Amir Temur davrida ichki va tashqi siyosati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	61.8KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	11 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Amir Temur davrida ichki va tashqi siyosati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI O’ZBEKISTON TARIXI KAFEDRASI
KURS ISHI
Mavzu: Amir Temur davrida ichki va tashqi siyosati
Toshkent – 2023
1

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 3
I – Bob. Amir Temur davlati ......................................................................................................................... 9
1.1 Temur davlatining tashqi siyosati .......................................................................................................... 9
1.2 Temur davlatida obodonchilik ishlari ................................................................................................... 13
2.1 Temur davlatining tashqi siyosati ........................................................................................................ 25
Xulosa ........................................................................................................................................................ 39
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ............................................................................................................. 41
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Ushbu kurs ishi da buyuk bobokalonimiz Amir Temur va
temuriylar davrida vujudga kelgan ikkinchi uyg’onish davri renessansni kurtak
yoyishida va uning rivojlanishiga yaratgan shart sharoitlarni o'rganish va uni
xalqimiz ma’naviy ongiga singdirish, ma'naviyatini boyitish masalasida amal
qilinishi lozim bo'lgan yo'nalishlar belgilab berilgan. Sohibqironning ilm fan
homiysi sifatida amalga oshirgan buyuk ishlarini o’rganmog’imiz va muhtaram
prezidentimiz ta’kidlagan uchinchi renessans ostonasida turgan ekanmiz o’sha
davrning yutuqli jihatlarini o’rganmog’imiz kerak bo’ladi. Kurs ishida Amir
Temurning olimu fuzalolarga ilm ahillariga bo’lgan munosabatini ularning davlat
boshqaruvudagi rolinining ahamiyatlari haqidagi ma’limotlar tadqiq etilgan.
Shuningdek, buyuk sohibqironning davlat boshqaruvidagi tajribasi va uning
bugungi kundagi amaliy ahamiyati ko'rsatib berilgan.
O ’ zbekiston mustaqillikka erishgach , o ’ zining boy tarixini , milliy qadriyatlarini
o ’ rganishga yanada e ' tibor qaratdi , ularni jahon hamjamiyatiga yanada yaqindan
tanishtirish maqsadida mamlakat hududida joylashgan tarixiy obidalarni tiklashga ,
tarixiy shaxslarning hayot va ijod yo ’ llari yanada chuqur o ’ rganishga kirishildi .
Jumladan , sohibqiron Amir Temur bilan bog ’ liq tarixiy haqiqatlar , hamonki ,
nafaqat o ’ zbekistonlik , balki dunyo olimlarini ham qiziqtirib kelmoqda . Amir
Temur siymosi bilan chambarchas bog’langan turli afsonalar, bugun real hayotda
o’z haqiqatini topmoqda. Ana shunday tarixiy jumboqlardan biri Sohibqironning
o’z ona vatani Kesh shahrida o’zi uchun qurdirgan dahmasidir. Ammo Amir
Temur vafotidan keyin u yerga dafn etilmagan?
Ta’kidlash joiz, dastlabki bibliografik ko’rsatkich mustaqillikkacha bo’lgan davrda
tarixshunos olim B. V. Lunin tomonidan tuzilib adabiyotlar sohalar bo’yicha o’n
ikki qismga ajratib tasniflangan edi (Лунин Б.В. История, культура и искусство
времени тимуридов в советской литературе (библиографический указатель) //
Общественные науки в Узбекистане. – Ташкент, 1969. № 8-9. – С. 100–145).
Shu bilan birga, ushbu bibliografik ko’rsatkichda mustabid sovet davridagi
mafkuraviy tazyiq ta’sirida Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid adabiyotlar
3

“Umumiy tarix” qismiga kiritilgan. 1
Ammo bu holat tadqiqotning ilmiy
ahamiyatini pasaytirmaydi, aksincha, olimning falsafiy mushohadasining
nechog’lik teran ekanligidan dalolat beradi. Ushbu bibliografik ko’rsatkich tasnifi
mustaqillik yillarida B. V. Lunin tomonidan ancha rivojlantirilib bir necha
fundamental nashrlarda nafaqat keltirildi, balki olim tomonidan (Temur va
Ulug’bek davri tarixi. – Toshkent: Qomuslar Bosh tahririyati, 1996. – B. 28–42)
Amir Temur davri asosiy manbalari hamda ilmiy adabiyotlarining tarixshunoslik
nuqtayi nazaridan tahlili ham amalga oshirildi. Shuningdek, xorij tarixshunoslari,
rus sharqshunos olimlari hamda sovet davrida tadqiqot olib borgan tarixchilarning
ilmiy ishlari tadrijiy ravishda o’rganilib, ilk bor mavzuga oid tarixiy adabiyotlar
tarixshunoslikning yangicha talqinida o’z bahosini oldi. Ushbu tayyorlangan
bibliografiya to’plami hozirga qadar tadqiqotlarni amalga oshirishda muhim
ahamiyat kasb etib kelmoqda.
Hozirga qadar respublikada mazkur mavzuga oid bir necha bibliografik nashrlar
amalga oshirilgan. Chunonchi, 1996-yilda O’zbekiston Respublikasining Misrdagi
elchixonasi xodimlari tomonidan (Amir Temur va temuriylar haqida Misr
kutubxonalarida saqlanayotgan manba va qo’llanmalar Fihristi. Muqaddima
muallifi: Boboxonov Sh. Tayyorlovchi: Nasrullo Mubashshir at-Taroziy. –
O’zbekiston elchixonasi Qohira shahri, 1996. O’zbek tilida – B. 1–37, arab tilida –
B. 1–422) Amir Temur va temuriylar haqida Misr kutubxonalarida saqlanayotgan
manba va qo’llanmalar fihristi yaratildi. 1999-yilda esa akademik E. V. Rtveladze
va akademik A. X. Saidovlar tomonidan tayyorlangan “Amir Temur dunyo fani
ko’zgusida” (Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой
науки. – Ташкент: Издательский дом Мирэкономики и права, 1999. – 112 с.;
Ўша муаллифлар. Амир Темур в зеркале мировой истории. Библиография /
Отв. за выпуск Д.Нурматова. – Париж, 1996. – 28) nomli bibliografik nashrda
xorijiy tillarda chop etilgan adabiyotlar tizimga solindi. Mualliflar jahon
tarixshunosli gida mustaqil “temurshunoslik” ilmiy yo’nalishi shakllanganini e’tirof
etishdi. Shuningdek, “Amir Temur jahon tarixida” nomli nashrining “Amir Temur
1
Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent., «Sharq» 1999. -B.12-13
4

davri tarixnavisligi” bobidagi “Ilmiy izlanishlar” qismida O’zbekiston va xorij
tadqiqotchilarining ishlari tahlil qilindi. Nashrda “Amir Temur shaxsini
biryoqlama, tor va bir xil tarzda talqin etishdan iborat dastlabki ko’nikmalardan uni
chuqur, keng va har yoqlama idrok etishga asta-sekin o’tish tadriji sodir bo’ldi”
(Amir Temur jahon tarixida. – Toshkent: Sharq, 2001. – B. 214–216), degan
xulosaga kelinishi tarixshunoslikdagi ilmiy burilishdir. 2003-yilda akademik B.
Ahmedov, B. Qosimov, I. Niyazov, B. Bannopov, M. Zikrullayev, Ya.
Muhammedov tomonidan ham temurshunoslik sohasida bir muncha tadqiqotlar
olib borilib, “Amir Temur bibliografiyasi” (Amir Temur bibliografiyasi. B.
Ahmedov, B. Qosimov, I. Niyazov, B. Bannopov, M. Zikrullayev, Ya.
Muhammedov. Markaziy Osiyoni tadqiq qilish Fransuz Instituti. Toshkent, 2003. –
114-b.) nashrdan chiqdi. 2010-yilda O. Rahmatullayeva tomonidan tayyorlangan
“Amir Temur saltanati tarixnavisligi” nomli bibliografik ko’rsatkichda faqat
O’zbekistonda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan adabiyotlar jamlanib sohalar
bo’yicha tasniflandi (Rahmatullayeva A. Amir Temur saltanati tarixnavisligi
(Bibliografik ko’rsatkich). – T.: Fan va texnologiya,2010. – 95-b.). Amir Temur va
temuriylar davri tarixshunosligi bo’yicha O’zbekistonda bir muncha salmoqli
ishlar amalga oshirilgan. Aksariyat tadqiqotchilarning yakdillik bilan
ta’kidlashicha, boshqa tarixiy davrni o’rganishda adabiyotlar taqchilligi qiynasa,
bu davr tadqiqotchisiga esa adabiyotlarning ko’pligi va turli munosabat qiyinchilik
tug’diradi. Aynan shu jihat ham bibliografik tadqiqotlarga bo’lgan ehtiyojni
kuchaytiradi.
Keyingi yillarda Amir Temur shaxsi va davriga oid birmuncha manbalar tarjimasi,
ilmiy, ilmiy-ommabop, badiiy adabiyotlar yaratildiki, ularni aniqlash,
tizimlashtirish zaruriyatini keltirib chiqardi. Mazkur loyihada mavzuni yorituvchi
yozma manbalar, monografiyalar, risolalar, dissertatsiya va avtoreferatlar ro’yxati,
yubileylarga bag’ishlangan albomlar, tarixiy ma’lumotnoma va solnomalar,
respublika va xalqaro konferensiya materiallari, o’quv qo’llanmalar, respublika va
xorijiy nashrlarda chop etilgan maqolalar jamlandi. Shuningdek, unda xorijiy
davlatlardagi kutubxonalar, muzeylar va fondlardan o’rin olgan adabiyotlardan
5

ham imkon qadar foydalanildi. Jumladan, rus, ingliz, fransuz, turk, arab, fors
tillarida nashr etilgan 6 mingga yaqin turli kitob va maqolalar nashrlari imkon
qadar jamlanib, ma’lum bir tartibga solindi.
Mavzuning maqsad va vazifalari . Sohibqiron zamonasining ajoyib diplomati,
davlatlar o’rtasida do’stona munosabatlar o’rnatilishi va iqtisodiy aloqalar
rivojlanishining tarafdori sifatida ham mashhur edi. U olimlar va hokimlar,
me’morlar va shoirlarning buyuk homiysi yanglig’ dong chiqargan».
Davlat mustaqilligiga erishib, bugungi kunda demokratik-huquqiy davlat
qurayotgan xalqimiz Vatanimiz tarixida huquqiy davlat haqidagi tasavvur va
qarashlarning yuzaga kelishi hamda rivojlanishi, uning yuridik manbalari,
dunyoviy huquq va qonunchilik masalalarini ham bilishni istaydi, albatta. Ana shu
nuqtai nazardan qaraganda, Temur tuzuklarini tarixiy-huquqiy tadqiq etish alohida
dolzarblik kasb etadi. Zero, o’tmish merosimiz, uning boy davlatchilik va huquqiy
asoslari, xususan, Amir Temur davrida davlat va huquq borasida qo’llanilgan
adolatli tamoyillar bugungi kunda mustaqilligimizga ham xizmat qilib, shaxsning
yuksak siyosiy, axloqiy va huquqiy madaniyatini shakllantirishda
ko’maklashmoqda. Amir Temur hayoti va faoliyatini yorituvchi asosiy tarixiy
manbalar benihoya ko’p va xilma-xil bo’lib, bu uning nomi, jahon tarixidagi roli
beqiyos ekanligi va g’oyat mashhurligidan dalolat beradi. Bu masalalarga oid
manbalarning ilmiy tahlili jamiyatshunos olimlarimiz asarlarida, ayniqsa, o’zbek,
rus, ingliz tillarida nashr etilgan «Amir Temur jahon tarixida» nomli fundamental
tadqiqotda batafsil berilgan. Ushbu tadqiqotda mazkur mavzu bo’yicha jahonning
turli tillarida nashr etilgan adabiyotlar ro’yxati ham keltirilgan, shuningdek, Amir
Temur, Temuriylar davlati, uning tashkil topishi masalalariga bag’ishlangan, chet
ellarda va Respublikamizda olib borilgan tadqiqotlarning ilmiy tahlili ham bir
qator olimlarimizning kitoblarida yoritilgan.
«Temur tuzuklari» ilmiy jamoatchilikni 600 yil mobaynida qiziqtirib kelmoqda.
Albatta, ushbu davrda yaratilgan adabiyotlar juda ko’p, mavjud adabiyotlarni agar
yaratilish sanalariga ko’ra tasnif etsak, uch davrni ajratib ko’rsatsa bo’ladi: 1)
tuzuklar bo’yicha 1917 yilgacha olib borilgan tadqiqotlar; 2) sho’rolar davrida
yozilgan asarlar; 3) mustaqillik davrida yaratilgan ilmiy izlanishlar. Jumladan, XIX
6

asrning ikkinchi yarmida o’zining siyosiy-iqtisodiy manfaatlaridan kelib chiqib,
Turkistonni o’z ta’sir doirasiga olgan, o’lkada mustamlakachilik rejimini o’rnatgan
mustamlakachi ma’murlar Turkistonning boy ma’naviy-huquqiy merosiga duch
keldilar va bu merosni o’zida aks ettirgan ba’zi asarlar, jumladan, «Temur
tuzuklari» o’sha davrdayoq rus tiliga tarjima etildi va ilmiy jamoatchilikka
tanishtirildi. O’sha davrdagi rus olimlaridan biri D. I.Logofet «Tuzuklar»ni
o’rganib va unga yuksak baho berib: «Turkistonda huquqiy davlat va Konstitusion
Kodeks Yevropadan 500-400 yillar oldin vujudga kelgan», degan fikrni ilgari
suradi. Ba’zi rus olimlari esa «Temur tuzuklari»ga past nazar bilan qarab, uning
muallifi Amir Temur ekanligiga, hatto, shubha bildirganlar. Ana shulardan
birinchisi – taniqli sharqshunos olim V.V.Bartold o’zining 1918 yilda nashr
ettirgan dastlab «Ulug’bek va uning davri» 2
asarida, shuningdek, keyinchalik 1928
yilda chop etilgan «Mir Alisher va siyosiy hayot» nomli maqolasida ushbu fikrni
olg’a surib va rivojlantirib, «Temur tuzuklari» XVII asrda Hindistonda bitilgan
asar degan fikrni ilgari suradi. V.V. Bartoldning ushbu fikrlari o’sha davrdagi
hukmron siyosatga hamohang aytilganligi yaqqol ko’rinib turibdi. Bunday
yondashishlar asosida turkiy xalqlarning qadimiy davlatchilikka ega bo’lganligi,
uning o’ziga xos huquqiy manbalari hamda ularni yaratish an’analari mavjud
bo’lganligini kamsitib ko’rsatish niyatlari yotadi. Bunday fikrlar davlat va huquq
tarixi bilan shug’ullanuvchi rus va sobiq sovet olimlari o’rtasida ham o’z
samarasini bergan. Sobiq sovetlar davlati va huquqi tarixining (to’g’rirog’i,
Rossiya) birinchi darslik kitobini yozgan S. V. Yushkov «Temur tuzuklari»dek
huquq manbaini ko’rmaslikka olib, O’rta Osiyo xalqlarining huquqiy manbalari
faqat «Qur’on va unga berilgan sharhlar hamda «Hidoya» dangina iborat», degan
xato fikrning shakllanishga olib keldi. Ushbu fikr tarixiy-huquqiy fanlarda 90-
yillargacha hukmron bo’lib qoldi. «Pravda Vostoka» gazetasining xabar
berishicha, 1930 yillarda «Temur tuzuklari»ni o’rganish va uning barcha
tahrirlarini to’plash maqsadida, huquqshunoslardan iborat maxsus guruh ham
tuzilgan. «O’zbekiston huquqi va sovet qurilishi ilmiy tadqiqot instituti qoshida
2
Бобобеков Ҳ., Каримов Ш., Содиқов М., Усмонов Қ., Холбоев С., Шоймардонов И. Ўзбекистон тарихи.
Қисқача маълумотнома. – Тошкент: Фан, 2007.
7

tashkil qilingan bu guruh Tuzuklarning o’zbekcha va ruscha tarjimalarini topib
to’plagan», deb xabar beradi gazeta, agar bu haqiqatan shunday bo’lsa, biror joyda,
ya’ni institut kutubxonasi yoki arxivlarda turgandir ular... «Eng avvalo, rus tilida
tegishli sharhlar bilan to’la tarjimasini bosib chiqarish rejalashtirilgan. Buxoro,
Samarqand va Shahrisabz kabi shaharlar arxivlarida saqlanayotgan hujjatlarni
o’rganish uchun ilmiy xodimlar yuborilgan.
Kurs ishinin
g tarkibi . Kirish, ikki bob, to’rt qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
8

I – Bob. Amir Temur davlati
1.1 Temur davlatining tashqi siyosati
Temur o’zining hayoti davomida harbiy iste’dodi, mohir sarkardaliga,
diplomatliliga va yetuk davlat arbobi bo’lganligi tufayli yuksalish va
insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan ulkan markazlashgan daatat tuzishga
muvaffaq bo’ldi. Sohibqiron turk-Mug’ul an’analariga amal qilgan holda o’z
davlati hududlarini suyurg’ol (ulus) tariqasida inom qilish yo’li bilan boshkargan.
Temur Movarounnahrdan tashqaridagi yerlarini ulusga bo’lib, farzandlariga in’om
etdi. Bu masalaning e’tiborli tomoni shundaki, garchi sohibqiron tomonidan bo’lib
berilgan yerlar ichki mustaqillikka ega bo’lsalar-da, lekin amalda batamom
markaziy hokimiyatga bo’ysundilar. Temurning o’ta darajadagi zukkoligini
shundan bilsa bo’ladiki, u uluslar o’rtasida nizolar kelib chiqmasligi uchun
ularning faoliyatini doimo nazorat qilib turadi. Temur davlatining eng ko’zga
ko’ringan va muammoli tomoni sohibqiron kichik bir viloyat doirasida tarbiya
topgan davlat mafkurasining boshqaruv tayanchi kuchli hokimiyat tushundi va
davlat, saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda kamchilikka yo’l qo’ymaydigan
vazirlarni tanlashga harakat qildi. Amir Temur vazir to’rtta sifatga ega bo’lishi
lozim hisoblagan: birinchisi-asllik, toza nasllilik, ikkinchisi-aql-farosatlilik,
uchinchisi-sipohu raiyat axdidan xabardorlik to’rtinchisi-sabr-chidamlilik va
tinchliksevarlik. Amir Temur hukmronlik qilgan davrlarda davlatning markaziy
ma’muriyati boshida devonbegi, arkbegi va to’rt vazir turgan. Vazirlar soliqlar
yig’ish, meros ishlari, askarlar maoshi va ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, saroy
xarajatlari bilan bog’liq bo’lgan ishlarni bajarganlar.
Bu davrlarda yerga egalikning ba ь zi turlari mavjud bo’lib, ular suyurg’ol yerlar,
vaqf yerlar , jamoa yerlari edi. Xususiy egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga
soliq to’lashda ba’zi imkoniyatlarga ega bo’lganlar, vaqf yerlar masjid va
madrasalarga qarashli yerlar bo’lib, ular soliq to’lashdan ozod qilganlar. Amir
Temur davrida asosiy soliq daromad solig’i xiroj bo’lib, u olinadigan daromadning
uchdan bir qismiga teng bo’lgan. Temur tuzuklarida yozilishicha, kimki biron
9

sahroni obod qilsa, yoki yer osti suvlarini tortib oladigan inshoot qursa, yo, biron
bog’ ko’kartirsa, yoxud biron tashlandiq yerni obod qilsa, faqat yerni
o’zlashtirganining uchinchi yili (birinchi, ikkinchi yil umuman to’lamagan) qonun
doirasda xiroj solig’i olingan. Undan tashqari ushr, mol, suvloq soliq turlari
mavjud bo’lib, ular yillar davomida amal qilingan tartib-qoidalarga binoan
to’plangan. 3
Soliq to’plovchi soliq yig’ish jarayonida soliqni yaxshi so’zlar bilan
to’plashi, aholini kaltaklash hollari, zanjirband etish hollari kelib chiqmasligini
nazorat qilishi shart edi. Amir Temur davlatni mustaxkamlashda qonun-
qoidalarning tutgan o’rniga keng e’tibor berdi. Fransuz olimi Alfons de Lamartin
Amir Temur davlati haqida shuday degan edi: «Yevropa Iskandarda, na Atillada va
na Moskoviya zafarini quchgan fotih Napoleonda adolatli qonunlar asosiga
qurilgan bunday boshqaruvni bunyod etgan emas». «Davlat ishlarini, - deb edi
Amir Temur , - saltanat qonun-qoidalariga asoslaigan holda boshqardim. To’ra va
tuzukka tayanib saltanatda o’z martaba va maqomimni mustahkam saqlab turdim».
Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor berdi. Dastlab,
Samarqandni poytaxt qilib olgach, u katta imtiyozlarga ega bo’lgan shaharga
aylanadi. Sohibqiron harakati bilan Samarqandda dunyoning yirik shaharlaridan
keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar
barpo etildi. Hatto g’ariblarga oziq-ovqat beradigan g’aribxonalar, yo’lovchilar
qo’nib o’tadigan sus joylar ham qurilgan. Shahar atrofi mustahkam devolar bilan
o’ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So’zangaron va Feruza kabi
nomlar bilan darvozalar quriladi. Temurning qarorgohi sifatida noyob ma’muriy
bino Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar ham aynan shu yerda quriladi. Temur noyob
qurilishlardan tashqari Samarqand atrofida o’zining xeshu aqrabolariga atab turli
go’zal bog’lar qurdirardi. Temur ulkan sohibqiron sifatida o’zining ona yurti
Keshga katta diqqat-e’tibor bilan qaradi. Yozma manbalardagi ma’lumotlariga
qaraganda, Amir Temur Shahrisabzda Oqsaroy, jome’ masjid, madrasalar barpo
ettiradi. Sohibqirondagi ulug’ sahovatning yana bir tomoni shunda ediki, u
bepoyon dashtlar bilan qamrab olingan Turkiston shahrini ham obodonchiligiga
3
Бўрибой Аҳмедов. Амир Темур сабоқлари 2-Том. Ғафур Ғулом номидаги Адабийот ва саньат нашрийоти.
Тошкент. 1999й. B.32-42
10

keng e’tibor berdi. Jumladan , Xoja Axmad Yassaviy maqbarasini qurish bilan bu
yerda nafaqat obodonchilik, balki ko’chmanchi va o’troq aholi orasidagi
munosabatni yaxshi yo’lga qo’yish, urug’lar o’rtasida tinchlik saqlash maqsadi
yotgani ma’lum. Amir Temur davrida yangi shaharlar , savdo va hunarmandchilik
keng rivojlanganligini aytib o ’ tmoq lozim . Temurning sa’yi harakatlari bilan
Buxoro, Shaxrisabz, Toshkent kabi shaharlar savdo va hunarmandchilik markazlari
sifatida rivojlanib bordi. Ayniqsa, bu davrlarda hunarmandchilikning keng
rivojlanishi shaxarlarda xunarmandchilik mahallalari, savdo rastalari soni ortib
borganida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Sohibqiron savdo yo’llari rivojiga, uning
tinchligiga keng e’tibor berib bordi. Shaxsan o’zining nazorati ostida savdo yo’llari
nazorat qilib borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minladi. Amir Temur
davlatining mafkurasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni izga solib yo’naltirishdan tashkari
siyosiy hayotda ham kuch keng yo’lga qo’ydi. Sohibqiron chet davlatlar bilan
aloqani keng yo’lga qo’ydi. 4
U davr shart-sharoitlariga ko’ra tashqi siyosatda
qat’iy, faol harakat qilib, o’z saltanati dovrug’ini jahon miqyosiga chiqara oldi.
Sohibqironning Yildirim Boyazid ustidan bo’lgan g’alabalaridan so’ng Fransiya,
Angliya, Genuya va Vizantiya erkin aloqalarni, savdogarlar va mol almashishini
taklif etgan. Shunday qilib u Yevropa davlatlari bilan yaqin qo’shnichilik qilish,
savdo karvon yo’llarini rivojlantirish niyati borligini kursatib o’z davlati shuhratini
Yevropaga tarqata oldi. Uning saltanatini dovrug’i bu mamlakatlarga yetib borishi
bilan Fransiya , Angliya, Genuya, Vizantiya, Ispaniya kabi davlatlarning qirollari
sohibqiron bilan siyosiy, iqtisodiy, savdo aloqalari o’rnatshpga intilganlar, shu bois
ular sohibqiron huzuriga muntazam elchilar yuborib turganlar. Temurning chet
davlatlar bilan olib borgan diplomatik aloqalarida uning o’g’li Mironshoh ko’p
yordam bergan. Amir Temur davrida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barqaror
bo’lgan. Sohibqiron o’z davrining fan va madaniyatli jonkuyari sifatida shuhrat
qozondi. Temur taqvodor ruhoniylarga chuqur hurmat bilan qaradi. Ularning
duolarini oldi, doimo kamsitilgan mazhab tarafdorlarini o’z himoyasiga oldi.
Darvesh, faqir va miskinlarni o’ziga yaqin tutib, ularni ranjitmaslik uchun barcha
4
Vohidov Sh ., Xoliqova R . Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruv tarixidan . Toshkent . Yangi asr avlodi . 2006.
B.12-13
11

talablarini bajardi. O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy taraqqiyotida Temurr diniy
va dunyoviy bilimlariga e’tibor berishi ahamiyatga ega edi. Sohibqiron doimo ilm
ahli va ulamo bilan suhbatda bo’lib, qalbi toza kishilarga talpingan. Temur
davrdagi ilm-fan, me’morchilik, san’at sohalari o’z davriga nisbatan o’ta darajada
rivojlanib, yuksak ma’naviy boylik darajasiga ko’tarildi. Temur davrning nodir
qo’lyozmalari tarixiy mo’jizasiga aylanib qoldi. Din jamiyatda mafkuraning
ustunlaridan biri bo’lgan sababli sohibqiron dinga keng e’tibor berdi. U nafaqat
askarlarini, balki barcha fuqarolarini musulmonchilik tarbiyalashga harakat qilgan ,
Uning doimo amal qilib kelgan «Kuch adolatdadir» degan so’zlari uning davlat
boshqarishdagi yuksak qobiliyatidan dalolat beradi. Mashhur muarrixlardan biri
Nizomiddin Shomiy o’zish «Zafarnoma» asarida shunday yozadi: «...uniig
adolatiyu siyosati o’rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka joylardagina
emas, balki Xo’tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atrofigacha, Bobil Abvobdan
to Misr va Rum hududigacha bo’lgan yerlardan savdogarlar u yerda tursin,
bolalaru, beva xotin ham ipakli matrlar, oltin-kumush va eng zarur tijorat mollari
keltirardilar va olib ketardilar. Hech bir kimsaning bir doniga ham ko’z olaytira
olmaydi va bir dirhamiga ham ziyon yetkazmaydi. Bu cheksiz ne’mat va poyonsiz
marhamatlar Amir sohibqironning siyosati va adolati natijasidandir». Amir
Temurning o’zi o’qimishliligi zukkoligi adabiyot va san’atga qiziqishi shuning
bilan birgalikda o’z ona tilidan tashqari boshqa bir nechta tillarni ham yaxshi
bilishi, shuning asosida turli xil davlatlardan olib kelingan olimu fuzalolar,
allomalar bilan ko’plab suhbatlar uyushtirib turardi, keyinchalik Amir Temurning
bunday olib borgan oqilona siyosati zamirida XIV-XV asrlarda sharq musulmon
olamida IX- XII asrdan so’ng yana bir uyg’onish davrini renessansni vujudga
kelishida juda katta omil bo’lib xizmat qildi desak aslo mubolag’a bo’lmaydi.
Amir Temur har bir sohaga alohida e’tibor qaratdi shu jumladan ta’lim, ilm-fan
sohasiga asosiy e’tiborini qaratdi. Ayniqsa mo’g’ullardan so’ng ezilgan xalqning
o’tmishini ajdodlarining qanday buyuk shaxslar ekanligini bilishi uchun tarix
sohasini rivojlantirdi. Temurning o’zi ham tarixiy adabiyotlarni mutoala qilib borar
edi. Bu haqda Amir Temur saroyida 12 yoshida keltirilgan tarixchilik bilan
shug’ullangan Ibn Arabshoh o’zining Amir Temur tarixi kitobida shunday
12

keltiradi: “Temur tarix (kitob) lari, Xudoning raxmati va salomi bo’lg’ur anbiyolar
«Qissalarni podshohlar siyratlari va o’tgan salaflar haqidagi hikoyalarni doimo-
saafarda, ham xadarda ham o’qutib, qunt bilan tinglar edi».1 Ko’rinib turibdiki
Amir Temurning tarixga, o’tmishga, ajdodlari merosiga befarq qaramasligi uning
ezilgan xalqni qaytadan ma’naviy jihatdan birlashtirishiga katta yordam berdi.
Amir Temur davlatida ilm- fan bilan shug’ullanish uchun juda katta imkonoyatlar
yaratishi bilan birgalikda olimlarni har jihatdan qo’llab quvvatlagan. Amir Temur
yurishalari vaqtida qaysi davlatga bormasin birinchi navbatda ilm ahllarini,
olimlarni va yozuvchilarni alohida e’tibor bilan ulug’lagan, izzat-ikrom ko’rsatib
ularni o’z davlatiga olib kelgan va ilm bilan shug’ullanish uchun barcha
sharoitlarni yaratib bergan. Shunday Amir Temurdan ro’shnolik ko’rgan o’zi
sevgan ilmi bilan shug’ullanish imkoniyatiga ega bo’lgan o’z davrining buyuk
shaxslaridan biri Ibn Xaldun: “Tangriga xamd bo’lsinki, qimmatimni biladigan,
xizmatimni qadrlaydigan va hurmatimni o’rniga qo’yadigan kishini menga ato
qildi”2 deb yozadi. Keyinchalik Ibn Xaldun Amir Temur bilan tanishgandan so’ng
ungacha bo’lgan davrini besamar ketganligini anglaydi va afsus chekadi. Amir
Temur olimlar bilan suhbat va bahslar uyushtirishni yaxshi k о ’rgan, g’oliblarga
qimmatbaho tuhfalar bergan. Amir Temur o’qimishli, dono kishilar davrasini, ular
bilan suhbat qilishni yoqtirgan, davlat ishlarini yo’lga qoyishda ular bilan
maslahatlashib ish ko’rgan. 5
Shuning uchun ham u o’zining “Tuzuklari”da qayd
etilgan 12 toifa va tabaqaning ikkinchisiga aqlli kishilar va kengash sohiblarlarni
kiritdi va ularni e’tiborli shaxslar deb bildi.
1.2 Temur davlatida obodonchilik ishlari
Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor berdi. Dastlab,
Samarqandni poytaxt qilib olgach, u katta imtiyozlarga ega bo’lgan shaharga
aylanadi. Sohibqiron harakati bilan Samarqandda dunyoning yirik shaharlaridan
keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar
barpo etildi. Hatto g’ariblarga oziq-ovqat beradigan g’aribxonalar, yo’lovchilar
5
Muhammad ali Balijuvoniy – Tarixi nofei. (Tojik tilidan tarjimasi, so’zboshi va izohlar muallifi Vohidov. Sh.
Toshkent:. 2001.B.12-15
13

qo’nib o’tadigan sus joylar ham qurilgan. Shahar atrofi mustahkam devolar bilan
o’ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So’zangaron va Feruza kabi
nomlar bilan darvozalar quriladi. Temurning qarorgohi sifatida noyob ma’muriy
bino Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar ham aynan shu yerda quriladi. Temur noyob
qurilishlardan tashqari Samarqand atrofida o’zining xeshu aqrabolariga atab turli
go’zal bog’lar qurdirardi. Temur ulkan sohibqiron sifatida o’zining ona yurti
Keshga katta diqqat-e’tibor bilan qaradi. Yozma manbalardagi ma’lumotlariga
qaraganda, Amir Temur Shahrisabzda Oqsaroy, jome’ masjid, madrasalar barpo
ettiradi. Sohibqirondagi ulug’ sahovatning yana bir tomoni shunda ediki, u
bepoyon dashtlar bilan qamrab olingan Turkiston shahrini ham obodonchiligiga
keng e’tibor berdi. Jumladan , Xoja Axmad Yassaviy maqbarasini qurish bilan bu
yerda nafaqat obodonchilik, balki ko’chmanchi va o’troq aholi orasidagi
munosabatni yaxshi yo’lga qo’yish, urug’lar o’rtasida tinchlik saqlash maqsadi
yotgani ma’lum.Amir Temur davrida yangi shaharlar, savdo va hunarmandchilik
keng rivojlanganligini aytib o’tmoq lozim. Temurning sa’yi harakatlari bilan
Buxoro, Shaxrisabz, Toshkent kabi shaharlar savdo va hunarmandchilik markazlari
sifatida rivojlanib bordi. Ayniqsa, bu davrlarda hunarmandchilikning keng
rivojlanishi shaxarlarda xunarmandchilik mahallalari, savdo rastalari soni ortib
borganida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Sohibqiron savdo yo’llari rivojiga, uning
tinchligiga keng e’tibor berib bordi. Shaxsan o’zining nazorati ostida savdo yo’llari
nazorat qilib borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minladi. Umuman ilm-
fan, madaniyat, ma’naviyat, san’at sohasiga homiyligi g’amxo’rlik qilgani
musatqillik davri adabiyotlarida alohida ta’kidlanadi, xususan “Amir Temur jahon
tarixida” kitobida XIV-XV asrlardagi ikkinchi renessansni Amir Temurning
fidoyiligi bunyodkorligining natijasi ekanligi ta’kidlab o’tiladi. Temur va
temuriylar davrida rivojlangan ayrim fanlar xususan matematika, geografiya,
gemetriya, astronomiya, tarix, falsafa, tibbiyot va adabiyot sohalarida shunday
ajiyib asarlar yaratildiki bu asarlar nafaqat sharq renessansi rivojida balki
yevropada ham uyg’onish davrining vujudga kelishida va keyinchalik Evropa fan
yaraqqiyotining rivojlanishiga katta ahamiyat kasb etdi. Amir Temurdan keyin
uning bu ishlarini uning avlodlari nabiralari davom ettirdi. Amir Temurning
14

sevimli nabiralaridan biri buyuk olim Mirzo Ulug’bek davrida ilm-fan, ma’naviyat,
madaniyat va san’at bobosi davridagidek rivojlandi. Ulug’bekning Samarqanda
qurdirgan observatoriyasida Astronomik jadval tuzdi u yerda olib borilgan
astronomik kuzatishlar yordamida 1018 ta qo’zg’almas yulduzlarning joylashuvini
aniqladi. Bu observatoriyada olib borilgan astronomik kuzatishlar va astronomik
jadval XVII asrga kelib yevropada astronomiya sohasidagi yutuqlarga asosiy
qo’llanmalardan biri bo’lib qoldi. Bundan tashqari Ulug’bekning astronomiya
faniga doir “Ziji Ko’ragoniy” asarining yaratilishi astronomiya fani uchun katta
kashfiyot bo’ldi. Ulug’bek bobosi kabi ilm-fan sohasiga ham homiylik qildi, uning
o’zi qurdirgan madrasalardan “ biriga ilm olish har bir musulmon yigit va qiz
uchun farzdir” degan o’giti ilm ma’rifat uchun katta ahamiyat kasb etadi.
Ulug’bekning o’zi ham adabiyot san’at sohasi bilan shug’ullanib turgan. Xususan
Alisher Navoiy o’zining “Majolisun Nafoisi” da Ulug’bek adiblarning homiysigina
emas, balki sheriyatning qadriga etuvchi edi, o’zi ham sher yozar edi, deb
ko’rsatgan”.4 Shundan ko’rinib turibdiki Ulug’bek har tomonlama ilm-fan,
madaniyat va san’atning rivojla nishiga katta xissa qo’shgan. Temuriylar davrida
bundan tashqari juda ko’plab olimlar, yozuvchilar, tarixchilar, mashoyiqlar,
hunarmand ustalar, xattotlar yetishib chiqdiki ular ham ikkinchi uyg’onish
davrining vujudga kelishi rivojlanishi va taraqqiy topishida alohida rol o’ynaganlar
desak aslo mubolag’a bo’lmaydi. Amir Temur shaxsi uning davlat tuzish hamda
askarboshilik faoliyati haqida yaqin-yaqingacha faqat bir tomonlama yondashib
kelindi. Shu davr to’g’risida ilmiy ish yozgan mualliflar, asosan, tarixchi Ibn
Arabshohning «Temur taqdirida taqdir ajoyibotlari» nomli asaridagi unga berilgan
ta’rifiga suyanib, uni rahmsiz, johil, zolim Chingizxondan hech kam bo’lmagan
o’rta asr hukmdori deb ta’riflab keldilar. Ammo shu narsani tan olish kerakki, Ibn
Arabshohning kitobi diqqat bilan o’qilsa, Temurga berilgan salbiy baholardan
ijobiylari ko’proq. Ammo Ovro’po tarixchilari shu kitobda keltirilgan uch
qatorgina ta’rifni ushlab olganlar, xolos. Shuning uchun ham bunday bir
tomonlama yondashishni, eng avvalo, g’arazsiz deb baholab bo’lmaydi, qolaversa,
bu tarixiy faktni buzib ko’rsatishdir. To’g’ri, Amir Temur o’z davrining hukmdori,
15

uning shaxsi ziddiyatli bo’lib, faoliyatida adolat va qatgiqqo’lliklar bir chiziqda
yotadi.
Uning davlat arbobi va askarboshilik faoliyatini ikki davrga bo’lish mumkin: 1.
Temurning Chig’atoy ulusida hokimiyatni qo’lga kiritishi. Mo’g’ullar zulmini
ag’darib tashlab, mustaqil markazlashgan davlat tuzishi (1370-1380 yillar). 2.
Imperiyani kengaytirish maqsadida o’zga mamlakatlarni asoratga solish davri.
Markazlashgan davlat tuzilgach, butun kuchini qisman mudofaa va istilo
urushlariga burdi (1380-1405 yillar). Tez fursatda Xuroson va Eronni, Hindiston,
Iroq, Suriya va Misrni, Rum va Kavkazortini bosib olib, o’z davlati hududlariga
qo’shdi. Shunisi xarakterliki, faqatgina Temurda emas, balki o’rta asrning deyarli
barcha hukmdorlarida shunga o’xshash o’zga erlarni bosib olish kayfiyati mavjud
bo’lgan. Markazi Samarqand bo’lgan juda kuchli davlat vujudga kelgan bir davrda
Osiyoda ikkita kuchli Turk davlati bor zdi. Bu davrga kelib, Oltin O’rdada oz sonli
bo’lgan mo’g’ul urug’lari musulmonchilikni qabul qilib, turkiy urug’larga
tamomila singib ketgan edilar. Oltin O’rdaning davlat tili xorazmiy turkiy tili edi.
Anatoliyada esa qudratli Usmonli turklar davlati tashkil topib, ular Rum
(Vizantiyaga), Sharqiy Yevropaga tahdid solib turar edilar. Usmonli beklar
nasablari bo’yicha Markaziy Osiyolik turk beklariga yaqin edilar. Temur
davlatining yashash va yashamasligi ana shu ikki davlat bilan bo’ladigan
munosabatga ham bog’liq edi. Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, Amir Temur ko’p
o’tmasdan, o’z ittifoqchisi bo’lgan Turk amiri Qozog’onning nabirasi Husaynni
jangda engib, 1370 yilda uning bosh kenti – Balxni qo’lga kiritadi va ikki daryo
oralig’ida markazlashgan kuchli davlat tuzishga kirishadi. Uning bu ishida
Chig’atoy beklari, harbiy boshliqlar, ruhoniylar va shaharliklar orasida tayanch
kuchlar vujudga keladi. Dastlab, u Keshga kelib, davlat vazirini, tuman boshliqlari
va mingboshilarni tayinlaydi. Xorazmdan boshqa barcha erlarni o’z hokimiyati
ostiga birlashtiradi. Mo’g’ullar davrida Xorazm ikki qismga bo’lingan bo’lib,
markazi Urganch shahri bo’lgan Shimoliy Xorazm, bu Oltin O’rda tarkibiga kirar
edi va ikkinchisi – Markazi Kat qal’asi bo’lgan Chig’atoy ulusiga kiradigan
Janubiy Xorazm edi. 1359 yilda Oltin O’rdada yuz bergan g’alayonlardan keyin bu
16

ikkala qismni Qo’ng’irot qabilasiga mansub so’fiylar birlashtirgan edi. Ammo bu
vaqtda sobiq Chig’atoy ulusida hokimiyatni o’z qo’lida to’plab olgan Amir Temur
o’zini shu ulusning ham vorisi deb hisoblab, Xorazmning Oltin O’rda bilan
birlashishiga norozi ekanligini bildiradi. Amir Temurning Turon elini birlashtirish
uchun olib borgan kurashi hokimiyat o’zbek amirlari qo’llariga o’tgan Oltin O’rda
davlatini buyuk davlatchilik siyosatiga qarshi qurash bilan birga boradi. Xorazmni
o’z davlatiga qo’shish uchun 4 marta yurish qilib, 1388 yilda uni uzil-kesil qo’shib
oldi. 1395 yilda u Shimoliy Kavkazdagi Terek daryosi bo’yida Oq O’rdaning
o’zbek amirlaridan bo’lgan To’xtamishxonga xalokatli zarba berganidan keyin
Oltin O’rdaning bosh kenti – Saroy Berkani egalladi. Oltin O’rdaga berilgan zarba
Amir Temur o’z davlati manfaatlaridan kelib chiqishiga qaramasdan, bu g’alaba
rus xalqiga va Rus davlatiga ko’rsatilgan katta yordam edi. Bu tarixiy holni ilg’or
fikrli rus tarixchilari A.Yu. Yakubovskiy va B. D. Grekovlar obektiv baho berib,
tan olganlar. To’g’risini aytganda, uning xizmatlarini to’g’ri tushunib tan olganlar
Rossiyada hozir ham ko’p. Shulardan biri Rossiyaning Pokistondagi elchisi A.Yu.
Alekseevning quyidagi so’zlari diqqatga sazovordir: «Amir Temur To’xtamishxon
ustidan qozonilgan g’alaba haqida Oltin O’rdani emirish bilan Rus mamlakatini
qariyb 200 yil davom etgan mo’g’ul-tatar zulmidan faqat ozod qilibgina qolmay,
balki Rossiyaning mustaqil davlat sifatida rivojlanishiga yo’l ochib berdi. Bu
tarixiy haqiqat. Lekin Rossiyada yaqin vaqtlargacha bu haqida gapirilmas yoki
gapirishni istashmasdi. Biroq bundan ko’z yumib bo’larmidi?! Haqiqat – bu
haqiqat! 1405 yilda Amir Temur Xitoyga qilayotgan yurishida kasallanib, vafot
etadi. Garchi Ibn Arabshoh va ba’zi tarixchilar uni savodsiz, shafqatsiz hukmdor
sifatida yozib qoldirgan bo’lsalar-da, uning jahon tarixida tutgan o’rni, o’zbek
davlatchiligi, uning tarixi, madaniyati qahramonlik tarixi oldidagi xizmatlari
nihoyasizdir. Uning qiyinchilik bilan tuzgan davlati ko’p sonli amirzodalar orasida
tez bo’linib, parchalanib ketadi. Amir Temur vafotidan keyin o’zaro hokimiyat
uchun kurashlar kuchayadi. Shohrux (1405-1447) davrida garchi Amir Temur
davlatining bir qismi boy berilgan bo’lsa-da, ammo u qudratli davlat edi. Bu davlat
amalda ikkiga – bosh kenti Hirot bo’lgan Xuroson va bosh kenti Samarqand
bo’lgan Movarounnahrga bo’lingan. Shohrux 15 yoshli o’g’li Ulug’bekni
17

Samarqand hokimi, Amir Temurning safdoshi – askarboshi Shoh Malikni esa unga
Otabek qilib tayinlaydi. 1411 yildan e’tiboran, 17 yoshli Ulug’bek Movarounnahr
va Samarqandni mustaqil boshqardi. «U odil sudlov va boshqarishni amalga
oshirishda maqtovga sazovor qoidalarga rioya qildi», – degan edi Davlatshoh
Samarqandiy. Ulug’bek otasidan ikki yil keyin, o’z o’g’li Abdullatifning fatvosi
bilan 1449 yilda o’ldirildi. Undan keyingi davrda Dasht o’zbeklarining ikki daryo
oralig’i ishlariga aralashuvi kuchayib, ularning xoni Abulxayrxon yordamida
Mironshoh avlodlaridan bo’lgan Abu Sayid (1451-1469) hokimiyatni qo’lga oladi.
U Eronda Temuriylar hukmronligini tiklash uchun qilingan urushda asir olinib, qatl
etilgach, hokimiyat uning avlodlariga o’tadi. Xurosonda esa Umarshayx
avlodlaridan Sulton Husayn Boyqaro hukmdor bo’ladi. XV asrning oxiri – XVI
asrning boshlariga kelib, Temuriylar davlati o’zaro taxt talashishlar va Dasht
o’zbeklarining hujumlari ostida halokatga uchradi. Xullas, Amir Temur, eng
avvalo, xalqini va yurtini zolimlar iskanjasidan ozod etishda mardlik va jasorat
ko’rsatdi. Vatan iqboli, shonu shavkati uchun fidoyilarcha kurashdi, o’zi
aytganidek, «saltanat to’nini kiygach», tinchligu sog’lig’i ketdi, o’z to’shagida
rohatda uxlash, huzur-halovatidan voz kechdi. Ammo u «adlu insof bilan jahon
gulshani obod bo’lur» deya, o’zidan yaxshi nom qoldirdi. Bugunda u tuzgan
qudratli davlatning mohiyati va tarixda tutgan o’rniga ahamiyat berib, uning
o’zbek davlatchiligi borasidagi eng yaxshi an’analarini o’rganish, davlatining
vujudga kelishini yanada kengroq tahlil etish bugungi davlatchilik ishlarimizda
juda qo’l keladi. Shunday qilib, Amir Temur saltanatining tashkil topishi tasodifiy
bir hol bo’lmasdan, butun XIV asr ijtimoiy-siyosiy voqealari rivojlanishidagi
tarixiy jarayonning taqozosi edi. Markazlashgan davlat tashkil topishining ichki va
tashqi shart-sharoitlari mavjud edi. Ichki sabablari: a) Chig’atoy ulusining inqirozi
va siyosiy tarqoqlikning kuchayishi mamlakatning iqtisodiy ahvolining tobora
og’irlashib borayotganligi, shuning uchun dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar,
savdogarlar-barcha aholi mamlakatni mo’g’ul zulmidan xalos qilish va uni
birlashtirish tarafdori edi; b) mo’g’ullar istibdodining o’rnatilishi, Chig’atoy
xonlaridan to Tarmashirin davrigacha islom dini mavqeini juda pasaytirib, uning
obro’sini tushirib yuborgan edi. Davlatda islom dini mavqeini tiklash butun
18

ruhoniylarning xohishiga aylangan, ular tezroq bu istibdodni tugatish tarafdori
edilar; v) o’zaro urushlar, hokimiyat talashishlar xalqning tinka-madorini quritib
yuborgan, shuning uchun butun xalq istiqlol va yagona davlat tarafdori edi. Tashqi
shart-sharoitlariga kelganimizda: a) Oltin O’rda, Oq O’rda tomonidan
Muovarounnahrda o’zgarishlar kuzatilar, vaqti-vaqti bilan Chig’atoy ulusi ishlariga
aralashish hollari yuz berib turardi; b) Chig’atoy ulisi ikkiga bo’linib, Mo’g’uliston
tashkil topgan va uning qudratli xoni Tug’luq Temurxon bu ulusni o’z davlatiga
qo’shib olish uchun ikki marta Movarounnahrga qo’shin tortib kelishi, ya’ni
qaytadan mo’g’ullar hukmronligini tiklashga intilish mavjud edi. Ana shu shart-
sharoitlar Amir Temurning markazlashgan Turkiston saltanatining tashkil topishini
tezlashtirdi. Vatanimiz va davlatchiligimiz tarixida buyuk sohibqiron Amir Temur
alohida o’rinda turadi. Ulug’ bobomiz shaxsining murakkabligi munozarali
muammo emas. Shu boisdan ham Amir Temurga baho berganda uni bir xil andoza
va o’lchov bilan baholab bo’lmaydi. Uning to’g’risida keragidan ortiqcha ko’p
kitoblar, maqolalar, esdaliklar, sahna asarlari yaratilgan. Ammo ular bir-biriga
o’xshamaydi, bir-birini inkor etadi. B uyozma manbalarning ba`zilarida Temurning
ijtimoiy-siyosiy va davlat faoliyati xolisona va ilmiy nuqtai nazardan yoritilgan
bo’lsa, boshqa birovlarida g’arazlik, ochiqdan-ochiq dushmanlik, ko’rolmaslik
jarayonida turib, sub`ektiv fikr va xulosalar ilgari surilgan. Bunday manba
asarlarining mualliflari ulug’ bobolarimiz Amir Temurni «qonxo’r», «bosqinchi»,
«kallakesar», «o’g’ri» va hakozo deb tuhmat qiladilar. Masalaning eng ayanchli va
mudhish tomoni shundaki, G’arbiy Evropaning ilg’or mamlakatlari Angliya,
Frantsiya, Germaniya va boshqalarda ilm-fan va davlat arboblari Temurga ijobiy
baho berib, ilmiy, badiiy va sahna asarlari yozganlar, uni e`zozlab o’quv yurtlari
dasturlariga kiritganlar va muzeylar tashkil etganlar. Masalan, nemis olimi
Dagenxard 1913 yildayoq Ovrupa sharqshunoslarining Amir Temur va temuriylar
davriga bag’ishlangan asarlar ro’yxati bibiliografiyasini chop etgan edi.
Taniqli frantsuz olimlari L. Keren «Temerlan yoxud sohibqiron salatanati» va J.
Ru «Temerlan» nomli kitoblarida har biri amir Temur haqidagi 100 dan ortiq asar
ro’yxatini keltirgan bo’lsalar, «Ulug’bek astranomiya sultoni» (Parij-1994) nomli
19

to’plamda 40 asr, «Samarqand 1400-1500: Temerlan poytaxti: saltanat va
uyg’onish yuragi» (Parij-1995) nomli asarda 27 kitob haqida ma`lumot berilgan.
Abdulhay Habibiyning 1974 yili Tehronda nashr etilgan 1018 sahifadan iborat
«Temur davri san`atlari» nomli asari Amir Temur va temuriylar sulolasi tarixi,
majaniyati va san`atiga oid kitob va risolalar ro’yxati hamda dunyoning qaysi
kutubxonalarida saqlanayotganligi bilan tanishtirishga bag’ishlangan.
«Ahmad Zakiy Validiy asarlarining tartibi» kitobida 23 asar va kitob ko’rsatilgan
(Yosh Leninchi gazetasi 1991 yil 1 iyun’) yoki N. Muhiddinovning «Temuriylar
tarixi-xalqimiz tarixi» maqolasida temuriylar sulolasi to’g’risidagi 44 dan ortiq
manba, asarlar ro’yxati berilgan (Fan va turmush 1992 yil 11-12 sonlar).
Akademik B. Ahmedovning «Tarixdan saboqlar» va «Amir Temur» asarlarida
sohibqiron va temuriylar sulolasi haqida ko’pgina tarixiy hamda hozirgi zamonda
chop etilgan kitoblar tahlil berilgan. Rus sharqshunoslari ham XIX asrning II-
yarmidan Amir Temur shaxsini o’rganishga astoydil kirishganlar. eng avvalo bir
qancha xorijiy davlatlarda chiqqan asrrlar rus tiliga tarjima qilingan. Masalan,
taniqli sharqshunos olim N. Ostroumovning tashabbusi bilan va uning rahbarligida
frantsuz tilidan tarjima qilingan «Temur tuzuklari» ni va e. M. Langleyning
«Temur hayoti» nomli asarlarini ko’rsatish mumkin.Bulardan tashqari Kastiliya
qirolining elchisi Rui Gonsales de Klavixoning «Amir Temur saroyiga sayohati
kundaliklari» 1990 yili Moskvada «Nauka» nashriyotida qayta nashr etildi. 6
N.
Likoshin o’zbek tilidan Amir Temurning «Tarjimai holi»ni 1894 yilda rus tilida
nashr qilgan. T. N. Granovskiy, M. I. Ivanin, D. N. Logofet, L. Zimin, I.I.
Umnyakov va boshqa bir qator rus sharqshunoslari Amir Temurning sarkardalik
mahoratiga e`tibor berilgan maqolalarni chop ettirishgan. Rus temurshunosligida
ayniqsa, salmoqli o’rinni mashhur akademik V. V. Bartol’dning chuqur
tadqiqotlari «Turkiston mo’g’ul istilosi davrida», «Ulug’bek va uning davri»
kitoblari, hamda taniqli sharqshunos A. Yu. Yakubovskiyning «O’zbekiston
xalqlari tarixi» ning Amir Temur va temuriylarga bag’ishlangan bo’limi, uning
hammualliflikda B. D. Grekov bilan yozgan «Oltin O’rda va uning qulashi» va
boshqa bir necha maqolalari muhim o’rinni egallaydi. Bu va bir qator ko’zga
6
Zamonov. A – “O’zbekiston tarixi”(ilmiy jurnal)., XVIII – XIX asr o’rtalarida Buxoro amirligida harbiy
boshqaruv va qo’shin tuzilishi. 2014., B.43-50
20

ko’ringan temurshunoslarning maqolalari 1922 yili nashr etilgan katta hajmli
to’plamda berilgan. Vatanimiz va davlatchiligimiz tarixida sohibqiron Amir Temur
alohida o’rinda turadi. Ulug’ bobomiz shaxsining murakkabligi munozarali
muammo emas. Shu boisdan ham Amir Temurga baho berganda uni bir xil andoza
va o’lchov bilan baholab bo’lmaydi. Shuni chuqur taassuf bilan ta`kidlamoq
lozimki, XX asrning 60-80 yillarida markscha-lenincha mafkura tayziqi ostida
bo’lgan ayrim sovet tarixchi olimlari Amir Temur shaxsini «faqat qora ko’zoynak
orqali» talqin etadilar. Ular Amir Temur bobomizni «qonxo’r», «bosqinchi»,
«kallakesar», «o’g’ri» va h. k. deb atadilar. Sobiq sho’rolar davrida markscha-
lenincha mafkura hukmronligi tufayli Amir Temur haqida ijobiy fikr bildirilgan
asar yoki maqola yozish u yoqda tursin, buyuk vatandoshimizning hatto nomini
ham tilga olish ta`qiqlab qo’yilgan edi. Amir Temurning nomi faqat qora
bo’yoqlarda o’quv qo’llanmalari va darsliklarga kiritildi. Amir Temur va
temuriylar sulolasi tarixini chuqur bilish nima uchun zarur? Birinchidan, o’z
tarixini, nasl-nasabini, merosini bilmagan millatning kelajagi bo’lmaydi. CHunki
har bir xalqning o’z tarixi mavjud. O’z tarixini bilmagan, uning ijobiy va salbiy
tajribalarini o’rganib, tegishli xulosalar chiqarmagan xalq bugungi hayotning
qadrini va muammolarini tushunib eta olmaydi, o’z kelajagi haqida aniq
tasavvurga, puxta ishlangan dasturga ega bo’la olmaydi. Biz kelajagi buyuk
O’zbekistonni barpo etishga kirishgan ekanmiz, bobokalonimizning ulug’ hayoti
va faoliyati bizga katta ishonch, intilish, qattiyat va kuch-quvvat baxsh etadi.
Ikkinchidan, Amir Temur va temuriylar tarixini har tomonlama chuqur o’rganish
faqat ilmiy va ma`rifiy ahamiyat kasb etib qolmasdan, tarbiyaviy va amaliy
ahamiyatga ham egadir. Bu davrda shikllangan va rivojlangan tarix saboqlaridan
mustaqillik yo’lida foydalanish zarur.
Tarix har bir insonni o’z vataniga muhabbat, sadoqat, o’z xalqining o’tmishi
qaqida aniq tasavvurga ega bo’lish, uning hozirgi kuni va kelajagi bilan
g’ururlanish ruhida tarbiyalashning muhim vositalaridan biridir. Shu boisdan Amir
Temur va temuriylar davri tarixini o’rganish va tahlil qilish hozirgi kunda ham o’z
ahamiyatini yo’qotmagan.
21

Bularni Amir Temur tarixi saboqlari deb atash mumkin. Saboqlarning eng asosiysi
quyidagilardir: Birinchisi, Amir Temur 150 yil qaramlikdan so’ng, o’zbek milliy
davlatchiligining mustaqilligini tiklagan, mamlakat va mintaqalarni birlashtirgan,
o’z zamonasi uchun dunyo miqyosidagi taraqqiyparvar markazlashgan davlat
boshqaruv tizimini yaratgan.
Ikkinchisi, sohibqiron o’z saltanatida tinchlik, osoyishtalik va barqarorlikni
ta`minlashga eng asosiy vazifa deb qaragan va bu borada barcha choralarni ishga
solgan. Buning natijasida iqtisodiy, madaniy va siyosiy sohalarda ulkan yutuqlarga
erishilgan. Bu zotning adolatli, xalqparvar siyosati natijasidir. Bunday siyosat
tufayli xalq bilan davlat o’rtasida o’zaro hamkorlik, bir-birini qo’llab—uvvatlash
yuzaga kelgan, davlat butun choralar bilan o’z fuqarolari haqida g’amxo’rlik
qilgan. Aholiga jabr-zulm o’tkazganlarni, o’g’ri-talonchilarni, bosqinchilarni qatti-
jazolagan, xalq esa bunga javoban Amir Temur olib borgan siyosatni qo’llab-
quvvatlagan, u o’rnatgan qonun-qoidalarga rioya etgan. Uchinchisi, Amir Temur
dehqonchilik, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoni rivojlantirish uchun zarur
shart-sharoitlar yaratgan. 7
Uning hukmronlik davrida va shundan keyin mulkchilik
munosabatlari, soliq tizimi taraqqiy etgan. To’rtinchisi, Amir Temur fan va
madaniyat ravnaqiga keng imkoniyatlar yaratgan, din peshvolari olimlar,
san`atkorlar, me`morlar, yozuvchilar, shoirlarga alohida qamxo’rlik ko’rsatib
turgan. Bunday siyosatning natijasi o’laroq sharq uyg’onish davrining ikkinchi
bosqichiga asos solingan. Beshinchisi, Amir Temur mohir va muzaffar sarkarda
sifatida mamlakatning mudofaa qudratini ta`minoti, uni qurollantirish, harbiy
intizom masalalariga alohida e`tibor bergan. Oltinchisi, Amir Temur saltanatning
barcha mintaqalaridagi haqiqiy ahvol, mahalliy amaldorlarning xalqqa munosabati,
bozorlardagi narx-navo, joylardagi tartib intizom haqida anih, to’g’ri ma`lumotga
ega bo’lishga katta e`tibor bergan. Buning uchun maxsus axborot to’plovchilardan,
aloqa xizmatchilaridan, joylarga topshiriq bilan yuboriladigan ishonchli
vakillardan foydalangan. Sohibqiron bevosita xalq bilan uchrashib turgan, xalqning
arz va shikoyatlarini bevosita ko’rib va eshitib hal qilgan.
7
Саидов А., Таджиханов У., Одилқориев Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Дарслик. – Тошкент: Шарқ, 2002.
Б .31-41
22

Ettinchisi, Amir Temur mansabdor shaxslarni tanlash, ularni joy-joyiga qo’yish,
ular faoliyatini nazorat qilish masalalariga katta e`tibor bergan. Biror kishini u yoki
bu lavozimga tayinlashdan uning nasl-nasabini, bilimini, qobiliyatini, hayotiy
tajribasini, ahloqiy hislarini, o’z kasbiga, vataniga, xalqiga sadoqatini hisobga
olgan. Mansabdorlar faoliyatiga baho berishda xalqning ular haqidagi fikri, adolat
va insof bilan ish ko’rishlari, masalalarni qonuniy hal qilishlari asosiy me`yor
bo’lib xizmat qilgan. Sakkizinchisi, Amir Temur saltanatida davlat ahamiyatiga
molik masalalar kengashlarda maslahatlashib hal etilgan. Sohibqiron va temuriylar
o’z atrofiga olimu-fuzalolarni to’plab, davlatni boshqarishda ular bilan bamaslahat
fikrlarini hisobga olib ish ko’rganlar. To’qqizinchisi, Amir Temur shariat va
«Tuzuklar» asosida jamiyat huquqiy hayotini boshqarishni yo’lga qo’ygan.
O’ninchisi, Amir Temur jamiyat rivojida barcha ijtimoiy tabaqalar faoliyatini
nazarda tutgan va ularning manfaatini hisobga olgan va ta`minlagan. O’n
birinchisi, Amir Temur o’z davri shart-sharoitlariga ko’ra tashqi siyosatda qat`iy,
faol hamda maqsadga muvofiq harakat qilib, o’z saltanatini jahon miqyosiga olib
chiqqan. O’n ikkinchisi, Amir Temur saltanatida ibratli, ijobiy jihatlar, tadbirlar
hukm surganligi bilan bir qatorda illatlar, qonunbuzarliklar, haqsizliklar, hatto
yovuzliklar ham bo’lgan. Zotan bu xalqimiz o’tmishida tarixiy va siyosiy
voqealarga, qarama-qarshiliklarga eng boy davrdir. eng asosiysi, bu davrni
yoritishda bir tomonlikka-faqat ijobiy va salbiy jihatlarni bo’rttirib ko’rsatishga
harakat qilmaslik zarur. Umuman, Amir Temur va temuriylar tarixiga har
tomonlama, ilmiy, umuminsoniy nuqtai nazardan yondoshish va baho berish kerak.
Amir Temur va temuriylar sulolasi tarixini o’rganish shuni ko’rsatadiki, har bir
mustaqil davlat o’zining milliy mafkurasiga ega bo’lishi shart. Busiz tom
ma`nodagi milliy davlatning bo’lishi mumkin emas. Shuning uchun milliy istiqlol
mafkurasini shakllantirishda amir Temur saltanati va nazariy, amaliy va tarbiyaviy
ahamiyatga egadir. Amir Temur va temuriylar davriga oid arab tilidagi yozma
manbalar sirasida arab tarixchisi ibn Arabshohning (1389-1450) «Ajoyib ul
maqdur fi tarixi Taymur» («Temur tarixida taqdir ajoyibotlari») nomli asari
alohida o’rin tutadi. Asar ko’proq «Temur tarixi» nomi bilan keng tarqalgan. Saroy
tarixchilarining ko’pgina asarlaridan farqli bu kitob qudratli, mustaqil, katta
23

saltanat yaratgan Amir Temurning hayotini xolis va bir qadar tanqidiy ravishda
yozilgan noyob yodgorlikdir. Afsuski ushbu tarjimalarning hammasi tegishli ilmiy
izohlarsiz bajarilgani uchun ham ularni ilmiy jihatdan mukammal deb bo’lmaydi.
Ibn Arabshohning asari U. Uvatov tomonidan, 1992 yilda Toshkentda 2 jildda
keng tarzdagi ilmiy izohlar bilan o’zbek tilida nashr etildi. Ibn Arabshohning bu
asari Amir Temurning hayoti va faoliyati haqidagi qimmatbaho ma`lumotlarni
qamrabgina qolmay, unda o’sha davr madaniy hayoti to’g’risida ham muhim
faktlar keltirilgan.
24

2.1 Temur davlatining tashqi siyosati
Harbiy qo’mondonga beriladigan eng xolis baho-uning janglarda erishgan
g’alabasidir. Shu nuqtai nazardan Temur tarixidagi buyuk sarkardalar orasida
alohida ajralib turadi.
Amir Temur 1371-1404 yillar orasida Mo’g’uliston, eron, Ozarbayjon, Iroq, Shom
(Suriya), Hindiston, Gurjiston, Armaniston, Kavkaz orti o’lkalari ustiga harbiy
yurishlar qildi. Biz uzoq o’tmish, eski zamon ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining
qonuniyati va o’sha zamonlardagi hukmron mafkuradan kelib chiqadigan bo’lsak,
bunday urushlarning ob`ektiv qonuniyatlari borligini ochiq anglaymiz.
Birinchidan, qadim zamonlarda va o’rta asrlarda o’tgan xonlar va podshohlar o’z
ijtimoiy tabaqasining namoyondalari. O’sha boy-badavlat tabaqalar tarafidan
taxtga o’tqazib qo’yilgan kishilar edilar. Madomiki, shunday ekan, ular o’z
tabaqasining maqsad va manfaatlarini himoya qilishlari, ya`ni katta urushlar olib
borib, ularning er-suvlarini ko’paytirishlari mo’may o’lja olib, ularning boyligiga
qo’shimcha boylik qo’shib, ularning iqtisodiy salohiyatini oshirishlari kerak edi.
Buning uddasidan chiqolmagan xon va podshohlarni ular tutib turmas va taxtdan
uloqtirib tashlab, o’zlariga keraklisini o’tqizar edilar. Tarixiy manbalarda bu haqda
ko’p misollar bor.
Ikkinchidan, o’sha zamonlardaxonlar va podshohlar orasida jahongirlik ya`ni,
jahonga hokim bo’lish, hech bo’lmaganda uning qismini bo’ysundirishga intilish
odati bor edi. Masalan, Iskandar Zulqarnayn, Yuliy TSezar, CHingizxon mana
shunday hukmdorlar jumlasidan edilar.
Amir Temurning jahongirlik faoliyatida har ikki omil ham ma`lum darajada
mavjud. Lekin masalaga haqqoniy yondoshadigan bo’lsak, Temur faoliyatida
mamlakatning tinchligi va barqarorligini ta`minlash, ya`ni uni tashqi dushmandan
himoya qilish, o’z xalqi, Vatanini jahonga mashhur etish istagi asosiy o’rinni
egallagan.
Mamlakatimizning XV asrning ikkinchi yarmidagi ahvoliga bir nazar tashlaylik,
CHingizxon xurujidan teri shaharlarimiz vayron, dehqonchilik, hunarmandchilik
va savdo-sotiq tushkun bir ahvolda qolgan edi. Nafaqat Movarounnahr, balki
qo’shni mamlakatlarda ham feodal tarqoqlik, parokandalik va o’zaro urushlar
25

avjiga mingan, ayrim harbiy siyosiy guruhlarning nafaqat o’zlarining yaqin
qo’shnilari erlariga, balki Movarounnahr ustiga ham qilgan talon-tarojlik hurujlari
kuchaygan edi. Xalqimizda «qo’shning tinch-sen tinch», degan naql bor. qo’shni
mamlakatlar tinch bo’lmagandan keyin, Movarounnahrda tinchlik, barqarorlik,
iqtisodiy madaniy yuksalish qayoqdan bo’lsin?! Amir Temur o’zining ichki va
tashqi siyosatida asosan mana shu omilga suyanib ish tutdi. To’g’ri. Amir Temur
ko’p yillik kurashlardan keyin o’z yurtida feodal tarqoqlik va parokandalikka
barham berishga, el-yurtni mo’g’ullar istibdodidan ozod qilishga, markazlashgan
davlat tuzib, el-yurtni o’z tug’i ostiga birlashtiridi. Lekin faqat birgina shuning o’zi
bilan tinchlik va barqarorlik qaror topmaydi. Mamlakatning ichki ahvoli
yaxshilanmaydi, uning xalqaro obro’si ortib qolmaydi. Buning ustiga CHingizxon
xurujidan beri nafaqat Movarounnahr, balki mo’g’ulning oyog’i tekkan barcha
mamlakatlarning iqtisodiy ahvoli og’ir, siyosiy vaziyat yomon edi. Amir Temur
o’tkir siyosatchi odam bo’lgani uchun bu vaziyatni to’g’ri baholadi, unga alohida
e`tibor berdi. Ayniqsa. Mamlakatimizning tevarak-atrofidagi vaziyatni yaxshilash
chora-tadbirlarini ko’rdi. 8
Faktlarga murojat qilaylik. Movarounnahrning sharqiy-
shimoliy tarafida joylashgan Mo’g’ulistonni olib ko’raylik 1369 yili Ilyosxo’jaxon
o’ldirilgandan keyin bu mamlakatda ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar
kuchayib ketdi. Mamlakatning sharqiy qismida dug’lat amirlaridan Qamariddin,
Ettisuv va CHu taraflarida anqo to’ra, Issiqko’latrofidagi o’lkalarda Mir
Karimberdi, mamlakatning yana bir tarafida Mir Haqberdi o’ziga xon, o’ziga bek
bo’lib olgan edilar. Ular tez-tez Sayram va Toshkent, Turkiston va Farg’ona ustiga
bosqin uyushtirib, tinch aholini talon-taroj qilar edilar. Masalan, Qamariddin va
Mo’g’uliston beklari Temur saltanatining dastlabki yillarida Toshkentni bosib
oldilar. XIV asrning 80-yillari boshlarida ular Andijon ustiga bostirib keldilar,
uning tevarak-atrofidagi erlarni talon-taroj qildilar, shaharning o’zini esa bir hafta
mobaynida qamal ostida tutdilar. Mamlakatimiz janubida-Eronda, iroq,
Ozarbayjonda ham vaziyat yomon edi. 1336 yildan keyin, ya`ni elxoniylar davlati
(1256-1335 yillari eron bilan Ozarbayjonni idora qilgan mo’g’ul sulolasi)
8
Шукуриллаев Ю . Қўшин бошқарув тарихидан // Жамият ва бошқарув . – 2006. – №2. – Б .48.
26

inqirozga uchragandan keyin eron, Ozarbayjon va iroq ham feodal tarqoqlik va
o’zaro urushlar girdobida qoldilar. Masalan, Xurosonni sarbadorlar (1337-1381
yillarda idora qilgan) Kartlar (G’ur bilan Xirotni XIII-XIV asrlarda idora qilgan),
Jonqurboniy (bular Obivard, saraxs va Nisoni idora qilgan g’almoq qavmidan
chiqqan sulola) qavmining amirlari bo’lishib oldilar.
Eronning janubiy qismida Muzaffariylar sulolasi, Jurjon ustidan esa yana bir
mahalliy sulola Sayyidlar, iroq bilan Kurdiston ustidan Jaloiriylar, Katta va Kichik
Luriston ustidan Xorazspiylar va inju sulolasi, Ozarbayjonda Qora quyunli
turkmanlari o’z hukmronligini o’rnatdilar. Fojea shunda ediki. Ular o’rtasidagi
munosabat ko’proq o’zaro kelishmovchiliklar va dushmanlik ruhida davom etardi:
o’zaro ziddiyatlar va urush-talashlar kuchaygan edi.
Movarounnahrning shimoliy va g’arbiy tomonlarida ham notinchlik hukmron edi.
Oq O’rdada ham, Oltin O’rdada ham vaziyat yaxshi emas edi. Mazkur davlatlarda
Temur Malik, To’xtamish, Urusxon, Po’latxon va qudratli amir Idiku (Edigey)
mang’it o’rtalarida hokimiyat uchun murosasiz kurash davom etardi. Dashti
qipchoq o’zbeklarning Movarounnahrga shimol va g’arbiy shimoliy taraflardan
tahdidi va talonchilik xurujlari kuchaygan edi.
Temurbek taxtga o’tirishi boisi o’laroq ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayotda sodir
bo’lgan ijlbiy o’zgarishlar o’z ifodasini harb ishida va harbiy san`atda ham
namoyon etadi. Asosiy karvon yo’llari ustidan nazorat o’rnatish ulus qudratini
yanada oshirish, xalq turmush tarzini yaxshilash singari ustivor maqsadlar yo’lida
Temurbek o’sha davrda tengi yo’q harbiy kuchlari bilan Jata, eron, afg’oniston,
Kavkaz, iroq, Shom, Misr. Dashti Qipchoq, Shimoliy Anado’li, Hindiston kabi
mintaqalarga bir necha bor qo’shin tortib bordi va olamshumul zafarlar quchdi.
Harb tarixi Temurbekni jahonning eng buyuk sarkardalaridan biri sifatida haqli
ravishda tan oladi. Uning harbiy iste`dodi asosan ikki yo’nalishda: mohir harbiy
tashkilotchi va atoqli harbiy sarkarda tarzida yorqin namoyon bo’ldi. Dunyoning
27 mamlakatini zabt etishda Amir Temurning qo’shini va uning harbiy san`ati bosh
omil bo’ldi. Uning g’olibona yurishlarida qo’llagan taktik va strategik jang qilish
uslublari bugungi kunda ham jahondagi etakchi mamlakatlarning harbiy bilim va
akademiyalarida o’rganiladi va o’qitiladi. Amir Temur qo’shinlari asosan piyoda
27

va otliq askarlardan iborat edi. Ular «o’nliklar»-(«ayl»), «yuzliklar»-(«Xo’shun»),
«mingliklar»-(«xazora») va «o’n mingliklar»-(«tuman») ga bo’lingan. Ularga
o’nboshi, yuzboshi, mingboshi hamda amirlar boshchilik qilganlar. Tumanlarda
askarlar soni o’n ming, qo’shinda esa 100 mingdan bo’lgan. O’n minglik lashkarni
boshqarish uchun «tumon og’asi», minglik bo’limni «mirixazora», yuzlikni
«xo’shunboshi» va o’nlikni boshqarish uchun «aylboshi» kabi harbiy mansablar
tashkil qilingan. Bo’linma boshliqlari-amirlar Temurga tobe bo’lgan qirq aymoq
(qabila)dan o’n ikkitasi: barlos, arg’in, jaloir, tulkichi, duldoy, mo’g’ul, sulduz,
to’g’oy, qipchoq, arlot, totor va tarxonlar orasidan tanlab olingan. eng ulug’
martaba amirlik bo’lib, Temur faoliyatining dastlabki yillaridan boshlab uni tark
etmasdan sodiqlik bilan xizmat ko’rsatgan 313 kishiga berilgan: bittasi amir ul-
umaro, to’rttasi beklar begi, yuztadan mingboshi, yuzboshi va o’nboshi bo’lgan.
Bulardan tashqari, yana o’n ikki nafar kishiga birinchidan to o’n ikkinchi darajali
amirlik unvoni berilgan. O’n ikkinchi darajali amir odatda amir ul-umaroning noibi
hisoblangan. O’n ikki amirning har biriga bittadan bayroq va bittadan nog’ora, o’n
minglik qo’shin, tug’ va chortug’, to’rt nafar beklar begining har biriga bittadan
bayroq, nog’ora, chorto’g’ va burg’u (karnay) berilgan. Sohibqiron turk-mo’g’ul
xalqlari, xususan CHingizxon lashkari tuzilishini, ularning jang olib borish
amallarini atroflicha o’rganib, tahlil qiladi va zarur o’zgartirishlar kiritadi.
Temurbek barpo etgan armiyaning tuzilishi CHingizxon tuzgan qo’shin tizimi va
tuzilishiga ma`lum darajada yaqin bo’lsa-da, biroq quyidagi muhim jihatlari bilan
farqlanar edi:
1. CHingiziylar qo’shini yalpi majburiyat asosida harbiy xizmatga chaqiriladigan
xalq lashkaridan iborat bo’lgan holda, Temurbek armiyasi umumxalq xarakteriga
ega emas edi
2. CHingizxon davrida qo’shin asosini ko’chmanchi omma tashkil qilgan edi.
Temurbek qo’shiniga oliy bosh qo’mondon ko’rsatgan aniq talabga binoan
chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashg’ul
o’troq aholidan ham sezilarli miqdorda askar olingan.
3. Temurbek qo’shinida harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq askarlar
bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham anchagina bo’lgan. Ma`lumki,
28

CHingizxon qo’shini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy tartibda
tuzilgan hasharni hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bo’lmagan.
4. Temurbek Sharqda birinchilardan bo’lib o’z armiyasiga o’t sochar qurol, ya`ni
to’p-ra`dni olib kirdi.
5. Sohibqiron tog’li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi piyodalardan
tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi.
6. Temurbek jahon harb san`ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang maydonida
etta qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi.
7. Temurbek armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib, ular jang chog’i
erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari ko’rsatgan.
Temurbek qo’shini tarkibini Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson, eron,
Badaxshon, Mo’g’uliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari erlardan yig’ilgan
askarlar tashkil qilar edi.Unda muntazam qo’shinga xos bo’lgan ko’pgina belgilar
mavjud edi: qo’shin son jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovar
tartibi-yasol jangdan-jangga takomillashtirib borilgan, armiya o’z zamonasining
ilg’or qurol va texnikasi bilan qurollangan, aynan bir turdagi qurol-yarog’, aslaha-
anjom bilan ta`minlangan, qismlar bir-biridan kiyim-boshi, tutgan bayroq yoki
tug’i orqali ham farqlangan. 9
Bunday ajralib turish jang paytida qo’shinni
boshqarishda juda qo’l kelgan.
Dushman mudofaasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim tomonning
yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan shaharlariga qo’qqisdan
kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa,
lashkarboshilarini hibsga olish, qal`a va qo’rg’onlarni uzoq muddat davomida
muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning
qishloq, shahar, tuman, viloyatlarini birin-ketin fath etish, dushmanni batamom
yakson etgunga qadar ta`qib qilish. Fath bo’lgan yurtlarni boshqarish uchun
o’zining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarini ko’zlab ish
yuritish Temurbekka ko’plab zafarlar olib keldi.
9
Бобобеков Ҳ., Каримов Ш., Содиқов М., Усмонов Қ., Холбоев С., Шоймардонов И. Ўзбекистон тарихи.
Қисқача маълумотнома. – Тошкент: Фан, 2007. – Б 50
29

Taktika jihatdan Temurbek armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi.
Qo’shinning yasoli qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, CHingiziylar qo’shini
jangovar tartibdan farqli o’laroq, etti qism-qo’lga ajratilgan, razvedka a`lo darajada
yo’lga qo’yilgan, qismlarning jang maydonida hamda yurish vaqtida talab
darajasida harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang
paytida operativ boshqarishga alohida katta e`tibor qaratilgan. Temurbek o’nlik,
yuzlik, minglik hamda tuman qo’mondonlarini tanlash masalasiga bevosita ega
bo’lgan qo’mondonlarning to’g’ri tanlaganligi va o’z joyiga qo’yilganligi aksar
hollarda jang natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezilarli ta`sir ko’rsatgan.
Sohibqironning harb san`ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlaridan yana biri-
qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman hujumidan muhofaza qilish va aksincha
g’anim kuchlarini yon tomondan aylanib o’tib, unga ortdan zarba berish maqsadida
tuzilgan otliq qism-kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi harbiy
qism, tarixning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig
XIV, Buyuk Fridrix, CHingizxon kabi dongdor sarkardalar qo’shinida bo’lmagan.
Faqat XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangovar
tartibida qo’shin qanotlarini himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin.
Harbiy mutaxassislarning, Napoleon Sharq mamlakatlariga harbiy safar qilishdan
avval Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yo’riqlarini
sinchiklab o’rgangan, zarur topgan taktik usullarni o’zlashtirgan degan mulohazasi,
har qalay, haqiqatdan yiroq emas. Xo’sh, turk-mo’g’ul xalqlari armiyasining besh
qismdan iborat an`anaviy jangovar tartibiga o’zgartirish qachon kiritildi, ya`ni
yasolni etti qismga bo’lishga sohibqironni qanday zaruriyat majbur etdi, degan
savolning tug’ilishi tabiiy. Ushbu savolga qoniqarli javob olish uchun
Temurbekning Balx hokimi amir Xusayn (1370 yili o’ldirilgan) bilan ittfoqda 1365
yili Jata (Mo’g’uliston) xoni Ilyosxo’jaga qarshi qilgan, tarixga «loy jangi» nomi
bilan kirgan muhorabada ittifoqdoshlar cherigi qanday yasolda joylashganligini
kuzatish kerik bo’ladi. Tarixiy manbalarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda,
otliq askarlar Temurbek armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular og’ir va
engil qurollar bilan qurollangan suvoriy guruhlarga bo’lingan. Yoy, sadoq va qilich
bilan engil qurollangan otliqlar asosan razvedka va soqchilikchilik bilan
30

shug’ullangan, o’ta zarur chog’dagina dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga
ega bo’lgan. Yurishga jo’nashdan oldin Temurbek arkoni davlat vazirlar,
sarkardalar, beklar, amirlarni harbiy kengash-mashvaratga chorlagan. Ayni
chog’da ulusning turli viloyat va tumanlaridan, shuningdek tobe yurtlardan qo’shin
to’plash uchun maxsus buyrak-tunqal e`lon qilingan. Farmon kerakli joylarga
yuqori mansab egasi, bosh qo’mondonning ad`yutanti-tavachi tomonidan tezlik
bilan etkazilgan. Tavachining zimmasiga askar jamlashdan tashqari qo’shin
qismlarining qarorgoh yoki safardagi o’rni, jangovar tartib-yasolni hamda bir
joydan ikkinchi joyga ko’chishni nazorat qilish ham yuklatilgan edi.
Sharafuddin Ali Yazdiyning yozishiga ko’ra, Temurbek Dashti Qipchoqqa qilingan
yurish (1390-1391) oldidan qo’shinni bir yilga etadigan oziq-ovqat, qurol-yarog’,
kiyim-kechak va boshqa safar uchun zarur ashyolar bilan ta`minlashni o’z
noiblariga buyurgan. Har bir suvoriyga bitta yoy, 30 ta o’q, bir sadoq, bir qalqon
va bitta qo’shimcha ot ajratilgan. Yurish vaqtida har o’n jangchi bir chodir, ikki
belkurak, bir kerki, bir o’roq, bir arra, bir tesha, bir bolta, 100 dona nina olgan.
Abdurazzoq Samarqandiy har bir jangchining shuningdek, yarim man og’irligida
arqon, bir dona pishiq teri va bitta qozon olib kelishi lozim bo’lganligini qayd
etadi. «Temur tuzuklari»da ta`kidlanishicha, safar chog’ida oddiy askarlarning har
o’n sakkiztasiga bitta chodir berilgan. Har bir jangchi ikkita ot, yoy, sovut, qilich,
juvoldiz, qop, o’nta nina, arra va teri xaltaga (chanach) ega bo’lgan.
Sara jangchilarning har beshtasi bir chodirga joylashgan. Ularning har bittasi
dubulg’a, sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq va buyruqda ko’rsatilgan miqdorda ot bilan
ta`minlangan. O’nbegining alohida chodiri bo’lgan. U sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq
bilan qurollangan va beshta qo’shimcha ot olish huquqiga ega bo’lgan.
Yuzbegining ham alohida chodiri bo’lgan. Uning qurol-yarog’i qilich, o’q-yoy,
sovut, sadoq, gurzi, oyboltadan iborat bo’lgan. Unga o’nta qo’shimcha ot berilgan.
Mingbegi chodirdan tashqari soyabon bilan ham ta`min etilgan. Dubulg’a, zirih
(chahoroyna), sovut, nayza, qilich, sadoq va o’q singari rang-barang qurol turlari
bilan qurollangan. Piyoda askarlar asosan qilich, kamon va kerakli miqdorda o’q
bilan safarga chiqqan. Miod erida oliy bosh qo’mondonning borgohi tikilgan va u
turli rangdagi tug’ hamda bayroqlar bilan bezatilgan. Belgilangan vaqtda (miod
31

vaqti) da lashkargohga etib kelgan askarlar qat`iy tartib va intizom bilan o’z bo’ljar
(pozitsiya)larini egallagan hamda yurish oldidan o’tkazilajak an`anaviy harbiy
ko’rikka puxta tayyorgarlik ko’raboshlagan. Sohibqiron yurish paytida tajribali
sipohiylarga katta ishonch bildirgan. Ko’p marotabali so’qishlarda suyagi qotgan,
urushni o’zining bosh mashg’uloti deb sanagan jangchilar safar boshlanishidan
avval jam qilingan. Ular kirim-chiqim daftariga, shuningdek davlatdan maosh-
ulufa, oziq-ovqat, em-hashak oluvchilar ro’yxatiga kiritilgan. Tuzilishiga ko’ra
Temurbek armiyasi turk-mo’g’ul xalqlari uchun an`anaviy bo’lgan o’n. Yuz, ming
va tumanlarga taqsimlangan. Ularga o’nbegi, yuzbegi, mingbegi, tumanbegilar
sardorlik qilgan. «Temur tuzuklari» da qayd qilinishicha, qo’shin qo’mondonlari
safiga Temurbek oliyhimmat, oqil, mard, tadbirkor, sezgir, jur`atli, sabotli, harb
ishiga jon-dilini bag’ishlagan iste`dodli shaxslarni jalb etish masalasiga katta
e`tibor bergan. Har bir bek yoki amir o’z noibi-o’rinbosariga ega bo’lgan. Biror
bek yoki amir hayotdan ko’z yumgan taqdirda noibi uning o’rnini egallagan.
Rui Gonsales Klavixoning guvohlik berishicha, qo’shin to’plash to’g’risida
farmoni oliy e`lon qilinishi bilan askarlar o’z oilasi, asbob-aslahasi, mol-mulki
bilan miod eriga etib kelgan. O’rdagohdagi sohibqironning saropardasi atrofida har
bir qism va bo’linmalar chodirlari tikilgan. Oddiy askardan yirik sarkardagacha har
kim o’z joylashish o’rnini aniq bilgan. Barcha ishlar tartib-intizom bilan, shovqin-
suronsiz bajarilgan. Qo’shin bilan birga qassoblar, bakovullar, qovurilgan va
pishirilgan go’sht bilan savdo qiluvchilar, arpa va meva sotuvchilar, nonvoylar
ham ko’chib yurgan. Turli kasb egalari askarlarga xizmat ko’rsatganlar. Hatto
ko’chma hammomlar ham jangchilar xizmatida bo’lgan.
Temurbek tanlab olgan sarkardalar o’zlarining harbiy mahoratlarini nafaqat urush
kezlarida, balki tinch mehnat chog’ida ham namoyish etishga tinmay harakat qilar
edilar. Harbiy san`atning o’ziga xos sir-asrorlaridan to’la voqif bo’lgan, dushman
saflarini parokanda qilish yo’l-yo’riqlarini yaxshi egallagan, mushkul vaziyatlarda
dadil va tez harakat qiladigan, hech qanday to’siqlardan tap tortmaydigan, qo’shin
safida sodir bo’lishi ehtimolidan holi topilmagan tartibsizliklarni o’z vaqtida
bartaraf eta oladigan iste`dod egalarigina Temurbek tomonidan lashkarboshilikka
qo’yilgan.
32

Temurbekning farmoyishiga binoan atoqli lashkarboshilardan to’rttasi birinchi
darajali sarkarda, ya`ni beklar begi mansabiga tayinlangan. Dongdor amirlardan
biriga amir ul-umaro lavozimi berilgan va u oliy bosh qo’mondon, ya`ni
Temurbekning noibi vazifasini ado etgan. Sohibqiron bevosita ishtirok etmagan
urush va janglarda amir ul-umaro qo’shinga qo’mondonlik qilgan.
2.2. Temur tuzuklari
Mustaqillik yillarida “Temur tuzuklari” qayta-qayta nashr etilayotgani tahsinga
loyiq. Turli manbalarda bu asar “ Temur tuzuklari”, (“Tuzuki Temuriy”)
“Temurning aytganlari” (“Malfuzoti Temuriy”) va “Temur haqida xotiralar”
(“Voqioti Temuriy”) degan nomlar bilan ataladi. bugungi kunda “Temur
tuzuklarining qo’lyozma va toshbosma nusxalari dunyo bo’ylab keng tarqalgan.
Ushbu noyob asarni jahonning ko’pgina mamlakatlarida, jumladan, Buyuk
Britaniya, Fransiya, AQSH, Rossiya, Finlyandiya, Daniya, Eron, Hindiston,
Turkiya, Misr, Yaman kutubxonalaridan topsa bo’ladi.
Tuzuk nima?
“Tuzuk” so’zining lug’aviy ma’nosi qonun-qoidalar to’plami, nizom, degan
ma’nolarni anglatadi. Boshqacha aytganda, Tuzuk – Konstitutsiya (lotincha
“Constitution” – tuzilish, tuzuk) – davlatning Asosiy qonuni, deganidir.
“Konstitutsiya” atamasi, “Imperator Konstitutsiyasi” deb atalgan qonun misolida,
qadimgi Rimdayoq ma’lum bo’lgan. O’z navbatida, “Temur tuzuklari” Sharq va
Osiyo mamlakatlari sivilizatsiyasiga xos alohida shakldagi konstitutsiyaviy hujjat
xususiyatiga ega bo’lib, shariat qonunlari bilan bir qatorda Markaziy Osiyo
mintaqasi xalqlari taqdiriga kuchli ta’sir o’tkazgan. Atoqli rus olimi D. Logofet
“Temur tuzuklari” ni o’rganib, unga Turkistonda Yevropadan 500 yillar oldin
vujudga kelgan Konstitutsiyaviy kodeks, boshqacha aytganda, Amir Temur
saltanatining Konstitutsiyasi, deb yuksak baho bergan. Binobarin,
mustaqillikning dastlabki yillari – O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
loyihasining muhokamasi davrida Asosiy qonunimizni “Tuzuklar” deb atash
tavsiya etilgani ham bejiz emas. Azaldan ma’lumki, qaysi bir asar mazmun-
33

mohiyatan g’oyatda qimmatli, amalda juda zarur bo’lsa, o’shandan ko’plab
nusxalar ko’chirilgan va tarqatilgan. “Temur tuzuklari” asosan toju taxt
sohiblari uchun muhim qo’llanma hisoblangan. 10
Shuning uchun ham
hukmdorlarning aksariyati bu asardan nusxa ko’chirtirib, shaxsiy kutubxonasida
asragan va davlat siyosiy faoliyatida muhim yo’l-yo’riq sifatida foydalangan.
Tarixga murojaat etadigan bo’lsak, buyuk vatandoshimiz Zahiriddin Muhammad
Boburning avlodi Shoh Jahon (1628—1657), Qo’qon xoni Muhammad Alixon
(1821—1842) va Buxoro amiri Abdulahadxon (1885—1910) mohir kotiblariga
buyurib, “Temur tuzuklaridan o’zlari uchun nusxa ko’chirtirganlar. Haqiqatan, har
bir satri bir umr el-yurt, saltanat tashvishi bilan yashagan fidoyi inson, ulkan davlat
arbobining keng miqyosdagi o’y-fikrlari, hayot va kurash tajribasi, mushohadasi,
ba’zan esa dardli va iztirobli kechinmalari bilan sug’orilgan bu asarda qanday teran
ma’no mujassam ekanini ma’rifatli, zukko insonlar yaxshi anglashlari tayin.
Amir Temurning davlat boshqaruvi tizimi . Sohibqiron ajdodimiz, ilgarigi
davrlardan farqli holda, jamiyatdagi barcha tabaqalarning haq-huquqlari va
manfaatlarini inobatga olib, ularning hayoti uchun zarur ijtimoiy zaminni vujudga
keltirgan. Har bir toifaning haq-huquklari, burch va majburiyatlari o’ziga xos
qonun bilan kafolatlab qo’yilgan. 11
Amir Temurning ulkan xizmatlaridan yana biri
– davlat boshqaruvini tashkil qilish bilan bog’liq. Hokimiyatning qonun
chiqaruvchi va ijroiya tarmoqlariga bo’linishiga asoslangan mazkur tizimni joriy
etishda Amir Temur ko’r-ko’rona emas, balki o’zi yashab turgan voqelikni nazarda
tutgan holda ish yuritgan. Taniqli tarixchi olim Azamat Зиё ning fikricha, bu
tizimda saltanat darajasiga ko’tarilgan davlatning jo’g’rofiy hududlari doirasida
yashovchi xalqlarning turmush tarzi, an’analari, ma’naviy-ruhiy ehtiyojlari ham
inobatga olingan. Davlat boshqaruvi tizimiga Amir Temur olib kirgan yangilikning
mohiyati ham aslida shu bilan belgilanadi. Amir Temur oliy davlat idorasi
maqomida qurultoyni belgilagan. bugungi tushunchadagi kongress, assambleya,
majlis, s’ezd kabilarga to’g’ri keladigan ushbu siyosiy institut boshqaruv
10
Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi. -Toshkent.: “O‘zbekiston”., 2017.
11
Eshov B. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2012.
34

mahkamasi va davlat ahamiyatiga molik bo’lgan eng asosiy masalalarni hal etib,
unda saltanatdagi barcha yirik siyosiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy soha
namoyandalari ishtirok etgan. Davlatni mustahkamlash, jamiyatni rivojlantirish
borasida ijro etuvchi tizim vazirliklarning o’rni muhim bo’lgan Amir Temur
davrida siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, madaniy munosabatlarni to’g’ri
yo’lga qo’yib, ulardan jamiyat manfaati yo’lida foydalanish uchun qat’iy
intizomga asoslangan, talabchan ijroiya mexanizmi zarur edi. Sohibqiron ana
shunday tizimni yarata olgan. Amir Temur saltanatining ijro etuvchi tizimidagi
sakkiz vazirlik va yana bir necha/ muassasalar moliya, soliqlar, daromad va
xarajatlar, mulkchilik, yetishtiriladigan hosil, chorva, yaylovlar ahvoli,
obodonchilik, xabar va pochta, harbiy va adliya sohalarini boshqargan. Masalan,
harbiy ishlar vazirligi harbiylarga maosh berish, ularga tegishli mulklarni
boshqarish, qurol-aslaha ta’minoti, harbiy mashqlarni tashkil etish kabi vazifalar
bilan bir qatorda, iste’foga chiqqan, urushda yarador bo’lib, mehnat qobiliyatini
yo’qotganlarga nafaqa belgilash kabi yumushlarni ham bajargan.
Sohibqironning 12 muhim tuzugi
O’z navbatida, “Temur tuzuklari” asari davlatni idora qilish usullari, qo’shinni
tashkil etish qoidalari, urushlarda amalga oshirilishi zarur bo’lgan turli harbiy
uslublar singari qator siyosiy, huquqiy, harbiy va axloqiy g’oyalar va me’yorlarni
o’z ichiga olgan. Temur tuzuklarining markazida inson, uning qadr-qimmatini
joyiga qo’yish turadi. Shu ma’noda, Sohibqironning huquqiy qarashlarida, avvalo,
mamlakat ishlari tuzuki alohida ahamiyatga egadir. “Saltanat ishlarini qonun va
qoidalar, to’ra va tuzukka solib, saltanatim martabayu e’tiborini saqladim” ,
deyiladi Temur tuzuklarida va saltanat obro’-martabasini saqlashga doir quyidagi
to’rtta asosiy tuzuk sanab o’tiladi.
“Birinchidan, saltanatim qonun-qoidalarini islom dini va kishilarning eng xayrlisi
(hazrati Muhammad) ning shariatiga bog’lab, izzatu hurmatlash vojib bo’lgan
onhazratning avlodi va sahobalariga muhabbat bildirish asosida tuzdim. Saltanatim
martabasini to’ra va tuzuklar asosida shunday saqladimki, uning ishlariga
35

aralashishga hech bir kimsaning qurbi yetmasdi. Ikkinchidan, sipohu raiyatni
umid va qo’rquv orasida saqladim. Do’st-dushmanni murosayu madora
martabasida tutdim. Qilmishlarini, aytgan gaplarini sabr-toqat va chidam bilan
o’tkazdiim. Do’st-dushmandan kimki menga iltijo qilib kelsa, do’stlarga shunday
muomala qildimki, do’stligi yanada ortdi, dushmanlarga esa shunday munosabatda
bo’ldimki, ularning dushmanligi do’stlikka aylandi. Uchinchidan , hech kimdan
o’ch olish payida bo’lmadim. Tuzimni totib, menga yomonlik qilganlarni
Parvardigori olamga topshirdim. Ish ko’rgan, sinalgan, shijoatli er-yigitlarni
qoshimda tutdim. Sofdil kishilar, sayyidlar, olimlar va fozillarga dargohim doim
ochiq edi. Nafsi yomon himmatsizlarni, ko’ngli buzuq qo’rqoqlarni majlisimdan
quvib yubordim. To’rtinchidan , ochiq yuzlilik, rahm-shafqat bilan xalqni o’zimga
rom qildim. Adolat bilan ish yuritib, jabr-zulmdan uzoqroqda bo’lishga intildim”,
deb qayd etiladi asarda. “Temur tuzuklari” talablari doirasida Amir Temur o’z
saltanatini o’n ikki toifadagi kishilar bilan mustahkamlagani tarixdan yaxshi
ma’lum. Bu haqda: “Saltanatim martabasi bo’lmish to’ra-tuzuklar va qonun-
qoidalarni ham shu o’n ikki toifaga bog’lab tuzdim” , deydi Sohibqiron
hazratlari. Temur tuzuklarida davlat boshqaruvining har bir sohasi va har qaysi
mansab darajasi bo’yicha muayyan tuzuklar bitilgan. Amir Temur 12 ta eng
muhim tuzukni o’ziga shior qilib olgan va saltanatni tasarrufida saqlash uchun
ularga qat’iy amal qilgan. Binobarin, ulug’ ajdodimiz e’tirof etganidek, “O’z
tajribamdan sinab bildimki, agar qay bir podshoh shu o’n ikki narsaga ega
bo’lmas ekan, saltanatdan bebahra qolur” . Shunday qilib, 27 mamlakatdan
tarkib topgan buyuk saltanat asoschisi Sohibqiron Amir Temur ibn Tarag’ay yirik
davlat arbobi, mohir diplomat, ulug’ sarkarda, ilmu madaniyat homiysi, haq va
adolatning jasoratli yalovbardori sifatida milliy davlatchilikda, huquq va siyosat
sohasida o’zidan unutilmas va barhayot ta’limotlar, to’ra-tuzuklar qoldirgan.
“Temur tuzuklari” va O’zbekiston Konstitutsiyasi
Amir Temurning huquqiy qarashlari va qonunchilik tizimi butun Temuriylar
saltanatida hayotning barcha jabhalarida o’z aksini topib, ulkan amaliy ahamiyatga
ega bo’lgan. Jumladan, Buyuk Ipak yo’li xavfsizligini ta’minlashga xizmat
36

qilganki, bu bilan savdo-tijorat rivojiga katta hissa qo’shgan Sharqu G’arb
mamlakatlarini bir-biriga yanada yaqinlashtirgan. O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi Muqaddimasining uchinchi bandida ushbu Asosiy Qonun “o’zbek
davlatchiligi rivojining tarixiy tajribasiga tayanib” qabul qilindi, deb
ta’kidlangan. Albatta, o’zbek davlatchiligi rivoji tarixiy tajribasining eng muhim
qismi – Amir Temur va temuriylardan meros huquqiy, siyosiy va tarixiy
manbalardan, ayniqsa, “Temur tuzuklari”, “Boburnoma”, “Jahongir tuzugi”,
“Humoyunnoma”, “Zafarnoma” kabi ko’plab nodir asarlardan iboratdir.
Sohibqiron qoldirgan qonuniy me’yorlar va huquqiy normalardan
Konstitutsiyamizning turli qism va boblarida, jumladan, “O’zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi”, “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti”, “Vazirlar Mahkamasi”, “Sud
hokimiyati”, “Mudofaa va xavfsizlik” boblarining muayyan moddalarida, zamon
talablarini nazarda tutgan holda, ijodiy foydalanilgan. Qonunga asoslangan
tizimning ahamiyatini chuqur anglagan Amir Temur haqli ravishda “Kuch –
adolatda” degan oliy me’yorni o’ziga shior qilib olgan va hatto ushbu hikmatni
uzuk-muhriga o’yib yozdirgan. Bu haqda Ibn Arabshoh shunday guvohlik
beradi: “Temur tamg’asining naqshi “Rosti rasti” bo’lib, bu “haqgo’y
bo’lsang, najot topasan” demakdir” . Sohibqironning bu purhikmat so’zlari
bugun ham qudratli demokratik huquqiy davlat qurish uchun asosiy yo’llanma
hisoblanadi. Amir Temurning huquqiy qarashlari va amaliy faoliyati har doim
adolat va insof me’yorlari bilan hamohang bo’lgan. Ulug’ Sohibqiron o’z davlati
hududlarida tuzuk-to’ra va shariat qoidalari ustuvorligini amalda ta’minlagan. Bu
haqda, jumladan: “Sipohiylarimni hamisha jangga tayyor holda tutdim; oylik
haqlarini so’rattirmay vaqtida berardim. Chunonchi, Rum yurishida
sipohiylarimga o’tgan va kelajakda qiladigan xizmatlari uchun yetti yillik
oziq-ovqatlarini birvarkayiga berdim”, deyiladi “Temur tuzuklari”da. Bundan
tashqari, Sohibqiron saltanatida kasbu hunar va ma’rifat ahli muntazam ish bilan
ta’minlangan. Sarmoyasi qo’lidan ketib qolgan savdogarlarga o’z sarmoyasini
qaytadan tiklab olishi uchun xazinadan yetarli miqdorda oltin berilgan. Dehqonlar
va raiyatdan qaysi birining dehqonchilik qilishga qurbi yetmay qolgan bo’lsa, unga
ekin-tekin uchun zarur urug’lik va mehnat qurollari tayyorlab berilgan. Inson
37

huquqlari va manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan bunday amaliy misollarni yana
ko’plab keltirish mumkin. Amir Temur asos solgan buyuk davlat o’zining turli
bosqichlarida – ham Turon, ham Xuroson, ham Eron, ham Hindistonda adolat
me’yorlariga asoslangan tuzum sifatida olam ahlining diqqatini o’ziga tortib, hanuz
tarixiy ahamiyatini yo’qotmagan. bugungi kunda Sohibqironning sud va
qonunchilikka munosabati ham alohida o’rnak vazifasini o’taydi. Zero, bundan olti
asr burun Movarounnahr sud tizimida o’ziga xos tartib va qoidalar mavjud bo’lgan.
Yengilmas ajdodimizning harbiy-nazariy tafakkuri
Yana bir muhim jihat. Yangi turdagi muntazam armiyaning tashkil etilishi, siyosiy
uyushuv, hayotning barcha jabhalari, ayniqsa, iqtisodiyotning g’alaba qozonish
yo’lidagi strategik vazifaga bo’ysundirilishi, mustahkam intizom, har bir jangchi
tomonidan harbiy harakatlar olib borish qoidalariga rioya qilinishi, diplomatik
vositalardan ustalik bilan foydalanish kabi omillar raqib ustidan zafaru g’alabani
ta’minlagan. Amir Temur o’zining butun hukmronligi davrida biron marta ham
mag’lubiyatga uchramagan 12
. Mashhur arab tarixchisi Ibn Arabshoh yozganidek,
“ Temur qo’rqmas, shijoatli, botir kishilarni itoat qildiruvchan bo’lib, jasoratli
(kishi)larni, dovyurak va mardlarni yoqtirar edi” . Binobarin, Sohibqironning
asosiy maqsadi alohida bo’lgan mulklarni mustahkam va qudratli davlatga
birlashtirishdan iborat bo’lgan. Qisqacha aytganda, Amir Temurning hokimiyat
tepasiga kelishi bilan harbiy ish sohasida ulkan o’zgarishlar yuz bergan, ular
Sharqu G’arb harbiy-nazariy tafakkuri taraqqiyotida katta rol o’ynagan.
O’zbekiston istiqlolga erishgach, Amir Temur shaxsi yana Vatan va millat
timsoliga aylandi. Amir Temur nomi, uning siymosi xalqimizni birlashtirishda,
jipslashtirishda, iymon-oqibatli bo’lishda, qudratli kelajagimizni qurishda bizga
yangi-yangi kuch-quvvat va shijoat bag’ishlab turibdi. Zero, ma’naviyatimizning
eng teran o’q tomirlaridan biri – ulug’ zot Amir Temur siymosidir.
12
Muhammad ali Balijuvoniy – Tarixi nofei. (Tojik tilidan tarjimasi, so’zboshi va izohlar muallifi Vohidov. Sh.
Toshkent:. 2001 – B 3
38

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Temuriylar davrida vujudga kelgan ikkinchi uyg’onish
davri ilm-fani, ma’rifati, ma’naviyat va madaniyati jahon sivilizatsiyasi rivojiga
ulkan hissa bo’lib qo’shildi. Bunda ulug’ bobomiz, davlat arbobi, sarkarda
sohibqiron Amir Temurning xizmatlari beqiyos va benazirdir. Buni hammamiz
to’g’ri anglamog’imiz lozim, ul ulug’ zot ila faxrlanishimiz barchamizning
burchimizdir. Milliy mustaqillik tufayli jahon ma’naviyati va ma’rifati sahnida o’z
o’rinlariga ega bo’lgan piru komil ajdodlarimizni va ular qoldirgan boy ma’naviy-
ma’rifiy merosni teran anglash, o’rganish va ulug’lash imkoniyati yuzaga keldi.
Muhtaram prezidentimiz Sh. M. Miromonivich ta’kidlab o’tgan yangi O’zbekiston
va yangi renessans ostonasida ekanmiz ajdodlarimizning ikkinchi uyg’onish
davrida amalga oshirgan ilm-fan sohasidagi islohotlarni chuqur o’rganmog’imiz va
uni hayotga tadbiq etmog’imiz darkor bo’ladi. Ikinchidan, o’sha davrda yaratilgan
ulkan ma’naviy olamni yoshlarimiz, jamiyatimiz ongiga singdirishimiz va
renessans nima ekanligini va unga qanday o’z hissalarini qo’sha olishlarini uqtirish
shuningdek qiziqtirish orqali yangi O’zbekistonni birgalikda qurishga da’vat
etmog’imiz zarur bo’ladi. Umuman ilm-fan, madaniyat, ma’naviyat, san’at
sohasiga homiyligi g’amxo’rlik qilgani musatqillik davri adabiyotlarida alohida
ta’kidlanadi, xususan “Amir Temur jahon tarixida” kitobida XIV-XV asrlardagi
ikkinchi renessansni Amir Temurning fidoyiligi bunyodkorligining natijasi
ekanligi ta’kidlab o’tiladi. Temur va temuriylar davrida rivojlangan ayrim fanlar
xususan matematika, geografiya, gemetriya, astronomiya, tarix, falsafa, tibbiyot va
adabiyot sohalarida shunday ajiyib asarlar yaratildiki bu asarlar nafaqat sharq
renessansi rivojida balki yevropada ham uyg’onish davrining vujudga kelishida va
keyinchalik Evropa fan yaraqqiyotining rivojlanishiga katta ahamiyat kasb etdi.
Amir Temurdan keyin uning bu ishlarini uning avlodlari nabiralari davom ettirdi.
Amir Temurning sevimli nabiralaridan biri buyuk olim Mirzo Ulug’bek davrida
ilm-fan, ma’naviyat, madaniyat va san’at bobosi davridagidek rivojlandi.
Ulug’bekning Samarqanda qurdirgan observatoriyasida Astronomik jadval tuzdi u
yerda olib borilgan astronomik kuzatishlar yordamida 1018 ta qo’zg’almas
yulduzlarning joylashuvini aniqladi. Bu observatoriyada olib borilgan astronomik
39

kuzatishlar va astronomik jadval XVII asrga kelib yevropada astronomiya
sohasidagi yutuqlarga asosiy qo’llanmalardan biri bo’lib qoldi. Bundan tashqari
Ulug’bekning astronomiya faniga doir “Ziji Ko’ragoniy” asarining yaratilishi
astronomiya fani uchun katta kashfiyot bo’ldi. Ulug’bek bobosi kabi ilm-fan
sohasiga ham homiylik qildi, uning o’zi qurdirgan madrasalardan “ biriga ilm olish
har bir musulmon yigit va qiz uchun farzdir” degan o’giti ilm ma’rifat uchun katta
ahamiyat kasb etadi. Ulug’bekning o’zi ham adabiyot san’at sohasi bilan
shug’ullanib turgan. Xususan Alisher Navoiy o’zining “Majolisun Nafoisi” da
Ulug’bek adiblarning homiysigina emas, balki sheriyatning qadriga etuvchi edi,
o’zi ham sher yozar edi, deb ko’rsatgan”.4 Shundan ko’rinib turibdiki Ulug’bek
har tomonlama ilm-fan, madaniyat va san’atning rivojla nishiga katta xissa
qo’shgan
40

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. 2-kitob.
2. Бўрибой Аҳмедов . Амир Темур сабоқлари 2-Том. Ғафур Ғулом номидаги
Адабийот ва саньат нашрийоти. Тошкент. 1999й.
3. K. Sultonov. Amir Temur siyosiy, huquqiy, va ma’naviy – ma’rifiy
qarashlarining milliy o’zlikni anglashdagi ahamiyati. Toshkent. “Ma’naviyat”
2019.
4. Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san’at. Toshkent. G’afur
G’ulom nomidagi adbiyot va san’at nashriyoti. 1996-yil.
5. Амир Темур Жаҳон тарихида . Шарқ нашрийоти . Тошкент . 1996.
6. Eshov B. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2012.
7. Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruv tarixidan.
Toshkent. Yangi asr avlodi. 2006.
8. Ahmedov B. - O’zbekiston tarixi manbalari., Toshkent., “O’qituvchi”., 2001.
41

Amir Temur davrida ichki va tashqi siyosati

Sotib olish