Amir Temur davlatining tashkil topishi va harbiy yurishlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	52500UZS
Hajmi	50.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

Amir Temur davlatining tashkil topishi va harbiy yurishlari

Sotib olish

Mundarija:
KIRISH…………… .... …………………………………………………………...3
I.BOB. AMIR TEMUR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI
1.1. Amir Temur davlat boshqaruvida xalqaro munosabatlari ......... 1 1
1.2.Temur davlati va uning hukmdorlik davri jahon siyosiy doiralarida yuz bergan
voqealarga ta'sir ko’rsatishi………… ... ……..1 6
II.BOB. AMIR TEMURNING HARBIY YURISHLARI
2.1. Amir Temurning harbiy salohiyati……………… . ………… ........ …. 21
2.2.Amir Temurning qo’shin tuzilishi…………………… ................... …2 7
XULOSA………………………………………………………… . ……………... 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………… ..... …. 44

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Markaziy Osiyo
mintaqasining o'ziga xos o'tmishi, uning hududida ko'plab davlat birlashmalarining,
xususan, buyuk Amir Temur saltanatining tashkil topishi va taraqqiy etganligi, bu
yerda sodir bo'lgan jarayonlarning jahon tarixidagi ahamiyati turli mamlakat
tarixchilarining katta qiziqishiga sabab bo'lmoqda. Bugungi kunda tarixiy meros,
tarixiy xotiraning qayta tiklanishi nafaqat O'zekiston Respublikasi rahbariyati va
tarixchilarining, shu bilan birga keng jamoatchilikning diqqat e'tiborida bo'lib
kelmoqda. Bu esa, O'zbekiston Prezidenti 1.A. Karimov tomonidan bir necha marta
ta'kidlangan va O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari
bilan belgilanishi tarix fani oldiga katta mas'uliyatni yuklaydi.
Mustaqillik yillarida O'zbekiston olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida
milliy tariximizning ilgari noma'lum bo'lgan sahifalari ochildi, tarixiy o'tmishimizning
ko'p jihatlari kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida zamonaviy yondashuvni
talab qiladigan dolzarb muammolar mavjud bo'lib, ular qatoriga, davlatchiligimiz
tarixida chuqur iz qoldirgan tarixiy shaxslarning hayoti va faoliyatini tadqiq etish
muhim ahamiyatga egadir. Shunday shaxslardan biri Sohibqiron Amir Temur bo'lib,
tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo'lgan bu mumtoz siymo
buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o'zidan ham amaliy, ham nazariy
meros qoldirdi, ilmu fan, madaniyat bunyodkorlik, din va ma'naviyat rivojiga keng
yo'l ochdi".
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq O'zbekiston Respublikasi Prezidenti L.A.
Karimov Amir Temur nomini tiklash va abadiylashtirish masalalariga katta e'tibor
qaratdi. Bu yillar uning shaxsi va tarixini qayta tiklash yillari bo'ldi. Amir Temur
tavalludining 660 yilligini nishonlash va 1996-yilni "Amir Temur yili" deb e'lon qilish
to'g'risida, "Temuriylar tarixi davlat muzeyini tashkil etish to'g'risida", "Amir Temur
ordenini ta'sis etish to'g'risida" kabi qator farmon va qarorlar, hamda ularning ijrosi
muhim 2tarixiy voqea bo'lib, ushbu mavzuni davlat miqyosida ko'tarilishi uning
3

yanada dolzarbligini ko'rsatadi. Dunyo ilmiy jamoatchiligining Amir Temur shaxsiga
bo'lgan e'tiborini hisobga olib, YUNESKO tomonidan Parijda "Temuriylar davrida
ilm-fan, madaniyat va maorifning gullab yashnashi" haftaligi o'tkazildi. Bu tadbirlar
samarasi o'laroq, Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid yangi tadqiqotlar, manbalar
ilmiy muomilaga kiritildi. Prezident LA. Karimov ta'kidlaganidek: "bizning
tariximizda Amir Temurday ulug' siymo bor ekan, uning qoldirgan merosi, pandu-
o'gitlari bugungi hayotimizga hamohang ekan, oldimizda turgan bugungi
muammolarni yechishda bizga qo'l kelayotgan ekan, bizning bu merosni
o'rganmasdan, ta'riflamasdan, targ'ibot qilmasdan haqqimiz yo'q"."
Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi va davriga oid shu qadar ko'plab
manbalar tarjimasi amalga oshirildi, tarixiy-ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar
yaratildiki, bu ularni tarixshunoslik nuqtai nazaridan tizimlashtirish, ilmiy tahlil etish,
yutuq va kamchiliklarini aniqlash zarurligini ko'rsatadi. Bu esa zamonaviy tarix fani
uchun dolzarb hisoblandi.
Mavjud ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatmoqdaki, Amir Temur va
Temuriylar davriga oid mustaqillik yillarida bir necha tarixshunoslik ishlari amalga
oshirildi. Xususan, B.V. Lunin "Temur va Ulug'bek davri tarixi" nomli kollektiv
monografiyada "Temur va uning davrini o'rganishga oid asosiy manbalar, hamda
ilmiy adabiyotlarni tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilib berdi.
E.V. Rtveladze va A.X. Saidovlar tomonidan tayyorlangan "Amir Temur dunyo
fani ko'zgusida" ("Amir Temur v zerkale mirovoy nauki) nomli bibliografik nashrda
chet tillarda chop etilgan Temur va uning davri tarixini o'rgangan xorijiy adabiyotlarni
tizimga solinishini mukammallikka yetkazishga harakat qildilar. Amir Temur hayoti,
davri va davlatchilik faoliyatini tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil etuvchi
dissertatsiya ishlari himoya qilindi. Jumladan, Sh.O'ljayevaning nomzodlik
dissertatsiyasi XX asrning 50-60 yillarida Amir Temur va Temuriylar davri
tarixshunosligiga bag'ishlangan bo'lsa, D. Abidjanovaning "XX asr 60-90 yillari ingliz
tarixshunosligida Movarounnahrda Amir Temur hukmronligi davri” mavzusidagi
4

nomzodlik ishida Amir Temur davri tarixiga oid ingliz tilidagi adabiyotlarning tahlili
amalga oshirildi. Mavjud ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatmoqdaki, Amir Temur
va Temuriylar davriga oid mustaqillik yillarida bir necha tarixshunoslik ishlari amalga
oshirildi. Xususan, B.V. Lunin "Temur va Ulug'bek davri tarixi" nomli kollektiv
monografiyada "Temur va uning davrini o'rganishga oid asosiy manbalar, hamda
ilmiy adabiyotlarni tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilib berdi. E.V. Rtveladze
va A.X. Saidovlar tomonidan tayyorlangan "Amir Temur dunyo fani ko'zgusida"
("Amir Temur v zerkale mirovoy nauki") nomli bibliografik nashrda chet tillarda
chop etilgan Temur va uning davri tarixini o'rgangan xorijiy adabiyotlarni tizimga
solinishini mukammallikka yetkazishga harakat qildilar.
Amir Temur hayoti, davri va davlatchilik faoliyatini tarixshunoslik nuqtai
nazaridan tahlil etuvchi dissertatsiya ishlari himoya qilindi. Jumladan,
Sh.O'ljayevaning nomzodlik dissertatsiyasi XX asrning 50-60 yillarida Amir Temur
va Temuriylar davri tarixshunosligiga bag'ishlangan bo'lsa, D. Abidjanovaning "XX
asr 60-90 yillari ingliz tarixshunosligida Movarounnahrda Amir Temur hukmronligi
davri" mavzusidagi nomzodlik ishida Amir Temur davri tarixiga oid ingliz tilidagi
adabiyotlarning tahlili amalga oshirildi.
Tadqiqotning ob'ekti . Amir Temur davlatining boshqaruv tizimini tahlil qilish,
uning asosiy qismlarini va xususiyatlarini o'rganish.
Tadqiqotning predmeti : Amir Temur davlatining tashkil etilishi va boshqaruv
tizimini boshqa imperiyalar bilan taqqoslash va ularning boshqaruv tizimini hamda
harbiy salohiyatini solishtirish imkonini beradi.
Tadqiqotning maqsadi : Amir temurning Movarounnahr, Xuroson va jahon
davlatchiligida tutgan o‘rnini tadqiq qilishdan iborat bo‘lib, Movarounnahr va
Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy voqealar o‘zida aks etgan manbalar hamda turli
davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish.
Tadqiqotning vazifalari : Amir Temurning Movarounnahr, Xuroson va jahon
davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o‘rganish
5

maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- Amir Temur davri tarixi va madaniyatiga oid to‘plangan ma’lumotlarni
davlatchiligimiz tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil
etish;
- Amir Temur davri tarixi O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning siyosiy va
iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish;
- Mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Amir Temurning siyosiy faoliyatini
o‘rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so‘nggi
tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik
kiritish;
- Manba va adabiyotlarni tahliliy o‘rganib, Amir Temurning siyosiy faoliyatidagi
ilmiy muammolarni, ularning o‘rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini
qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).
Kurs ishi mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarni uch
guruhga:
1) sovet hukumati davridagi adabiyotlar,
2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar,
3) xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga ajratilib o‘rganildi.
Birinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik
mafkurasining ustunligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu
ohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi.
1. Sovet davrida Amir Temur haqidagi adabiyotlar
Sovet davrida (1917–1991 yillar) Amir Temur shaxsiyatiga nisbatan salbiy
munosabat hukmron bo‘lgan. Bu davrda yozilgan tarixiy va ilmiy adabiyotlarda Amir
Temur ko‘proq harbiy zo‘ravon, markazlashgan davlatni kuch bilan tuzgan shaxs
sifatida tasvirlangan. U “reaksion feodal hukmdor”, “zolim sarkarda” sifatida taqdim
etilgan. Bunga sabab Sovet mafkurasi milliy qahramonlarni ulug‘lashni emas, balki
6

xalq ommasining sinfiy kurashini asosiy e’tiborga olishini istaganidir.
Ba’zi tarixchilar (masalan, E. E. Bertels, B. D. Grekov) Temurning tarixiy
shaxsiyatiga bir oz ijobiy yondashgan bo‘lsa-da, ularning asarlari ham marksistik-
lenincha ideologiyaga moslashtirilgan. Shu sababli Temur haqida ob’ektiv tadqiqotlar
deyarli olib borilmagan. Adabiyotlarda uning davlat qurilishi, qonun-tartibot
o‘rnatishi, ilm-fan va madaniyatga qo‘shgan hissasi e’tiborsiz qoldirilgan.
Ikkinchi guruhni O‘zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan adabiyotlar
tashkil etib, o‘zbek davlatchiligi tarixida alohida ahamiyat kasb etadi.
Temuriylar davri tarixi tarixchi mutaxassislar yomonidan tadqiq etildi, bu
davr davlatchilik, ijtimoiy-iqtisodiy tizimi ayrim tarixchi olimlar tomonidan imkon
qadar o‘rganildi.
Mustaqillik davrida amalga oshirilgan tadqiqotlar:
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin (1991 yildan boshlab), Amir
Temur shaxsiga yangicha, milliy uyg‘onish ruhidagi yondashuv paydo bo‘ldi. U
milliy davlatchilik asoschisi, buyuk sarkarda, adolatparvar va donishmand davlat
arbobi sifatida e’tirof etila boshlandi.
Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan 1996-yil “Amir Temur yili” deb e’lon
qilindi, Samarqandda “Amir Temur muzeyi” ochildi, Toshkentda haykali o‘rnatildi,
tarixiy manbalar keng o‘rganila boshlandi. Bu davrda ko‘plab tarixchilar, jumladan,
A. Asqarov, S. Sultonov, M. Qayumov, Sh. Sirojiddinov, A. Raxmonov va boshqalar
Amir Temurning hayoti va faoliyati haqida chuqur ilmiy tadqiqotlar olib bordilar.
Ularning asarlarida Temurning davlat boshqaruvi, harbiy strategiyasi, xalqaro
siyosatdagi roli, madaniyat va ilm-fanga e’tibori keng yoritildi.
Shuningdek, “Temur tuzuklari” yana qayta nashr etildi va tahlil qilindi,
Temuriylar davriga oid ko‘plab qo‘lyozmalar ilmiy muomalaga kiritildi.
Uchinchi guruhga: Xorijiy tadqiqotlar tashkil etib, ularda Movarounnahr va
Xurosonda Amir Temur siyosiy faoliyati va u asos solgan Temuriylar sulolasi hamda
davlati tarixini yoritishga oid bir qator ma’lumotlarni berib o‘tgan.
7

Xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlar.
Amir Temur shaxsiga qiziqish nafaqat O‘zbekistonda, balki xorijda ham yuqori
bo‘lgan. Ko‘plab g‘arb va sharq olimlari uning hayoti, yurishlari va davlat siyosati
haqida asarlar yozganlar. Jumladan:
Sharq manbalari: Ibn Arabshohning “Ajoyib al-maqdur fi tarikh al-Taymur”
asari Temurning hayotiga doir eng mashhur manbalardan biridir. Garchi muallif
tanqidiy yondashgan bo‘lsa-da, tarixiy ma’lumotlar jihatidan qimmatli hisoblanadi.
Yevropa olimlari: Harold Lamb (AQSh) 1
, Jean Aubin (Fransiya) 2
, Beatrice
Forbes Manz (AQSh) 3
, V. Barthold (Rossiya) 4
singari mualliflar Temurning siyosati,
imperiyasi va tarixiy merosi haqida ilmiy tadqiqotlar olib borgan.
Turkiy va Eron mualliflari: Temur haqida ijobiy fikr bildirganlar, uni turkiy-
islom olamining buyuk hukmdori sifatida tasvirlashga harakat qilganlar.
Xalqaro miqyosda ham Temur shaxsiyati tarixiy jihatdan ko‘p qirrali, o‘z
davrining yirik arbobi sifatida o‘rganilmoqda. Xorijiy mualliflar ko‘proq uni harbiy
strateg, yirik imperiyani birlashtirgan shaxs, o‘z zamonining siyosiy tafakkur vakili
sifatida ko‘rsatadilar.
Tadqiqotning usullari : tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati : Mavzu doirasida olib
borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar o‘zbek davlatchiligi tarixini, xususan,
tamuriylar davridagi davlat boshqaruvi va uning tuzilishi, tadrijiy rivoji hamda davlat
mansab va unvonlarining faoliyati kabi masalalarni yoritishda muhim o‘rin tutadi.
Kurs ishida keltirilgan ma’lumotlar va ilmiy xulosalardan O‘zbekiston
tarixining tegishli bo‘limlarini yozishda, shuningdek, O‘zbekiston va Markaziy Osiyo
yirik tarixiy shaxslar faoliyati tarixi bo‘yicha oliy o‘quv yurtlari va umumta’lim
1
Harold Lamb. Tamerlane: The Earth Shaker. New York: Doubleday, 1928.
2
Jean Aubin. Emirs timourides en Iran. Paris: Editions Adrien-Maisonneuve, 1971.
3
Beatrice Forbes Manz. The Rise and Rule of Tamerlane. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
4
V. V. Bartold. Turkestan v epokhu Timura. Leningrad: Nauka, 1928 .
8

muassasalari uchun darsliklar va boshqa turdagi o‘quv adabiyotlari yaratishda
foydalanish mumkin.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi : Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib,
tadqiqot umumiy 30 betni tashkil etadi.
Kurs ishining kirish qismida Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning
dolzarbligi, tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari, ilmiy yangiligi,
tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar
sharhi (tahlili), tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining
nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi kabi masalalar yoritilgan.
I.BOB. AMIR TEMUR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI
1.1. Amir Temur davlat boshqaruvida xalqaro munosabatlari
Xalqaro munosabatlarda Amir Temur davlatining rolini ko’rib chiqar ekanmiz,
davlat, davlatchilik mohiyatida muayyan bir makon va jamiyatda mavjud turli
imkoniyatlarni shu yerlik xalq manfaati yo’lida yuzaga chiqaruvchi tashkilotchilik
yotganini eslatib o’tish g’oyatda muhimdir. Zero, davlat asoslari, davlatchilik har bir
jamiyat va xalq “boshiga bir marta bitilgan bo’ladi”. Shu ma'noda o’zbek davlatchiligi
miloddan avvalgi 1-mingyillikning birinchi yarmidan o’z tarixini boshlab to Amir
Temur davlatimiz tepasiga kelgunga qadar deyarli 2100 yillik taraqqiyot yo’lini bosib
o’tgandi. Bu ulkan davr ichida davlatimiz boshqaruviga turli sulolalar kelib ketdi.
Ularning faoliyati turli zamonlarda, turli ob'ektiv-sub'ektiv shart-sharoitlarda turlicha
kechdi. 5
XIV asrning 50- 60- yillarida Movarounnahrda feodal tarqoqlik g’oyatda
kuchayib, sinfiy kurash yanada keskinlashadi. Mamlakatdagi har bir viloyat alohida
hukmdorlikka ajralib, ular o’rtasida nizo kuchayib ketadi va qonli urushlarga
aylanadi. Siyosiy parokandalik o’zaro urush va janjallar iqtisodiy tanglikka sabab
5
Boboyev H.B. Amir Temur va temuriylar saltanati. - Toshkent: Kamalak, 1996. - 124 b.
9

bo’lib, mamlakat aholisini, ayniqsa dehqonlar xo’jaligini xonavayron qilgan edi.
Buning ustiga Sharqiy Turkiston va Yettisuvda tashkil topgan Mug’iliston amirlari
Movarounnahrni bosib olishga harakat qilardilar. Bir necha bor Movarounnahr ustiga
yurish qilib, uni talab qaytadilar.
Mo’g’iliston amirlarining vayronagarchilik yurishlariga qarshi kurash boshlanib
ketadi. Mug’illar istibdodi va zulmga qarshi xalq harakati boshlanadi. Mana shunday
ichki o’zaro urushlar qizigan, Mug’illar zulmiga qarshi mehnatkash xalq
harakatlari boshlangan bir davrda qisqa vaqt ichida katta imperiyani vujudga keltirgan
sohibqiron Amir Temur siyosat maydoniga dastlabki qadamlarni qo’ydi. XIV asrning
60- yillarida Movarounnahrda siyosiy va iqtisodiy vaziyat nihoyatda og’irlashib
ketadi. Feodal tarqoqlikning kuchayishi, ichki o’zaro urushlarning uzluksiz davom
etishi va tashqi dushman hujumlarining avj olishidan dehqonchilik, hunarmandchilik
va savdo-sotiq ishlari zarbaga uchrab, aholi og’ir tanglikni boshidan kechirmoqda edi.
Bundan savdogarlar, hunarmandlar va dehqonlar g’oyatda norozi edilar. Aholining
bunday tabaqalari orasida mavjud og’ir ahvoldan qutulish, mamlakatni birlashtirish va
kuchli bir davlat tashkil etish harakati kuchayadi.
Temur o’z zamonining bunday talabini yaxshiroq tushunardi. Shuning uchun
ham u o’z faoliyatining dastlabki boskichida barcha harakatni Movarounnahrda
markazlashgan mustaqil davlat tuzishga qaratadi. Bunday maqsadni amalga
oshirishda u ruhoniylar bilan bir qatorda shaharning savdogar va hunarmand
tabaqalariga suyanadi. Bu boradagi amaliy ishni Balx shahriga joylashib olgan raqibi
Husaynga qarshi yurishdan boshlaydi. 1370- yilda Temur yaxshi qurolangan qo’shini
bilan Balxni qamal qiladi va katta talafotlar berib, shaharni egallaydi.
Movarounnahrning hukmdori Amir Husayn o’ldiriladi.
Bu voqealardan so’ng mamlakatda Temurning siyosiy mavqei kuchayib ketadi.
Chunki endi Movaraunnahrda uning uchun kuchli raqib qolmagan edi.
Shu yili Balxda qo’shin boshliqlarining yig’ilgan qurultoyida Temurning
hukmronligi rasman qaror topadi. Manbalarda ta'riflanishicha, qurultoyda avvalgi
10

Chig’atoy xonligining e'tiborli amirlari, Temurning yoshlikdagi quroldoshlari va
uning sobiq dushmanlari hozir bo’lgan edilar. 6
Ular orasida Amir Shayx Muhammad Bayon sulduz, Amir O’ljaoytu, Amir
Kayxisrov huttaloniy, Amir Dovud dug’lot, Amir Sorbug’o jaloyir,
Amir Joku barlos, Amir Zinda Chashm va boshqa yetakchi arboblar bor edi.
Xerman Vamberining ta'riflashicha, Temur qadimgi turk odatiga binoan oq kigiz
ustiga o’tqazilib, yuqori ko’tariladi. Temurning piri Sayyid Baraka duoyi fotiha
qilgach, u Movarounnahrning egasi - amiri deb e'lon qilinadi.
Movarounnahrning yagona hukmdori bo’lib olgach, Temur o’z davlatini siyosiy
va iqtisodiy jihatdan mustahkamlashga kirishadi. Avvalambor bu davrda Temurga
mustahkam poytaxt - bebosh mahalliy hukmdorlarning hujumlariga qarshi tura
oladigan bir qarorgoh zarur edi. Shu maqsadda u 1370- yilda Samarqandga keladi. Bu
yerda u shahar devorlari, qal'alar va saroylar bino qilishga kirishadi. Bu imoratlar
Samarqand mug’ullar tomonidan vayron etilgandan keyin
150 yil o’tgach birinchi marta bunyod qilingan umumjumhuriy inshootlar edi.
So’ngra u holdan toygan mamlakatda qonun va tartib ishlarini joriy etadi. To’g’ri,
deyarli bir asrlik boshboshdoqlik hukm surgan mamlakatda qonunlar joriy etib, tartib
o’rnatish oson ish emas edi. Uni oz-ozdan amalga oshirish mumkin edi. Shuning
uchun ham Temur o’ziga mustahkam tayanch barpo etish maqsadida barlos
qabilasidan maxsus harbiy qism tashkil qiladi. Chunki bunday ishonchli harbiy kuch
uning siyosiy kurashlari uchun zarur edi. Shuning uchun ham u bu harbiy qismga va
barlos qabilasiga katta imtiyozlar beradi.
Tashqaridan qaraganda Temur qonunlarni joriy etish bilan band ko’rinsa-da,
lekin o’z davlati chsgaralarini mumkin qadar kengaytirishga kirishadi. Avval u
Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi yerlarni, shuningdek, Farg’ona va Shoshni
birlashtirib, ularni o’ziga bo’ysundiradi. 7
6
Siyosiy va huquqiy ta’limotlar tarixi / Boboyev H.B., Vohidov H.V., Dadaboyev Y.T., Vohidova D. – Toshkent:
TDYUI, 2003. – 205 b.
7
Mamatov X.T. Amir Temur tuzuklarida davlat va huquq masalalari. MonografiY. (hammualliflikda). - Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2001. - 118 b.
11

Ammo Mug’iliston tomonidan bo’ladigan xavf hali tamoman sindirilmagan edi.
Temur davlati uchun Jo’ji ulusida qad ko’targan Oltin O’rda nihoyatda xavfli edi.
Temur saltanati bilan Oltin O’rda xonligi oralig’ida bu davrga kelib mustaqil bo’lib
olgan Xorazm yerlaridan Qo’ng’irot so’filarining davlati qaror topgan edi. Qadimdan
iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan Movarounnahr bilan yaqindan aloqada bo’lgan
Xorazm mug’ullar davrida ikki qismga bo’linib, markazi Urganch shahri bo’lgan
Shimoliy Xorazm Oltin O’rdaga, markazi Kat qal'asi bo’lgan Janubiy Xorazm
Chig’atoy ulusiga qaragan. XIV asrning 60- yillari oxirida Oltin O’rdada yuz bergan
g’alayonlar vaqtida Qo’ng’irot so’filari Shimoliy Xorazmda yangi sulolaning
mustaqil hukmronligini tiklab oladilar. So’ngra Kat va Xiva shaharlarini bosib olib,
Shimoliy Xorazm bilan Janubiy Xorazm yerlarini birlashtiradilar. Temur butun
Xorazmni Chig’atoy ulusining ajralmas qismi deb hisoblar edi. Shuning uchun u
Xorazmni bosib olish siyosatini tutdi. 1372- yilda Temur Xorazmga hujum qildi.
Biroq xorazmliklar mag’lubiyatga uchragan bo’lsalar-da, Temurga qarshi bir necha
bor bosh ko’tardilar. Shuning uchun ham Temur Xorazmga besh marta yurish qilishga
majbur bo’ldi. Nihoyat 1388- yilda u Xorazmni butunlay qo’lga kiritishga muvaffaq
bo’ladi. Uning oxirgi yurishi oqibatida Urganch shahri vayron etilib, shahar aholisi
esa Samarqandga ko’chiriladi.
Shunday qilib, Temur Movarounnahr va Xorazmda feodal tarqoqligiga va o’zaro
nizolarga zarba berib, Sirdaryo vohasidan to Orol dengizigacha bo’lgan yerlarda
yashovchi xalqlarni yagona davlat tasarrufida birlashtirdi. Bu shubhasiz,
Movarounnahr xalqlari taqdirida ijobiy ahamiyat kasb etdi. Ammo Temurning
harakati bu bilan cheklanmadi. U tez orada qo’shni davlatlar va xalklar ustiga yurish
qilib, ularni o’z davlati hududiga birlashtirish va markazlashgan ulkan saltanat barpo
etishni oldiga maqsad qilib qo’yadi.
12

1.2.Temur davlati va uning hukmdorlik davri jahon siyosiy doiralarida yuz
bergan voqealarga ta'sir ko’rsatishi
Temur davlati va uning hukmdorlik davri zamondoshlarining e'tiborinigina
o’ziga jalb etib qolmay, balki jahon siyosiy doiralarida yuz bergan barcha voqealarga
ham ta'sir ko’rsatdi. Bunday voqelik Temurning G’arbga tomon ‘etti yillik’ yurishlari
davrida (1399-1404- yillar) qudratli usmonli turklari imperiyasiga qarshi urush
boshlashga qadar qilgan vaqtdan boshlab yaqqol namoyon bo’ladi. Chunki XIV asr
oxiri va XV asr boshlarida Yaqin Sharqda sodir bo’lgan murakkab siyosiy vaziyat
buni jiddiy taqozo qilardi. Ma'lumki, bu davrda bir tomondan harbiy qudrati tobora
oshib borayotgan Turkiyaning Bolqon yarim oroli davlatlariga nisbatan tazyiqi
kuchayib, butun Yevropani xavf ostiga solayotgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, bu
qudratli davlatning o’zi G’arbga tomon shiddat bilan bosib kelayotgan raqib - Temur
davlatining kuchli tazyig’iga duchor bo’lgan edi.
Shunday qilib, Kichik Osiyoda ikki istilochining - o’sha vaqtda o’z harbiy
qudrati jihatidan eng yuksalgan Temur bilan G’arbiy Yevropaga dahshat solib turgan
Boyazidning manfaatlari duch keladi. Bunday siyosiy vaziyatda Turkiyaga qarshi
vujudga kelgan dushman kuchlarining ma'lum darajada birlashuvi tabiiy edi.
13

Avvalambor, Boyaziddan yengilib, o’z yer va mulklaridan mahrum bo’lgan Kichik
Osiyo mamlakatlarining amirlari Temurdan madad istab, uning Qorabog’dagi
o’rdugohiga borib qaror topadilar. Hatto Vizantiya va G’alatadagi Genuya hokimining
noibi, Fransiya qiroli, hamda Sultoniya shahrining katolik missionerlari yordam
so’rab Temurga murojaat qiladilar. Turkiya sultoni Boyazidga birlashib zarba berish
maqsadida Vizantiya imperatorining Konstantinopoldagi noibi Ioann VII Paleolog va
Genuyaning Peradagi (Konstantinopol atrofidagi mavze) hokimi Trapezund
imperatori Manuil III vositasida Temurni Turkiyaga qarshi yurish boshlashga
undaydilar. Buning evaziga ular harbiy yurish vaqtida unga yordam berish, hamda
Konstantinopol va Peraning Boyazidga to’lab kelgan bojini bundan buyon Temurga
to’lashga va'da qiladilar. Bunday taklif shubhasiz, Temurga juda maqbul tushadi.
Shunday qilib, XIV asr oxiri va XV asr boshlarida Turkiya sultoni Boyazidga zarba
berish uchun qulay siyosiy vaziyat vujudga keladi. Bu vaziyatdan Temur ustalik bilan
foydalanadi. 8
Bu davrda Temur Boyazid bilan o’zaro diplomatik yozishmalar olib borish bilan
bir qatorda, Turkiya bilan bo’lajak to’qnashuvda Trapezund va Konstantinopolning
harbiy kemalaridan foydalanishga harakat qiladi. Shu maqsadda u Genuya va
Venesiyaga sovg’a-salomlar hamda maktublar bilan arxiepiskop Ioann Galonifontibus
boshchiligida elchilar yuboradi. O’zaro yordam masalasida Temur Konstantinopol
noibi Ioann VII Paleolog bilan ham yozishmalar olib boradi. Temurning 1402- yil 15
may kuni Ioann VII Paleolog nomiga yo’llagan xatining mazmuniga qaraganda,
Konstantinopol imperatori va Genuyaning Peradagi hokimi Boyazidga qarshi
kurashda Temurga xizmat qilish, hatto unga ‘odamlar va har qaysisi 20 tadan 40
tagacha harbiy kemalar bilan’ yordam berish kabi majburiyatni o’z zimmalariga
oladilar. Buni Ispaniya elchisi Klavixo ham o’z kundalik daftarida qayd qilib o’tadi.
Bu davrda Temur Fransiya koroli Karl VI (1360-1422), Angliya qiroli Genrix IV
(1399-1413) va Kastiliya hamda Leon qiroli Genrix III Trastamara (1390- 1407)lar
8
Mamatov X.T. Amir Temur tuzuklarida davlat va huquq masalalari. MonografiY. (hammualliflikda). - Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2001. - 118 b.
14

bilan diplomatik aloqalar o’rnatib, yozishmalar olib boradi. Bu davlatlar orasida
Fransiya Vizantiya taqdiriga befarq qaray olmas edi. Shu boisdan Fransiya fuqarolari
hisoblangan genuyaliklarning yer va mulklarini, ayniqsa G’alatadagi
mustamlakalarini himoya qilish uchun Karl VI o’z navbatida Temurdan madad kutar
va u bilan diplomatik aloqalar o’rnatishga urinar edi. Temur va Karl VI
yozishmalarida qayd etilishicha, sohibqiron qirolni jiddiy qo’llab-quvvatlaydi.
Shunday qilib, Temurning Kichik Osiyo va G’arbiy Yevropa davlatlari bilan olib
borgan dastlabki diplomatik yozishmalari va elchilik aloqalari uning G’arbga-
Turkiya ustiga yurishi munosabati bilan boshlanib, ulardan asosan Boyazidga qarshi
birgalikda kurashish rejalari ko’zda tutiladi. Biroq Anqara yaqinida turklarning ikki
yuz minglik qo’shini ustidan qozonilgan buyuk g’alabadan so’ng Temurning G’arbiy
Yevropa davlatlari bilan bo’lgan aloqalarining mazmuni tubdan o’zgaradi. Endilikda
u ular bilan do’stona munosabatlarni mustahkamlash, elchilik va o’zaro savdo-sotiq
aloqalarini yo’lga qo’yish kabi masalalarga ahamiyat beradi. Vizantiya imperatoridan
boj olib, uni bilvosita bo’ysundirish bilan kifoyalangan Temur 1402- yil yozida
Fransiya va Angliyaga maxsus elchilik yuboradi. Elchilikka zamonasining mohir
diplomati Arxiepiskop Ioann Galonifontibus boshchilik qiladi. Ioann orqali Temur
Karl VI va Genrix IV nomlariga maxsus maktublar yo’lladi. Elchilar Parijga 1403- yil
mayda yetib boradilar. Bu yerda Ioann tantanali vaziyatda Temurning Turkiya ustidan
qozongan g’alabasi, Sulton Boyazidning asirga olingani, turklar asir olgan
xristianlarning ozod qilingani to’g’risida xabar berar ekan, ikki mamlakatning
savdogarlari uchun erkin savdo munosabatlari olib borilishini ta'minlash va agar qirol
hamda gersoglar rozi bo’lsalar, bu erkin savdoni tegishli bitim yoki shartnoma bilan
mustahkamlashni taklif etadi. Buning uchun avvalambor muntazam o’zaro elchilik
aloqalarining barqarorligi lozim edi. Shuning uchun ham Temur 1402- yil avgustda
Fransiya ‘Bundan keyin sizning (odamlaringiz) bizning yerlarimizga va bizning
(kishilarimiz) sizning o’lkangizga o’tgan ajdodlarimiz davridagidek borib-kelib
tursalar, sizning va bizning nomimizni hamma joyda olqishlab tursalar, mamlakatimiz
15

savdogarlari uchun foyda keltirishsa, ko’p xursand bo’lar edik. Shuni ham aytish
kerakki, endilikda bizning yurtimizda savdogarlaringizning xavfsizligi ta'minlanadi’.
Fransiya qiroli Karl VIning
1403- yil 15- iyunida Temurga yo’llagan javob maktubidan ma'lum bo’lishicha,
Temur takliflari Fransiya tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilingan.
Demak, Temurning Anqara jangidan keyin fransuz qiroli bilan olib borgan
yozishmalari, o’zaro savdo shartnomasi tuzishga qaratilgan diplomatik yozishma
bo’lib, bunda Vatikan vakili Arxiepiskop Ioann Galonifontibus muhim rol' o’ynagan.
Chunki unga fransuz qiroli Karl VI ning javob xatini Temurga yetkazishdek
mas'uliyat yuklangan edi.
Temur davlati bilan Angliya o’rtasida o’zaro diplomatik aloqalar o’rnatilishida
ham Vatikan vakilining vositachilik roli katta bo’ldi. Xuddi shu davrda u bu buyuk
davlatning g’arbiy viloyatlari hokimi Mironshoh (1366-1408) bilan Angliya koroli
Genrix IV o’rtasida olib borilgan diplomatik yozishmalarda, ayniqsa faol qatnashdi.
1393- yilda Shimoliy Eron, Iroq, Tabriz va Sultoniyani o’z ichiga olgan xulogular
tasarrufidagi mulklarga hokim qilib tayin etilgan Mironshoh Temurning keksayib
qolgan davrida G’arbiy Yevropa hukmdorlarining diqqat-e'tiborini o’ziga jalb etadi.
Bu davrda u Yevropa davlatlari bilan o’zaro savdo aloqalarini jonlantirish maqsadida
xristian ruhoniylariga xayrixohlik bildirib, savdogarlarning daxlsizligini ta'minlash
borasida chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Shu sababli G’arbda Mironshoh tez orada
‘katolik dinining homiysi sifatida’ shuhrat qozonadi.
16

II.BOB. AMIR TEMURNING HARBIY YURISHLARI
2.1. Amir Temurning harbiy salohiyati.
Harbiy qo’mondonga beriladigan eng xolis baho-uning janglarda erishgan
g’alabasidir. Shu nuqtai nazardan Temur tarixidagi buyuk sarkardalar orasida alohida
ajralib turadi. 9
Amir Temur 1371-1404 yillar orasida Mo’g’uliston, eron, Ozarbayjon, Iroq,
Shom (Suriya), Hindiston, Gurjiston, Armaniston, Kavkaz orti o’lkalari ustiga harbiy
yurishlar qildi. Biz uzoq o’tmish, eski zamon ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining
qonuniyati va o’sha zamonlardagi hukmron mafkuradan kelib chiqadigan bo’lsak,
bunday urushlarning ob`ektiv qonuniyatlari borligini ochiq anglaymiz.
Birinchidan, qadim zamonlarda va o’rta asrlarda o’tgan xonlar va podshohlar o’z
9
Temur tuzuklari. / B.Ahmedov tahriri ostida. – Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti., 1991. -
144 b.
17

ijtimoiy tabaqasining namoyondalari. O’sha boy-badavlat tabaqalar tarafidan taxtga
o’tqazib qo’yilgan kishilar edilar. Madomiki, shunday ekan, ular o’z tabaqasining
maqsad va manfaatlarini himoya qilishlari, ya`ni katta urushlar olib borib, ularning er-
suvlarini ko’paytirishlari mo’may o’lja olib, ularning boyligiga qo’shimcha boylik
qo’shib, ularning iqtisodiy salohiyatini oshirishlari kerak edi. Buning uddasidan
chiqolmagan xon va podshohlarni ular tutib turmas va taxtdan uloqtirib tashlab,
o’zlariga keraklisini o’tqizar edilar. Tarixiy manbalarda bu haqda ko’p misollar bor.
Ikkinchidan, o’sha zamonlardaxonlar va podshohlar orasida jahongirlik ya`ni,
jahonga hokim bo’lish, hech bo’lmaganda uning qismini bo’ysundirishga intilish
odati bor edi. Masalan, Iskandar Zulqarnayn, Yuliy Sezar, C h ingizxon mana shunday
hukmdorlar jumlasidan edilar.
Amir Temurning jahongirlik faoliyatida har ikki omil ham ma`lum darajada
mavjud. Lekin masalaga haqqoniy yondoshadigan bo’lsak, Temur faoliyatida
mamlakatning tinchligi va barqarorligini ta`minlash, ya`ni uni tashqi dushmandan
himoya qilish, o’z xalqi, Vatanini jahonga mashhur etish istagi asosiy o’rinni
egallagan.
Mamlakatimizning XV asrning ikkinchi yarmidagi ahvoliga bir nazar tashlaylik,
CHingizxon xurujidan teri shaharlarimiz vayron, dehqonchilik, hunarmandchilik va
savdo-sotiq tushkun bir ahvolda qolgan edi. Nafaqat Movarounnahr, balki qo’shni
mamlakatlarda ham feodal tarqoqlik, parokandalik va o’zaro urushlar avjiga mingan,
ayrim harbiy siyosiy guruhlarning nafaqat o’zlarining yaqin qo’shnilari erlariga, balki
Movarounnahr ustiga ham qilgan talon-tarojlik hurujlari kuchaygan edi. Xalqimizda
«qo’shning tinch-sen tinch», degan naql bor. qo’shni mamlakatlar tinch bo’lmagandan
keyin, Movarounnahrda tinchlik, barqarorlik, iqtisodiy madaniy yuksalish qayoqdan
bo’lsin?!
Amir Temur o’zining ichki va tashqi siyosatida asosan mana shu omilga suyanib
ish tutdi. To’g’ri. Amir Temur ko’p yillik kurashlardan keyin o’z yurtida feodal
tarqoqlik va parokandalikka barham berishga, el-yurtni mo’g’ullar istibdodidan ozod
18

qilishga, markazlashgan davlat tuzib, el-yurtni o’z tug’i ostiga birlashtiridi. Lekin
faqat birgina shuning o’zi bilan tinchlik va barqarorlik qaror topmaydi. Mamlakatning
ichki ahvoli yaxshilanmaydi, uning xalqaro obro’si ortib qolmaydi.
Buning ustiga CHingizxon xurujidan beri nafaqat Movarounnahr, balki
mo’g’ulning oyog’i tekkan barcha mamlakatlarning iqtisodiy ahvoli og’ir, siyosiy
vaziyat yomon edi.
Amir Temur o’tkir siyosatchi odam bo’lgani uchun bu vaziyatni to’g’ri baholadi,
unga alohida e`tibor berdi. Ayniqsa. Mamlakatimizning tevarak-atrofidagi vaziyatni
yaxshilash chora-tadbirlarini ko’rdi. Faktlarga murojat qilaylik. Movarounnahrning
sharqiy-shimoliy tarafida joylashgan Mo’g’ulistonni olib ko’raylik 1369 yili
Ilyosxo’jaxon o’ldirilgandan keyin bu mamlakatda ham feodal tarqoqlik va o’zaro
urushlar kuchayib ketdi. Mamlakatning sharqiy qismida dug’lat amirlaridan
Qamariddin, Ettisuv va CHu taraflarida anqo to’ra, Issiqko’latrofidagi o’lkalarda Mir
Karimberdi, mamlakatning yana bir tarafida Mir Haqberdi o’ziga xon, o’ziga bek
bo’lib olgan edilar. Ular tez-tez Sayram va Toshkent, Turkiston va Farg’ona ustiga
bosqin uyushtirib, tinch aholini talon-taroj qilar edilar. Masalan, Qamariddin va
Mo’g’uliston beklari Temur saltanatining dastlabki yillarida Toshkentni bosib oldilar.
XIV asrning 80-yillari boshlarida ular Andijon ustiga bostirib keldilar, uning tevarak-
atrofidagi erlarni talon-taroj qildilar, shaharning o’zini esa bir hafta mobaynida qamal
ostida tutdilar. 10
Mamlakatimiz janubida-Eronda, iroq, Ozarbayjonda ham vaziyat yomon edi.
1336 yildan keyin, ya`ni elxoniylar davlati (1256-1335 yillari eron bilan Ozarbayjonni
idora qilgan mo’g’ul sulolasi) inqirozga uchragandan keyin eron, Ozarbayjon va iroq
ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar girdobida qoldilar. Masalan, Xurosonni
sarbadorlar (1337-1381 yillarda idora qilgan) Kartlar (G’ur bilan Xirotni XIII-XIV
asrlarda idora qilgan), Jonqurboniy (bular Obivard, saraxs va Nisoni idora qilgan
g’almoq qavmidan chiqqan sulola) qavmining amirlari bo’lishib oldilar.
10
Temur tuzuklari. / B.Ahmedov tahriri ostida. – Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti., 1991. -
144 b.
19

Eronning janubiy qismida Muzaffariylar sulolasi, Jurjon ustidan esa yana bir
mahalliy sulola Sayyidlar, iroq bilan Kurdiston ustidan Jaloiriylar, Katta va Kichik
Luriston ustidan Xorazspiylar va inju sulolasi, Ozarbayjonda Qora quyunli
turkmanlari o’z hukmronligini o’rnatdilar. Fojea shunda ediki. Ular o’rtasidagi
munosabat ko’proq o’zaro kelishmovchiliklar va dushmanlik ruhida davom etardi:
o’zaro ziddiyatlar va urush-talashlar kuchaygan edi.
Movarounnahrning shimoliy va g’arbiy tomonlarida ham notinchlik hukmron
edi. Oq O’rdada ham, Oltin O’rdada ham vaziyat yaxshi emas edi. Mazkur davlatlarda
Temur Malik, To’xtamish, Urusxon, Po’latxon va qudratli amir Idiku (Edigey)
mang’it o’rtalarida hokimiyat uchun murosasiz kurash davom etardi. Dashti qipchoq
o’zbeklarning Movarounnahrga shimol va g’arbiy shimoliy taraflardan tahdidi va
talonchilik xurujlari kuchaygan edi.
Temurbek taxtga o’tirishi boisi o’laroq ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayotda sodir
bo’lgan ijlbiy o’zgarishlar o’z ifodasini harb ishida va harbiy san`atda ham namoyon
etadi.
Asosiy karvon yo’llari ustidan nazorat o’rnatish ulus qudratini yanada oshirish,
xalq turmush tarzini yaxshilash singari ustivor maqsadlar yo’lida Temurbek o’sha
davrda tengi yo’q harbiy kuchlari bilan Jata, eron, afg’oniston, Kavkaz, iroq, Shom,
Misr. Dashti Qipchoq, Shimoliy Anado’li, Hindiston kabi mintaqalarga bir necha bor
qo’shin tortib bordi va olamshumul zafarlar quchdi.
Harb tarixi Temurbekni jahonning eng buyuk sarkardalaridan biri sifatida haqli
ravishda tan oladi.
Uning harbiy iste`dodi asosan ikki yo’nalishda: mohir harbiy tashkilotchi va
atoqli harbiy sarkarda tarzida yorqin namoyon bo’ldi.
Dunyoning 27 mamlakatini zabt etishda Amir Temurning qo’shini va uning
harbiy san`ati bosh omil bo’ldi. Uning g’olibona yurishlarida qo’llagan taktik va
strategik jang qilish uslublari bugungi kunda ham jahondagi etakchi mamlakatlarning
harbiy bilim va akademiyalarida o’rganiladi va o’qitiladi.
20

Amir Temur qo’shinlari asosan piyoda va otliq askarlardan iborat edi. Ular
«o’nliklar»-(«ayl»), «yuzliklar»-(«Xo’shun»), «mingliklar»-(«xazora») va «o’n
mingliklar»-(«tuman»)ga bo’lingan. Ularga o’nboshi, yuzboshi, mingboshi hamda
amirlar boshchilik qilganlar. Tumanlarda askarlar soni o’n ming, qo’shinda esa 100
mingdan bo’lgan. O’n minglik lashkarni boshqarish uchun «tumon og’asi», minglik
bo’limni «mirixazora», yuzlikni «xo’shunboshi» va o’nlikni boshqarish uchun
«aylboshi» kabi harbiy mansablar tashkil qilingan.
Bo’linma boshliqlari-amirlar Temurga tobe bo’lgan qirq aymoq (qabila)dan o’n
ikkitasi: barlos, arg’in, jaloir, tulkichi, duldoy, mo’g’ul, sulduz, to’g’oy, qipchoq,
arlot, totor va tarxonlar orasidan tanlab olingan. eng ulug’ martaba amirlik bo’lib,
Temur faoliyatining dastlabki yillaridan boshlab uni tark etmasdan sodiqlik bilan
xizmat ko’rsatgan 313 kishiga berilgan: bittasi amir ul-umaro, to’rttasi beklar begi,
yuztadan mingboshi, yuzboshi va o’nboshi bo’lgan. Bulardan tashqari, yana o’n ikki
nafar kishiga birinchidan to o’n ikkinchi darajali amirlik unvoni berilgan. O’n
ikkinchi darajali amir odatda amir ul-umaroning noibi hisoblangan. O’n ikki amirning
har biriga bittadan bayroq va bittadan nog’ora, o’n minglik qo’shin, tug’ va chortug’,
to’rt nafar beklar begining har biriga bittadan bayroq, nog’ora, chorto’g’ va burg’u
(karnay) berilgan. 11
Sohibqiron turk-mo’g’ul xalqlari, xususan CHingizxon lashkari tuzilishini,
ularning jang olib borish amallarini atroflicha o’rganib, tahlil qiladi va zarur
o’zgartirishlar kiritadi.
11
Sodiqov H. Amir Temur saltanatida xavfsizlik xizmati.mToshkent, 2010.
21

2.2.Amir Temurning qo’shin tuzilishi
Temurbek barpo etgan armiyaning tuzilishi C h ingizxon tuzgan qo’shin tizimi va
tuzilishiga ma`lum darajada yaqin bo’lsa-da, biroq quyidagi muhim jihatlari bilan
farqlanar edi: 12
1. C h ingiziylar qo’shini yalpi majburiyat asosida harbiy xizmatga
chaqiriladigan xalq lashkaridan iborat bo’lgan holda, Temurbek armiyasi umumxalq
xarakteriga ega emas edi.
2. C h ingizxon davrida qo’shin asosini ko’chmanchi omma tashkil qilgan
edi. Temurbek qo’shiniga oliy bosh qo’mondon ko’rsatgan aniq talabga binoan
chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashg’ul o’troq
aholidan ham sezilarli miqdorda askar olingan.
12
Po’latova D.A. "Axloqshunoslik" fanidan mustaqil ta'lim uchun uslubiy qo’llanma. Toshkent, 1995.
22

3. Temurbek qo’shinida harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq
askarlar bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham anchagina bo’lgan.
Ma`lumki, CHingizxon qo’shini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy
tartibda tuzilgan hasharni hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bo’lmagan.
4. Temurbek Sharqda birinchilardan bo’lib o’z armiyasiga o’t sochar qurol,
ya`ni to’p-ra`dni olib kirdi.
5. Sohibqiron tog’li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi piyodalardan
tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi.
6. Temurbek jahon harb iy san`ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang
maydonida y ett i qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi.
7. Temurbek armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib, ular jang
chog’i erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari ko’rsatgan.
Temurbek qo’shini tarkibini Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson, eron,
Badaxshon, Mo’g’uliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari erlardan yig’ilgan
askarlar tashkil qilar edi.
Unda muntazam qo’shinga xos bo’lgan ko’pgina belgilar mavjud edi: qo’shin
son jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovar tartibi-yasol jangdan-
jangga takomillashtirib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or qurol va texnikasi
bilan qurollangan, aynan bir turdagi qurol-yarog’, aslaha-anjom bilan ta`minlangan,
qismlar bir-biridan kiyim-boshi, tutgan bayroq yoki tug’i orqali ham farqlangan.
Bunday ajralib turish jang paytida qo’shinni boshqarishda juda qo’l kelgan.
Dushman mudofaasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim tomonning
yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan shaharlariga qo’qqisdan
kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa,
lashkarboshilarini hibsga olish, qal`a va qo’rg’onlarni uzoq muddat davomida
muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning
qishloq, shahar, tuman, viloyatlarini birin-ketin fath etish, dushmanni batamom
yakson etgunga qadar ta`qib qilish. Fath bo’lgan yurtlarni boshqarish uchun o’zining
23

ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarini ko’zlab ish yuritish
Temurbekka ko’plab zafarlar olib keldi.
Taktika jihatdan Temurbek armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi.
Qo’shinning yasoli qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, CHingiziylar qo’shini
jangovar tartibdan farqli o’laroq, etti qism-qo’lga ajratilgan, razvedka a`lo darajada
yo’lga qo’yilgan, qismlarning jang maydonida hamda yurish vaqtida talab darajasida
harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida
operativ boshqarishga alohida katta e`tibor qaratilgan. Temurbek o’nlik, yuzlik,
minglik hamda tuman qo’mondonlarini tanlash masalasiga bevosita ega bo’lgan
qo’mondonlarning to’g’ri tanlaganligi va o’z joyiga qo’yilganligi aksar hollarda jang
natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezilarli ta`sir ko’rsatgan.
Sohibqironning harb san`ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlaridan yana biri-
qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman hujumidan muhofaza qilish va aksincha
g’anim kuchlarini yon tomondan aylanib o’tib, unga ortdan zarba berish maqsadida
tuzilgan otliq qism-kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi harbiy qism,
tarixning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig XIV,
Buyuk Fridrix, CHingizxon kabi dongdor sarkardalar qo’shinida bo’lmagan. Faqat
XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangovar tartibida
qo’shin qanotlarini himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin. Harbiy
mutaxassislarning, Napoleon Sharq mamlakatlariga harbiy safar qilishdan avval
Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yo’riqlarini sinchiklab
o’rgangan, zarur topgan taktik usullarni o’zlashtirgan degan mulohazasi, har qalay,
haqiqatdan yiroq emas.
Xo’sh, turk-mo’g’ul xalqlari armiyasining besh qismdan iborat an`anaviy
jangovar tartibiga o’zgartirish qachon kiritildi, ya`ni yasolni etti qismga bo’lishga
sohibqironni qanday zaruriyat majbur etdi, degan savolning tug’ilishi tabiiy.
Ushbu savolga qoniqarli javob olish uchun Temurbekning Balx hokimi amir
Xusayn (1370 yili o’ldirilgan) bilan ittfoqda 1365 yili Jata (Mo’g’uliston) xoni
24

Ilyosxo’jaga qarshi qilgan, tarixga «loy jangi» nomi bilan kirgan muhorabada
ittifoqdoshlar cherigi qanday yasolda joylashganligini kuzatish kerik bo’ladi.
Tarixiy manbalarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda, otliq askarlar
Temurbek armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular og’ir va engil qurollar bilan
qurollangan suvoriy guruhlarga bo’lingan. Yoy, sadoq va qilich bilan engil
qurollangan otliqlar asosan razvedka va soqchilikchilik bilan shug’ullangan, o’ta
zarur chog’dagina dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga ega bo’lgan.
Yurishga jo’nashdan oldin Temurbek arkoni davlat vazirlar, sarkardalar, beklar,
amirlarni harbiy kengash-mashvaratga chorlagan. Ayni chog’da ulusning turli viloyat
va tumanlaridan, shuningdek tobe yurtlardan qo’shin to’plash uchun maxsus buyrak-
tunqal e`lon qilingan. Farmon kerakli joylarga yuqori mansab egasi, bosh
qo’mondonning ad`yutanti-tavachi tomonidan tezlik bilan etkazilgan. Tavachining
zimmasiga askar jamlashdan tashqari qo’shin qismlarining qarorgoh yoki safardagi
o’rni, jangovar tartib-yasolni hamda bir joydan ikkinchi joyga ko’chishni nazorat
qilish ham yuklatilgan edi. 13
Sharafuddin Ali Yazdiyning yozishiga ko’ra, Temurbek Dashti Qipchoqqa
qilingan yurish (1390-1391) oldidan qo’shinni bir yilga etadigan oziq-ovqat, qurol-
yarog’, kiyim-kechak va boshqa safar uchun zarur ashyolar bilan ta`minlashni o’z
noiblariga buyurgan. Har bir suvoriyga bitta yoy, 30 ta o’q, bir sadoq, bir qalqon va
bitta qo’shimcha ot ajratilgan. Yurish vaqtida har o’n jangchi bir chodir, ikki
belkurak, bir kerki, bir o’roq, bir arra, bir tesha, bir bolta, 100 dona nina olgan.
Abdurazzoq Samarqandiy har bir jangchining shuningdek, yarim man og’irligida
arqon, bir dona pishiq teri va bitta qozon olib kelishi lozim bo’lganligini qayd etadi.
«Temur tuzuklari»da ta`kidlanishicha, safar chog’ida oddiy askarlarning har o’n
sakkiztasiga bitta chodir berilgan. Har bir jangchi ikkita ot, yoy, sovut, qilich,
juvoldiz, qop, o’nta nina, arra va teri xaltaga (chanach) ega bo’lgan.
Sara jangchilarning har beshtasi bir chodirga joylashgan. Ularning har bittasi
13
N. Ahmedov. Amir Temur rivoyat va haqiqat. -Toshkent: Qomuslar Bosh tahririyati 49-50-betlar.
25

dubulg’a, sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq va buyruqda ko’rsatilgan miqdorda ot bilan
ta`minlangan.
O’nbegining alohida chodiri bo’lgan. U sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq bilan
qurollangan va beshta qo’shimcha ot olish huquqiga ega bo’lgan. Yuzbegining ham
alohida chodiri bo’lgan. Uning qurol-yarog’i qilich, o’q-yoy, sovut, sadoq, gurzi,
oyboltadan iborat bo’lgan. Unga o’nta qo’shimcha ot berilgan.
Mingbegi chodirdan tashqari soyabon bilan ham ta`min etilgan. Dubulg’a, zirih
(chahoroyna), sovut, nayza, qilich, sadoq va o’q singari rang-barang qurol turlari bilan
qurollangan.
Piyoda askarlar asosan qilich, kamon va kerakli miqdorda o’q bilan safarga
chiqqan. Miod erida oliy bosh qo’mondonning borgohi tikilgan va u turli rangdagi
tug’ hamda bayroqlar bilan bezatilgan. Belgilangan vaqtda (miod vaqti) da
lashkargohga etib kelgan askarlar qat`iy tartib va intizom bilan o’z bo’ljar
(pozitsiya)larini egallagan hamda yurish oldidan o’tkazilajak an`anaviy harbiy
ko’rikka puxta tayyorgarlik ko’raboshlagan.
Sohibqiron yurish paytida tajribali sipohiylarga katta ishonch bildirgan. Ko’p
marotabali so’qishlarda suyagi qotgan, urushni o’zining bosh mashg’uloti deb
sanagan jangchilar safar boshlanishidan avval jam qilingan. Ular kirim-chiqim
daftariga, shuningdek davlatdan maosh-ulufa, oziq-ovqat, em-hashak oluvchilar
ro’yxatiga kiritilgan. Tuzilishiga ko’ra Temurbek armiyasi turk-mo’g’ul xalqlari
uchun an`anaviy bo’lgan o’n. Yuz, ming va tumanlarga taqsimlangan. Ularga
o’nbegi, yuzbegi, mingbegi, tumanbegilar sardorlik qilgan. «Temur tuzuklari» da
qayd qilinishicha, qo’shin qo’mondonlari safiga Temurbek oliyhimmat, oqil, mard,
tadbirkor, sezgir, jur`atli, sabotli, harb ishiga jon-dilini bag’ishlagan iste`dodli
shaxslarni jalb etish masalasiga katta e`tibor bergan. Har bir bek yoki amir o’z noibi-
o’rinbosariga ega bo’lgan. Biror bek yoki amir hayotdan ko’z yumgan taqdirda noibi
uning o’rnini egallagan.
Rui Gonsales Klavixoning guvohlik berishicha, qo’shin to’plash to’g’risida
26

farmoni oliy e`lon qilinishi bilan askarlar o’z oilasi, asbob-aslahasi, mol-mulki bilan
miod eriga etib kelgan. O’rdagohdagi sohibqironning saropardasi atrofida har bir qism
va bo’linmalar chodirlari tikilgan. Oddiy askardan yirik sarkardagacha har kim o’z
joylashish o’rnini aniq bilgan. Barcha ishlar tartib-intizom bilan, shovqin-suronsiz
bajarilgan. Qo’shin bilan birga qassoblar, bakovullar, qovurilgan va pishirilgan go’sht
bilan savdo qiluvchilar, arpa va meva sotuvchilar, nonvoylar ham ko’chib yurgan.
Turli kasb egalari askarlarga xizmat ko’rsatganlar. Hatto ko’chma hammomlar ham
jangchilar xizmatida bo’lgan.
Temurbek tanlab olgan sarkardalar o’zlarining harbiy mahoratlarini nafaqat
urush kezlarida, balki tinch mehnat chog’ida ham namoyish etishga tinmay harakat
qilar edilar.
Harbiy san`atning o’ziga xos sir-asrorlaridan to’la voqif bo’lgan, dushman
saflarini parokanda qilish yo’l-yo’riqlarini yaxshi egallagan, mushkul vaziyatlarda
dadil va tez harakat qiladigan, hech qanday to’siqlardan tap tortmaydigan, qo’shin
safida sodir bo’lishi ehtimolidan holi topilmagan tartibsizliklarni o’z vaqtida bartaraf
eta oladigan iste`dod egalarigina Temurbek tomonidan lashkarboshilikka qo’yilgan.
Temurbekning farmoyishiga binoan atoqli lashkarboshilardan to’rttasi birinchi
darajali sarkarda, ya`ni beklar begi mansabiga tayinlangan. Dongdor amirlardan biriga
amir ul-umaro lavozimi berilgan va u oliy bosh qo’mondon, ya`ni Temurbekning
noibi vazifasini ado etgan. Sohibqiron bevosita ishtirok etmagan urush va janglarda
amir ul-umaro qo’shinga qo’mondonlik qilgan.
Zikr etilganlardan tashqari qo’shin qo’mondonligiga yana o’n ikki bek jalb
etilgan ming kiishdan iborat suvoriylarga birinchi bek, ikki ming otliqlardan tashkil
qilingan guruhga ikkinchi bek, uch ming otliqlifavjga uchinchi bek va shu tartibda o’n
ikki ming otliq askarlardan tuzilgan qo’shinga o’n ikkinchi bek sardorlik qilgan. Quyi
pog’onada turgan qo’mondon o’zidan yuqori lavozimni egallab turuvchi sarkadaga
bo’ysungan.
Temurbek armiyasining turli qism va bo’linmalariga uch yuz o’e uch bek
27

boshchilik qilgan. Ularning dastlabki yuztasi o’nbegilik, ikkinchi yuztasi yuzbegilik,
uchinchi yuztasi esa mingbegilik rutbalarini egallagan. Tumanlarga sohibqironning
farzandlari, nabiralari hamda amir Shayx Nuriddin, amir Jahonshoh singari nomdor
lashkarboshilar rahbarlik qilgan.
Temurbek qo’mondonlar tarkibining harb ishidan talab darajasida mahorat va
malakaga ega bo’lgan shaxslardan shakllanishiga alohida diqqat qilgan.
Janglarda qahramonlik va mardlik namunalari ko’rsatgan sara jangchilar
munosib ravishda taqdirlanib o’nbegi, takror jangovar xizmatlari evaziga yuzbegi va
nihoyat mingbegi amaliga ko’tarilish imkoniyatiga ega bo’lgan.
Yovning askariy g’ururini tor-mor etgan mingbegi birinchi darajali amir
unvoniga, yirik dushman qismini mag’lub etgan birinchi darajali amir o’z navbatida
ikkinchi darajali amir mansabiga va shu yo’sinda o’zga bek hamda amirlar yuqoriroq
harbiy martabaga ko’tarilib borgan. Janggohda mardlik va qahramonlik ko’rsatgan
oddiy jangchilarning maoshi oshirilgan. Ba`zi sabablarga ko’ra jang maydonini
tashlab qochgan askarlar o’lja taqsimotida ishtirok etishdan mahrum qilingan.
Muhorabadan yarador bo’lib qaytgan shaxslarning izzat-xurmati joyiga qo’yilgan,
ularga Onhazratning marhamati ko’rsatilgan.
Biror kishvarning fath qilgan yoki g’anim armiyasini mag’lubiyatga uchratgan
sarkarda uchun uch xil mukofot ta`sis etilgan, ya`ni sharafli bahodir unvoni hamda
tug’ va nog’ora berilgan. Ayni shunday yuksak mukofot bilan muxolifatchi taraf taxt
vorislari rahnamoligidagi qo’shinni parishonlikka solgan amir yoki bekning ham
shavkati ziyoda qilingan.
Jangu jadal chog’ida shijoat ko’rsatib dushman guruhini qochirishga muyassar
bo’lgan o’nbegi shahar dorug’asi, yuzbegi esa viloyat hokimi vazifasiga tayinlangan.
Muqotalada aduv hashamlari ustidan zafar quchgan mingbegi viloyat voliysi mansabi
bilan taqdirlangan.
Biror mamlakat yoki yurtni egallagan amirga o’sha erlar ma`lum shart va
imtiyozlar asosida boshqarilish uchun suyurg’al tarzida inoyat qilingan. Temurbek va
28

temuriylar davrida suyurg’al keng tarqalgan feodal er egaligi turlaridan biri bo’lib.
Nasldan-naslga o’tgan. Suyurg’al egasi davlat hisobiga to’lanishi zarur bo’lgan
soliqlardan ozod qilingan. Bunday suyurg’al turi «darbasta suyurg’al» deb yuritilgan.
Dovyurak pahlavonlar harblardan ko’rsatgan jasoratlari uchun baland darajaga
erishib, baobro’ kishilar qatoridan o’rin olgan. Ular gurzi, olachuk (chodir), murassa`
kamar, qilich va saman ot kabi pahlavonlik nishonlari bilan e`zozlagan. Botirlarning
ko’pchiligi keyinchalik o’nlik, yuzlik, mingliklarga qo’mondonlik qilishdek
ma`suliyatli vazifalarga qo’yilgan.
Yuqorida tilga olingan o’n ikki amirdan har biri yuz dovul (tabl) va bayrog’iga
ega bo’lgan. Bosh qo’mondon nog’ora hamda alamdan tashqari shuningdek, burg’u,
tumantug’ va chortug’ bilan nishonlangan.
Mingbegi tug’ va karnay, ya`ni qo’ragaga ega bo’lgan. Yuzbegi va o’nbegiga
nog’ora berilgan. Turli qo’shun, ya`ni qism qo’mondonlari tegishli noshonlarga
sazovar bo’lgan.
Biror lashkarboshining hayoti xavf ostida qolgan vaziyatda uni g’anim o’qidan
asrab qolish yo’lida o’z ko’ksini qalqon qilgan jangchilar Sohibqironning xurmat-
e`tiboriga va olqishiga sazovor bo’lgan, maxsus inoyatlar bilan taqdirlangan.
Sohibqiron yurishga jo’nashdan ancha avval yog’ining qurolli kuchlari, mudofaa
inshootlari, u erdagi ichki vaziyat kabilar haqida aniq va to’la ma`lumotga ega bo’lish
maqsadida uning yurti yoki qarorgohiga o’z ayg’oqchi (xabargir, josus) larini
peshma-pesh yuborib turgan. G’anim to’g’risida zarur ma`lumotlarga ega bo’lgandan
so’nggina yurishga taraddud ko’rilgan. Bu xususda ibn arabshoh yozadi: «Temur
tengi yo’q fe`l atvorli, chuqur mulohazali kishi bo’lib, uning tafakkur dengizining
qa`ri yo’q va (uning) tadbiri tog’iga na tekisligu, na g’adir-budir orqali yo’l topilardi.
U erlarning barcha tomonlarida o’z ayg’oqchilarini tarqatib, qolgan mulklarida esa
josuslar qo’ygan edi. Ular (josuslar) jumlasidan, uning amaldorlaridan biri Amir
Otlamish bo’lsa. yanA biri faqih Mas`ud al-Quhoniy-u Temur devoni ashoblarining
ko’zi edi. Josuslarning bunisi Qohirada, Muiziyada bo’lsa, unisi Damashqda,
29

Shamiysoniyadagi so’fiylardan biri edi. Ularning biri chakanafurush bo’lsa, ikkinchisi
yirik savdogar, badxulq polvon va hunarmand, munajjim va o’z tabiaticha ish
qiladigan lar, gapchinoz qalandarlaru sayoq darveshlar. Zarofatli meshkoblar, latofatli
etikdo’zlar, alvasti va xiylagar bo’lib, ular chor atrofda bo’layotgan hodisalar va
ularning xabarlarini Temurga etkazib, o’zlari afzal ko’rgan ishlarini unga bayon
etardilar. Ular vaznlar, narx-navolar to’g’risida unga zikr qilib, manzilu shaharlarni
tavsiflardilar. Ularning tekis va notekis joylarining suvratini keltirib, uylari va
diyorlari o’rinlarini chizib ko’rsatardilar, shular orasida u joylarning yaqin yoki uzoq,
tor yoki kengligini ularning qaysi tevarak-atrofda, g’arb yoki sharqdami, shaharlar va
qishloqlarning ismlarini, manzil va panohjoylar nomlarini, har joyning ahliyu
boshliqlari, amirlari, ulug’lari, fozillari, shariflari, boylariyu faqirlarini, ularning hai
birining ismi va laqabini, shuhrati va nasabini, ularning hunari va (ega bo’lgan)
vositalarini (to’la-to’kis) bayon qilardilar. Natijada, Temur o’z fikri bilan shularni
yaqqol ko’rib, tafakkuri vositasida o’z erlaridan xorij joylar ustidan ham tasarruf
yuritardi». 14
Sohibqiron safar chog’i qo’shinni qiyin va o’tib bo’lmas joylardan boshlab
boruvchi yo’lchi, ya`ni qajarchilarni mahalliy xalq ichida yollab olish masalasiga
jiddiy yondashgan.
Safar arafasida Temurbek o’z pirlari va rahnamolari huzuriga sof ishonch hamda
pok irodat bilan tashrif buyurib, ziyorat shartlarini bajo keltirgan. Muqaddas va
muborak mozorlarni tavof qilgan. Mayib-majruhlarga, muhtoj va yo’qsillarga nazru
sadaqalar ulashgan.
Temurbek armiyasida ichiga yonuvchi modda-naft solingan ko’zachalar
irg’ituvchi o’t sochish quroli-ra`dning uzluksiz ishlab turishini ta`minlovchi maxsus
to’pchilar-ra`dandozlar mavjud bo’lgan. Mustahkam qal`a va qo’rg’onlarni qamal
qilishda samarali qurol hisoblangan ra`dni boshqaruvchi to’pchilarni soni,
Nizomuddin Shomiyning fikricha, 10 ming kishiga etgan. Ra`dandozlar Temurbek
14
Amir Temur saboqlari 2 ―Amir Temur ilm-fan va madaniyat homiysi mavzusida o’tkazilgan Xalqaro ilmiy‖
konferensiya materiallari (Toshkent, 1998 y.) -Toshkent:
30

tomonidan ilk marta 1379 yili Urganchni muhosara qilish vaqtida jangga solingan.
Kezi kelganda ta`kidlash lozimki, arab tiliga xos ra`d so’zi aslida
«momoqaldiroq»ni bildiradi. To’pni ra`d termini bilan atashlarining boisi shundaki,
undan o’q-snaryad otilgani kuchli gumburlagan tovush chiqqan.
Ra`dning Temurbek tomonidan qurollanishga kiritilishi XV-XVI asrlarda
Movarounnahr, Xuroson va eronda artilleriyaning boshqa turlarining paydo bo’lishida
turtki vazifasini o’tadi.
Amir Temurning hayoti asosan ikki davrga bo’lib o’rganiladi. Birinchi davr:
1359-1386 yillarni tashkil etadi. Bunda Temur Movarounnahrda mo’g’ul xonligidan
mustaqil, kuchli markazlashgan davlat tuzish uchun kurashadi.
Ikkinchi davri: 1386 yildan boshlanib, umrining oxirigacha davom etadi. Bu
davrda Temur uch yillik, besh yillik, deb nomlangan urushlar olib boradi va Xitoyga
qarshi urushga tayyorgarlik ko’radi.
Temur o’z hayotida 30 marta yurish qilgan va 27 mamlakatni zabt etgan. Lekin
ulardan «uch yillik», «besh yillik», «etti yillik» urushlari mashhur bo’lgan.
Temur davlati uchun eng xavfli davlat uning shimolida joylashgan Oltin O’rda
edi. Qora dengizdan Oltoly tog’larigacha cho’zilgan erlar Jo’ji ulusi ixtiyorida edi.
Jo’ji ulusining Yoyiqdan Qora dengizgacha cho’zilib ketgan juda katta qismi Oltin
O’rda edi. Yoyiq sharqida erlar Oq O’rda deb yuritilardi.
Amir Temurning Markaziy Osiyo hududidan tashqariga bo’lgan yurishi asosan
Shimolga, ya`ni Oltin O’rda davlatiga qaratilgan edi. Temurning Oltin O’rdaga qarshi
yurishidan maqsadi, uni o’z davlatiga qo’shib olish emas edi. Davlati uchun xavfli
kuch bo’lgan Oltin O’rdani zaiflashtirish va faqat uning sharqiy qismini o’z
saltanatiga qo’shib olish edi.
Bu davrda Oltin O’rda oq O’rdalarda ikkita mustaqil davlat tashkil topib, ular
o’rtasida o’zaro janjallar davom etmoqda edi. Temur uning ichki nizolaridan ustalik
bilan foydalandi. O’rusxon tazyiqidan Temur huzuriga qochib kelgan Oq O’rda
xonlaridan To’xtamishga Temur bir necha marta yordam beradi. 1379 yilda
31

To’xtamish Temur yordamida Oq O’rda taxtini egallaydi.
Turon ozodlik harakatining sarkardasi Temurning Oltin O’rda xoni To’xtamish
ustidan qozongan g’alabasi nafaqat Markaziy Osiyo, butun Sharqiy Evropa, Russiya
uchun ahamiyatga ega edi.
Temur Oltin O’rda xonligini tor-mor etib, uning qishloq va shaharlarini vayron
qiladi. Sharq mamlakatlari bilan bog’lagan Buyuk Ipak yo’lining Oltin O’rda orqali
o’tadigan shimoliy tarmog’iga xotima beradi.
Ta`kidlash lozimki, temuriylar davrida yurish yoki razmdan oldin qo’shinni
ko’rikdan o’tkazib, uning jangovar ruhi va holatini aniqlash an`ana tusiga kirgan.
Ko’rikdan nafaqat asosiy jangovar qismlar, shuningdek, ular ortidan boruvchi og’ir
karvon o’g’ruq (ovoz) ham o’tkazilgan.
Temurbek dushmaniga qo’qqisdan qaqshatqich zarba berish usuli bilan shuhrat
qozongan edi. G’anim o’rdugohi aniqlangach, aksariyat hollarda Sohibqiron unga
maxfiy yoki o’tish o’ta mashaqqatli bo’lgan, hech bir kimsaning oyog’i etmagan
dovonlar, daralar, so’qmoqlar, tog’u toshlar orqali tunda ulovlarni jilovidan tutgan
tarzda yaqinlashar, quyosh o’zining zarrin nurlarini bepoyon zamin uzra socha
boshlashi bilan g’aflat uyqusida yotgan yog’iga quyundek yopirilar edi. Ibn Arabshoh
hikoya qiladi: Temurbekning dorus-saltana Samarqandda imoratlar qurish, bog’u
bo’stonlar barpo etish, ariqlar qazib, suv chiqarish singari obodonchilik yumushlari
bilan band bo’lib turganligidan mujda topgan qo’shni mamlakatlar uning hujumini
kutmasdan, mudofaaga tayyorgarlik ko’rmagan holda xotirjam hayot kechirar edi.
Sohibqiron poytaxtdagi ishlarni nihoyasiga etkazgach, tovachilarga qo’shinni tez
fursat ichida samarqandda to’plash haqida amr qiladi. Askarlar uchun o’zi o’ylab
topib. Ixtiro qilgan yo’sinda tayyorlangan dubulg’alarni jangchilar kiyib, yurishga
chiqishlarini buyuradi. Temurbek safarning yo’nalishini sir tutadi.
Temurbekning Hindga yurish qilib, Dehliga yaqinlashib qolganligidan tahlikaga
tushgan hindlar shahzoda Sulton Mahmud, Malluxon va o’zga nomdor hind
sarkardalari rahnamoligidagi o’n ming suvoriylar, yigirma ming sara piyodalar va bir
32

yuz yigirma jangovar fillardan iborat qo’shin bilan unga ro’baro’ bo’ladi. Sohibqiron
birinchi galda jangchilarning kapalagini uchirib, ularni dahshatga solgan fillarni daf
qilish borasida bosh qotiradi. Zudlikda fillarga ofat keltiruvchi o’tkir tig’li uchburchak
shakldagi sanchiq-mo’ndulardan minglab yasaladi va fillar kelishi kutilayotgan
erlarga joylashtiriladi. Ikkala qo’shin jang harakatlarini boshlagach, Temurbek o’z
askariy qismlarini chekinishga buyuradi. Temuriy jangchilarning tisarilganini ko’rib,
dushman qochdi xayol qilgan hindlar olg’a tashlanadi.
Fillar, ularning ketidan otliq va piyodalar junbushga keladi. Mo’ndu tikilgan erga
etgan fillarning oyoqlariga o’tkir sanchiqlar tikon yanglig’ qadaladi. Og’riq
zo’rligidan qutirgan fillar jon achchig’ida filbonlarni uloqtirib, orqaga tum-taraqay
qocha boshlaydi. Ular ortda kelayotgan hind suvoriy va piyodalarini poymol qilib,
yanchib o’tadi.
Sohibqiron o’ta tahlikali onlarda ham sarosimaga tushmas, hissiyotga berilmas,
metinday mustahkam irodasi ikkilanishga, qat`iyatsizlik ko’rsatishga aslo yo’l
qo’ymas edi. Biror marta ham mag’lubiyat («loy jangi» bundan istisno) alamini tortib
ko’rmagan muzaffar qo’shin oliy bosh qo’mondonning har qanday og’ir va chigal
vaziyatdan ham tadbirkorlik bilan chiqib ketishiga butun vujudi bilan ishonar.
Shuning uchun g’anim bilan faqat g’alabani ko’zlagan holda jon-jahdi bilan jang qilar
edi.
Sohibqiron jang maydonini tanlashda bevosita ishtirok etgan. Janggohning tekis,
keng va qo’shin qismlarini joylashtirishga qulay bo’lishi talab qilingan. Ayniqsa,
ma`rakagohning ichimlik suv manba`iga yaqin bo’lishi hamda razm vaqtida quyosh
nurining jangchilar ko’ziga tushmasligi maqsadga muvofiq hisoblangan.
Yirik muhorabalar paytida dastasi uchiga mahcha-yarim oy shakli qadalgan
jangovar bayroq va tug’lar bilan bezatilgan oliy bosh qo’mondonning borgohi
balandlikka tikilgan. U erdan qism va bo’linmalarning maydondagi harakati, jangning
borishi Temurbek tomonidan kuzatib turilgan. Odatga ko’ra borgoh oldida harbiy
orkestr askarlarni mardlikka rag’batlantiruvchi, ularning jangovar ruhini ko’taruvchi
33

kuylarni tinimsiz chalib turgan.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda Amir Temur, ya'ni Tamerlan, 1336 yilda O‘zbekistondagi
Shahrisabz shahrida tug‘ilgan. U o‘zining harbiy mahorati va strategik fikrlashi bilan
tanilgan. Temur davlatining tashkil topishi va uning harbiy yurishlari O‘rta Osiyo,
Yaqin Sharq va Hindiston tarixida muhim ahamiyatga ega.
Amir Temur o‘z faoliyatini 1370-yillarda boshladi. U Samarqandni poytaxt qilib,
o‘zining mustaqil davlatini tashkil etdi. Uning asosiy maqsadi O‘rta Osiyo va
atrofidagi hududlarni birlashtirish edi. Temur davlatining tashkil topishi bir necha
omillarga bog‘liq: Harbiy kuch : Temur kuchli armiyasini tuzdi va harbiy
strategiyalarini mukammal ishlab chiqdi. Siyosiy ittifoqlar : U mahalliy va qo‘shni
davlatlar bilan ittifoqlar tuzib, o‘z pozitsiyasini mustahkamladi. Madaniy rivojlanish :
34

Samarqandda ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishga katta e'tibor berdi, bu esa uning
davlatini yanada kuchaytirdi.
Harbiy Yurishlari
Amir Temur o‘zining harbiy yurishlari orqali keng hududlarni zabt etdi. Uning
yurishlari quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi: Yaqin Sharq : 1380-yillarda
Temur Yaqin Sharqqa yurish qilib, Afg‘oniston, Eron va Iroqni zabt etdi. Bu yurishlar
orqali u o‘zining harbiy qudratini namoyon etdi. Hindiston : 1398-yilda Temur
Hindistonga yurish qilib, Dehlini egalladi. Bu yurish Temurning eng muhim
muvaffaqiyatlaridan biri bo‘lib, u Hindistonning ko‘plab hududlarini o‘z nazoratiga
oldi. Kichik Osiyo va Rossiya : Temur Kichik Osiyo va Rossiya hududlariga ham
yurishlar olib bordi. U o‘zining harbiy kuchlari bilan bu hududlarda ham ta'sir
o‘rnatdi.
Amir Temur davlatining tashkil topishi va harbiy yurishlari O‘rta Osiyo tarixida
muhim o‘rin tutadi. U o‘zining strategik fikrlashi, harbiy mahorati va siyosiy
qobiliyati bilan keng hududlarni birlashtirib, kuchli davlat tuzdi. Temurning merosi
nafaqat harbiy muvaffaqiyatlari, balki madaniy va ilmiy rivojlanishdagi hissasi bilan
ham ahamiyatlidir. Uning faoliyati O‘zbekistonda va butun Markaziy Osiyoda tarixiy
jarayonlarga ta'sir ko‘rsatdi va keyingi avlodlar uchun ilhom manbai bo‘lib qoldi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Boboyev H.B. Amir Temur va temuriylar saltanati. - Toshkent: Kamalak,
1996. - 124 b.
2. Siyosiy va huquqiy ta’limotlar tarixi / Boboyev H.B., Vohidov H.V.,
Dadaboyev Y.T., Vohidova D. – Toshkent: TDYUI, 2003. – 205 b.
3. Mamatov X.T. Temur tuzuklarida davlat va huquq masalalari: Yurid.
fanlari nomzodi…dis. avtoref. – Toshkent, 2002. – 24 b.
4. Mamatov X.T. Amir Temur tuzuklarida davlat va huquq masalalari.
MonografiY. (hammualliflikda). - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2001. - 118 b.
5. To‘laganov A.A. Rol i mesto Amira Temura v razvitii uzbekskoy
gosudarstvennosti (na osnove Ulojeniy Temura): Avtoref. diss. kand. yurid. nauk. -
Toshkent: 1996. - 24 s.
6. Temur tuzuklari. / B.Ahmedov tahriri ostida. – Toshkent: G‘.G‘ulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti., 1991. - 144 b.
7. Sodiqov H. Amir Temur saltanatida xavfsizlik xizmati.mToshkent, 2010.
8. Po’latova D.A. "Axloqshunoslik" fanidan mustaqil ta'lim uchun uslubiy
qo’llanma. Toshkent, 1995.
9. Ozbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent: "Davlat ilmiy nashriyoti",
2011.
10. N. Ahmedov. Amir Temur rivoyat va haqiqat. -Toshkent: Qomuslar Bosh
tahririyati 49-50-betlar.
11. Amir Temur saboqlari 2 ―Amir Temur ilm-fan va madaniyat homiysi‖
mavzusida o’tkazilgan Xalqaro ilmiy konferensiya materiallari (Toshkent, 1998 y.) -
Toshkent:
12. G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san‘at nashiryoti.1999. 21-22-betlar.
13. A. Xo’jaev. Buyuk Ipak Yo’li. ―O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
‖
ilmiy nashiryorti – Toshkent: 2007. 199-bet
36

Amir Temur faoliyati va harbiy yurishlari haqida kurs ishi

Sotib olish