddan “qarz”
olinar edi. Yillar davomida xazinaning ahvoli о‘zgarib turgan, bazan taqchillik
sezilib, uni tо‘ldirish uchun qо‘shimcha soliq va yig‘imlar chiqarilgan.
“Tuzuklar”da shunday qayd etiladi: “Amr etdimki, raiyatdan mol-xiroj
yig‘ishda ularni og‘ir ahvolga solishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib
qо‘yishdan saqlansinlar. Negaki, raiyatni xonavayron qilish (davlat) xazinasining
3
Temur tuzuklari. T. , 2013 . B. 10 7.
14

kambag‘allashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa, sipohning
tarqalib ketishiga sabab bо‘ladi. Sipohning tarqoqligi, о‘z navbatida saltanatning
kuchsizlanishiga olib boradi” 4
.
Bu davrdagi asosiy milliy daromad qishloq xо‘jaligidan kelar edi. “Yana
buyruq berdimki, - deb yozadi u “Tuzuklar”da, -har mamlakat fath etilsa yoki jang
dahshatlarisiz eminu omonlik tilasa, uning hosil va daromadlarini hisobga olsinlar.
Agar yerlik fuqaro azaldan berib kelgan xiroj miqdoriga rozi bо‘lsa, ularning
roziligi bilan ish kо‘rsinlar, aks holda (xirojni) tuzukka muvofiq yig‘sinlar. Yana
amr qildimki, xirojni ekindan olingan hosilga va yerning unumdorligiga qarab
yig‘sinlar. Agar raiyat rо‘yxatga olingan yerlardan beriladigan soliqni naqd aqcha
bilan tо‘lashga rozi bо‘lsa, naqd aqcha miqdorini sarkorning hissasi hisoblangan
g‘allaning mazkur davrdagi narxiga muvofiq belgilasinlar”.
Amir Temurning о‘zi tuzgan saltanatida yuritgan iqtisodiy siyosati ayniqsa,
pul-moliya tizimini rivojlantirishi mamlakatning iqtisodiy yuksalishiga kuchli tasir
qilar edi. Shuning uchun bu davlat ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyotiga,
ichki bozor hamda tashqi dunyo bilan savdo-sotiqning о‘sishiga ham kuchli tasir
kо‘rsatgan eng asosiy omillardan biriga aylangandi.
Pulning jamiyat iqtisodiyotida о‘ynagan roli kundan-kunga kuchayib
borganligi uchun ham qishloq xо‘jalik maxsulotlaridan olinadigan soliqni naqd
aqcha bilan olishga imkon bergan.
Bu davrda, asosan, qishloq xо‘jaligi bilan bog‘liq bо‘lgan ikki turdagi- xiroj
va ushr solig‘idan boshqa, savdogarlar va hunarmandlar zakot tо‘laganlar,
chegaradan о‘tgan mollar hisobidan boj olingan. Bularning hammasi davlat
xazinasining asosiy manbai hisoblangan.
Yuqorida kо‘rsatib о‘tilgan soliqlardan boshqa soliqsiz daromadlar ham
mavjud edi. Masalan, oltin va kumushga о‘xshash nodir metallarni qazib olish va
ularni sotish, tangalar zarb qilish, bedarak yо‘qolgan shaxslardan qolgan, vorissiz
mol-mulklar, turli jarimalar, sovg‘alar ham davlat xazinasiga kelib tushar edi.
4
Temur tuzuklari. T. , 2013 . B. 1 43 .
15

Amir Temur о‘zidan ilgari turli soliqlar sari shо‘mor (jon solig‘i) va xona
shо‘mordan (har bir xonadondan olinidigan soliq) xalqni ozod qilgan.
“Tuzuklar”da yozilganidek: “saltanat ishlarini yurituvchi vazir. U butun
saltanat idoralarining kirim-chiqimlari, xazinadan sarf qilingan tamom xarajatlar,
(hatto) otxona va (saroydagi) boshqa jonzotlarga qilingan boshqa xarajatlargacha
ogoh bо‘lish lozim. Saltanatning har bir idorasida bо‘ladigan kirim-chiqimlarni,
kundalik xarajatlarini yozib borish uchun bir kotib tayinlansin” 5
.
Amir Temur davriga kelib, byudjetda nafaqat tushumlar va chiqimlar qayd
etilibgina qolmay, balki keyingi moliya yili uchun mо‘ljallangan chiqimlaru
kirimlar miqdorlari ham rejalashtirilgan.
Davlatning markaziy va mahalliy bо‘g‘inlaridagi xarajatlarni asosan,
mamuriy idora va saroyning umumiy sarflari, harbiy yurishlarga sarf qilinadigan
xarajatlar, mamlakat obodonchiligi va yurt farovonligini oshirishga qaratilgan
xarajatlar, ilm-fan, madaniy va diniy tadbirlar bilan bog‘liq xarajatlar, ijtimoiy
himoya xarajatlari va boshqa muhim ahamiyatga ega bо‘lgan ishlarga ajratish
mumkin edi.
Davlat byudjetidagi xodimlarga oylik maosh berishda pul va yani moddiy
(natura) normalarida tо‘lash tizimi qо‘llanilgan.
“Amr qildimki, - deyiladi “Tuzuklar”da – amirlar amirining maoshi о‘z qо‘l
ostidagilardan о‘n barobar ortiq bо‘lsin. Shunga о‘xshash, devonbegi va
vazirlarning maoshlari esa amirlarnikidan о‘n barobar kо‘p bо‘lsin.
“Oddiy sipohiyga о‘z vazifasini о‘rinlatib bajarishi sharti bilan, maoshi
mingan otining bahosi bо‘lsin. Bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan tо‘rt
otgacha tayin qilinsin”.
Davlat byudjetidagi xodimlarga moddiy (natura ot va yoki qishloq xо‘jalik
mahsulotlari bо‘lgan bug‘doy bilan) shaklda maosh tо‘langanda, bozor bahosining
о‘sib ketishi yoki pul qadr-qimmatining tushib ketishidan qatiy nazar, byudjet
xodimlarining turmushiga hech qanday tasir qilmaydi. Bu Amir Temurning buyuk
5
Temur tuzuklari. T. , 2013 . B. 1 23 .
16

davlat arbobi bо‘libgina qolmay, balki buyuk islohotchi va iqtisodchi ekanligini
kо‘rsatadigan muhim dalildir.
Amir Temur davlatida shakllanayotgan byudjet kurtaklaridan biri markaziy
devonda va uluslarda, tumanlarda moliya nazorati о‘rnatilib, davlat mol-mulkini
о‘g‘irlab, unga xiyonat qiluvchilarga nisbatan jazo choralari belgilanganidandir.
Agar о‘zlashtirib olgan mablag‘i о‘ziga tegishli haq miqdoridan oshmasa, mazkur
mablag‘ unga unvon, inyom о‘rnida qoldirilsin. Agar о‘zlashtirib olgan mablag‘i
maoshidan ikki barobar ortiq bо‘lsa, ortig‘i oladigan maoshidan ushlab qolinsin.
Agar maoshidan uch barobar kо‘p bо‘lsa, xammasi (saltanat xazinasiga) tortiq
sifatida olinsin 6
.
Davlatdagi xarajatlarning tarkibiy qismlaridan biri ijtimoiy himoya
xarajatlari edi. “Faqiru miskin, nogironlarga nafaqa tayin qilsinlar.
Arab muarrixi Ibn Arabshohning yozishicha “Amir Temur davrida xalq
manfaatlarini kо‘zlab, bozor, narx-navoni maxsus tekshiruvchilar bо‘lib, ular
vaznlar (tosh-tarozi), narxu navolar tо‘g‘risida unga zikr qilib, manzilu shaharlarni
tavsiflashgan”.
Davlat iqtisodini rivojlantirishda tadbirkor va ishbilarmon kishilarning roliga
alohida baho bergan “Tuzuklar”da kо‘rsatilishicha: “Tajribamda kо‘rilgankim,
azmi qatiy, tadbirkor, hushyor jang kо‘rgan, mard, shijoatli bir kishi mingta
tadbirsiz, loqayd kishidan yaxshiroqdir. Chunki tajribali bir kishi minglab kishiga
ish buyuradi”.
Sohibqiron davrida garchi xabar va pochta vazirligi rasman tilga olinmasada,
ammo bu jarayon bilan shug‘ullanadigan xizmat mazmunan о‘zining eng yuksak
darajasiga kо‘tarilgan edi. Zero, ulkan saltanatni muvofiq ravishda boshqarib
borishda uning turli burchaklarida sodir bо‘layotgan voqea-hodisalardan boxabar
bо‘lish, markazdan buyruq, farmon , kо‘rsatmalar jо‘natish va markazga turli
xujjat, hisobotlarni yetkazish, tashqi siyosiy, iqtisodiy diplomatik munosabatlarni
puxta va tezkor ravishda yо‘lga qо‘yish uchun xabar va pochta xizmati ahamiyatini
6
Temur tuzuklari. T. , 2013 . B. 1 05 .
17

avval boshdanoq yaxshi tushungan Amir Temur о‘zining dastlabki farmonlaridan
birida uni yо‘lga qо‘yish haqida kо‘rsatma bergan.
Ispaniya elchisi Rui Gonsales de Klavixoning yozishicha, butun saltanat
uzra bir kunlik yо‘l oralig‘idagi har bir maskanda tо‘xtash joylari – karvonsaroy,
mehmonxonalar bino etilgan bо‘lib, ularda 10 tadan 200 tagacha ot ulov
saqlangan, maxsus xizmatchilar mulozamat kо‘rsatganlar. Bu yumushlarning bari
davlat xazinasidan taminlangan.
Bu xaqda L.Keren yozadi: “Amir Temur shunday kuchli hamda о‘zaro
bog‘liq fuqaroviy va harbiy bir mamuriyat tuzdikim, u hukmdor uzoq muddatli
safarga ketganda ham samarali faoliyat kо‘rsata boshladi. Bir guruh adiblardan
iborat kotibiyat uning kо‘rsatmalariga muntazir turar, barcha voqealarni rо‘yxatga
olar, viloyatlar va chet ellar bilan yozishmalarga javob berar va mavjud
malumotlar asosida yangilanib boradigan hujjatlar markazi ishini yuritishardi.
Ulug‘ Amir narx-navo va ayniqsa, oziq ovqat mahsulotlari narxini tekshirib borar
hamda hunarmandlar uyushmalarining unumli ishlashiga homiylik qilardi. U
yо‘lovchilarning xavfsizligini taminlash maqsadida butun Movarounnahrda yuk
tashish va pochta xizmatini yaxshi yо‘lga qо‘ydi” 7
.
XVIII asrning oxiri, aniqroq qilib aytganda 1776 yilda G‘arb, Yevropa
siyosiy iqtisodchilari (Adam Smit va David Rikardolar) о‘z asarlarida davlatning
boyligi uning xazinasida saqlanayotgan oltin, kumush bilan emas, balki shu
davlatda yashayotgan xalqlarning о‘zlari ishlab chiqargan mehnat maxsulotlarini
chet ellarga erkin chiqarib savdo-sotiq qilishi bilan belgilanadi deb yozgandi va bu
fikr Yevropadagi kapital dunyosida katta shov-shuvga sabab bо‘lgan edi.
Yevropa siyosiy iqtisodchilaridan tо‘rt asr muqaddam savdo-sotiq
ishlarining davlat uchun juda katta daromad manbai ekanligini yaxshi bilgan Amir
Temur davlat ichkarisi va tashqarisidagi savdo ishiga keng yо‘l ochib bergan va
savdogarlarni moliyaviy qо‘llab-quvvatlagan. Samarqand tо‘qimachilik va boshqa
hunarmandchilik turlari rivojlangan xalqaro savdo-sotiq markazi hisoblanar edi.
Klavixoning yozishiga kо‘ra, xatto Iskandariya bozorlarida ham bu yerdagi
7
Lyusyen Keren. Amir Temur saltanati. T. , 1993. B. 37 .
18

narsalarni topib bо‘lmasdi. Dashti Qipchoq va mо‘g‘ul yurtlaridan teri, Chindan
ipak, Xо‘tandan olmos, yoqut kabi qimmatli toshlar keltirilardi. Klavixo о‘z
xotiralarida yozadiki: “Temur Samarqandni dunyoning eng mukammal shahriga
aylantirish uchun har doim savdo-sotiqni kuchaytirdi” – deb yozadi.
Hozirda hammaning og‘zida bо‘lgan chek tizimi dastlab о‘sha uzoq
zamonlardayoq joriy qilingan edi. Chek (chak) tushunchasi aslida yevropaliklarga
biz orqali kirib borgan bо‘lib, savdogarlar yirik savdo tadbirlarini, amalga
oshirayotganlarida yonlarida katta mablag‘ni olib yurmasdan, har bir shaharda
mavjud ishonchli sarroflar (pul maydalab beruvchilar, almashtiruvchilar)ga naqd
pul topshirib, shu xaqda hujjat, yani chek olganlar. Mо‘ljaldagi shaharlarga borib
xuddi shunday sarroflarga yoki yirik savdogarlarga chekni kо‘rsatib, о‘z rejalarini
amalga oshirganlar.
Mahmud Koshg‘ariy lug‘atida chek aslida ip-gazlama turlaridan biridir, deb
yozilgan. “Alloma lug‘atida keltirilgan chek gazlama turi bilan savdo muomalasida
ishlatilgan chek о‘rtasidagi bog‘liqlikka shubxa qilmasa ham bо‘ladi. Zero, bundan
ming yil burun yozuv obyekti о‘rnida qog‘oz bilan bir qatorda gazlama
parchalaridan foydalanilgan” 8
.
Savdogar va tadbirkorlar bir shahardan ikkinchi shaharga og‘irdan-og‘ir
tilla, kumush tanga pullarni kо‘tarib yurmay о‘zaro “chek” bilan hisob kitob
qilishgan bо‘lib, bu xam ularning ishini yengillashtirish uchun qilingan qulay
chora tadbirlardan biri edi.
Sohibqiron xalqaro savdo, iqtisodiy aloqalar davlat moliya iqtisodini va
xalqlarning turmush darajasini kо‘tarishdagi muhim vosita deb belgilanganligi
uchun ham ichki va tashqi savdolarning kengayishiga alohida etibor berib,
Samarqand va boshqa shaharlarda usti yopiq maxsus savdo bozorlari – Chorsu,
toq, tim, karvonsaroylar qurdirdi, Sharq va G‘arbning siyosiy, iqtisodiy, madaniy
aloqalarini tag‘in ham kuchaytirdi. “Tuzuklar”da: “Har bir mamlakatga diyorga
savdogarlar va karvonboshilar tayinladimki, ular Xо‘tan, Chinu Mochin,
Hindiston, arab mamlakatlari, Misr, Shom, Rum, Jazoir, Farangistongami qayerga
8
Azamat Ziyo. О‘zbek davlatchiligi tarixi. T. 2007 . B. 45.
19

borishmasin, u yerlarning nafis matolari va munosib tuhfalaridan keltirsinlar. Har
bir mamlakat hukmdorining о‘z raiyatiga qanday muomalayu munosabatda
ekanligini aniqlasinlar”, - deb yozilishi buning isbotidir 9
.
“Yana shunday amr qildim, sarmoyasi qо‘lidan ketib qolgan savdogarga о‘z
sarmoyasini qaytadan tiklab olishi uchun xazinadan yetarli miqdorda oltin berilsin”
– deb takidlaydi Amir Temur.
Amir Temur davrida Movarounnahrdagi tinchlik va barqarorlik bu joydagi
shaharlarning iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy tasir kо‘rsatdi, yani shahar bilan
qishloq о‘rtasidagi savdo aloqalari taraqqiyoti uchun ichki va tashqi bozor ehtiyoji
uchun ishlovchi kasb-hunarlar ham rivojlandi.
Amir Temurning pul-moliya siyosatida qо‘llangan chora-tadbirlardan eng
muhimi, albatta, Sohibqiron tomonidan barcha hududlarda о‘z nomiga “xutba”
о‘qitib, yagona pul muomalasini yо‘lga qо‘yganidir. Shuning bilan birga, bu butun
saltanatning siyosiy, iqtisodiy jihatdan bir butun yaxlit davlat ekanligini
kо‘rsatuvchi ramzi hisoblangan.
Amir Temur davrida zarb qilingan barcha tanga pullar eng asosiy tо‘lov
vositasi sifatida davlatning ichki va tashqi savdo aloqalarida qо‘llanadigan yagona
pul birligi (valyuta) bо‘lganligi uchun ham bu pullar Amir Temur davlatining
xalqaro siyosiy va iqtisodiy qudratini oshirishga va mustahkamlashga xizmat
qilgan.
Sohibqiron (1370-1405) davrida davlatning tanga pullariga talab va extiyoj
kuchli bо‘lganligi uchun ham bu pullar nafaqat Movarounnahrdagi markaziy
shaharlarda, balki Xuroson, Eron, Iroq va Ozarbayjon hududlarida, chunonchi,
Astrobod, Astora (Ashpara), Boku, Basra, Bag‘dod, Bomiyon, Damg‘on, Darband,
Yazd, Isfaxon, Qarshi, Kermon, Qum, Mordin, Mahmudobod, Mashhad, Sava,
Samarqand, Sultoniya, Tabriz, Xorazm, Shibankar, Sheroz, Shemaxa, Shayx Abu
Isxoq, Hirot va boshqa 40 ga yaqin shaharlarda ham zarb qilinganligi manbalardan
malum.
9
Temur tuzuklari. T. , 2013 . B. 94.
20

Shuningdek Hindiston, Turkiya, Misr va Shom podshohlari ham Amir
Temur nomi bilan tilla, kumush tangalar zarb qilganligi malum. Masalan, Ibn
Arabshoh о‘zining “Amir Temur tarixi” asarida yozilishicha, “turk sultoni
Boyazidning ustidan g‘alaba qilgandan sо‘ng uning о‘g‘illaridan Rum
podshohlaridan biri Isfandiyor Temur huzuriga kelib, Amir Temurga itoat izhor
etgan. Temur uni sevinch bilan qarshi olib, Isfandiyorni Rumdagi о‘z martabasiga
barqaror etgan va unga о‘zi tevarak atrofdagi amirlarga Mahmudxon va ulug‘ Amir
Temur Kо‘ragon nomi bilan xutba о‘qitib, pul zarb qilishlarini amr etgan” 10
.
Sharafuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”da: “Amir Temur Turk sultoni ustidan
g‘alaba qilgandan sо‘ng о‘z elchilarini shu davrdagi Misr va Shom podshohi
Barquqning о‘g‘li Malik Nosirga jо‘natdi. Malik Nosir Sohibqironga muxolifat
bо‘lish mumkin emasligini anglab, о‘z taqdirining omonligini tilab, Amir Temur
nomiga xutba о‘qitib, tangalar zarb qildirgan”.
Amir Temur о‘zi qurgan juda katta davlatning pul-moliya ishlarini bir
markazdan turib boshqarish qiyinligini tushunganligi uchun xam yerli
hokimiyatlarga markaziy hokimiyatni etirof qilgan holda, о‘z nomi bilan pullar
zarb qilishga ijozat bergan edi.
Kimki Amir Temur nomi bilan emas о‘z nomi bilan tangalar zarb qilsa,
unday shaxslar qatiy jazolangan. Sharafuddin Ali Yazdiy “Fors va Iroqda 1392
yillari hukmronlik qilgan Muzaffar va Sulton Ahmadlar о‘z nomi yozilgan tangalar
zarb qilganidan darg‘azab bо‘lgan Amir Temur ularni tutib, butun mollari va
xazinasini musodara qilib, 1393 yili Forsni shahzoda Umarshayx Mirzoga berdi”.
Tanga pullarning davlat belgilab bergan andoza (standart) bо‘yicha, oltin,
kumushning sofligi va vazniga alohida etibor bergan holda zarb qilinishini davlat
tomonidan qattiq nazorat qilib turilar edi. Ayni chog‘da bu tangalardagi mahalliy
bezaklarning о‘ziga xos nafisligi saqlanib qolgan bо‘lib, Hirot, Mashhad, Isfahon,
Tabriz va Bag‘dodda zarb qilingan tangalarda bu xususiyat yaqqol kо‘zga
tashlanadi.
10
Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi 2-k. U.Uvatov nashrga tayyorlagan T., 1992. B. 278.
21

Amir Temur о‘zining birinchi tanga pullarini 774/1372-73 yillari Chig‘atoy
xonlarining andozasi bо‘yicha zarb qilgan bо‘lsa ham, lekin 1380 yillarda esa pul
islohoti olib borilishi natijasida yangi shakldagi pullarni о‘z nomi bilan zarb
qildirgan.
Eski tanga pullarni esa xazinaga qaytarib olib, ularni eritgan. Yangi
andozadagi tanga pullarni zarb qilganligi uchun ham uning birinchi chiqargan
pullari turli joylarda topilgan dafina (xazina)larda juda kam uchraydi.
Amir Temur davlatida 1380 yillari Samarqand va Xorazmda bazan oltin
tangalar zarb qilingan bо‘lsa ham, bu tangalar butun dunyodagi numizmatika
kolleksionerlari uchun nixoyatda kamyob va nodir tanga hisoblanadi.
Sohibqiron kumush tanga pullarining qadr-qimmati shuncha baland
bо‘lganki, 1403 yili Amir Temur saltanatini ziyorat qilgani kelgan Kastiliya
(Ispaniya) elchisi Rui Gonsales de Klavixoning yozishicha: “Bu yurt (Samarqand)
don-dun, moy, meva-cheva, har xil gо‘sht, qо‘yingki, hamma narsaga boy
mamlakatdir. Qо‘ylari katta dumbali, juda yirik qо‘ylar. Dumbasi odam qо‘lida
zо‘rg‘a kо‘taradigan darajada og‘ir – yarim pud, yani sakkiz-о‘n kilogramm
keladigan qо‘ylar bor. Bunday serdumba qо‘ylar shu qadar kо‘p va arzon ediki,
shoh lashkari Samarqandga yig‘ilib kelgan kezlarda bunday qо‘ylar bir jufti bir
dukat (yani taxminan 10 tanga) turardi. Boshqa mollar ham shu qadar arzon ediki,
bir yarim qop arpaning bahosi yarim real (yani taxminan bir miri) edi” 11
.
Shuningdek xotiralarda, Samarqand shahrida har yili juda kо‘p turli xil
mollar sotilar, bu mollar esa Xitoy, Hindiston, Rossiya, (Dashti Qipchoq) va
boshqa mamlakatlardan keltirilganligi takidlangan. Amir Temur о‘zi bevosita
Chingizxon avlodidan bо‘lmagani uchun о‘zini “Amir” deb ataydi. 1372 yildan
1388 yilga qadar qо‘g‘irchoq xon Suyurg‘atmish xon, undan keyin esa uning о‘g‘li
Mahmudxon nomidan ish yuritadi. Manbalarda takidlanganidek:
“Suyurg‘atmishxon vafotidan sо‘ng Amir Temur nо‘yonlar, amirlar va davlat
arkonlari bilan о‘tkazayotgan qurultoyda bu borada bahs va mashvarat qilib,
saltanat taxtiga uning layoqatli о‘g‘li Sulton Mahmudni о‘tirg‘izdi va duosi bilan
11
Rui Gonsales de Klavixo. Samarqanddagi Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi. “San ’ at” jurnali, 1990 yil 9-
son, B.22 .
22

tangalar zarb qildirdi”. Bu tangalarga esa Amir Temur Mahmudxon nomi bilan
birga, о‘z nomini qо‘shib zarb qildirdi 12
.
Yuqorida takidlanganidek, 1402 yili Mahmudxon vafot etgach, Amir Temur
boshqa qо‘g‘irchoq xon tutmay, о‘sha Mahmudxonning nomi bilan pul zarb
qilishni davom ettirgan.
Amir Temurning geometrik va har xil nafis naqshlar bilan bezatilgan
tangalariga tamg‘a (gerb) urilgan. Bu tamg‘alar uchta chambaraksimon kichik
xalqachalardan iborat. Ispaniya qirolining elchisi Klavixoning fikricha, bu
tamg‘alar: “Temur dunyoning uch qismi podshosi”, - degan manoni anglatadi.
Ibn Arabshoh “Temur tamg‘asining naqshi “Rosti-rusti” bо‘lib, bu “xaqgо‘y
bо‘lsang, najot topasan” demakdir. Uning otlaridagi tamg‘a, tangayu tillolariga
zarb beriladigan (asosi) belgi ham mana shunday uch xalqadan iborat edi” deb
yozad .
Sohibqiron “Rosti-rusti”, yani “Kuch adolatda” degan shior bitilgan uch
xalqadan iborat bayroqni о‘zining tug‘i etib belgiladi. Tug‘dagi uch doira kurrai
zaminning Amir Temur hukmronlik qilishini istagan uch qismini bildirar, mо‘g‘ul
urf-odatlari bо‘yicha esa u о‘z xо‘jasiga omad keltiruvchi sehrli belgilardan biri
hisoblanadi. Mazkur tamg‘a о‘ziga boj tо‘lab turadigan mamlakatlarning pullarida
ham zarb etilgan.
Amir Temur saroyida arab yozuvi bilan birga eski turk (uyg‘urcha) yozuvi
ham qо‘llanilgan. Bu yozuv bilan bitilgan yozma yodgorlik va yorliqlar temuriylar
sulolasining eng oxirgi vakillari davrida ham ishlatilib kelingan. Amir Temur 1391
yili mart oyi oxirida Oltin О‘rda xoni Tо‘xtamishxonga qarshi harbiy yurishlari
xaqidagi xotira toshini ham ana shu yozuv bilan bitdirgan edi. Sohibqiron
tangalarida arabcha, forscha, turkcha va mо‘g‘ulcha sо‘zlar mavjud. Turon yurtida,
Samarqandda Chig‘atoy avlodlari hukmronlik qilgan 150 yil (1220-1370) ichida
biron katta ijtimoiy foydali imorat deyarli qurilmagan bо‘lsa, Amir Temur va
uning avlodlari zamonida davlatning markazi hisoblangan Samarqand siyosiy-
12
Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. T. , 1996. B.150 .
23

iqtisodiy, fan-madaniyat jihatidan ravnaq topib, dunyodagi eng katta gо‘zal
shaharlardan biriga aylangan.
Shaharning atrofidagi qishloqlarda esa musulmon davlatlaridagi yirik
shaharlarning nomi berilgan. Masalan, Damashq (Ummaviylar xalifaligining
markazi), Bag‘dod (Abbsiylar sulolasining markazi), Misr (Fotimiylar sulolasining
markazi). Amir Temur davrida Samarqandda Bibixonimning Jome masjidi,
Kо‘ksaroy, Bо‘stonsaroy, Shohizinda ansambli, Bog‘i Chinor, Bog‘i Shamol,
Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Behisht va boshqa bog‘lar barpo etilgan. Shuning uchun
ham, Samarqand “Samarqand sayqali rо‘yi zamin ast” (Samarqand yer yuzining
kо‘rki, sayqali) deb atalar edi 13
.
Bu haqda manbalarda takidlanganidek: “Temur har bir foydali nimaiki narsa
bо‘lsa sarasini Samarqandga keltirdi. Natijada, Samarqandda har bir ajib fan ahli
namoyandasidan va sanatlar g‘aroyib uslubidan fazilati peshonasida nishona
bо‘lib, о‘z tengqurlaridan ustun turgan о‘z sohasida alloma kishilar yig‘ilgan edi”.
Muarrix yana yozadiki: “Amir Temur Damashqdan fazilat sohiblarini, turli
hunar ahillarini, mohir kosiblarni - tо‘quvchilar, tikuvchilar, sangtaroshlar,
duradgorlar, (temir) qalpoq yasovchilar, otboqarlar (mol tabiblari), chodir
yasovchilar, naqqoshlar, yoy yasovchilar, lochindorlar – bir sо‘z bilan aytganda
qanday hunar ahli bо‘lsa ularni Samarqandga yetkazishlarini buyurdi”.
Ibn Arabshoh Samarqandda Amir Temur tomonidan amalga oshirilgan
shahar obodonchiligi va u yaratgan bog‘lar va sayilgohlar haqida ham shunday
sо‘zlarni keltirdi: “Temur Samarqandda kо‘pdan-kо‘p bо‘stonlar barpo qilib,
baland va mustahkam qasrlar bunyod etdi. Ulardan birini Eram bog‘i, ikkinchisini
Dunyo ziynati, yana boshqasini Firdavs jannati, unisini Shimol bog‘i, bunisini Oliy
jannat deb atadi”. U bо‘stonlarda har biri ichida bir qasr qurdilar. Bu qasrlarning
qay biriga о‘z majlislarini, о‘z suratini turli shakllarda birida kulib turgan,
ikkinchisida qaxrlangan, о‘zi qilgan janglar tasvirlarini, rasmiy tantanalardagi
suratlarini, Hind, Dashti Qipchoq va Ajam janglariyu о‘z zafarlari suratini, о‘z
avlodlari, nabiralari, amirlari, qо‘shinlari suratlarini, о‘z ulfati qо‘shiqchilarining,
13
Bartold V.V. Sb. soch. T.1. M., 1963. S. 89 .
24

turli maqomdagi g‘azalxonliklar tasvirlangan. Bular hammasi hech bir nuqsonsiz
va oshirmay, qay tarzda yuz bergan bо‘lsa, shundayligicha aks ettirildi. Bundan
maqsadi о‘zining ishlaridan g‘oyibona xabardor bо‘lib, ularni о‘z kо‘zi bilan
mushohada etmaganlarga yaqqol namoyon qilib kо‘rsatish edi.
Agar Temur biror tomonga otlanib, Samarqand (uning) qо‘shinlariyu
yordamchilaridan xoli bо‘lib, о‘sha bо‘stonlar bо‘sh qolsa, shahar ahlidan
badavlatu miskinlar u (bо‘ston) larga qarab yо‘l oladilar. Chunki bu bog‘lardan
kо‘ra yaxshi va ajoyib dam oladigan, bulardan kо‘ra rohatlanishga muvofiqroq va
osoyishtaroq joy yо‘q edi. Bog‘lardagi shirin, mazali mevalar esa barchaga
babbaravar (tekin) edi. Chunki mevalardan birontasi ham arzimagan bahoga
bо‘lsada sotilmasdi 14
.
Yuqorida keltirilgan dalillar Amir Temur davrida О‘rta Osiyo shaharlari
iqtisodiy va madaniy jixatdan yuksalib, jahonga mashhur bо‘lganini kо‘rsatadi.
Amir Temur “Tuzuklar”ida yozganidek: “saltanat ishlarini tо‘qqiz ulushi
mashvarat, tadbir va kengash, qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo keltirildi”.
Xullas Amir Temur Markaziy Osiyo, Xuroson va Iroq, Eron yerlarini о‘z
saltanatiga qо‘shib olishda ot surib, qilich kо‘targan bо‘lsa ham, lekin uni
boshqarish, iqtisodi, fan madaniyatini yuksaltirishda turli kengash va chora-
tadbirlar qо‘llagan, buyuk strategik va taktika sohibi, diplomat, islohotchi, olijanob
inson, shuningdek tizimli pul-moliya siyosatini olib borgan bemisl davlat arbobi
bо‘lganligi tarix sahnalarida abadiy muhrlanib qolgan.
Miloddan avvalgi III asr va II asrning oxiriga borib, Xorazm, Buzoro,
So’g’d, Shimoliy Baqtriyada kumush va suberatli (bronza ustiga yupqa kumush
qoplangan) ”tahlid” tangalar zarb qilingan bo’lib, bu mustaqil tanga zarb qilish
boshlanganligini ko’rsatadigan muhim dalildir.
So’g’dda miloddan III asr avval Salavk podshohi Antiox tangasi tipidagi
draxma tangalarni zarb qilgan edi. So’g’dning g’arbiy qismi (Buzoro vohasi)da esa
Girkod tangalari, Sharqiy qismi (Samarqand vohasi)da esa kamon otayotgan odam
14
Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. 2-k. U.Uvatov nashrga tayyorlagan. T. , 1992. B.8 2-83.
25

tasvirlangan tangalar zarb qilingan bo’lib, har ikkisining kelib chiqishi to’qqiz yuz
yil davom etgan Antioxning qadimgi draxma tangalariga borib taqaladi.
Buxoro so’g’dlari Yunon-Baqtriya podshohlaridan Yevtidemning (miloddan
avvalgi 235-220 yoki 200 yillar) Tetradraxmasiga (miloddan avvalgi II asrdan
miloddan keyingi VI asrlargacha) taqlid qilib, tangalar zarb qilgan bo’lsalar,
Xorazmda miloddan avvalgi II asrlarda Yevkratid tetradraxmasiga taqlid qilib
tangalar zarb etdilar.
Yunon-Baqtriya-Toharistonda miloddan avvalgi 256-250 va 255-130 yillar
hukmronlik qilgan podsholar tanga pullarni muomalaga kiritgan bo’lsalar, keyin
Yunon-Baqtriya podshohlaridan Yevkratidning kumush va misdan tayyorlangan
draxma, tetradraxma va obollariga taqlid etilgan kumush va mis tanga pullarni zarb
qila boshladilar. Keyinchalik borib va savod aloqalaridagi o’zgarishlarga qarab
tanga pullaridagi tasvirlar ham o’zgarib bordi. O’rta Osiyoda ko’chmanchi
qabilalarning paydo bo’lishi bilan ikki daryo oralig’idagi joylarda ilgarigi ellin
namunasidagi tangalar sarmatlarining yumaloq shakldagi tamg’asi va boshqa
elementlar bilan to’ldirildi.
Amir Temur o’z ”Tuzuklar”ida har qanday davlat uchun iqtisodiyot
ustuvorligi muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab: ” Davlatu saltanat uch
narsa bilan: mulk, (podsho) xazina va vazir ulkim, davlat muomalalarini tartibga
keltirib, mulkiy va moliyaviy ishlarni to’g’rilik bilan, asli-nasli tozaligini ko’rsatib,
ajoyib tarzda bajaradi. Yana ”Tuzuklar”da: ”Qaysi vazir soflik, to’g’rilik bilan
vazirlik ishiga kirishib, davlatning moliya-mulk ishlarini diyonat, savob bilan,
nafsi buzuqlik qilmay, omonatga xiyonat etmay bajarar ekan, unday vazirni eng
oliy martabalarga yetkazsinlar, qaysi vazir buzuqlik qilib, yomonlik yo’li bilan
mamlakat ishlarini yurgizar ekan, ko’p o’tmay saltanatdan xayru barakat
ko’tariladi”-deb yozadi.
Amir Temur davlatning mustaqil moliya siyosatini takomillashtirish uchun
o’z davlati tarkibiga kirgan barcha mamlakatlar moliyasini bir tizimga birlashtirdi
va ularni ma’muriy boshqarish talablari asosida idora qilish usullarini joriy etdi.
26

Agar Yevropada birinchi byujet tuzilishi Angliya va Fransiyada XVII asrda
paydo bo’lgan bo’lsa, Amir Temur o’z davlatida undan 3 asr avval mamlakatni
idora etishda byujetning dastlabki kurtaklarini ishlab chiqdi va joriy qildi.
O’zbek davlatchiligining Amir Temurgacha bo’lgan tarixida qadim
zamonlardan beri xazinani idora qilishda saljo’qiylar sulolasining mashhur vaziri
Nizomumulkning ”Siyosatnomasida tushuntirib berilgan tartibot saqlanar edi.
Hozirgi zamon tili bilan aytganda, davlat ixtiyoridagi xazina ikki fonddan
tarkib topgan. Birinchisi-asosiy xazina bo’lib, bunda uzoq yillar davomida
avloddan-avlodga meros bo’lib kelgan durdonalar saqlanar edi. Ikkinchisi fond
joriy xarajatlar uchun mo’ljallangan, buning uchun mablag’ yetishmaganda
birinchi fonddan ”qarz” olinar edi. Yillar davomida xazinaning ahvoli o’zgarib
turgan, ba’zan taqchillik sezilib, uni to’ldirish uchun qo’shimcha soliq va yig’imlar
chiqarilgan.
Amir Temur ”Tuzuklar” da shunday qayd etadi: ”Amr etdimki, raiyatdan
mol-xijor yig’ishda ularni og’ir ahvolga solishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka
tushirish qo’yishdan saqlanish kerak. Negaki, raiyatni xonavayron qilish davlat
xazinasining kambag’allashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa,
sipohning tarqalib ketishiga sabab bo’ladi. Sipohning tarqoqligi, o’z navbatida
saltanatning ko’chsizlanishiga olib boradi”.
Shubhasiz, bu davrdagi asosiy milliy daromad qishloq xo’jaligidan kelar edi.
”Yana buyruq berdimki,-deb yozadi u ”Tuzuklar”da,-har mamlakat fath etilsa yoki
jang dahshatlarisiz amnu omonlik tilasa, uning hosil va daromadlarini hisobga
olsinlar. Agar yerlik fuqaro azaldan berib kelgan xiroj miqdoriga rozi bo’lsa,
ularning roziligi bilan ish ko’rsinlar, aks holda (xirojni) tuzukka muvofiq
yig’sinlar. Yana amr qildimki, xirojni ekindan olingan hosilga va yerning
unumdorligiga qarab yig’sinlar.... Agar raiyat ro’yxatga olingan yerlardan
beriladigan soliqni naqd aqcha bilan to’lashga rozi bo’lsa, naqd aqcha miqdorini
sarkorning (saltanat xazinasi) hissasi hisoblangan g’allaning mazkur davrdagi
narxiga muvofiq belgilasinlar”-deb yozadi.
27

Amir Temurning o’zi tuzgan saltanatda yuritgan iqtisodiy siyosati, ayniqsa,
pul-moliya qizimini rivojlantirishi mamlakatning iqtisodiy yuksalishiga kuchli
ta’sir qilar edi. Shuning uchun bu davlat ishlab chiqarish kuchlarining
taraqqiyotiga, ichki bozor hamda tashqi dunyo bilan savdo-sotiqning o’sishiga ham
kuchli ta’sir ko’rsatgan eng asosiy omillardan biriga aylangandi.
Pulning jamiyat iqtisodida o’ynagan roli kundan-kunga kuchayib borganligi
uchun ham qishloq xo’jalik mahsulotlaridan olinadigan soliqni naqd aqcha bilan
olishga imkon bergan.
Bu davrda, asosan, qishloq xo’jaligi bilan bog’liq bo’lgan ikki turdagi-xiroj
va ushr solig’idan boshqa, savdogarlar va hunarmandlar zakot to’laganlar,
chegaradan o’tgan mollar hisobidan boj olingan. Bularning hammasi davlat
xazinasining asosiy manbai hisoblangan.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan soliqlardan boshqa soliqsiz daromadlar ham bor
edi. Masalan: oltin va kumushga o’xshash nodir metallarni qazib olish va ularni
sotish, tangalar zarb qilish, bedarak yo’qolgan shaxslardan qolgan, vorissiz mol-
mulklar, turli jarimalar, sovg’alar ham davlat xazinasiga kelib tushar edi.
Amir Temur o’zidan ilgari bo’lgan turli soliqlar sari sho’mor va xona
sho’mordan xalqni ozod qilgan.
Amir Temur davrida zarb qilingan barcha tanga pullar eng asosiy to’lov
vositasi sifatida davlatning ichki va tashqi savdo aloqalarida qo’llanadigan yagona
pul birligi (valyuta) bo’lganligi uchun ham bu pullar Amir Temur davlatining
xalqaro siyosiy va iqtisodiy qudratini oshirishga va mustahkamlashga xizmat
qilgan.
Amir Temur (1370-1405 yillarda hukmronlik qilgan davrlarda) davlatining
tanga pullariga talab va ehtiyoj kuchli bo’lganligi uchun ham bu pullar nafaqat
Movarounnahrdagi markaziy shaharlarda, balki Xuroson, Eron, Iroq va
Ozarboyjon hududlarida, chunonchi, Astrobod, Astora (Ashpara), Baku, Basra,
Bag’dod, Bamiyon, Damg’on, Darband, Yazd, Isfahon, Qarshi, Kashon, Kermon,
Qum, Mordin, Mahmudobod, Mashhad, Sava, Samarqand, Sultoniya, Tabriz,
28

Xorazm, Shabankar, Shiroz, Shemaxa, Shayx Abu Ishoq. Hirot va boshqa 40 ga
yaqin shaharlarda ham zarb qilingan.
Yozma manbalarda biz yuqorida tilga olgan hududlardagi shaharlardan
boshqa Hindiston, Turkiya, Misr va Shom podshohlari ham Amir Temur nomi
bilan tilla, kumush tangalar zarb qilganligi ma’lum. Masalan, Ibn Arabshoh
o’zining “Amir Temur tarixi” asarida “Turk sultoni Boyazidning ustidan g’alaba
qilgandan so’ng uning o’g’illaridan Rum podshohlaridan biri Isfandiyor (Amir)
Temur huzuriga kelib, Amir Temurga itoat izhor etdi. Temur uni sevinch bilan
qarshi olib, Isfandiyorni Rumdagi o’z martabasida barqaror etdi va unga o’z
tevarak atrofdagi amirlarga Mahmudxon va ulug’ Amir Temur Ko’ragon nomi
bilan xutba o’qitib, pul zarb qilishlarini amr etdi”-deb yozsa, Sharafuddin Ali
Nazdiy “Zafarnoma”da: “Amir Temur Turk sultoni ustidan g’alaba qilgandan
so’ng o’z elchilarini shu davrdagi Misr va Shom podshohi Barquqning o’g’li Malik
Nosirga jo’natdi. Malik Nosir Amir Sohibqironga muxolifat bo’lish mumkin
emasligini anglab, o’z taqdirining omonligini tilab, Amir Temur nomiga xutba
o’qitib tangalar zarb qildi”-deb qayd etadi.
Amir Temur o’zi qurgan juda katta davlatning pul-moliya ishlarini bir
markazdan turib boshqarish qiyinligini tushunganligi uchun ham yerli
hokimiyatlarga markaziy hokimiyatni e’tirof qilgan holda, o’z nomi bilan pullar
zarb qilishga ijozat bergan edi 15
.
Kimki Amir Temur nomi bilan emas o’z nomi bilan tangalar zarb qilsa,
unday shaxslar qat’iy jazolangan. Masalan, “Fors va Iroqda 1392 yillari
hukmronlik qilgan Muzaffar va Sulton Ahmadlar o’z nomi yozilgan tangalar zarb
qilganidan darg’azab bo’lgan Amir Temur ularni tutib, butun mollari va xazinasini
musodara qilib, 1393 yili Forsni shahzoda Umarshayx Mirzoga berdi”
Tanga pullarning davlat belgilab bergan andoza (standart) bo’yicha, oltin,
kumushning sofligi va vazniga alohida e’tibor bergan holda zarb qilinishi davlat
tomonidan qattiq nazorat qilib turilar edi. Ayni chog’da bu tangalardagi mahalliy
bezaklarning o’ziga xos nafisligi saqlanib qolgan bo’lib, Hirot Mashhad, Isfahon,
15
Sharafuddin Ali Yazdiy.Zafarnoma.T.,1997.B.271.
29

Tabriz va Bag’dodda zarb qilingan tangalarda bu xususiyat yaqqol ko’zga
tashlanadi.
Amir Temur o’zining birinchi tanga pullarini 774/1372-73 yillari Chig’atoy
xonlarining andozasi bo’yicha zarb qilgan bo’lsa ham, lekin 1380 yillarga kelib pul
islohoti olib borilishi natijasida yangi shakldagi pullarni o’z nomi bilan zarb
qildirdi.
Eski tanga pullarni esa xazinaga qaytarib olib, ularni eritgan. Yangi
andozadagi tanga pullarni zarb qilganligi uchun ham uning birinchi chiqargan
pullari turli joylarda topilgan dafina (xazina)larda juda kam uchraydi.
Amir Temur davlatida 1380 yillari Samarqand va Xorazmda onda-sonda
oltin tangalar zarb qilingan bo’lsa ham, bu tanglar butun dunyodagi numizmatika
kollekцionerlari uchun kamyob nodir tanga hisoblanadi.
Amir Temur kushum tanga pullarining qadr-qimmati shuncha baland
bo’lganki, 1403 yili Amir Temur saltanatini ziyorat qilgani kelgan Kastiliya
(Ispaniya) elchisi Ryui Gonsales de Klavixonning yozishicha: “Bu yurt
(Samarqand) don-dun, moy, meva-cheva, qush go’shti, har xil go’sht, qo’ying-chi,
hamma narsaga boy mamlakatdir. Qo’ylari katta dumbali, juda yirik qo’ylar.
Dumbasi odam qo’lida zo’rg’a ko’taradogan darajada og’ir-yarim pud, ya’ni
sakkiz-o’n kilogramm keladigan qo’ylar bor. Bunday serdumba qo’ylar shu qadar
ko’p va arzon ediki, shoh lashkari Samarqandga yig’ilib kelgan kezlarda bunday
qo’ylar bir jufti bir dukat (ya’ni taxminan 10 tanga-I.T.) turardi. Boshqa mollar
ham shu qadar arzon ediki, bir yarim qop arpaning bahosi yarim real (ya’ni
taxminan bir miri-I.T.) edi” 16
Yana u o’z xotiralarida, Samarqand shahrida har yili juda ko’p turli xil
mollar sotiladi, bu mollar esa Xitoy, Hindiston, Tatariston (Dashti Qipchoq) va
boshqa mamlakatlardan keltirilar ekan, deb yozadi.
Amir Temur o’zi bevosita Chingizxon avlodidan bo’lmagani uchun o’zini
”Amir” deb ataydi. 1372 yildan 1388 yilga qadar qo’g’irchoq xon Suyurg’atmish,
undan keyin esa uning o’g’li Mahmudxon nomidan ish yuritadi. Manbalarda
16
Ryui Gonsales de Klavixo . Samarqanddagi Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi (1403-1406
yillar) .T.,2010.B.185.
30

”Suyurg’atmish vafotidan so’ng Amir Temur Sohibqiron no’yonlar, amirlar va
davlat arkonlari bilan o’tkazilayotgan qurultoyda bu borada bahs va mashravat
qilib, saltanat taxtiga uning layoqati o’g’li Sulton Mahmudni o’tirgizdi va uning
nomi va duosi bilan tangalar zarb qidirdi”,- deb yozadi. Bu tangalarga esa Amir
Temur Mahmudxon nomi bilan birga, o’z nomini qo’shib zarb qildirdi”.
1402 yili Mahmudxon vafot etgach, Amir Temur boshqa qo’g’irchoq xon
tutmay o’sha Mahmudhonning nomi bilan pul zarb qilishni davom ettiradi.
Tangalar asosan kumushdan zarb etilgan bo’lib, og’irlik vazni 6 grammni
tashkil qilgan bo’sa, u tanga deb atalgan. Tanganing to’rtdan biriga to’g’ri
keladigan 1,5 grammlik kumush pullar esa ”Amir” so’zidan ”miri” deb yuritilgan.
Undan boshqa kundalik turmushda ishlatiladigan juda ko’p mis chaqalar Amir
Temur nomi bilan zarb qilingan.
Bu haqda manbalarda: ”(Amir) Temur har bir (foydali) nimaiki narsa bo’lsa
sarasini Samarqandga keltirdi. Natijada, Samarqandda har bir ajib fan ahli
namoyandasidan va san’atlar g’aroyib uslubidan fazilati peshonasida nishona
bo’lib, o’z tengqurlaridan ustun turgan o’z sohasida alloma kishilar yig’ilgan edi”.
”Amir Temur Damashqdan fazilat sohiblarini, turli hunar ahllarini... mohir
kosiblarni, to’quvchilar, sangtaroshlar, duradgorlar, (temir) qalpoq yasovchilar,
otboqarlar (mol tabiblari), chodir yasovchilar, naqqoshlar, yoy yasovchilar,
lochindorlar-bir so’z bilan aytganda qanday hunar ahli bo’lsa... Samarqandga
yetkazishlarini buyurdi”,-deb yozilgan.
Ibn Arabshoh Samarqandda Amir Temur tomonidan amalga oshirilgan
shahar obodonchiligi va u yaratgan bog’lar va sayilgohlarhaqida ham shunday
so’zlarni keltiradi: ”Temur Samarqandda ko’pdan-ko’p bo’stonlar barpo qilib,
baland va mustahkam qasrlar bunyod etdi... ulardan birini Eram bog’i ikkinchisini
Dunyo ziynati, yana boshqasini Firdavs jannati, unisini Shamol bog’i, bunisini
Oliy jannat deb atadi. U bo’stonlarda har biri ichida bir qasr qurdilar. Bu
qasrlarning qay biriga o’z majlislarini, o’z suratini turli shakllarda-birida kulib
turgan, ikkinchisida qahrlangan, o’zi zafarlari suratini, ... hind, Dashti (Qipchoq)
va Ajam janglariyu o’z zafarlari suratini, ... o’z ulfati qo’shiqchilari, turli
31

maqomdagi g’azalxonliklar tasvirlangan. Bular hammasi hech bir kamchiliksiz va
oshirmay, qay tarzda yuz bergan bo’lsa, shundayligicha aks ettiriladi.
Bundan maqsadi-o’zining ishlaridan go’yibona xabardor bo’lib, ularni o’z
ko’zi bilan mushohada etmaganlarga yaqqol namoyon qilib ko’rsatish edi.
Agar Temur biror tomonga otlanib, Samarqand (uning) qo’shinlariyu
yordamchilaridan xoli bo’lib, o’sha bo’stonlar bo’sh qolsa, shahar ahlidan
badavlatu miskinlar u (bo’ston) larga qarab yo’l olardilar, Chunki bu bog’lardan
ko’ra yaxshi va ajoyib dam oladigan, bulardan ko’ra rohatlanishga muvaffaqroq va
osoyishtaroq joy yo’q edi. Bog’lardagi shirin, mazali mevalar esa barchaga bab-
baravar (tekin) edi. Chunki mevalardan birontasi ham arzimagan bahoga bo’lsa-da
sotilmasdi”
Yuqorida keltirilgan dalillar Amir Temur davrida O’rta Osiyo shaharlari
iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalib, jahonga mashhur bo’lganini ko’rsatadi.
Amir Temur ”Tuzuklar”ida: ”U menga (ya’ni, pirning maktubi-muharrir.) saltanat
ishlarining to’qqiz ulushi mashvarat, tadbir va kengash, qolgan bir ulush esa qilich
bilan bajo keltirilishini anglatadi”- deb yozadi.
Juda ko’p tarixiy dalillarni xulosalaganimizda, shunday fikrga kelamiz:
garchand Amir Temur Markaziy Osiyo, Xuroson va Iroq, Eron eralarini o’z
saltanatiga qo’shib olishda ot surib qilich ko’targan bo’lsa ham. Lekin uni
boshqarish, iqtisodi, fan va madaniyatini yuksaltirishda turli kengash va chora-
tadbirlar qo’llagan, o’ziga xos strategiya va taktika sohibi, diplomat, islohotchi,
olijanob insonparvar davlat arbobi bo’lganligini isbotlaydi. Yozma manbalarda
Hindiston, Turkiya, Misr va Shom podshohlari ham Amir Temur nomi bilan tilla,
kumush tangalar zarb qilinganligi ma’lum. 17
II-BOB. TEMURIYLAR DAVRIDA ZARB ETILGAN TANGALAR.
17
I. To’xtiyev. Amir Temur va temuriylarning moliya-pul siyosati.,T.2006.B.40.
32

2.1. XV asrning 50 yillarigacha bo’lgan davrda Temuriylar tomonidan zarb
ettirilgan tangalar.
O’rta Osiyoda shakllangan imperiyalar tarkibiga qo’shni davlatlarning
qo’shib olinishi natijasida tangalarda Hind va Eronning turli ramzlari paydo bo’la
boshladi.
Kushon podshohlarining (miloddan avvalgi I asr va miloddan keyingi III
asr) tangalarida hind xudolaridan Shiva tasvirlangan bo’lib, u ellin ma’budalari va
mahalliy zardushtiy xudolar bilan ”tinchlikda birga yashadi” va ular tangalarning
ters tomoniga joylashtirildi.
Amir Temurning to’rt o’g’li bo’lib, katta va suyukli o’g’li Jahongir Mirzo
1356 yili tug’ilib 1376 yili 20 yoshida kasak bo’lib vafot etgan. Undan ikki o’g’il
qolgan: birinchisi Muhammad Sulton, ikkinchisi Pirmuhammad Mirzodir.
Muhammad Sulton Amir Temurning eng sevimli nabirasi bo’lib, otasi
Jahongir Mirzo vafot qilgandan keyin, uni o’zining taxt vorisi etib tayinlagan edi.
Amir Temurning ikkinchi o’g’li Umarshayx Mirzo 1356 yilda tug’ilib, 1394
yili Fors viloyatining hokimi qilib tayinlangan. U Kurdistondan o’tib borayotib,
yo’l ustida Xarmotu nomli kichik bir qal’ani tomosha qilish maqsadida tepalik
ustiga chiqib kuzatayotgan paytda qal’a ichidan otilgan o’qdan 1394 yili 38
yoshida halok bo’ladi.
Undan olti o’g’il-Pirmuhammad Mirzo, Rustam Mirzo, Iskandar Mirzo,
Ahmad Mirzo, Said Ahmad Mirzo va Boyqaro Mirzolar qoldilar.
Amir Temurning uchinchi o’g’li Mironshoh Mirzo bo’lib, 1366 yilda
tug’ilgan, unga avval Xuroson, keyinchalik 1393 yilda shimoliy Eron, Bag’dod,
Ozarbayjon, Armaniston va Gurjistonlar berilgan edi. U 1408 yili Tabriz yaqinida
Qora Yusuf bilan bo’lgan jangda o’ldiriladi. Undan besh o’g’il- Abubakr Mirzo,
Umar Mirzo, Xalil Sulton Mirzo, Iyjal Mirzo va Suyurg’amish Mirzolar qoldilar.
Amir Temurning to’rtinchi o’g’li Shohruh Mirzo bo’lib, u 1377 yilda
tug’ilgan. Shohruh Mirzo 1396 yili Xuroson hokimi etib tayinlangan. Amir Temur
vafot qilgan davrda uning yetti o’g’li – Ulug’bek Mirzo, Ibrohim Mirzo,
33

Boysung’ur Mirzo, Suyurg’atmish Mirzo, Muhammad Jo’ki Mirzo, Jon O’g’lon
Mirzo va Muhammad Yordi Mirzolar bor edi.
Garchi Amir Temur o’z o’limi oldida uning eng kichik o’g’li Shohruh Mirzo
hayot bo’lsa-da, biroq saltanatning taxtini uning qo’liga topshirmagan, taxtni
avvaldan Jahogir Mirzoning 1376 yilda tug’ilgan o’g’li Muhammad Sultonga
vasiyat qilgan edi. Muhammad Sulton 24 yoshida 40 ming lashkarga boshchilik
qilib, hozirgi Qirg’izistondagi Ashpara shahri uchun bo’lgan janglarda qatnashib,
g’olib chiqqan. 1399 yili Amir Temur Hindistonga yurish qilgan vaqtda,
Muhammad Sultonni Samarqandning hokimi etib tayinlangan. 1401-1402
yillardagi harbiy yurishlarda shimoli - g’arbiy Eron va Kichik Osiyodagi
urushlarda Turkiya sultoni Boyazidga qarshi janglarda qatnashib, qaytib
kelayotgan vaqtda to’satdan kasalga chalinib, 1403 yili 13 martda vafot etgan.
Shahzodaning jasadi Samarqandda dafn qilingan bo’lib, hozirgi Go’ri Amir
maqbarasi Sohibqironning ardoqli nabirasi Muhammad Sulton nomi bilan
bog’liqdir, maqbara dastavval unga qurilgan edi.
1405 yili 18 fefralda Amir Temur vafot etgandan so’ng uni shu yerga dafn
etdilar.
Bu maqbara qurilishi faqat Ulug’bek davriga kelibgina tamomlandi va
temuriylar avlodining xilxonasiga aylantirildi. Shohruh va Ulug’bek Mirzolar ham
shu joyga dafn qilingan.
Amir Temur o’zining bu nabirasidan bevaqt judo bo’lganligiga juda qattiq
qayg’urib, uning nomini mangu yod etish maqsadida Muhammad Sulton nomi
bilan tangаlar zarb ettirilgan.
Bu tanglarning old tomoniga iymon keltirish kalimadа va uning to’rt
burchagiga chahoryorlar, ya’ni to’rt xalifaning nomi, boshqa burchaklariga esa
tanglarni zarb qilgan shahar hamda yillar yozilgan.
Muhammad Sulton Amir Temurdan oldin vafot etganligidan, Amir Temur
to’ng’ich o’g’li Jahongir Mirzoning ikkinchi o’g’li Pirmuhammad Mirzoni o’z
taxtiga voris qilib tayinladi va uni vafotidan ilgari o’z qarorgohida hozir bo’lgan
34

barcha shahzodalar, maliklar va arkoni davlatga e’lon qildi va ularni saltanatni
boshqarishda Pirmuhammad Mirzoga Ko’maklashishga da’vat etdi.
Jahongir Mirzoning o’g’li Pirmuhammad o’sha paytlarda, Kobul, Qunduz,
Bomiyon va Qandahpr viloyatlarining hamda Hindistonga olib o’tuvchi mashhur
dovonlar, jumladan Haybar dovoni joylashgan mintaqalarni o’z ichiga olgan
”kichik Hindiston”ning noibi edi.
Hazrat Sohibqiron o’limi oldidan farzandlariga boqib: ”Har nekim mamlakat
maslahati uchun ayttim, qulog’ingizga tutinglar va rioya, fuqarou miskin holatidan
g’ofil bo’lmag’aysiz va qilichning sopini mahkam tutingiz, to mendek podshoh
bo’lg’aysiz. Eron Turonni muxoliflardan xalos qilg’aysizlar. Nechukkim, men adlu
ehson bila olamni obod qilsanggiz, ko’b yillar davlat va mamlakat sizlarda qog’usi
turur, Va agar sizlar arosida muxolifat bo’lsa, yaxshi bo’lmag’usidur”-deb vasiyat
qilgan edi.
Biroq Sohibqiron Amir Temur vafotidan so’ng shahzodalar, harbiy
boshliqlar va arkoni davlat orasida parokandalik boshlanib ketdi.
Amir Temur vasiyatlariga sodiq qolishga qasamyod qilgan shahzodalar tez
kunda bobolarining vasiyatidan yuz o’girib, toj-taxt talashib o’zaro qonli janglarga
kirishdilar.
Taxt vorisi etib tayinlangan Pirmuhammad Mirzo esa bu paytda G’azna
viloyatida bo’lganligi uchun Samarqandga yetib kelguncha oradan bir oy vaqt
o’tgan bo’lib, fursatdan foydalangan Mironshoh Mirzoning o’g’li Xalil Sulton
taxtni egallab olgan edi 18
.
1406 yili fevralda taxtning haqiqiy merosxo’ri bo’lgan Pirmuhammad Mirzo
Xurosonda Shohruh Mirzo qo’shinlari bilan o’zaro birlashib Xalil Sultonga qarshi
kurashgan bo’lsa ham, lekin jang qizib turgan bir paytda Pirmuhammad Mirzoning
bir necha amirlari xiyonat qilib, jang maydonini tashlab ketdilar. Natijada Xalil
Sulton jangga g’olib chiqib, Pirmuhammad Mirzo Balxga, Shohruh Mirzo
qo’shinlari esa Xurosonga qochdilar.
18
I. To’xtiyev. Amir Temur va temuriylarning moliya-pul siyosati.,T.2006.B.55.
35

Ana shu mag’lubiyatdan bir yil o’tgach, 1407 yil 22 fevralda Pirmuhammad
Mirzo o’z amiri Pir Ali Tos tomonidan bo’g’ib o’ldirildi.
Xalil Sulton 1384 yilda tug’ilgan bo’lib, uni Amir Temurning katta malika –
sevimli xotini Saroymulukxonim tarbiya qilgan edi. U 15 yoshidan boshlab bobosi
bilan harbiy yurishlarda qatnashgan bo’lib, harbiy va siyosat ishlaridan bohabar
edi. Amur Temur Xalil Sultonni Xitoyga qarshi yurishda (1404 yili) o’ng qanot
askarlarining qo’mondoni qilib tayinlagan edi. U Amur Temur vafotidan so’ng
Samarqand taxtini egalladi.
Nima uchun Amur Temur Xalil Sultonni o’z merosxo’ri deb e’lon qilmadi?
Bu haqda akademik B. Ahmedov bunday yozadi: ”Xalil Sultonni ilgari Amur
Temurning jiyani amirzoda Alining qizi Johon Sulton begimga o’ylantirib qo’ygan
edilar. Xalil Sulton qonuniy xotini bo’la turib Amir Xoji Sayfuddinning cho’risi
sohibjamol shodimmulkni yoqtirib qoladi va uni xojasidan tortib olib yashirincha
nikohga o’tkazadi. Amur Temur buni eshitib darg’azab bo’ladi va yasovul boshini
chaqirtirib: ”shahzodani qayda bo’lsa ham tutib keltirilsun va maxdi uliyo Bayon
og’a turgan qasirga qamab qo’yilsin, behayo Shodimulkni ersa g’ulomlardan biriga
xotin qilib berib yuborilsin”, deb farmon beradi. Lekin amirlar Sohibqironning
kayfiyati durustroq paytni poylab uning ko’nglini yupatishga erishadilar. Ammo
Amir Teur o’zboshimcha nabirasining gunohidan o’tsada, uni valiohd qilish
niyatidan qaytgan edi”
Ma’lumki, qadimgi turk va mug’ul an’anasi bo’yicha hokimiyat, otasidan
so’ng katta o’g’liga, katta o’g’li vafot etgan bo’lsa, uning o’g’illariga meros qilib
berilar edi.
Ana shu an’anaga sodiq qolgan Amir Temur to’ng’ich o’g’li Jahongir Mirzo
1376 yilda vafot etgandan so’ng uning katta o’g’li Muhammad Sultonni o’z
merosxo’ri qilib tayinlagan. Lekin Muhammad Sulton 1403 yili vafot etganidan
so’ng, Amir Temur o’z o’limi oldidan yana katta o’g’li Mirzo Jahongirning
ikkinchi o’g’li Pirmuhammad Mirzoni hokimiyat merosxo’ri etib tayinlaydi.
Sohibqironning o’limi haqidagi xabar tarqalishi bilan har bir temuriy shahzoda u
yoki bu darajada vorislik ishtiyoqi bilan yongani, yo bo’lmasa bundan buyongi
36

vaziyatda o’zi tutishi mumkin bo’lgan mavqei borasida o’ylagani aniq. Masalan,
kenja o’g’il Shohruh Mirzo Hirotda o’z nomidan xutba o’qitib, tanga zarb qilishini
joriy etgan. Bu bilan u Pirmuhammad Mirzo u yoqda tursin, hatto boshqalarning
ham da’volari bilan hech qanday ishi yo’qligini bildirgandi. Taxt uchun kurashda
Sohibqironning qizi Oqa Begi xonimning (vafoti 1382 yil) o’g’li Sulton Husayn
Mirzo (1380-1405) ham tog’alaridan orqada qolishni istamagan. Abjirlikda esa
Xalil Sulton hammadan o’tib tushgandi.
Bosh shahar Samarqandni egallab u Muhammad Sulton Mirzoning o’g’li
Muhammad Jahongir Mirzoni (1396-1435) xon deb e’lon qiladi. Chamasi bu yo’l
bilan Xalil Sulton, Amir Temir vaziyatiga xilof ish tutishda ayblanishning oldini
olmoqchi bo’lgan. Chunki Muhammad Sulton Mirzo bobosi hayotligidayoq
rasman e’lon qilingan taxt vorisi edi. Ammo bevaqt o’lim mazkur rejaning amalga
oshishiga to’siq bo’lgandi. Xalil Sulton esa Sohibqironning ilk niyatini nazarda
tutgan holda Muhammad Sulton Mirzoning o’g’li Muhammad Jahongir Mirzoni
nomiga xon deb e’lon qildi.
Xalil Sulton hokimiyat tepasiga chiqqanidan so’ng, zarb qilgan kumush va
mis oullarga o’z nomi bilan birga Muhammad Jahongirning nomiga ”xon” so’zini
qo’shmay zarb qildirdi.
Tanglarning old tomoniga: iymon keltirish kalimasi va uning to’rt
burchagiga birinchi to’rt xalifa nomi va tanga (miri) larni zarb qilgan shahar,
sanalar yozilgan.
Muhammad Jahongir al-jalil al-diyon amir Xalil Sulton xaldolloh mulikixu,
zarbi sana 1 ashara samanmia; zarb 810/ 140-08 yil.
Sharafuddun Ali Yazdiy shunday yozgan edi: ”Xalil Sulton Samarqand
saltanatida qaror topgandan so’ng, xazina eshigini ochib, oltinu kumushlarni
beklarga bug’doy tortgan tarozularga in’om qilib ulashtirdi. Bu xazinani Amir
Temur 35 yil jarayonida, Eronu Turondagi podshohlarning yig’ilgan xazinalari,
Qalmoqdan Rumgacha va Hindistondin Shomgacha, Xorazmdan Dashti
Qipchoqqacha, Rus va Bulg’ar, Farangdan kelturub jam qilgan edilar. To’rt yilda
37

andoq qildikim, ul moldin hech asar qolmadi va bu davlatning zabol bo’lishiga
asosiy sabab bo’ldilar”.
ХV asrda yashagan tazkiravanis olim Davlatshoh Samarqandiy (1435-1495
y.y.) esa bu haqda: ”Shohruh Mirzo Samarqand taxtiga о‘tirgach (1409 y.) Amir
Temurning Kо‘ksaroy va Samarqand arkida joylashgan xazinasiga kirdi. Ablahlar
dimog‘i aqldan xoli bо‘lganiday, (Shohruh ham) ul xazinaniganjidan xoli topdi.
Shundan keyin ayog‘i bir narsaga tekkanday bо‘ldi. Qarasa, kо‘zi yerda chang
orasida yotgan bir dinor aqchaga tushdi. Zudlik bilan uni olib peshiga artdi, sо‘ng
kо‘zlariga surtib ”Otamizdan qolgan shu dinor birlan g‘aniy (boy) bо‘ldik”- degan
sо‘zlarni keltiradi.
Bu ma’lumotlar Xalil Sulton davrida Samarqanddagi Amir Temur xazinasi
butunlay talon-toroj qilinganligini anglatadi.
Iqtisodiy asosga ega bо‘lmagan har qanday saltanat inqirozga uchrab,
davlatni halokat girdobiga olib kelishi begumondir.
Bunga tarixdan juda kо‘p misollar keltirishimiz mumkin: Ahamoniylar
imperiyasi (miloddan avvalgi 540-330 yillar), makedoniyalik Iskandar imperiyasi
(miloddan avvalgi 336-323 йиллар), Xunlar imperiyasi (miloddan avvalgi III asr
va miloddan keyingi I asrlar), Turk xoqonligi (VI-VII asrlar), Qoraxoniylar davlati
(IХ-ХIIIасрлар), Chingizxon imperiyasi (1205-1370 yillar) misol bо‘la oladi.
Xalil Sulton hokimiyatga kelishi bilan Amir Temurning kenja о‘g‘li Shohruh
Mirzo va nabiralari о‘rtasidagi hokimiyat uchun bо‘lgan kurash tinib-tinchimadi.
Bu kurash ba’zan yashitin, ba’zan oshkora tusda olib borildi.
Xalil Sulton Mirzoning hukmronligini Movarounnahrdan tashqarida hech
kim tan olmadi. Bunday vaziyatdan foydalangan Shohruh Mirzo turli chora va
tadbirlarni qо‘llab Xalil Sulton qarorgohida isyon chiqarishga muvaffaq bо‘ldi.
1409 yil bahorida Shohruh Mirzoning qо‘shini Bodhez mavzeyida, Xalil
Sulton qо‘shini esa Kesh (Shahrisabz)da jangga tayyor holda turar edi. Shu asnoda
shimolda Amir Xudoydodning qozg‘olon kо‘targani haqida xabar keldi. Xalil
Sulton asosiy qо‘shinni Shahrisabzda qoldirib, faqat tо‘rt ming askar bilan isyonni
bostirishga ketdi. Ammo 1409 yil 30 marta Xalil Sulton amir Xudoydod
38

tomonidan asirga olindi. K о ‘p о ‘tmay, amir Shayx Nuriddinning vositachiligida,
Shohruh Mirzo bilan uning о ‘rtasida bitim imzolandi. Unga muvofiq, Xalil Sulton
Movarounnahr taxtiga b о ‘lgan da’vosidan voz kechdi va buning evaziga Ray
viloyatining hokimi etib tayinlandi. K о ‘p о ‘tmay, 1411 yili shu shaharning
shimolidagi Shahriyor q о ‘rg‘onida vafot etdi.
1409 yilda Shohruh Mirzo Samarqand taxtini, Movarounnahr hukmronligini
katta о ‘g‘li Ulug‘bek Mirzoga in’om qildi.
Shohruh Mirzo asta-sekin о ‘z akalari Jahongir Mirzo va Umarshayx
Mirzolar avlodlarini о ‘z atrofiga birlashtirib,Movarounnaxr, Xuroson va shimoliy
Afg‘onistondan iborat katta bir davlat jilovini q о ‘lida saqlab qoldi.
Shohruh Mirzo umrining oxirigacha о ‘ziga valiahd tayinlashga ikkilanib
yurdi va muayyan bir qarorga kelolmay 1447 yili 12 mart kuni 70 yoshida vafot
etdi.
Shohruh Mirzo turon va Xurosonning bosh hukmdori sifatida bu joylardagi
hamma katta shaharlarda, jumladan, Astrobod, Buxoro, Domg‘on, Isfahon,
Kushon, Kirmon, Qum, Nishopur, Marv, Samarqand, Sabzavor, Sova, Sultoniya,
Tabriz, Xorazm, Hirot, Sheroz va boshqa shaharlarda о ‘zining kumush tanga
pullarini zarb qildirdi. Bu tangalarning old tomoniga:
Ulug’bek Mirzo Amir Temurning nabirasi va Shohruh Moirzoning o’g’li
bo’lib, u 1394 yil 22 martda G’arbiy Erondagi Sultoniya shahrida tug’ilgan. Onasi
Gavharshod oqa turk amirlaridan G’iyosiddin Tarxonning qizi edi.
Ulug’bekning asl ismi Muhammad Tarag’ay bo’lib, bu nom Amir Temur
padari buzrukvorining nomi edi, hali temuriy shahzodalardan hech biriga
berilmagandi. Lekin ko’p o’tmay, chaqaloqning haqiqiy ismi tildan tushib, uning
o’rniga Ulug’bek deb atala boshlangan. Buning sababi nimada? Bu haqda
manbalarda hech qanday ma’lumot uchramaydi. Fikrimizcha, (Amir) Temur
huzurida yosh bolani Muhammad Tarag’ay deb chaqirishga istihola qilishgan,
chunki Tarag’ay –bobosining oti, Sharq xalqlari udumida esa kattani ulug’lash
odat bo’lgan. Harholda, (Amir) Temurni “bek” deb, otasi Muhammad Tarag’ay
bahodirni hurmat yuzasidan “katta bek”, ya’ni “ulug’ bek”, deb atashgan.
39

“Ulug’bek” nomi berilgan bolani mazkur ramziy ism bilan, ya’ni beklarning ulug’I
deb atashgan bo’lsalar ajab emas. Shunday qilib, Muhammad Tarag’ay Ulug’bekka
mubaddal bo’lib, abadiylashib ketgan bo’lishi kerak, degan fikrga temurshunos
olim Turg’un Fayziyev.
Ulug’bek Mirzo yoshligidanoq bobosi Amir Temur saroyida tarbiyalanib,
unda saroyga yig’ilgan olimu fuzalolar ta’sirida ilm-fanga katta qiziqish uyg’onadi.
U Samarqand saltanatida 40 yil (1409-1449) hukmronlik qilgan. Musulmon
olamida Ulug’bek Mirzodan boshqa biron podshoh bu qadar ilm-fanda dovrug’
taralmagan. Alloma podshoh Samarqandni ilm-fan maskaniga aylantirdi, falakiyot
fani rivojiga ulkan hissa qo’shdi. Ulug’bek Mirzo davrida Turon mamlakatida ilm-
fan va madaniyat gulladi, savdo-sotiq ravnaq topdi.
Ulug’bek Mirzo davrida garchi Samarqand va Buxoroda kumush tangalar
zarb qilingan bo’lsa ham, ular o’z nomi bilan emas, balki padari buzrukvori
Shohruh Mirzoning nomi bilan chiqarildi. Ulug’bek Mirzo otasi Shohruh Mirzo
vafotidan keyingina o’z nomidan kumush pullarni zarb qilishga kirishdi. Bunday
kumush pullarni zarb qilish ishlari Samarqand va Hirotda faqat ikki yo’lu yetti
oygina davom etdi. Shuning uchun ham Ulug’bek Mirzo nomi bilan zarb qilingan
kumush tangalar kam uchraydi va noyob hisoblanadi.
Ulug’bek Mirzo Turonda savdo-sotiq ishlarini rivojlantirish va bozorda
savdo muomalasida yuritilgan mis pullarni tartibga keltirish maqsadida 1428-1429
yillari pul islohoti o’tkazib, mis pullarni yangi ko’rinishdagi shaklda zarb qildi.
Bizga ma’lum bo’lgan Sharq manbalari ichida Ulug’bek Mirzoning pul islohoti
o’tkazganilgi haqida hech qanday ma’lumot uchramaydi. Lekin uning davrida
Movarounnahrda zarb qilingan mis pullarni chuqur o’rganish bu davrda pul
islohoti o’tkazilganligi tasdiqlaydi 19
.
Shunday qilib, numizmatika fani XV asrning birinchi yarmida O’rta
Osiyoning hayotida muhim rol o’ynagan pul islohoti o’tkazilganligini moddiy
dalillar bilan isbotlab, Turon tarixini o’rganishda yana bir sahifani ochib berdi.
19
I. To’xtiyev. Amir Temur va temuriylarning moliya-pul siyosati.,T.2006.B.76.
40

Bunday mis pullar faqat Buxoroda emas, balki butun O’rta Osiyoda ko’p
tarqalgan. 832/1428-29 yillarda zarb qilingan pullardan bunnday ko’p topilishining
asosiy sababi, bu pullar ushbu sana bilangina zarb qilinib qolmasdan, balki undan
keyingi yillarda chiqarilgan pullarga ham 1428 yil sanasi qo’shib zarb qilinganidir.
Xuddi shunday pullar Movarounnahrdagi boshqa shaharlarda ham, Xuroson,
Andigon (Andijon), Qarshi, Termiz, Samarqand va Shohruhiyada ham zarb
qilingan bo’lsa, keyinroq bunday pullarni zarb qilish, asosan, Buxoroda
markazlashtirilgan edi. 832/1428-29 yillari zarb qilingan mis pullar XV asrning
oxiri va XVI asrning boshlarida ham savdo muomalasida bo’lgan. Lekin bu
pullarning ustiga har bir shahar o’z tamg’asini urib muomalaga chiqargan 20
.
Shohruh Mirzo vafotidan so’ng Xuroson hukmronligini uning nabirasi
G’iyosiddin Boysunqur Mirzoning o’g’li Aloud-Davla egallab olgan edi.
Shohruh Mirzoning barcha o’g’illari vafot etgan bo’lsa ham, ammo to’ng’ich
o’g’li Ulug’bek Mirzo hali hayot edi. U ota taxtiga da’vogar bo’lib, o’z o’g’li
Abdullatif Mirzoni (1428-1450 yy.) Xuroson taxtiga o’tkazish maqsadida 1448 yili
bahorda 90 ming kishilik qo’shin bilan yengilib Mashhadga, so’ngra ukasi
Abdulqosim Bobur oldiga Ko’changa qochib ketdi. Garchi Ulug’bek Mirzo
g’alaba qilgan bo’lsa ham, lekin bu jang keyin Ulug’bek Mirzo bilan uning o’g’li
Abdullatif Mirzo o’rtasida nizo tug’ilishiga sabab bo’ldi. Chunki Hirotdan 14
farsax narida bo’lgan Tarnob jangida Abdullatif Mirzo jasorat ko’rsatib, g’alabani
ta’minlagan bo’lsa ham, Ulug’bek Mirzo g’alaba sha’nini sevikli o’g’li Abdulaziz
Mirzo nomiga yozilgan edi.
Undan tashqari, Ulug’bek Hirotni egallagach, o’g’li Abdullatif Mirzoga
Ixtiyoriddin qal’asiga kirishini man etdi. Bu qal’ani Shohruh Mirzo hayotlik
davrida Abdullatif Mirzoga in’om qilganligidan, u bobosi bilan 1446 yili Isfahon
tomon yurishga ketayotib, qal’aga o’ziga tegishli bir necha ming misqol oltin va
kumush buyumlar hamda 200 tuman pulni berkitib ketgan edi. Ulug’bek
Mirzoning yuqoridagidek bu qal’ga kirishni man etishi Abdullatifning o’z otasiga
nisbatan noroziligini keltirib chiqargan sabablardan biri edi.
20
T.Fayziyev. Mirzo Uiug’bek avlodlari.T.,1994.B.4.
41

1449 yili bahorda Ulug’bek Mirzo Xurosonni qaytadan zabt etish uchun
taraddud ko’rayotgan bir paytda taqdir taqozosi bilan o’z o’g’li Abdullatif Mirzoga
qarshi jang qilishga majbur bo’ldi.
Bu jangda Ulug’bek Mirzo behuda qon to’kmaslik uchun o’z ixtiyori bilan
taslim bo’ldi. Abdullatif Mirzo taslim bo’lgan otasini Ka’batullo ziyoratiga
jo’natish haqida farmon berdi. Yo’lga chiqqan Ulug’bek Mirzo hali Samarqanddan
uzoqlashgan edi. Orqadan chopar kelib shu atrofdagi qishloqda bir kun to’xtab
turish haqida farmon yetkazdi. Ulug’bek Mirzo chorasiz buyurilgan hujraga Abbos
ismli kirib, sobiq hukmdorni tashqariga sudrab olib chiqdi, ariq bo’yiga
cho’kkalatib qilichning bir zarbi bilan boshini tanidan judo qildi. Bu mudhish
voqea 1449 yil 25 oktyabrda yuz bergan edi.
42

2.2. ULUG’BEK MIRZODAN KEYINGI DAVRLARDA
TEMURIYLARNI TURON VA XUROSONDA ZARB ETTIRGAN
TANGALARI.
O’rta Osiyodagi tangalarga xudolarning tasvirlari chizilishi Eron sosiniylar
davlati (milodning III-VIII asrlar)ga juda katta ta’sir ko’rsatdi. Buzoro
so’g’dlarining tanga pullarida otashparastlarning Olov mehroblari va boshqa
ramziy belgilar paydo bo’ldi.
Ayniqsa IV asrlardagi Soson-Kushon podsholarining mis va tilladan zarb
qilingan tanga pullarida turli e’tiqod (kultlar) elementlari aks ettirilgan. Bunga
kuchli ko’chmanchi imperiyalardan Kanguy, kidaritlar, xionitlar, eftalitlar va turk
xoqonlarining madaniyat elementlari tangalarda o’z aksini topganligi misol bo’la
oladi.
Dastlab Ellning davridagi tangalarga taqlid qilib zarb qilingan tangalarda
qabila belgilariga oid tamg’alarning paydo bo’lishi keyinroq borib tangalarning bir
tomoniga asosiy mabudalar sur’ati tushirilishi tanglarning qiyofasini tubdan
o’zgartirib yubordi. III asrlardagi So’g’d, Coch, Xorazm, Toharistondagi
tangalarda va undan keyingi qadimiy va ilk o’rta asr tangalarida ana shunday
bo’lgan edi. Keyinroq borib mavhum (topishmoq) bo’lib qolgan qabila belgilari
o’rniga ko’chmanchi qabilalar podsholarining tasviri, an’anaviy taralgan soch va
murakkab bosh kiyimlarda burgut, tuya va boshqalar tasviri berila boshladi.
V asrlarga kelib yangi ko’rinishdagi tangalar, eftalitlar davlati tangalari
paydo bo’ldi. Sosoniylar sulolasining kumush draxmalaridagi asosiy rasmlar va
qadimiy yozuvlar ustiga eflatalitlar kichik qoliplar bilan o’z tamg’alarini qayta
urishdi. Bunday uslubni milodning I asrlaridagi O’zbekistonning janubidagi
Parfiya podshohlaridan Friatning draxmalarida ko’rish mumkin. Eflatalitlar ana
shu an’analarni davom ettirib, sosoniylar tangalariga qayta tamg’alar urish bilan
birga o’zlari ham unga o’xshatib draxmalarni zarb qilishga kirishdilar.
Tangalar noyob tarixiy manba bo’lib unda faqatgina qadimgi
podshohlarning tashqi qiyofasi aks ettirilib qolmay, balki o’tgan asrlardagi diniy
43

e’tiqodlar ham aks etgan. Faqat tangalardagina qadimgi tillar, yozuvlar, unvonlar,
hokimlar, shahar va zarbxonalar nomi saqlanib qolgan.
Eng qadimgi tanglarda yunon yozuvining belgilari bo’lib miloddan avvalgi
II asrlarda So’g’d va Baqtriya yozuvlari paydo bo’lishi So’g’d yozuvi oromiy
yozuvi asosida, Baqtriya yozuvi qadimgi yozuvi asosida kelib chiqqan. Undan
boshqa tangalarda qadimiy hind yozuvi kxarushtiy va qadimgi eronning paxlaviy
yozuvi ham uchrab turadi.
VIII asrlarda hokimiyat boshiga arab xalifaligi kelishi bilan tangalarga
podshohlarning rasmini solish butunlay yuqoldi. Arab xalifaligida VII asrlarda
Vizantiya va Eron sosoniylar tangalari muomalada yuritilga bo’lsa, VII asr oxirlari
va VIII boshlariga kelib xalifa Abd- al - malik Vizantiya va Eron sosoniylar
tangalari o’rniga xalifalikning turli shaharlarida arab yozuvida emon keltirish
kalimasi bilan tangalarni zarb qila boshladi.
VIII asr boshlarida arablar O’rta Osiyoni bosib olishi bilan bu joylarda
arablarning tillo tanga pullari (denor 4,25 g.), kumushdirham (2,95 g.) va misdan
tayyorlangan fulus (2,9 g) tanga pullari muomlada yuritildi.
Bu tanga pullarda hech qanday tasviriy suratlar berilmagan bo’lib, uning
old tomonidagi yuziga kalimai toibi (iymon keltirish kalimasi) orqa tomoniga esa
arab yozuvida tangalarni zarb qilgan sana, zarbxona va xalifa nomi bilan bir
mahalliy hokimning nomlari yozilgan.
O’rta Osiyoda mustaqil tohiriylar sulolasi (821-873) va Somoniylar sulolasi
(874-999) davrida juda ko’p kumush tangalar (dirham) va mis tangalar-fuluslar
zarb qilina boshladi 21
.
Qoraxoniylar davlati dastlab Sharqiy turkistonda (IX asrlar) tashkil topgan
bo’lib, keyin kuchaygan vaqtlarda o’z hukmronligini Yetti suv va O’rta Osiyoga
qadar kengaytirdi.
Qoraxoniylar davlatining birinchi tanga pullari Somoniylar sulolasining
dirham pullari namunasi asosida zarb qilingan bo’lsa keyinroq borib Qoraxoniylar
davlati o’z tanga pularining ilk namunasining shakllantirdi. Bu tanga pullarda yuz
21
I. To’xtiyev. Amir Temur va temuriylarning moliya-pul siyosati.,T.2006.B.76.
44

tomonning markaziy qismiga iymon keltirish kalimasi yozilgan bo’lsa, uning
aylanasiga tangalar zarb qilingan sana va zarbxonalar nomi berilgan. Tangalarning
orqa (ters) tomoniga esa Bag’dod xalifasi bilan birga yerli hokimning nomi
yozilgan.
XII-XIII asr boshlarida xalifa nomisiz zarb qilingan dirhamlarning soni
ancha ko’paydi. Bunday tangalar asosan markaziy Movarounnahrdan tashqaridagi
joylarda zarb qilingan tangalar hisobiga oshgan edi.
XIV asr o’rtalariga kelib O’rta Osiyodagi Chig’atoy davlati juda
kuchsizlanib ketgan bir paytda Amir Temur ibn Tarag’iy bahodir hokimiyat
tepasiga keldi. Amir Temur hokimiyatni ma’lum vaqt Chig’atoy avlodlaridan
qo’g’irchoq xon Suyurg’atmish (1370-1388) so’ng uning o’g’li Mahmudjon
(1388-1402) lar nomi bilan boshqargan edi.
XV asr oxiriga kelib Amir Temur avlodlari o’rtasidagi o’zaro qarashlar
kuchayib ketgan bir paytda ko’chmanchi o’zbek qabilalari Shayboniyxon (1451-
1510) boshchiligidagi 1500 yili Samarqandni urushsiz, 1507 yilda esa Xurosondagi
Temuriylar avlodlarining markazi bo’lgan Hirotni bosib oldi. Shunday qilib butun
Markaziy Osiyo Shayboniyxon tasarrufiga kirdi.
1507 yili Shayboniyxon pul islohoti olib borib o’zi egallagan katta
shaharlarda o’z nomi bilan kumush tangalarni zarb qila boshladi. Bu tangalarning
vazni dastlab 4,8 gramm bo’lsa, keyinroq borib 4,4 grammni tashkil qildi. Shuning
bilan birga yangi tipagi mis tangalarni ham zarb qilinib, ularning orqa tomonida
qush va turli hayvonlar tasvirlangan.
Shayboniylar avlodidan Abdulmumin (1598) vafot qilgan so’ng
Shayboniylar davlatida bir necha yil o’zaro qirg’inbarot urushlari bolib o’tdi.
Shundan so’ng ya’ni 1601 yilning Shayboniy amirlari Buxoroda yashayotgan kelib
chiqishi ashtarxonli (astraxanli) shayboniylardan bo’lgan Abdullaxon II ning
(1583-1598) singlisiga uylangan Jonibek Sultonni xon qilib ko’tardilar. Shunday
qilib tarixda joniylar yoki kelib chiqishi joyi bilan Ashtarxoniylar deb atalgan
yangi bir sulola paydo bo’ldi.
45

Ashtarxoniylar sulolasi to’la yumaloq bo’lmagan shakldagi kumush
tangalarni zarb qilgan bo’lib, odatda bu pullarning hammasi siyqa, faqat tanganing
markaziy qismidagi yozuvlargina qisman o’qilishi mumkin edi.
1747 yili Abufayzxon o’ldirilgandan so’ng Muhammad Rahim taxtga uning
to’qqiz yoshli o’g’li Abdulmuminni o’tqazdi. Lekin uning davlatni boshqarish
ishlarida hech qanday ta’siri bo’lmadi. Mang’it urug’idan chiqqan Muhammad
Rahim 1753 yili Buxoro davlati arboblari va ruhoniylarning roziligini olib Amir
unvoni bilan Buxoro taxtiga o’tirdi. Shunday qilib, Buxoroda yangi Mang’itlar
sulolasi hukmronlik qila boshladi. Shohmurod hukmronlik qilgan (1785-1800)
yillarda pul islohoti o’tkazilib, to’la qimmatga ega bo’lgan ”Ashraf” yoki ”Tillo”
deb nomlangan oltin tanga, kumush va mis tanga pullarni zarb qildi. Bu an’ana
butun Buxoro amirligi hukmronlik qilgan davrdan boshlab Buxoroda tanga
pullarning zarb qilish to’xtatilgan 1904 -1905 yillargacha davom etdi.
XVIII asrda Farg’ona vodiysida ”Ming” sulolasi vakillari Qo’qon xonligini
barpo etdilar, bu xonlikka Norbo’tabiy (1763-1798) asos soldi.
Norbo’tabiy davrida faqat fulus pullar zarb etilga bo’lsa, Muhammad Alixon
hukmronlik qilgan davrlarda mis pullar bilan birga misning ustiga kumush
qoplangan dirhamlarni zarb qildirdi.
Muhammad Umarxon hukmronligining oxirgi davrlarda pul islohotini
o’tkazib tillo kumush va mis pullarni zarb ettirdi, bu pullar 1876 yilga qadar ya’ni
Qo’qon xonligining Chor Rossiyasi bosib olgunga qadar zarb qilingan edi. XVIII
asrning 60 yillarida Xivada hokimiytat boshiga o’zbeklarning qung’irot urug’idan
Inoq Muhammad Amin o’tirdi. U 1770 turkmanlar va 1782 yili Buxoroliklar
ustidan muvoffaqiyat qozondi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon I (1806-1825)
Xiva xonligini birlashtirish uchun kurashni muvaffaqiyat bilan yakunlab, oliy
kengash tashkil qilindi. Soliq islohoti o’tkazilib bojxona va zarbxona qurdirdi. U
4,5 grammli tillo, 3,20 va 2,00 grammli kumush tanga, 2,50 yoki 3,80 grammli
fulus mis pullarini zarb qildi. Bu tanga pullarining yuz (old) tomoniga Qo’qon va
Buxoro tangalariga o’xshash xonlarning unvoni berilgan bo’lsa, ularning orqa
tomoniga bu tangalar zarb qilingan yil sana shahar va uning sifatlari berilgan.
46

Agar Somoniylar sulolasi davrida yigirmata shaharda zarb xonalar ishlab
turgan bo’lsa, Qoraxoniylar davriga kelib ularning soni 40 taga yetgan. Amir
Temur va temuriylar sulolasi davrida 50, shayboniylar davrida 26 ta zarbxonalar
mavjud. Uch xonlik davrida zarbxonalar asosan poytaxtga: Buxoro, Xiva va
Qo’qon shaharlariga markazlashtirilgan bo’lib Toshkentda tanga pullar kamdan-
kam zarb qilingan.
Padarkush Abdullatif Mirzo o’z inisi Abdulaziz Mirzoni ham qatl ettiradi.
Lekin ko’p o’tmay Abdullatif Mirzo Ulug’bek Mirzoning amirlaridan biri Bobo
Husayn bahodir tomonidan o’ldirdi. Padarkushning jazosi ana shunday bo’ladi,
deb uning boshini Ulug’abek madrasasining peshtoqiga osib qoydilar 22
.
Abdullatif Mirzo otasidan so’ng Samarqand saltanatida 6 oy hukmronlik
qilgan bo’lsa ham u o’z nomidan pul chiqarishga ulgurdi. Bu tangalarga o’z nomi
bilan birga bobosi Shohruh Mirzo nomini ham qo’shib zarb qildirdi:
Abdullatif Mirzoning o’limidan so’ng Samarqandda arkoni davlat
kengashiib, Abdullo Mirzoni Ko’ksaroy qamog’idan olib chiqdilar va saltanat
taxtiga o’tkazdilar. Abdullo Mirzo (1433-1451 yy.) aslida Ulug’bek Mirzoning
ukasi Ibrohim Sultonning (1394-1435 yy.) o’g’li bo’lib, uni Ulug’bek Mirzo
Abdullatif Mirzoga qarshi Amudaryo qirg’og’idan jangga tortgan edi. Ana
shunday janglarning, birida Abdullo Mirzo asirga olinib Ko’ksaroyga qamalgan
edi.
Ammo Abdullo Mirzoning Samarqand taxtiga o’tirishiga qarshi bo’lgan, taxt
da’vogarlaridan Mironshoh Mirzo avlodiga mansub bo’lgan Sulton Abusaid Mirzo
unga qarshi isyon ko’tardi, lekin mag’lub bo’lgach, Sirdaryoning shimolidagi
ko’chmanchi o’zbeklar xoni Abdullayrxonga elchi yuborib yordam so’radi.
Abdullayrxon fursatdan foydalanib, Turonning eng boy shaharlaridan biri
bo’lgan Samarqandni bosib olish niyarida o’z qo’shinini Sulton Abusaid Mirzo
qo’shini bilan birlashtirib, avval Toshkent va Xo’jandni egalladi, Mirzacho’l orqali
yurib, Bulg’urda Abdullo Mirzo qo’shiniga ro’para keldi. 1451 yil iyun oyida
Bulung’ur dashtining janubidagi Sheroz qishlog’i yaqiniga qonli jang bo’ldi.
22
I. To’xtiyev. Amir Temur va temuriylarning moliya-pul siyosati.,T.2006.B.69-71.
47

Natijada Abulxayrxon qo’shini Abdullo Mirzoning qo’shini ustidan g’alaba
qozondi. Abdullo Mirzo mardona kurashib, jang maydonidan orqaga qaytayotgan
o’q tegib 19 yoshida halok bo’ldi.
Sulton Abusaid Mirzo esa hech qanday qarshilikka uchramay Samarqandga
kirib taxtga o’tirdi.
Abdullo Mirzo Samarqand taxtida bor-yo’g’i bir yil hukmronlik qildi va shu
vaqt ichida o’z nomidan tanga pullarni zarb qilib ulgurdi.
1451 yili Sulton Abusaid Mirzo ko’chmanchi o’zbeklar xoni Abulxayrxon
yordamida Samarqandni zabt qilgandan so’ng, unga o’z minnatdorchiligini
bildirib, Ulug’bek Mirzoning kenja qizi Robiya Sultonbegimni boshqa
qimmatbaho hadyalar qatorida Abulxayrxonga peshkash qiladi. Abulxayrxon
Robiya Sultonbegimni o’z nikohiga kiritib, Turkisronga olib ketadi.
Robiya Sulton begim Abulxayrxondan ikki o’g’il ko’rdi, kattasiga
Ko’chkinchixon, ikkinchisiga esa Suyunxon deb nom beradilar.
Mazkur xonzodalar o’sib – ulg’ayib, Shayboniyxon O’rta Osiyoni bosib
olgandan so’ng Movoraunnahr siyosiy tarixida ma’lum rol oynadilar.
Abusayid Mirzo Movoraunnahr taxtini egallagandan so’ng u Xurosonda
ham hokimiyatini tiklash uchun Abulqosim Boburga qarshu kurashdi va bu
joylarni Abulqosim Bobur vafotidan so’ng ya’ni 1457 yili egallab, Temuriylar
davlatini bir muncha tiklashga muvoffaq bo’ldi. Lekin bu davrga kelib Iroq,
g’arbiy Eron va Ozorbayjondagi Temuriylarga qarashli bir qator joylar qo’ldan
ketib qolgan edi.
1453 yilda Qora Yusufning o’g’li Jahonshoh G’arbiy Eronni bosib olgan
bo’lib, 1467 yili Jahonshoh vafot etgandan so’ng bu joylarda Abusaid o’z
hukmronligini tiklash uchun turkmanlarga qarshi urush olib bordi va ana shu
urushda 1469 yili halok bo’ldi.
Abusaid 1451-1457 yillarda Turon, 1457-1469 yillarda esa Turon va
Xurosonning bosh hokimi bo’lib Xurosonda turdi, uning katta o’g’li Sulton Ahmad
1469-1494 yillari Samarqandda hokim bo’ldi. U 1494 yil uyul oyida vafot
48

etgandan keyin Samarqandda hokimiyatni uning inisi Sulton Mahmud egalladi (u
ilgari Hisor va Badaxshon hokimi edi).
XV asrning oxiri va XVI asr boshlaridagi temuriylarning Xurosondagi eng
tanilgan va atoqli hukmronlaridan biri Husayn Boyqarodir. Husayn ibn Mansur ibn
Boyqaro ibn Umarshayx ibn Temur 1438 yilda Hirotda tug’ilgan.
Husayn Boyqaroning otasi Mansur Mirzo temuriylardan bo’lishiga qaramay
faqir odam kabi hayot kechirgan, taxminan 1445-1446 yilda vafot etgan. Husayn
Boyqaro o’n to’rt yoshida onasi Feruza begim bilan maslahatlashib, Abulqosim
Bobur (Boysunqur o’g’li) xizmatiga kirgan.
1454 yili Abulqosim Bobur bilan Samarqand hukmdori Sulton Abusaid
Mirzoga qarshi muvaffaqiyatsiz yurshlarda qatnashgan. Abulqosim Bobur Hirotga
qaytishga majbur bo’ldi. Ammo Husayn Samarqandda qoldi. Uzoq o’tmay
Samarqanddagi Abusaid saroyidagi Umarshayx Mirzo avlodiga mansub bo’lgan
Sulton Vays Mirzo isyon uyushtirib Abusaid Mirzoga qarshi chiqdi. Shundan
so’ng Abusaid Mirzo Samarqanddagi Umarshayx Mirzo avlodiga mansub bo’lgan
13 nafar shahzodani, shu jumladan Husayn Boyqaroni ham hibsga oldi.
Bu voqeadan tashvishga tushgan Husaynning onasi Feruza begim Sulton
Abusaid Mirzo saroyiga borib Sultondan iltifot so’rab, Husaynni hibsdan ozod
qildi va o’zi bilan birga Hirotga qaytarib keldi va yana Abulqosim Bobur saroyida
xuzmatda bo’ldi.
Lekin 1457 yili Abulqosim Bobur vafot etgandan so’ng Abusaid Mirzo
Hirotni egallash bilan Xuroson va Turondagi temuriylar sulolasi hukmronligini
yana ma’lum vaqt tiklagan bo’ldi.
Mansab, hokimiyat va shon-shuhrat orzusida yurgan Husayn Boyqaro
Hirotni tark etib, Marv, Jom va Moxon viloyatlarining hukmdori Sanjar Mirzo
huzuriga bordi. Sanjar Mirzo Abulqosim Boburning vafotidan so’ng bu
viloyatlarni o’zi mustaqil boshqarmoqda edi.
Kuch- quvvatga to’lgan 19 yoshli Sulton Husayn Boyqaroni Sanjar Mirzo
juda samimiy va iliq kutib oldi va unga o’zining 15 yoshli qizi Beka Sulton
begimni nikohlab qo’ydi. Sanjar Mirzo uning ishonchi va e’tiborini qozongan
49

kuyovi Husayn Boyqaroni Marvga hokim qilib tayinlab, o’zi Mashhadni egallash
uchun yo’lga otlandi.
Husayn Boyqaro 1458 yilning bahor faslida o’zining suvoriylari bilan Tajan
tomon yuradi. Jurjon, Niso va Asteobod shaharlarini egallab, Abusaid Mirzoning
eng kuchli raqibiga aylandi.
1460 yili Abusaid Mirzo Husayn Boyqaroga qarshi juda kuchli qo’shin
tortadi. Vaziyatni tog’ri baholagan Husayn Boyqaro Astrobodni tashlab chiqib,
Amudaryodan kechib o’tadi va Xorazm sari yo’l oladi. U ko’p umrini Xorazm
bilan Buxoro o’rtasida kezib yurib o’tkazdi va kutilmaganda 1469 yili Abusaid
Mirzo Iroqda oqquyunli turkmanlarning hokimi Uzun Hasan bilan Mug’on
cho’lida bo’lgan jangda halok bo’ldi. Bu xabarni eshitgan Husayn Boyqaro Hirot
sari yo’lga otlanib, Abusaid Mirzoning o’g’illari Sulton Ahmad Mirzo va Sulton
Mahmud Mirzolarga qarshi yurish boshladi. Husayn Boyqaroga qarshi tura
olmaslikka ko’zlari yetgan Sulton Ahmad va Mahmud Mirzolar Hirotni tashlab
chiqadilar va Samarqand sari yo’l oladilar.
Shunday qilib Xuroson va uning markazi Hirot uchun olib borilgan uzoq
yillik kurashlardan so’ng Sulton Husayn Boyqaro g’alaba qilib, bu hududda 38 yil
hukmronlik qildi.
Husayn Boyqaro Hirotda hokimiyat tepasiga kelgan yili uning maktabdosh
do’sti, bo’lajak buyuk shoir Mir Alisher Navoiy ham uning xizmatiga
Samarqanddan Hirotga kelgan edi. Sulton Husayn Boyqaro uning yordamida
davlatni turli ichki nizolardan tinchitibgina qolmay, balki uning ijtimoiy-iqtisodiy,
madaniy ahvolini birmuncha yaxshiladi. Uning davrida Xurosonda fan-madaniyat
va adabiyot rivoj topib, fuqarolar osoyishta va farovon kun kechirganlar.
Husayn Boyqaro 1469 yili 24 martda Hirot shahrini egallagandan so’ng,
uning nomiga Jome masjidida xutba o’qildi va o’z nomidan tangalar zarb qildira
boshladi.
Sulton Husayn Boyqaro zamonida 875/ 1479-912/ 1506 Xurosonning
Astrobod, Mashhad, Marv, Sabzavor, Semnon singari katta shaharlarida oltin,
kumush va mis tangalar zarb qilinib, savdo muomalasida keng yuritildi.
50

Sulton Husayn Boyqaro 68 yil yashab umrining oxirgi yillarida kasalga
mubtalo bo’lib qo’ldi. Uning on to’rt nafar o’g’li bo’lib eng kattasi baddiuzzamon
edi. O’g’illaridan yettitasi otasi hayot vaqtida vafot etgan edilar, qolganlaridan ikki
nafari Baddiuzzamon va Muzaffar o’zaro taxt uchun kurash boshladilar. 1506 yili
Sulton Husayn Boyqaroning vafot etganini va uning o’g’illari o’rtasidagi o’zaro
ittifoqsizlikni ko’rgan Shayboniyxon otning jilobini Hirot tomon burdi.
Ana shunday jiddiy bir paytda Abusaid Mirzoning nabirasi (Umarshayx
Mirzoning o’g’li) Zahiriddin Muhammad Bobur Hirotga boprib Sulton Husayn
Boyqaro o’g’illarini ittifoqlashtirib Shayboniyxonga qarshi kurashga chaqirdi.
Garchi Bobur Mirzoni Sulton Husayn Husayn o’g’illaridan Badiuzzamon va
Muzaffarlar juda iliq kutib olgan bo’lsalar ham, lekin ular birlashib ketolmagan
edilar.
Shunday bir pallada Shayboniyxonning juda ko’p askarlar bilan Balxni
egallagani haqidagi xabar Hirotga etib keladi. Zahiriddin Muhammad Bobur
Sulton Husayn Boyqaro o’g’illari bilan bir umumiy ittifoqqa kela olmaganligi
uchun orqaga qaytib otni Qobul tomon qamchilaydi. So’ngra Hindiston tomon
yuzlangan Bobur Mirzo 1526 yili Shimoliy Hindistonda temuriylar hukmronligini
o’rnatishga muvaffaq bo’ldi. Boburiylar sulolasi bu ko’hna zaminda rasman 1858
yilga qadar hukmronlik qildilar.
1507 yili Baddiuzzamon bilan Muzaffarlar Shayboniyxonga qarshi
kurashgan bo’lsalar ham, lekin ular yengilib, har tomonga qarab qochib o’z
jonlarini saqlab qolishga harakat qiladilar. Ular Gurgan tarafga qochib ketadilar,
Muzaffar Mirzo ikki yildan so’ng kasalga chalinib o’ladi. Baddiuzzamon esa 1517
yili Istambulda dunyodan o’tadi.
913/1507 yili Shayboniyxon hech qanday qarshilikka uchramay Hirot taxtini
qo’lga kiritadi va o’sha yilning o’zidayoq Hirotdagi katta Jome masjidida o’z
nomiga xutba o’qittirib, tangalar zarb qildiradi. Ana shu xutba Amir Temur va
temuriylar avlodining Xurosondagi hukmronligi tugaganligini bildirardi.
Biroq Amir Temur va temuriylar yuritgan yagona moliya-pul siyosati tarix
qa’rida beiz qolib ketmadi.
51

Amir Temur davlatning mustaqil moliya siyosatini takomillashtirish uchun
o’z davlat tarkibiga kirgan barcha mamlakatlar moliyasini bir tizimga birlashtirdi
va ularning ma’muriy boshqarish talablari asosda idora qilish usullarini joriy etdi.
Agar Ovro’poda birinchi byudjet tuzilishi Angliya va Fransiyada XVII asrda
amalga oshirilgan bo’lsa, Amir Temur davlatida undan 3 asr avval mamlakatni
idora qilishda byudjetni dastlabki ishlab chiqilib, joriy qilingan edi.
Amir Temurning pul-moliya siyosati davlat ishlab chiqarish kuchlarining
taraqqiyotiga, ichki bozor hamda tshqi dunyo bilan asosiy omillardan biri bo’lgan
edi.
Amir Temurning bu borada qo’llagan chora-tadbirlarining eng muhim
shubhasiz, bu-barcha hududlarga o’z nomiga ”xutba” o’qitib, zarb qilgan yagona
pul namunalaridir. Shuning bilan birga bu butun imperiya siyosiy, iqtisodiy
jihatdan bir butun yaxlit davlat ekanligini ko’rsatuvchi o’ziga xos ramziy belgi
ham edi.
Xulosa qilib aytganda, Amir Temur davrida zarb qilingan barcha tanga
pullar eng asosiy to’lov vositasi sifatida davlatning ichki va tashqi savdo
aloqalarida qo’llanadigan pul birligi (valyuta) bo’lganligi uchun ham bu pullar xalq
orasida Amir Temur davlatining siyosiy va iqtisodiy qudratini oshirishga va
mustahkamlashga xizmat qilgan. Amir Temur va temuriylarning moliya-pul
siyosati keyingi sulolalarga ham dastirulamal bo’lgan. Bu ulug’ bobomizning boy
tajribasi bugungi avlodlarga ham o’ziga xos tajriba bo’lib xizmat qilmoqda.
Milliy valyuta, Bayroq, Tug’ro, Madhiya, Konstitutsiya kabi davlat va qalq
ramzlari O’zbekiston mustaqilligining ham muqaddas ramzlaridir.
O’zbekistonning istiqlolini mustahkamlash, uni barqaror iqtisodiy yo’lga solish
uchun albatta milliy valyutamizni chiqarish kerak edi.
”O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122-moddasiga,
”O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqillgining asoslari to’g’risida”gi
qonunning 11-moddasiga va O’zbekiston Respublikasi muvofiq, bozor
munosabatlari shakllanayotgan sharoitda xalq turmushini davlat yo’li bilan ijtimoiy
kafolatlantirish uchun, Prezidentimizning farmoni bilan, O’zbekiston Respublikasi
52

1993 yil 15 noyabrdan boshlab o’zining oraliq valyutasi-so’m kuponga o’tdi va 1,
3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500, 1000, 5000 va 10.000 so’m qimmatidagi so’m-
kuponlar muomalag kiritildi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993 yil 3 sentabrdagi 952-XII
son qaroriga muvofiq 1994 yilning 1 iyulidan boshlab O’zbekiston
Respublikasining milliy valyutasi muomalaga kiritildi. Yangi, 1, 3, 5, 10, 20, 50
tiyinlik metall tanga pullar va 1, 3, 10, 25, 50, 100 qimmatidagi ”so’m”pul
chiqarila boshladi.
Aynan istiqlol yillarida mamlakatiiz makroiqtisodiy barqarorlikka erishdi,
isglab-chiqarishing o’sishi bilan milliy valyuta-so’mning qadri kuchayib bordi,
joriy opera ц iyalar hisobi bo’yicha uning almashuvi qobiliyatiga erishildi.
Hozirgi davr rivojlanish jarayonining ildizlari asrlar qa’riga borib taqaladi.
O’z davrida, Amir Temur tomonidan asos solingan va umumiy qonunlarga rioya
etishga asoslangan davlatchilik, siyosat, iqtisod va moliyani boshqarishning o’ziga
xos tamoyillari, usullari va an’analari bugungi kunda ham o’z ahamiyatini
yo’qotgani yo’q.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillik yo’llari davomida o’zining milliy
valyutasi-so’mini va bir qator yubiley, esdalik tangalarni chiqardi. Ular o’zida
milliy qayta uyg’onish jarayonlarini va mustaqil O’zbekistonning eng ilk pul
tarixining shakllanishini aks ettiradi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy banki O’zbekiston
Respublikasi mustaqilligining uch yilligi munosabati bilan 1994 yil 1 sentabrdan
har birining qiymati 10 so’mlik ikkita yubiley tangasini muomalaga chiqardi.
1. Oq rangdagi, qiymati 10 so’mlik 999,9 probali kumushdan tayyorlangan,
vazni bir un ция -31 б 301 grammdan iborat.
2. Sariq rangdagi yubiley tangasi mis-nikel qotishmasidan tayyorlangan,
vazni 28,28 grammdan iborat bo’lib, u 10 milli gramm og’irlikdagi 999,9 probali
oltin bilan qoplangan.
Har ikki yubiley tangasining diametri 38,6 millimetrli doira shaklida bo’lib,
yuz va orqa tomonidagi aylanasida bo’rtiq hoshiya bor.
53

Bu yubiley tangalarining yuz tomonida Amir Temurning Toshkent shahrida
o’rnatilgan haykali tasvirlangan, tanganing yuqori qismida ”TOSHKENT” yozuvi
bo’lib, bu so’z ikki tomondan nuqta bilan ajratilgan. Qo’yi qismida haykal aylanasi
bo’ylab ”AMIR TEMUR HAYKALI” va ”10 SO’M” yozuvlari bor.
Yubiley tangalarining orqa tomoni markaziy qismiga O’zbekiston
Respublikasi Davlat Gerbining tasviri berilgan, uning aylanasi bo’ylab:
”O’ZBEKISTON MUSTAQILLIGINING 3 YILLIGI” va ”1994” yozuvi hamda
naqsh solingan.
Yubiley tangalarning aylanasidagi bo’rtgan qismlari taram-taram chiziqlidir.
Bu tangalar cheklangan miqdorda zarb qilingan bo’lib, numizmatik qiymatga
egadir.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy banki Muhammad
Tarag’ay Ulug’bek tavalludining 600 yilligi munosabati bilan 1994 yil 10
oktabrdan qiymati bir so’mlik yubiley yodgorlik tangasini muomalaga chiqardi.
3. Sariq rangdagi yubiley yodgorlik tangasi mis qotishmasidan tayyorlangan,
vazni 16 grammdan iborat bo’lib, u 0,5 MKR qalinlikdagi 999,9 probali oltin bilan
qoplangan.
Yubiley yodgorlik tangasining diametri 31 millimetrli doira shaklida bo’lib,
yuz va orqa tomoni aylanasida bo’rtiq hoshiya bor. Tanganing yuz tomonida
Ulug’bek Mirzoning qabariq barel’efi tasvirlangan, yuqori qismida aylana shaklida
”MUHAMMAD TARAG’AY ULUG’BEK” yozuvi bo’lib, ikki tomonidan nuqta
bilan ajratilgan. Qo’yi qismida ”1394-1449” raqami bor. Ilm-fan ramzi sifatida
astrologik asbob-uskuna astrolobiya tasviri tushirilgan.
Yubiley yodgorlik tangasining orqa tomoni markaziy qismiga esa
O’zbekiston Respublikasining Davlat gerbi berilgan va uning aylanasida
”O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI” ”1 SO’M-1994” yozuvi tushirilgan.
Tanganing butun aylanasi bo’ylab naqsh solingan.
Yubiley tangasining bo’rtgan qismlari taram-taram chiziqlidir. Bu yubiley
yodgorlik tangasi cheklangan miqdorda zarb etilgan bo’lib, numizmatik qiymatga
egadir.
54

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 1996 yil 1 sentabrdan boshlab
Amir Temur tavalludining 660 yilligi sharafiga 100 so’mlik ikki xil yubiley
tangasini chiqardi.
4. Oq rangli yubiley tangasi 999, 9 probali kumushdan tayyorlangan bo’lib,
uning diametri 38 mm., vazni 31,1 grammga teng.
5. Sariq rangli yubiley tangasi 999,9 probali kumushdan tayyorlangan bo’lib,
uning diametri 38 mm, vazni 31,1 gramm. Bu tanga og’irligi 0,011 grammga teng
0,25 MKR qalinlikdagi oltin bilan qoplangan.
Har ikki tanga yuz tomonining markaziy qismida ot mingan Amir Temur
haykali tasvirlangan. Tanganing qo’yi qismida uning qiymatini ko’rsatuvchi ”100”
raqami bor bo’lib, uning ostida ”SO’M” yozuvi bitilgan. Tasvirning so’l tomonida
1336 va o’ng tomonida esa 1405 raqamlari berilgan. Tanganing aylanasiga ”AMIR
TEMUR -660 YIL”-deb yozilgan.
Tanganing orqa tomonida O’zbekiston Respublikasi Gerbi tasvirlangan va
uning aylanasi bo’ylab ”O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 1996” yozuvi bitilgan
va bu tasvir, yozuvlar qabariq holda berilgan.
Bu tangalar cheklangan miqdorda chiqarilgan bo’lib, numizmatik qiymatga
egadir.
6. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 1997 yili Sohibqiron Amir
Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan oltin yubiley tangasini zarb qildi.
Mazkur tanga sof oltindan tayyorlangan bo’lib 999,9 probaga ega, uning diametri
38 mm., og’irligi 31,1 grammni tashkil etadi.
Tanga old tomonining markazida ot mingan Amir Temur haykali aks
ettirilgan, uning tagida tanga qiymatini anglatuvchi ”100 SO’M” yozuvi mavjud.
Haykalning chap tarafida 1336 va o’ngida 1405 raqamlari joylashgan. Tanganing
yuqori qismida yoy shaklida ”AMIR TEMUR-660 YIL” deb yozilgan. Tanganing
orqa tomonida O’zbekiston Respublikasining Gerbi aks ettirilgan va uning yuqori
qismiga yoy shaklida ”O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI” deb yozilgan bo’lib,
pastki qismida esa AU 999,9, 1997, 31,1 GR yozuvlari berilgan. Tanga cheklangan
miqdorda zarb qilingan bo’lib, numizmatik qiymatga egadir.
55

O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining o’n yilligi munosabati bilan 2001
yilning 1 sentabridan qiymati 100 so’m bo’lgan diametri 38 mm., og’irligi 31,1 gr.,
999,9 probali kumushdan tayyorlangan tangalar seriyasi muomalaga chiqarildi.
Ularda tarixiy yodgorliklar, mustaqillik davrida bunyod etilgan me’morchilik
obidalari va sportning rivojlanishi aks ettirilgan. Tangalarning old qomonida Amir
Temur, Alisher Navoiy haykallari, Toshkent Kuranti, Registon me’moriy
yodgorligi, Oq Saroy va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi binolari,
Temuriylar muzeyi, Mustaqillik maydoniga o’rnatilgan monument, sportning
tennis, milliy kurash, futbol turlari va Olimpiada Shuhrati muzeyi tasvirlangan.
Pastki qismida ”100” raqami mavjud. Barcha tasvirlar atrofida
”O’BEKISTON MUSTAQILLIGINING 10 YILLIGI” degan matn bor.
Tangalarning orqa tomonida O’zbekiston Respublikasi Gerbi tasvirlangan bo’lib,
tanga chiqarilgan yil-”2001” raqami aks ettirilgan. Shuningdek, tanga chiqarilgan
yilning chap tarafida ”Ag 999,9 ” va o’ng tomonida metalning sof og’irligini
bildiruvchi ”31,1 gr” ko’rsatilgan.
Gerb atrofida ”O’ZBEKISTON MARKAZIY BANKI” deb yozilgan.
O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining o’z yilligi munosabati bilan muomalaga
chiqarilgan yubiley tangalari cheklangan miqdorda tayyorlangan bo’lib, bu
tangalar ham numizmatik qiymatga egadir.
Respublikamiz mustaqilligini mustahkamlashda, iqtisodiy islohotlarni
amalga oshirishda milliy valyutaning joriy etilishi juda katta ahamiyatga ega
bo’ldi. Butun bank tizimining barqaror ishlashi, mustaqil va qat’iy pul-kredit
siyosatini yuritish uchun ”O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”
va ”Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi” qonunlar qabul qilindi. Ularda xalqaro
tajriba ham, O’zbekiston iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlari ham
mujassamlashgan bo’lib, bu hujjatlar so’mni mustahkamlashga yordam berdi.
Makroiqtisodiy barqarorlashtirish yo’lining izchillik bilan amalga oshirilishi
pulning qadrsizlanishini kamaytirish, ishlab chiqarish hajmini oshirish va iqtisodiy
yuksalishning boshlanishi tamoyillarini ta’minladi.
56

Milliy pul tizimi qiyin iqtisodiy sharoitlarni o’z boshidan kechirdi. Hozir esa
milliy pul tizimi amal qilishi uchun zarur bo’lgan yangi infratuzilma-respublika
Valyuta birjasi tashkil etilgan. Pul bosib chiqarish fabrikasi qurilgan, qog’oz
fabrikasi va tanga zarb etadigan korxona barpo etilgan. Shuni aytib o’tish
muhimki, O’zbekiston MDH mamlakatlari arasida o’z ehtiyojiga yarasha valyuta
va qimmatli qog’ozlar chiqara oladigan kamdan-kam mamlakatlardan biridir.
Respublika banklararo elektron to’lovlar tizimining barpo etilishi pul
muomalasini mustahkamlashga jiddiy ta’sir o’tkazdi va to’lovlarning o’tish
muddatini bir necha haftadan bir necha daqiqagacha qisqartirish imkonini berdi.
Milliy valyutani yanada mustahkamlash moliya-bank tizimidagi tashkiliy
islohotlarni chuqurlashtirish bilan bog’liq. Bu islohot nayijasida yirik va o’rta
tijorat banklari bilan bir qatorda xususiy banklar, boshqa kredit tashkilotlari ham
ishlay boshladi.
Milliy valyutani barqarorlashtirish, mustahkamlashda qimmatli qog’ozlar
bozorining ahamiyati kattadir. Tez orada xorijiy sarmoyadorlar O’zbekiston
qimmatli qog’ozlarini-qisqa muddatli davlat obliga цияларни , республика
korxonalarining katimizda qimmatli qog’ozlar fond bozorini rivojlantirishdagi
muhim bosqichdir.
Milliy valyutani mustahkamlashda elektron plastik kartochkalardan
foydalanib, naqdsiz hisob-kitob qilishning milliy tizimini rivojlantirish ham katta
ahamiyatga ega bo’lib, bu tizim butun respublikada amalga oshirildi.
Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi
sessiyasida so’zlagan nutqida (2000 yil 22 yanvar), O’zbekistondagi iqtisodiy
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va bank tizimini rivojlantirish haqida alohida
to’xtalib, shunday degan edi: ”Iqtisodiyotni erkinlashtirishdagi bosh vazifa- eng
avvalo, davlatning nazoratchilik va boshqaruvchilik vazifalarini –funksiyalarini
qisqartirish, uning korxonalar xo’jalik faoliyatiga, birinchi galda, xususiy biznes
faoliyatiga aralashuvini cheklashdan iborat.
Ayniqsa, xususiy biznesga ko’proq erkinlik berish lozim, Umumuan,
iqtisodiy faoliyatining bozorga xos mexanizmlariga ko’proq erkinlik berish zarur.
57

Buning uchun tegisgli huquqiy zamin, tashkiliy va iqtisodiy shart-sharoit va
kafolatlarni yaratishimiz kerak.”
Bunday qadamlar mamlakatimizning valyuta tushumlarini keskin
ko’paytirish manbai bo’lgan eksport salohiyatini oshirish, raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarish, chetga tayyor mahsulot sotish hajmini o’stirish,
valyuta bozorini yanada erkinlashtirish va milliy valyutamizning xalqaro joriy
opera ц iyalar bo’yicha erkin ayirboshlashini ta’minlash uchun mustahkamlash asos
bo’lib qoladi.
Ana shu sharoitlar pishib yetilgandan so’ng, 2003 yil 15 oktabrdan boshlab
O’zbekistonda milliy valyutamizning joriy operasiyalar bo’yicha erkin almashuvi.

58

XULOSA.
Amir Temurning pul-moliya siyosatida qо‘llangan chora-tadbirlardan eng
muhimi, albatta, Sohibqiron tomonidan barcha hududlarda о‘z nomiga “xutba”
о‘qitib, yagona pul muomalasini yо‘lga qо‘yganidir. Shuning bilan birga, bu butun
saltanatning siyosiy, iqtisodiy jihatdan bir butun yaxlit davlat ekanligini
kо‘rsatuvchi ramzi hisoblangan.
Amir Temur davrida zarb qilingan barcha tanga pullar eng asosiy tо‘lov
vositasi sifatida davlatning ichki va tashqi savdo aloqalarida qо‘llanadigan yagona
pul birligi (valyuta) bо‘lganligi uchun ham bu pullar Amir Temur davlatining
xalqaro siyosiy va iqtisodiy qudratini oshirishga va mustahkamlashga xizmat
qilgan.
Yuqorida keltirilgan dalillar Amir Temur davrida О‘rta Osiyo shaharlari
iqtisodiy va madaniy jixatdan yuksalib, jahonga mashhur bо‘lganini kо‘rsatadi.
Amir Temur “Tuzuklar”ida yozganidek: “saltanat ishlarini tо‘qqiz ulushi
mashvarat, tadbir va kengash, qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo keltirildi”.
Xullas Amir Temur Markaziy Osiyo, Xuroson va Iroq, Eron yerlarini о‘z
saltanatiga qо‘shib olishda ot surib, qilich kо‘targan bо‘lsa ham, lekin uni
boshqarish, iqtisodi, fan madaniyatini yuksaltirishda turli kengash va chora-
tadbirlar qо‘llagan, buyuk strategik va taktika sohibi, diplomat, islohotchi, olijanob
inson, shuningdek tizimli pul-moliya siyosatini olib borgan bemisl davlat arbobi
bо‘lganligi tarix sahnalarida abadiy muhrlanib qolgan. Amir Temur jahondagi 27
mamlakatni bosqichma-bosqich o’z davlati tarkibiga kiritib, yagona davlat sifatida
birlashtirdi va ularning iqtisodiyoti va moliya tizimini takomillashtirdi. Davlatning
boshida bosh hukmdor-Amir Temur turgan bo’lsa, undan keyingi ikkinchi bo’lib
moliya devoni turar edi.
Moliya devonining asosiy vazifalari-davlat soliq ishlarini yuritish, qishloq
xo’jalik ishlarini boshqarish, davlat xazinasiga turli daromad tushumlarini keltirish,
tangalar zarb qilish va soliqlar bilan bog’liq qonunbuzarlik hamda boshqa iqtisodiy
muammolar bilan shug’ullanar edi.
59

Har bir shahar, viloyat va o’lka shu shahar va yoki viloyat hokimi-dorug’asi
tomonidan boshqarilgan, ular ma’muriy, huquqiy, mahkama ishlaridan tashqari,
zarur topilganda askar va soliqlarni yig’ishga ham yuborilar edi. Dorug’alarni
tayinlash va vazifasidan olish ishlarini molya devoni hal qilar edi.
Davlat xazinasi Samarqanddagi Ko’ksaroy va Hirotdagi Ixtiyoriddin
qal’asida, shuningdek, davlatning yillik umumiy daromadi va uning kirim-
chiqimlari haqida aniq bir ma’lumotlarga ega emasmiz, lekin davlat daromadlari
bilan uning chiqimlari har yili belgilangan bo’lib, bular davlat tomonidan qat’iy
nazorat ostida bo’lganligi bizga turli manbalardan ma’lumdir.
Amir Temur bu o’lkalarni iqtisodiy tomondan idora qilish usullari haqida
o’ylar ekan, ularning har birida yiliga qancha yalpi daromad vujudga kelishi, u
qanday usullar bilan taqsimlanishi, davlat ixtiyoriga to’lanadigan to’lovlar va
boshqa masalalar to’g’risida fikr yurgizar, ularni shariat qonunlarida ko’rsatilgan
tavsiyalar, avval o’tgan podsholar tajribasi bilan solishtirar va ma’lum xulosalarga
kelar edi.
Birinchidan . Amir Temurni hokimiyat tepasiga kelishi va olib borgan moliya-
pul siyosati ni yoritib berildi.
Ikkinchidan. Amir Temurni zarb qildirgan tangalar tarixini ochib berildi.
Uchunchidan .XV asrning 50 yillarigacha bo’lgan davrda Temuriylar tomonidan
zarb ettirilgan tangalar ko’rsatib berildi.
To’rtinchidan. Ulug’bek Mirzodan keyingi davrlarda Temuriy larni Turon va
Xurosonda zarb ettirgan tangalarni tahlil qilindi.

60

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. Toshkent, “Ozbekiston”, 2018.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida.
Toshkent-“Adolat”, 2017.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. “O’zbekiston”, 2017.
4. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo`limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko`taramiz. T ., “O’zbekiston” , 2017.
5. Zahriddin Muhammad Bobur. Boburnoma.T.,1989.
6. Ibn Arabshoh.Amir Temur tarixi.T.,1992.
7.Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma.T.,1996
8.Ryui Gonsales de Klavixo . Samarqanddagi Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi (1403-1406 yillar) .T.,2010.
9. Temur tuziklari.T.,2005.
1 0 . Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma.T.,1997.
1 1 . Ivanin M. Ikki buyuk sarkarda.T.,1994.
12.Mirzo Uiug’bek.To’rt ulus tarixi.T.,1994.
13.Muhammad Ali. Ulug’ saltanat.T.,2003.
14. Muhammad Ali.Sarbadorlar.T.,1992.
15.Lyus’en Karen. Amir Temur saltanati.T.,1999.
16. Ahmedov.B.A. Sohibqiron Temur.T.,1996.
17.Fayziyev.T. Mirzo Uiug’bek avlodlari.T.,1994.
1 8 . Fayziyev.T. Temuriylar shajarasi.T.,1995.
19.To’xtiyev. I.Amir Temur va temuriylarning moliya-pul siyosati.,T.2006.
61

Amir Temur davlatida moliya-pul siyosati

Sotib olish