Amir Temur va Temuriylar davri Farg'ona vodiysi tarixining tadqiq etilishi (Tarixshunosligi) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	102.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Amir Temur va Temuriylar davri Farg'ona vodiysi tarixining tadqiq etilishi (Tarixshunosligi)

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………..2-5
I – BOB. Amir Temur davrida Farg’ona vodiysining tarixshunoslikdagi
tadqiqotlar.
1.1 Rossiya tarixshunoslarining Temuriylar sulolasining hukumronligi davrida
Farg’ona vodiysi tarixiga oid olib borilgan tadqiqotlar……………………6-11
1.2 Mustaqillik davrida tarixshunoslikda Amir Temur hukumronligi davrida
Farg’ona vodiysi tarixini o’rganilishi…………………………………….12-16
II – BOB. Temuriy hukumdorlarning Farg’ona vodiysida ijtimoiy – siyosiy
jarayonlarga oid tadqiqotlarning o’rni.
2.1 Farg’ona vodiysida Umarshayx Mirzo hukumronligi davriga oid tarixshunoslar
tomonidan o’rganilishi……………………………………………………17-22
2.2 Temuriylar davrida Farg’ona vodiysida madaniy hayotga oid
tadqiqotlar…………………………………………………………………23-28
Xulosa……………………………………………………………………..29-30
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….31-32
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi Dunyo bo’ylab tobora kuchayib borayotgan
globallashuv sharoitida oz sifni va mavqesiga ega bo’lish, uni millim urf-odat,
an’analar asosida mustahkamlab borish har bir davlat va millat uchun muhim
masala bo’lib qolmoqda. Bunday sharoitda Amir Temur va temuriylar davri
davlatchilik tarixini o’rganish, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyotga olib kelgan
asosiy omillarni ilmiy tadqiq etish, ulardan bugungi kun sharoitida samarali
foydalanish uchun amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish tarix fani oldida turgan
dolzarb vazifalardan biridir. Mustaqillik yillarida olimlar tomonidan olib
borilayotgan keng ko’lamli tadqiqotlar ajdodlarimizning boy tarixga, o’ziga xos
milliy davlatchilikka, betakror ma’naviy merosga ega bo’lganligini ko’rsatmoqda.
Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning qayta tiklanishi nafaqat
O’zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining, shu bilan birga keng
jamoatchilikning diqqat e’tiborida bo’lib kelmoqda. Bu esa, O’zbekistonning
Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan bir necha marta ta’kidlangan va
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari bilan
belgilanishi tarix fani oldiga katta mas’uliyatni yuklaydi 1
.
Geostrategik joylashuviga ko’ra,
Markaziy Osiyoning eng yirik o’lkalari bo’lmish Movarounnahr hamda Yettisuv
va Sharqiy Turkistonning chegaralarida joylashgan Farg’ona vodiysi Amir Temur
va temuriylar davrida ham muhim mintaqalardan biri edi. Farg’ona Amir Temur va
temuriylar davlatining ijtimoiy-siyosiy hayotida, Mo’g’uliston davlati bilan olib
borilgan munosabatlarda alohida o’rin tutgan. Shuning uchun mazkur davrdagi
Farg’onaning siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini o’rganish
Markaziy Osiyo mintaqasida yuz bergan tarixiy jarayonlarni hududlararo ta’sirini
mohiyatan anglash imkonini beradi. Shuningdek, mintaqadagi ushbu jarayonlarni
Farg’ona vodiysi misolida taxlil etish mazkur masalalarni jahon tarixshunosligida
yangi yo’nalish sifatida e’tirof etilayotgan mikrotarix nuqtai nazaridan tadqiq
etilishiga olib keladi. Bugungi kunda xorij tarixshunosligida Amir Temur
1
Каримов И.А. Амир Темур ҳақида суз. Тошкент, “Узбекистон”, 1996. B.17.
2

va temuriylar davri tarixini o’rganishga bag’ishlangan ko’plab ilmiy
tadqiqotlarning olib borilayotganligi ham ushbu mavzuning xalqaro miqyosdagi
o’rni va dolzarbligini ko’rsatadi. Respublikamizda Amir Temur va temuriylar
davrini o’rganish, uni targ’ib qilish bo’yicha keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda.
O’zbekistonda amalga oshirilgan tadqiqotlar asosan Temuriylar davlatining
umumiy tarixini o’z ichiga olib, ularda yirik shaharlarda shakllangani madaniy
markazlar taraqqiyoti o’z aksini topgan. Bu borada temuriylar saltanatining sharqiy
chegarasida muhim geosiyosiy o’ringa ega b o’ lgan . Farg’ona vodiysi tarixiga
bag’ishlangan ilmiy ishlarning asosiy qismi XV asrning so’nggi choragini qamrab
oluvchi boburshunoslik tadqiqotlari bilangina cheklanib qolganligi Farg’ona
vodiysining Amir Temur va temuriylar davri tarixini o’rganish zaruriyatini
tug’dirmoqda. Ayni jihatlarga ko’ra Amir
Temur davlati tashqil topishi arafasida Farg’onadagi siyosiy vaziyat, vodiyning
ushbu davlat tarkibiga kiritilishi, Farg’ona ulusining ta’sis etilish sabablari,
natijalari, bu jarayonlarda Umarshayx Mirzoning o’rni, Amir Temur vafotidan
keyin vujudga kelgan siyosiy vaziyatning, xususan, markaziy hokimiyat
zaiflashuvining vodiyga ta’siri, Farg’onaning ijtimoiy-madaniy taramiyoti kabi
masalalar taqiq etildi. Mavzuning
obyekti Temuriylar davrida Farg’ona vodiysining tadqiq etilishi etib bergilandi.
Mavzuning
predmeti Temuriylar davrida Farg’ona vodiysining tadqiqotlarga oid materiallar,
ilmiy adabiyotlar, ilmiy tadqiqotlardan o’rganilib tadqiq etishdir.
Mavzuning maqsadi
Temuriylar davrida Farg’ona vodiysining tadqiq etilishining o’rganish va tadqiq
qilish. Mavzuning vazifasi
- Amir Temur davrida Farg’ona
vodiysining tarixshunoslikdagi tadqiqotlarni o’rganish;
- Rossiya tarixshunoslarining
Temuriylar sulolasining hukumronligi davrida Frag’ona vodiysi tarixiga oid olib
borilgan tadqiqotlarni tahlil qilish; - Mustaqillik davrida
3

tarixshunoslikda Amir Temur hukumronligi davrida Farg’ona vodiysi tarixini
o’rganilishi; - Farg’ona
vodiysida Umarshayx Mirzo hukumronligi davriga oid tarixshunoslar tomonidan
o’rganilishi; - Temuriylar
davrida Farg’ona vodiysida madaniy hayotga oid tadqiqotlarni yoritib berishdir.
Davriy
(xronologik) chegaralanishi: Kurs ishining davriy chegarasi XIV asr 3-
choragidan va XV asr oxirlarigacha Mavarounnahrda Amir Temur
hukumronligining o’rnatilishi, Farg’ona vodiysining o’z davlatining tarkibiga
kiritilishi, Temuriy hukumdorlar davrida Farg’ona vodiysining madaniy hayotini
tarixshunsolikda o`rganib tahlil qilishdan iborat.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Amir Temur to‘g‘risida noma’lum
bo‘lib kelayotgan va sir saqlab kelingan tarixiy-ilmiy va badiiy asarlar,
monografiyalar, risolalar endilikda nashr qilina boshladi. Xususan yevropalik
olimlar tomonidan Amir Temurga bag‘ishlab yozilgan asarlarni, maqolalarni bir xil
tarzda qabul qila olmaymiz. Chunki, turli davr va sharoitlarda yozilgan asarlar
mualliflarning dunyoqarashlariga, bilim saviyalariga ko‘ra bir-biridan keskin farq
qiladi. zarur. Turli mamlakatlar olimlari, tarixchilari, adiblari yozgan asarlardir. Bu
guruhdagi kishilar Ibn Arabshoh, Lui Gonsales de Klavixo, Abdurrazzoq
Samarqandiy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Nizomiddin Shomiy, Xondamir, Rashid-ad-
din Fazlallax Xamadoni, Mirza Muhammad Xaydar 1
, Rus tarixchilaridan M.Ivanin,
N. G. Pavlov, N. I. Konrad, N.M.Karamzin, S.M.Solovyev, A.Y.Yakubovskiy,
1
Ибн Арабшох. Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур / Сузбоши, араб тилидан таржима ва изохлар
муаллифи У.Уватов. – Тошкент: Мехнат, 1992.1 китоб. - 328 б. Руи Гонсалес де Клавихо. Самарканддаги
Амир Темур саройига саёхат кундалиги (1403 - 1406 йиллар) // Санъат. – Тошкент, 1990. №8. – Б.22.
Абдурраззок Самаркандий. Матлаъи саъдайн ва мажмаи бахрайн / Форс-тожик тилидан таржима, кириш суз
ва изохли, лугатлар А.Уринбоевники. – Тошкент: Фан, 1969. – 464 б. Низомиддин Шомий. Зафарнома / Форс
тилидан у ти - рувчи Юнусхон Хакимжонов. Таржимани кайта ишлаб нашрга тайёрловчи ва масъул
мухаррир Асомиддин Уринбоев. – Тошкент: Узбекистон, 1996. - 528 б. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома
(Мовароуннахр вокеалари 1360 - 1370) / Масъул мухдррир, сузбоши муаллифи ва нашрга тайёрловчи
А.Уринбоев, О.Буриев таржимаси. - Тошкент: Камалак, 1994. -288 б. Хондамир. Дастур ул-вузаро. УзФА
Шаркшунослик институтининг кулёзмалар фонди. Инв. №55/1, №5524. Мирза Мухаммад Хайдар. Тарихи
Рашиди / Введение, пер. с перс. А.Урунбаева, Р.П.Джалиловой и Л.М.Епифановой. - Ташкент: Фан, 1996. -
728 с. Рашид-ад-дин Фазлаллах Хамадани. Сборник летописей / Пер. с перс. А.К.Арендса. Под ред.
А.А.Ромаскевича, Е.Э.Бертельса, А.Ю.Якубовского. - М.-Л.: Наука, 1946. T.III. - 340 с.
4

V.V.Bartold 1
, va boshqalarning asarlari. Hozirgi kunda esa yevropa davlatlarining
deyarli har birida Amir Temur shaxsini o’rganuvchi olimlar jamiyatlari tashqilanib
kelinmoqda. Bunday jamg’armalarning eng mashhurlaridan biri Fransiyada Lyusen
Keren tomonidan tashqillangan.
Eng muhim manbalar asosini Mustaqillik davridan so’ng O’zbekiston
tarixchi olimlar jamiyati vakillari tomonidan o’rganishlar natijasida Amir Temur
va Temuriylar davlati haqida juda ham ko’plab olimlar ilmiy ishlar yoqlashdi.
Temuriylar sulolasining hukumronligi davrida Farg’ona vodiysi tarixiga oid
ma’lumot akademik B. Ahmedov, A. Muhammadjonov, A. Ziyo, Sh. O’ljayeva, O.
Bo’riyev, T. Fayziyev, H. Sodiqov, B. Usmonov va bir qancha olimlarimizni
e’tirof etsak bo’ladi 2
. Xususan Temuriylar sulolasining hukumronligi davrida
Farg’ona vodiysi tarixiga oid ma’lumotlar professor Bahriddin Usmonovning
“Farg’ona vodiysi Amir Temur va Temuriylar davrida” asari muhim manbalardan
ibiridir. A.X.Saidov bu borada izlanishlar olib borib, “Amir Temur
dunyo fani ko’zgusida” nomli bibliografik asar chop ettirdilar. Undagi
ma’lumotlarga ko’ra, Amir Temurga bag’ishlab yaratilgan jiddiy asarlar soni
Yevropa tillarida 700 dan ziyod, Sharq tillarida esa 900 dan ko’pdir. Bu asarlarda
Amir Temur shaxsi, saltanatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayotiga
turlicha baho berilgan. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot
ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 35 betni tashqil etadi.
I – BOB. Amir Temur davrida Farg’ona vodiysining tarixshunoslikdagi
tadqiqotlar.
1
Якубовский А. Ю. Государство Тимура История Узбекской ССР. Т 1955. T. 1. Кн. 1. С. 313. IIавлов H. Г.
Тимур И Павлов Н.Г. История Туркестана в связи с историческим очерком сопредельных стран (Персии,
Афганистана, Белуджистана, Индии и Восточного Туркестана). Т., 1910. С.12. Конрад Н. И. Средневековое
Возрождение и Алишер Навои // Иностранная литература. 1969. № 2. С. 212. Карамзин Н. М. История
государства Российского. Тула.: Приок. кн. изд-во, 1990. T. V. -560 с. Бартольд В. В. Тимур //
Энциклопедический словарь “Брокгауз Эфран”. Спб., 1901. Т. ХХХШ. С. 195-197.
2
Ahmedov . B . Amir Temur va Ulug ‘ bek zamondoshlari xotirasida . – Toshkent .: O ‘ qituvchi -1996. 310. Bo‘riyev
Omonullo. Sohibqiron Amir Temur. – Toshkent.: O‘zbekiston-2011. 112 b. Fayziyev. T. Temuriylar shajarasi. –
Toshkent.: Yozuvchi-Xazina-1995. 352 b. Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. – Toshkent.:
Qomuslar bosh tahririyati-1994. 158 b. Ртвеладзе Э . В ., Саидов А . Х . Амир Темур в зеркале мировой науки . -
Ташкент : Мир экономики и права , 1999. - 352 с . Ziyo A. Amir Temur va temuriylar. – Toshkent: O‘zbekiston
ovozi-1996. Sodiqov.H – Amir Temur saltanatida xavsizlik xizmati. – Toshkent., .2010. O’ljayeva. Sh. Amir Temur
saltanatida milliy davlatchilikning rivojlanishi. Tar. fan nom… – Toshkent. 2008. B. Usmonov. Farg’ona vodiysi
Amir Temur va Temuriylar davrida. T .: 2019.
5

1.1 Rossiya tarixshunoslarining Temuriylar sulolasining hukumronligi
davrida Farg’ona vodiysi tarixiga oid olib borilgan tadqiqotlar
Rossiya imperiyasi davrida yaratilgan asarlar, tadqiqotlar ham davriy
jihatdan keng ko’lamlidir. Ba’zi rus tarixchilari Rossiya tarixiga bag’ishlangan
asarlarida temuriylar davri tarixiga ham qisqacha to’xtalib o’tganlar 1
.
Sharqshunoslikning taraqqiy etib borishi jarayonida temuriylar sulolasi tarixining
turli masalalariga oid alohida tadqiqotlar ham paydo bo’ldi. Ularda tadqiq
etilayotgan mavzuga oid ayrim qaydlar uchraydi. M.Ivanin Chingizxon va Amir
Temurning harbiy san’atiga bag’ishlangan asarida Amir Temurning Mo’g’uliston
va Oltin O’rda
davlatlariga qarshi olib borgan yurishlari haqida so’z yuritish
jarayonida vodiy tarixiga oid bir necha fikrlarni bildirib o’tgan. Muallif mo’g’ul
sarkardasi Anqoto’raning Sirdaryogacha borib, Andigonni qamal qilishga o’rinishi
muvaffaqiyatsiz chiqqanligi, ularga qarshi yurish vaqtida Amir Temur lashkarining
bir qismiga Farg’ona viloyati hokimi Umarshayx mirzo boshchilik qilganligi va
yurish oxirida ayni shu harbiy qism Kuzan, Uchturfon, Qoshg’ar orqali Andijonga
qaytganligini yozadi.
M.Ivanin Temuriylar lashkarining xarakat yo’nalishini to’g’ri
ko’rsatgan bo’lsa-da. Anqato’ra boshchiligidagi mo’g’ullar Sirdaryo bo’yida
Umarshayx mirzoni yengib, daryoni kechib o’tganliklarini e’tiborsiz qoldirgan va
mo’g’ullar Sirdaryogacha borgan degan noto’g’ri xulosa bergan 2
.
Ikkinchi guruhga kiritilgan ilmiy tadqiqotlar orasida sharqshunos olim
V.V.Bartold asarlari o’zining ilmiy qimmati va salmog’i bilan katta ahamiyat kasb
etadi. Muallif Amir Temur va temuriylar davridagi Farg’ona vodiysi tarixiga oid
alohida tadqiqot olib bormagan. Lekin Mo’g’uliston va Temuriylar davlatlari
tarixiga bag’ishlangan asarlari hamda maqolalarida bu masalaga oid ba’zi bir
qaydlar qoldirib, fikr-mulohazalar bildirib o’tgan.
V.V.Bartold “Ocherki istorii Semirechya” asarida Amir Temurning 1375 yil
Mo’g’ulistonga qilingan harbiy yurishi haqida so’z yuritar ekan, u bu yurishdan
1
Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва рўли. Тошкент., 1968.
2
Шамукарамова. Ф. Изучение истории государства Амира Темура и Темуридов конце XIX – XX начале. /
Отв. ред. Д. Алимова. Т.: 2018. C .52.
6

Farg’ona vodiysi orqali qaytganligini qayd etadi. Nizomiddin Shomiy
“Zafarnoma” asarida Amir Temur Yassi viloyatidan o’tib, O’zgan shahri orqali
Xo’jandga kelganligini ta’kidlaydi. Sharafiddin Ali Yazdiy esa Temur Yassi
dovonidan o’tib O’zgan – Xo’jand yo’nalishi bo’ylab xarakatlangani haqida so’z
yuritgan. Bu masalada Shomiy Sharqiy Turkistondan Farg’onaga o’ti shdagi Yassi
dovonini hamda dovondan o’tgandan keyingi birinchi shahar zgandni Yettisuv -
Toshkent yulidagi Yassi viloyatiga va Sirdaryo buyidagi O’zgan shahriga
adashtirgan. V.V.Bartold ushbu masalada Yazdiyning ma’lumotlariga tayanib
to’g’ri qarorga kelgan. Chunki bu vaqtda Issiqko’lning janubi-sharqiy qismidagi
Otboshi, Arpayozi mavzelarida turgan Amir Temurning Yassi dovoni orqali
qaytishi ham mantiqan to’g’ridir. Shuningdek, muallif 1376 yili Farg’ona
vodiysiga Qamariddin boshchiligidagi mo’g’ul qabilalari bostirib kirganligi sababli
Amir Temur bosqinchilarga qarshi vodiy orqali qo’shin tortganligi haqida to’xtalib
o’tadi 1
. V.V.Bartold Mo’g’ulistonga qilingan 1389 yilgi yurish haqida
so’z yuritar ekan, Umarshayx mirzoning Sohibqiron farmoniga ko’ra Sharqiy
Turkiston orqali Farg’ona vodiysiga qaytganligiga e’tibor qaratadi. Shuni alohida
qayd etish kerakki, ushbu masalada ham V.V.Bartold Shomiy Farg’onadagi
O’zgan shahrini Sirdaryoning o’rta oqimidagi O’zgan shahriga adashtirganligiga
chalg’imaydi. Muallifning mo’g’ul amirlaridan biri Karimberdining Olabuqada
qal’a qurganligi va shu qal’adan turib Farg’ona vodiysini talon-toroj qilish uchun
hujumlar uyushtirganligi to’g’risidagi fikri ham e’tiborga molikdir 2
.
V.V.Bartoldning tadqiqotlarida ba’zi bahstalab masalalar ham mavjud.
Masalan, muallif mo’g’ul xoni Yunusxon haqida so’z yuritar ekan, uning Sulton
Abu Sa’id mirzo vafotiga qadar ham Farg’ona vodiysini qo’lga kiritishga
o’ringani, lekin uning o’rinishlari besamar ketganligini ta’kidlaydi va uni asoslash
uchun Abdurazzoq Samarqandiyga tayanadi. Lekin Abdurazzoq Samarqandiyning
ushbu habari Xaydar mirzo va Bobur mirzolarning asarlarida uchramaydi.
Umarshayx mirzo bilan Yunusxon o’rtasida ba’zi muammolar esa Sulton Abu
1
Иванин. М.И. ўзининг. Икки буюк саркарда, Чингизхон ва Амир Темур. Т. 1994. Б. 97.
2
Бартолд. В.В. Очерк истории семиречъя. М. 1963. C .72.
7

Sa’id mirzoning vafotidan keyin bo’lib o’tgan. Shu bois ham Abdurazzoq
Samarqandiyning ma’lumoti shubhali bo’lib, uni Farg’ona hokimi Umarshayx
mirzoni ulug’lash yo’lidagi mubolag’a sifatida qabul qilish mumkin.
Shuningdek, V.V.Bartold Yunusxonning 1456-1462
yillari Yettikandda yashaganligi va shu yerdan turib Mo’g’uliston taxti uchun
kurash olib borganligini ta’kidlaydi. Yettikand Yunusxonga ikkinchi marta yordam
so’rab kelganidan so’ng Sulton Abu Sa’id mirzo tomonidan in’om etilgan. Bu esa
uning Yettikanddagi hayoti 1459-1460 yillardan boshlanganligini ko’rsatadi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga tayanib, V.Bartoldning “Ocherki istorii
Semirechya” asaridan o’rin olgan Farg’ona vodiysining Amir Temur va temuriylar
davri tarixiga oid qaydlari asosan qisqacha axborot harakteriga ega bo’lib, unda
ushbu davr tarixiga oid masalalar alohida tadqiq etilmagan. Shuningdek, muallif
tomonidan bildirilgan fikrlar tarixiy manbalarda mavjud faktlar bilan asoslangan
bo’lsa-da, ba’zi bir ma’lumot va xulosalar tanqidiy yondashuvni talab qiladi.
V.V.Bartold o’zining “Ulugbek i yego vremya” asarida ham Farg’ona
vodiysi bilan bog’liq masalalarga qisqacha to’xtalib o’tgan. U dastlab Umarshayx
mirzo va uning o’g’li Iskandar mirzo davrida ham Farg’ona vodiysi Temuriylar
saltanatining chegara viloyati sifatida ahamiyatga ega bo’lganligini qayd etadi.
Shuningdek, A. Yakubovskiyning yozgan ma’lumotiga ko’ra “Xitoy
yurishi arafasida tashqil etilgan va Mo’g’ulistonni ham to’liq qamrab olishi
rejalashtirilgan ikki ulusdan birining tarkibiga Farg’ona vodiysi ham
kiritilganligiga e’tibor qaratadi” 1
. Asarda Amir Temur vafotidan keyin boshlangan
o’zaro urushlar natijasida Farg’ona vodiysi amir Xudoydod Xusayniyning qo’liga
o’tganligini ta’kidlaydi. Shu o’rinda bu masalalar muallif tomonidan keng tahlil
etilmaganligini ham aytib o’tish o’rinlidir.
Movarounnahrda Shoxrux mirzo hokimiyatining o’rnatilishi
masalasini tahlil etarkan, Farg’ona vodiysi hokimi Xudoydod Xusayniyning
faoliyati haqida bir muncha kengroq so’z yuritadi. Chunki, bu vaqtda Shoxrux
1
Якубовский. А. Ю. Государства Темур. Мавераннаҳр И Хорасан при Темуридах. История Ўзбекистон ССР.
Т. 1967. C . 435.
8

mirzo tomonidan Movarounnahrning zabt etilishiga yagona to’siq amir
Xudoydodning o’zi edi. Muallif tarixiy manbalardagi ma’lumotlarni chuqur tahlil
etgan holda, Xalil Sultonning Xudoydod tomonidan asir olinishi, Shoxrux mirzo
bilan Farg’ona hokimi o’rtasidagi muzokaralar, Xudoydodning mo’g’ullardan
yordam olishga intilishi va uning natijalari masalalariga alohida to’xtalib o’tadi.
Amir Xudoydodning halokatidan so’ng Farg’ona vodiysi Umarshayx
mirzoning o’g’li Ahmad mirzoga suyurg’ol qilinganligini qayd etarkan, bunga
boshqa shaxarlardan farqli ravishda Ahmad mirzoni o’sha vaqtda balog’at yoshiga
yetganligini sabab qilib ko’rsatadi.
Muallif Mirzo Ulug’bek tomonidan Farg’ona vodiysida Ahmad mirzo
hokimligining tugatilish masalasini yoritish jarayonida temuriy shahzodalar
o’rtasida bo’lib o’tgan munosabatlarga alohida to’xtaladi. Xususan, u Mirzo
Ulugbek harbiy masalalarni kelishib olish maqsadida Ahmad mirzoni
Samarqandga chaqirganligi, lekin Ahmad mirzo kelishni hohlamasligi natijasida
harbiy harakatlar boshlanganligi va o’zaro kurash Ulug’bek mirzoning g’alabasi
bilan yakunlanganligi kabi masalalar shular jumlasidandir. V.Bartold Shohruh
Mirzo tomonidan yupanchnoma bilan Ahmad mirzo huzuriga yuborilgan Farg’ona
hokimining navkarini, Farg’onadagi janglarda Ulug’bek mirzo tomonidan asir
olinib, Hirotga keltirilgan asirlardan biri edi, degan mulohazani bildiradi. Lekin
manbalarda Tukal nomi bilan qayd etilgan bu navkar Ahmad mirzo tomonidan
Hirotga Shoxrux, mirzoni Isfaxonda erishgan g’alabalari bilan qutlash,
shuningdek, Mirzo Ulug’bek bilan yuz bergan voqeyalarni izoxlash, vaziyatni
yumshatib, yordam so’rash maqsadida yuborilgan bo’lishi mumkin.
Muallif Ulug’bek mirzo hukmronligining so’nggi yillarida
ko’chmanchilarning hujumlariga uchragan chegara viloyatlar qatorida Farg’ona
vodiysini ham sanab o’tadi. Shundan so’ng Abdulatif mirzo, Abdulla mirzo va
Sulton Abu Sa’id mirzolarning hukumronlik davri haqida ham qisqacha so’z
yuritgan. Sovet davrida e’lon qilingan ilmiy ishlar. Sovet davrining Amir Temur va
temuriylar tarixiga oid tadqiqotlar o’zining ko’lami va manbaviy salohiyati
bo’yicha birmuncha o’sishga erishgan bo’lsa-da, tarixiy shaxsga va jarayonga baxo
9

berishning mafkuraviy qoliplari ushbu davrda yaratilgan ilmiy tadqiqotlarga salbiy
ta’sir qildi. Mazkur davrning yirik tarixchi olimlari A.Y.Yakubovskiy,
I.M.Mo’minov, S.A.Azimjonova, O.D.Chexovich, M.Abduraimov, N.Mahmudov,
A.Juvonmardiyev, B.G.G’ofurovlar tomonidan alohida-alohida masalalarga
bag’ishlangan yirik tadqiqot va ilmiy asarlarda tadjiq etilayotgan mavzuga oid bir
qator fikr-mulohazalar bildirildi, ilmiy xulosalar berildi.
Sovet davri tadqiqotlari tarixshunoslik nuqtai nazaridan ilmiy adabiyotlarda
tahlil etilgan bo’lib, asosiy e’tibor Amir Temur boshqaruvi davriga qaratilgan.
Mazkur davr tarixshunosligida A.Y.Yakubovskiy Amir Temur va temuriylar davri
tarixi davri tarixiga oid ilmiy asarlari bilan ajralib turadi. U dastlab XIV asrning
70-yillarida Movarounnahrning sharqiy hududlarida Amir Temur hokimiyatining
o’rnatilishi, lekin Farg’onani davlatning xolisa mulki bo’lmish Movarounnahr
tarkibiga kiritilmaganligi masalalariga to’xtalib o’tgan. Shuningdek, muallif
qalamiga mansub boshqa tadqiqotlarda ham Temuriylar davrida Farg’onada yuz
bergan tarixiy voqealarning ayrimlari qisqacha yoritilgan.
A.Y.Yakubovskiyning tadqiqotlarida ham bir qator baxstalab masalalar
mavjud 1
. Masalan, Mirzo Ulug’bekning tarixiy manba va ilmiy adabiyotlarda 1414
yilda amalga oshirilganligi ta’kidlangan Farg’ona yurishi muallif tomonidan 1413
yil sanasi bilan qayd etilgan. Shuningdek, uning temuriy shaxzodalarga qarashli
suyurg’ollardagi boshqaruv tizimini tahlil qilish jarayonidagi Umarshayx mirzo
saroyida 13 ta amaldor xizmat qilganligi borasidagi fikri ham xatodir. Muallif bu
masalada Bobur mirzo tomonidan otasining vafoti munosabati bilan uning qo’li
ostida xizmat qilgan 13 nafar bek haqida ma’lumot berganligiga tayangan. Aslida
esa “Boburnoma”dagi ma’lumotlar tahlili bu vaqtda Umarshayx mirzoning qo’li
ostida 20 ga yaqin beklar turli lavozimlardagi xizmat qilganligini ko’rsatadi.
Mustabid sovet davrida mahalliy olimlardan biri I.M.Mo’minov “Amir
Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli” asarini e’lon qiladi. Muallif
tadqiqotida Amir Temurning o’z mamlakati taraqqiyotida tutgan o’rni haqida so’z
yuritar ekan, uning Movarounnahrning barcha hududlarida, jumladan, Farg’onada
1
Якубовский. А. Среднияя Азия XIII – XV . История Ўзбекистон ССР. Т. 1953. C . 315.
10

ham karvonsaroylar barpo etganligini ta’kidlaydi. Farg’ona vodiysida hukmronlik
qilgan Umarshayx mirzo hamda Bobur mirzolar davri bo’yicha maxsus ilmiy
tadqiqotlar ham olib borilgan. Shulardan biri S.Azimjonovaning 1957 yili nashr
etilgan «K istorii Fergani vtoroy polovini XV » asaridir. Ushbu asar besh qismdan
iborat bo’lib, unda Umarshayx mirzo va Bobur mirzo hukmronlik yillarining
tarixiy manbalarda yoritilishi, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayot masalalari
qamrab olingan 1
.
1.2 Mustaqillik davrida tarixshunoslikda Amir Temur hukumronligi davrida
Farg’ona vodiysi tarixini o’rganilishi
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda olib borilgan tadqiqotlar. Mustaqillik
yillarida dissertatsiya mavzusining ayrim jihatlariga aloqador tadqiqotlar e’lon
qilingan bo’lib, ular orasida sharqshunos va tarixchi olimlar jamoasi tomonidan
1
Азимжонова. С. К истории Фергани второй половини XV . Т. 1957. C . 82.
11

yaratilgan fundamental asarlar alohida ajralib turadi. “Temur va Ulug’bek davri
tarixi” asarida XV asrda Farg’onada bo’lib o’tgan siyosiy voqealar, jumladan,
Farg’onaning Mirzo Ulug’bek mulklari tarkibiga kiritilishi masalalari hususida
so’z yuritilgan.
“Amir Temur jahon tarixida” asarida Temurning 1375 yili Mo’g’uliston
yurishidan Farg’ona orqali qaytganligi, 1376 yili Farg’onada markaziy hukumatga
qarshi isyon ko’tarilganligi qayd etilgan, Umarshayx mirzoning Farg’onada
mo’g’ullarga qarshi kurash olib borganligi ta’kidlangan bo’lsa ham, ushbu
masalalar keng tahlil va tadqiq etilmagan.
E.V.Rtveladze va D.Alimovalarning mas’ul muxarrirligida nashr etilgan
“Istoriya Uzbekistana. Epoxa Amir Temura i Temuridov” monografiyasi
temurshunoslikda muhim voqea bo’ldi 1
. Monografiyada dastlab manbashunoslik
va tarixshunoslik masalalari keng qamrovda tadqiq etilib, temurshunoslikning
rivojlanib borish dinamikasi, undagi yo’nalishlar yoritib berilgan.
Asarning birinchi bobi siyosiy tarix masalalariga bag’ishlangan bo’lib, unda
Sari Buga va Odilshoxning Farg’onadagi isyoni, Mo’g’uliston hukmdorlari
Qamariddin va Anqaturalar tomonidan Farg’onaga uyushtirilgan 1376 va 1388
yillardagi bosqinlar, Andijon hokimi Umarshayx mirzoning Amir Temur
tomonidan To’xtamishxonga qarshi olib borgan yurishlardagi ishtiroki
masalalariga ham to’xtalib o’tilgan. Shuningdek, Temuriylar davri tarixi haqida
so’z yuritilganda, Farg’onadagi asosiy siyosiy voqealar ham qayd etilgan 2
.
Monografiyaning keyingi bob va bo’limlaridan ham Farg’ona
vodiysiga oid ba’zi ma’lumotlar o’rin olgan. Farg’onada tir - kamon o’qi ishlab
chiqarish keng yo’lga qo’yilganligi, Axsida yetishtirilgan “Mir Temuriy” qovun
navining mashxur ekanligi, Farg’ona orqali Xitoyga o’tgan savdo yo’li kabi
ma’lumotlar shular jumlasidandir. Mustaqillik yillarida bir qator mualliflar
tomonidan Amir Temur va temuriylar davri tarixiga oid salmoqli asarlar yaratildi.
Bu borada B.Ahmedov, A.Muhammadjonov, A.Asqarov, A.Ahmedov, S.Jalilov,
1
Ртвеладзе. Э. В. Алимова. Д. История Узбекистана. Эпоха Амир Темура и Темуридов. T.: 2009. C.61.
2
Usmonov. B. Amir Temur va Temuriylar davrida Farg’ona vodiysi. T.: 2019. B. 38.
12

T.Fayziyev, D.Y.Yusupova, Azamat Ziyo, O.Bo’riyev, SH.O’ljayeva, B. Usmonov
va boshqalarning ilmiy asarlari hamda tadqiqotlarini tilga olishimiz mumkin.
B.Ahmedov yuqorida ta’kidlangan “Temur va Ulug’bek davri tarixi”,
“Amir Temur jahon tarixida” asarlarining siyosiy voqeyalar tahdiliga doyr
qismlariga mualliflik qilish bilan birgalikda Amir Temur tarixiga bag’ishlangan bir
qator tadqiqotlar ham yaratdi 1
. Muallifning mustabid sovet davrining so’nggi
yillarida nashr etilgan “Ulug’bek”, mustaqillik davrida chop etilgan “O’zbek
ulusi”, “Tarixdan saboqlar”, “Amir Temurni yod etib”, “Sohibqiron Temur” kabi
asarlari va maqolalar to’plamlarida Farg’ona vodiysi tarixiga oid ba’zi masalalar
ham tilga olingan. Jumladan, “Ulug’bek” tarixiy essesida Mirzo Ulug’bekning
siyosiy faoliyatini, “Amir Temurni yod etib” to’plamiga kiritilgan “Temur va
Qamariddin” tadqiqotida Temuriylar davlatining Mo’g’uliston bilan munosabatlari
tarixini yoritish jarayonida Farg’ona tarixi bilan voqelik ba’zi fikr, mulohazalar
bildirilgan. Shuningdek, B.Ahmedov Qirg’iziston tarixiga bag’ishlangan
maqolasida ham Yunusxon tomonidan Farg’ona hokimi Umarshayx mirzoga
tegishli bo’lgan Sayram, Toshkent va O’ratepaning tortib olinishi haqida so’z
yuritadi. Shu o’rinda ta’kidlab o’tish joizki, B.Ahmedovning ba’zi bir mulohazalari
baxslidir. Masalan, Toshkent hokimi Shayx Jamol o’ldirilganidan keyin viloyat
dastlab Sulton Ahmad mirzoning tasarrufiga o’tgan va keyinchalik Umarshayx
mirzoga berilgan. Shuningdek, O’ratepa ham mo’g’ul xonlari qo’liga Yunusxon va
Umarshayx mirzolar vafotidan keyin, ya’ni 1495 yili o’tgan.
A.Ahmedovning “Ulug’bek (Hayoti va faoliyati)” va “Ulug’bek Muhammad
Tarag’ay” risolalarida ham Mirzo Ulug’bek faoliyatining Farg’ona vodiysi bilan
bog’liq ba’zi voqealari qisqacha qayd etilgan. Jumladan, muallif V.V.Bartold
fikrlariga tayangan xolda, Mirzo Ulug’bek tomonidan o’ziga nisbatan itoatsizlik
qilgan Ahmad mirzoga tegishli Farg’ona va Qoshg’arni o’z mulklari tarkibiga
qo’shib olganligini qayd etgan.
Tadqiq etilayotgan mavzu doirasida yaratilgan adabiyotlar ichida
S.Jalilovning asarlari ham alohida o’rin tutadi. Muallifning bir qator risolalarida
1
Ahmedov. B. Ulug’bek. T.: 1989. B.56.
13

Umarshayx mirzo va Bobur mirzolarning siyosiy faoliyati, Farg’onadagi madaniy
va ma’naviy muhit masalalari tadqiq etilgan. S.Jalilov tadqiqotlarida Amir Temur
tomonidan Farg’ona hokimi etib tayinlangan Umarshayx mirzo davrida Andijon
atrofidagi dehqonchilik hududlarining sug’orish tizimi kengaytirilishi, “Taka
sekretku” jangi bo’lib joyning aniqlanishi kabi bir qator ilmiy yangiliklar bilan
birgalikda baxstalab fikr-mulohazalar ham bildirilgan. Muallif 1414-1415 yillari
Farg’onaga yurish qilgan Mirzo Ulug’bek avval Andijonni egallab, so’ngra Axsiga
hujum qilganligini, uni zabt etgach, yana Andijonga qaytganligini ta’kidlaydi.
Manbalarda esa buning aksi bayon etilgan. Muallif bu o’rinda Abdurazzoq
Samarqandiy tomonidan Farg’ona o’rnida Andijon so’zini qo’llanilganligiga
e’tibor qaratmagan. Shuningdek S.Jalilov mo’g’ul xoni Do’st Muhammad 1468-
1469 yili Axsida hukmronlik qilganligi haqida so’z yuritadi. Xaydar mirzo esa
uning aynan 1468-1469 yili umrining so’nggi yillarini o’tkazgan Oqsuv shahrida
vafot etganligini ta’kidlagan.
A.Muhammadjonovning “Temur va Temuriylar saltanati” risolasida Xalil
Sulton va Farg’onada hokimiyatni egallab olgan Xudoydod Xusainiy o’rtasidagi
kurashlar, vodiyda Mirzo Ulug’bek hokimiyatining o’rnatilishi masalalari qisqacha
qayd etilgan. T.Fayziyevning “Temuriylar shajarasi” asarida Farg’ona vodiysida
hukmronlik qilgan bir qator temuriy hukumdorlar haqida tarixi manbalar asosida
ma’lumotlar berilgan. Lekin, muallif Amir Temur tomonidan Umarshayx Farg’ona
vodiysining hokimi etib tayinlanishi va uning boradagi faoliyati haqida so’z
yuritmagan.
N.Abdulaxatovning “Amir Temur va uning avlodlari davridagi Farg’ona”
maqolasi biz tadqiq etayotgan mavzuni o’rganish, yoritish yo’lidagi ilk
izlanishlardan biridir.
Muallif o’z maqolasida Amir Temur, Xalil Sulton, Mirzo
Ulug’bek va Sulton Abu Sa’id mirzolar davrida Farg’onada yuz bergan siyosiy
jarayonlarga qisqa to’xtalib, boshqa mualliflar qatori vodiyning XV asrning
so’nggi choragidagi tarixiga ko’proq e’tibor qaratadi. Shuningdek, muallif
tomonidan bir necha baxstalab fikr-mulohazalar ham bildirilgan. Maqola matnidan
Umarshayx mirzo xalok bo’lgan vaqtda Farg’ona hokimi bo’lganligi anglashiladi.
14

Aslida esa, u bu vqtda Fors viloyatining hokimi edi.
Muallif tomonidan bildirilgan Umarshayx mirzo vafotidan
so’ng Farg’ona mulki uning o’g’li Iskandar mirzoga berilganligi haqidagi fikri ham
tarixiy haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Tarixiy manbalardagi ma’lumotlarga ko’ra,
1393 yili Umarshayx mirzo Farg’ona mulki hokimligidan ozod etilib, Fors viloyati
boshqaruviga o’tkazilgach, vodiy 1393-1399 yillari Movarounnahr xolisa mulki
tarkibiga kiritilgan va amirlar tomonidan boshqarilgan. N.Abdulaxtovning Amir
Temurning vafoti arafasida Farg’ona hokimi amir Xudoydod bo’lganligi haqidagi
fikri ham baxstalabdir, chunki bu vaqtda Andijonda amir Saodat hokimlik qilardi.
A. Asqarovning “O’zbek xalqining kelib chiqishi tarixi” monografik
tadqiqotida Amir Temur va temuriylar davrida Farg’ona vodiysida yuz bergan
etnik jarayonlar ham tarixiy manbalar asosida tadqiq etilib, qarluq qabilalarining
uchinchi guruhini vodiyga kelib o’rnashuvi va chakrak qabilalarining kelib
chiqishiga oid fikr, mulohazalar bildirilgan 1
.
Azamat Ziyoning “O’zbek davlatchiligi tarixi” asarida Temuriylar
davlatidagi boshqaruv tizimi borasida fikr yuritilishi bilan birgalikda, Mo’g’uliston
davlati bilan olib borilgan munosabatlar tahlilida mo’g’ul sarkardasi
Qamariddinning 1376 yilgi Farg’ona bosqini ham qayd etib o’tilgan.
O.Bo’riyevning “Temuriylar davri yozma
manbalarida Markaziy Osiyo” asari ham Temuriylar sulolasi davrida kechgan
siyosiy voqealar talqinida, ijtimoiy-iqtisodiy hayotga doyr masalalar tahlilida
Farg’ona vodiysiga oid e’tiborga molik ma’lumotlar qayd etilgani bilan
ahamiyatlidir. Jumladan, muallif Farg’onada Sohibqironga qarshi ko’tarilgan
isyon, Farg’onaning Ulug’bek mirzo mulklari tarkibiga kiritilishi masalalarini
atroflicha yoritgan. “Farg’ona vodiysining Temuriylar manbalaridagi tavsifi”
asarida esa Temuriylar davri yozma manbalari misolida Farg’ona vodiysi
to’g’risidagi tarixiy lavhalar, aholining etnik - hududiy xolati va bunyodkorlik
ishlari masalalari xrestomati tartibda ko’rib chiqilgan. X.Fayziyevning
“Shoxrux mirzo va uning tashqi siyosati” nomli monografiyasida ham Farg’ona
1
Asqarov. A. O’zbek xalqining kelib chiqishi tarixi. T.: 2015. B.64.
15

tarixiga oid ba’zi mulohazalar bildirilgan 1
. Muallif 1409 yili Movarounnahrni
qo’lga kiritgan Shoxrux mirzo Farg’onani akasi Umarshayx mirzoning o’g’li
Ahmad mirzoga in’om etganligini qayd etarkan, 1414 yili Mirzo Ulug’bekning
Farg’onaga yurish qilishi sabablarini tahlil qiladi. X.Fayziyev Fors hokimi
Iskandar mirzo va Farg’ona hokimi Ahmad mirzolarning aka-uka ekanligiga
e’tibor qaratadi. Uning fikricha, Mirzo Ulug’bekning Ahmad mirzoning mulklariga
hujum qilishi Shoxrux mirzoning Fors hokimi bo’lmish Iskandar mirzoga Qarshi
kurashi bilan bog’liq bo’lib, Shoxrux mirzoning tashabbusi bilan amalga
oshirilgan.
II – BOB. Temuriy hukumdorlarning Farg’ona vodiysida ijtimoiy – siyosiy
jarayonlarga oid tadqiqotlarning o’rni.
2.1 Farg’ona vodiysida Umarshayx Mirzo hukumronligi davriga oid
tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi
Amir Temurning Farg’ona ulusini tashqil etishdan ko’zlagan maqsadi
faqatgina Farg’ona vodiysi xavfsizligini ta’minlashdan iborat emas edi. 1376
yildan keyingi voqealar rivojiga nazar tashlasak, Farg’onaga hokim etib
tayinlangan Umarshayx Mirzoning zimmasiga nafaqat bu o’lkani boshqarish, balki
1
Fayziyev. X. Shoxrux mirzo va uning tashqi siyosati. T .: 2016. B .32.
16

Toshkent voxasi va Turkistonni mo’g’ullar hujumidan ximoya qilish, u yerlardagi
vaziyatni nazorat qilib turish, Mo’g’ulistondagi siyosiy xolatni diqqat bilan kuzatib
borish kabi vazifalar ham yuklanganligiga amin bo’lamiz 1
.
Shuning uchun ham Farg’ona vodiysi hokimi Umarshayx mirzo Amir Temur
davlatining siyosiy va harbiy mavqei Movarounnahrning to’la xavfsizligini so’zsiz
ta’minlash darajasiga chiqmagunga qadar Farg’ona vodiysini tark etmadi. Amir
Temurning vodiy bilan bog’liq bo’lmagan harbiy yurishlarida deyarli ishtirok
etmadi. Chunki Amir Temur Xuroson va Erondagi harbiy yurishlar bilan band
bo’lgan vaqtda ikki ko’chmanchi davlat Oq O’rda va Mo’g’uliston bilan
chegaradosh bo’lgan hududda Umarshayx mirzo boshchiligidagi kuchli
ximoyaning tashqil etilishi Movarounnahr xavfsizligi uchun juda muhim edi.
Tarixiy voqealarning keyingi rivoji ham ushbu fikrlarni tasdiqlaydi.
1376 yildan keyin Amir Temur asosan Xorazmda o’z hokimiyatini
mustahkamlash, Movarounnahrning shimoliy chegaralarida xavfsizlikni ta’minlash
bilan mashgul bo’ldi. 1379 yilga kelib To’xtamishxon tomonidan Dashti Qipchoq
taxtining qo’lga kiritilishi Amir Temur tashqi siyosatining muhim natijalaridan biri
edi. 1376-1380 yillar davomida Farg’ona va uning tashqi chegaralarida muhim
siyosiy voqealar kuzatilmadi. Tashqi xavfsizlik masalalari to’liq xal etilmaganligi
uchun Umarshayx mirzo ushbu yillar davomida Farg’onadan tashqaridagi harbiy
ishlarga, 1379 yilgi Xorazm yurishini istisno qilinganda, jalb etilmadi. Amir
Temurning Oq O’rda hukmdori O’rusxon va uning o’g’illariga qarshi
yurishlaridagi ishtirokchilar safida Umarshayx mirzo nomining qayd etilmaganligi
yuqoridagi fikrlarni ilgari surish imkonini beradi.
1381-1385 yillarda amalga oshirilgan Xuroson yurishlari, 1385-1387
yillardagi “uch yillik” yurishlarda ham Umarshayx mirzo tilga olinmaydi.
Faqatgina 1382 yili Xurosondagi Kalot qal’asini qamal qilish jarayonida qal’a
darvozalaridan birini egallash Umarshayx mirzoga topshirilganligi Sharafuddin Ali
Yazdiy tomonidan keltiriladi. Lekin boshqa manbalarda bu ma’lumot uchramaydi.
Amir Temur Xuroson zabt etilganidan so’ng, o’zining mulklaridan ayrilgan siyosiy
1
Шарафуддин Али Яаздий – Зафарнома. Тошкент., 1997. B .91.
17

mahbuslarini nazoratda saqlab turish uchun ularni Farg’onaga yuborganligi tarixiy
manbalarda qayd etilgan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Umarshayx mirzoga nafaqat Farg’ona vodiysi,
balki Toshkent vohasi va Sirdaryo bo’yi shaxarlaridagi vaziyatni ham nazorat
qilish vazifasi yuklatilgan edi. Shuning uchun bo’lsa kerak, 1387 yili
To’xtamishxon qo’shinlari Sirdaryo bo’yiga bostirib kirganida Farg’ona hokimi
Umarshayx mirzo o’z lashkari bilan O’tror yaqinidagi Chukalak mavzeyida jangga
kiradi. O. Bo’riyevning yozgan asarida keltirilishicha
“ Nizomiddin Shomiy esa jang bo’lib o’tgan joy nomini Sharafuddin Ali Yazdiyga
yaqin Cho’loq deb qayd etgan, lekin uning aniq o’rni haqida ma’lumot bermagan.
Xondamir jang Chukalakda bo’lganligi qayd etgan” 1
. Muiniddin Natanziy jang
bo’lib o’tgan joy nomini keltirmaydi, Samarqand va Farg’ona lashkari bir-biriga
qo’shilgan joy haqida quyidagicha ma’lumot beradi: “Qamariddin
Mo’g’ulistondan ta’masini uzganan so’ng To’xtamishga borib qo’shildi. Oldin zikr
qilinganidek, To’qmoq lashkari Ko’ra daryosi sohilida Muzaffar tomonidan
mag’lub etilgach, To’xtamish bu sharmandalik dog’ini yuvish uchun,
Qamariddinni Oqxo’ja o’g’lon bilan birgalikda Turkiston yo’lidin
Movarounnahrga yubordi. Abbos, Sulaymonshoh ibn Dovud va Baronxoja
Ko’kaltosh Samarqand lashkari bilan Turkiston muzofotlaridan bo’lgan To’ytepa
hududida amirzoda Umarshayxga borib qo’shilishdi va birgalikda To’qmoq
lashkarini daf qilish uchun otlanishdi.
Natanziy Turkiston muzofotlaridan biri sifatida qayd etgan To’ytepa hozirda
Toshkent viloyati tarkibidagi Nurafshon shahriga to’g’ri keladi. Shu o’rinda ushbu
muallifning Qamariddin haqidagi fikrlariga to’xtalib o’tish lozim. Nizomiddin
Shomiy To’xtamish lashkarboshilaridan kech kimning nomini qayd etmagan
bo’lsa, Sharafuddin Ali Yazdiy ularning nomini batafsil sanab o’tganligini
yuqorida ko’rdik. U ham Qamariddin haqida ma’lumot bermagan. Xaydar mirzo
esa, Amir Temurning 1376 yilgi Mo’g’ulistonga uyushtirilgan beshinchi yurishi
vaqtida Qamariddinning izsiz yo’qolganligini ta’kidlagan.
1
Бо‘риeв О.Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё. Тошкент.: 1997. B .69.
18

Shuningdek, Nizomiddin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiy asarlarida ham
1376 yildan keyingi voqealar bayonida Mo’g’uliston amiri Qamariddin nomi
uchramaydi. Faqat Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnomasi”da Amir Temur
qo’shinlarining 1383, 1390 yillardagi Mo’g’ulistonga qilingan yurishlarida
Temuriylar lashkari bilan jang olib borgan baxrin qabilasining vakili amir
Qamariddin haqida so’z yuritilgan. Xondamir Natanziyga tayangan bo’lsa kerakki,
u bilan deyarli bir xil ma’lumot keltirgan. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki,
Muiniddin Natanziyning 1387-1388 yillari To’xtamishning Movarounnahrga
yuborilgan qo’shinining lashkarboshilaridan biri Mo’g’uliston amiri Qamariddin
ekanligi haqidagi fikri xatodir.
Shuningdek, Nizomiddin Shomiy jang sanasini 1388 yil iyun-iyul (xijriy 790
yil tir oyi), deb noto’g’ri belgilagan. Chunki To’xtamish qo’shinlari
Movarounnahrga kirib borganligi haqidagi xabar Amir Temurga yetib borgan
vaqtda u Sherozda bo’lgan. Ushbu xabar yetib kelganidan sung bir necha kun
o’tgach, ya’ni Ot yilning fevralida Sohibqiron Samarqand tomov yo’l oladi.
Sharafuddin Ali Yazdiyning Tuxtamish bosqini to’g’risidagi xabar Amir Temurga
17 kunda yetib kelganligi haqidagi aniq ma’lumotiga tayanib, aytish mumkinki,
To’xtamish qo’shinlarining Movarounnahrga bostirib kirishi 1387 yilning dekabr
oyi oxirlari va 1388 yilning yanvar oylariga to’g’ri keladi.
Ilmiy adabiyotlarda Chukalak jangi haqida ma’lumotlar juda
kam. A.Y.Yakubovskiy O’tror yaqinida bo’lgan jangda Umarshayx mirzo tor-mor
etilganligini qayd etish bilan cheklangan.
M.Abduraimov esa jang O’tror yaqinidagi Chugluk maydonida bo’lganligini
qayd etgan. Ba’zi asarlarda esa Umarshayx mirzo Sabronga borib (voqealar
O’trordan Sabronga qib qolgan) jangga kirganligi ta’kidlansa, boshqalarida bu
masala umuman chetlab o’tilgan. Ushbu masalani M.Abduraimov nisbatan aniq
yoritganligini ko’rishimiz mumkin. Manbalarda keltirilgan Chukalak jangi
tafsilotlari bir- biridan biroz farqli bo’lsa-da, mazmun jihatdan yaqindir 1
.
Nizomiddin Shomiyning yozishicha, har ikki tomon saf tortib, jangni boshlagan,
1
Abduraimov . M. Temur va To’xtamish. T.: 2000. B.80.
19

Umarshayx mirzo dushmanni ta’qib etib, o’z lashkaridan ajralib qolgan natijada
uning askarlari sarosimaga tushib, Farg’ona vodiysiga qaytib ketgan.
Sharafuddin Ali Yazdiyning ma’lumoti bu voqeaga oz bo’lsa-da oydinlik
kiritadi: “...ikki cherik bir-biriga yetdilar va yasollar tortib, ung qo’l va so’l kul
tuzulgendin (sung) bir- biriga chopishtilar va kechagacha o’ldirshti. Amirzoda
Umarshayx baxrdurligidin o’zining dushmanlarning qo’liga urub, nari o’ta chiqti
va cherikdin ayrildi. Cherik eli chun ani kurmadilar, mutavaxdim bulub, buzuldilar
va Abbosbekka o’q tegib zadmlik bo’ldi. Shaxzoda Umarshayx davlat bilan
dushmanlarning ichidan salomat chiqib, Andijonga ketdi...». Sharafuddin Ali
Yazdiyning ma’lumoti quyidagi fikrlarni ilgari surishga asos bo’ladi. Umarshayx
mirzo dushman lashkarining markazita hujum qilgan xolda dushman safini yorib
uning ortida o’ta olgan. Temuriylar qo’shinining boshqa qismlari Umarshayx
mirzoni o’z vaqtida qo’llay olmaganligi natijasida uning o’zi dushman qurshovida
qolgan. Natijada Temuriylar qo’shinida vahima boshlangan.
Huddi shu vaqtda Samarqand lashkarining sarkardalaridan Abbosbekning
yaralanishi vaziyatni og’irlashtirib, qo’shinni chekinishga majbur qilgan.
A.Ahmedov va X.Bobobekovlarning Umarshayx mirzoni qo’shinidan ajralib
qolishi mo’g’ullarning xiylasi natijasida yuz bergan bo’lishi mumkinligi haqidagi
fikri o’rinlidir 1
. Chunki mo’g’ullar yolg’ondan chekinib, ta’qib etuvchi qo’shinni
asosi qo’shindan ajratib qo’yish taktikasini yaxshi o’zlashtirgan. Ular 1366 yilgi
Loy jangida ham ushbu taktikani qo’llaganlar. Bu anchagina xavfli xisoblanib, uni
qo’llovchilarni mag’lubiyatga uchratishi ham mumkin edi. Faqat bunda ta’qib
etuvchi tomon uyushgan xolda xarakat qilishi zarur. Loy jangida Amir Xusayn
Amir Temurni munosib qo’llamagan bo’lsa, Chukalak jangida ham na Samarqand
lashkari, na Farg’ona lashkari Umarshayx mirzoni yetarlicha qo’llab-quvvatlay
olmadi. Aksincha, uni asir tushgan gumon qilib, jang maydonini tashlab qochishni
ma’qul ko’rdilar.
Ushbu jang Muiniddin Natanziy tomonidan batafsil va yanada aniqroq
bayon etilgan. U Umarshayx mirzo temuriylar qo’shini markazini boshqarishni
1
Ahmedov. A. Ulug’bek hayoti va faoliyati. T .: 1991. B .77.
20

Samarqand lashkari sarkardalaridan Abbosbekka topshirganligini, o’zi ilg’ora
boshchilik qilib dushmanga xujum qilganligini ta’kidlaydi. Fikrimizcha,
Umarshayx mirzo dushman kuchli zarba berib, raqib lashkarini ikkiga bo’lib
tashlamagan
g’olibona zarba bilan askarlarini ruxlantirib, jangni bilan yakunlamadi
bo’lgan. To’xtamishxon qo’shinining ko’p ekanligi Temuriylar
lashkarining ruhiyatiga ta’sir qilgan bo’lsa kerakki, u bunday tavakkal ishga pul
bo’lgan. U raqib lashkarining chap qanotiga ham, o’ng qanotiga ham shunday
zarbalar bergan. Jangning taqdirini aynan Umarshayx mirzo hal etayotganini
to’g’ri tushungan raqiblar uning navbatdagi Chokumi vaqtida chekinib 100 ga
yaqin askari bilan kurshqb olishga erishadilar. Aynan dushman chekinayotgan
Tahtda Temurilarning boshad harbiy qismlari ham shu jumlani kuchaitirganda,
dushmanning tartibli chekinishi sochishga ailanib ketishi mumkin edi.
1393 yilning mart oyida Amir Temur Forsni qayta zabt
etganda, mahalliy aholi hokimiyatni muzaffariylarga qayta bermaslikni talab
qilishadi. Bu haqida Sharafuddin Ali Yazdiy quyidagilarni qayd etadi: “Bu
mahaldakim, viloyat sohibqiron tasarrufida bo’ldi, barcha viloyatlarning sodot va
qazot arboblari kelib, bu voqealarni arz qildi va dedilarki “Umidimiz sizdan
ultururkim, bu viloyatlarda yana Muzaffarni kuyssiz. Va agar Yana bularga bu
viloyat daxl bersangiz, viloyat buzulur va faqiru miskin xarob bulur». Albatta, o’z
xufiyalari orqali vaziyatni chuqur o’rganib chiqqan, bo’lib o’tgan voqealarning
kelib chiqish sabablarini tamil qilgan xalqning kayfiyati va hoxish-istaklarini
xabardor bo’lgan Amir Temur Fors o’lkasi boshqaruvi masalasida bir qarorga
kelgan edi. Amir Temur og’ir kasallanganda ham chaqirilmagan Umarshayx
mirzoning to’satdan 1393 yilning boshlaridan bu yurishga jalb etishi Fors o’lkasi
zabt etilgach, uning boshqaruvini mazkur shaxzodaga topshirish ko’zlanganidan
bo’lsa kerak. Amir Temur Fors viloyatini Umarshayx
mirzoga suyurg’ol sifatida taqdim etar ekan, markaziy hokimiyat vakillaridan amir
Berdibek Sari Buga, amir Ziyrak Jaku va Sevinchak Baxodurlarni ham o’zlari qo’li
ostidagi qo’shin bilan bir yilgacha Fors viloyatida qolib, Umarshayx mirzoning
xizmatida bo’lishga topshirdi. Shuningdek, shaxzodaning Farg’ona viloyatida ham
21

xizmatida bo’lgan xos beklari Bekkichik Jetaning o’g’li Bayon Temur, To’kal
Hindu Qarqara, Malash Apardiy, Davlat Xo’ja kabi uzoq yillik safdoshlari ham
Fors mamlakatida qoldirildi. Umarshayx mirzoning Fors viloyati hokimi
etib tayinlanishi bilan Farg’ona vodiysi uning boshqaruvi ostidan chiqarilib, Amir
Temurning xolisa mulki Movarounnahr tarkibiga kiritiladi. Avval ham
ta’kidlaganimizdek, Umarshayx mirzoning 1391 yilgi Mo’g’ulistonga qilingan
jazo yurishidan so’ng, Farg’ona vodiysiga harbiy xavf deyarli yo’qoladi. Amir
Temur vafotiga qadar tinchlik hukmronlik qiladi. Bunday sharoitda Farg’ona
vodiysini alohida ulus sifatida saqlab, Umarshayx mirzoni bu yerda ushlab turishga
xojati yo’q edi. Natanziyning yozishicha, Umarshayx mirzo Fors viloyati taxtiga
o’tirgach, o’z oilasini ham Sherozga ko’chirib keltirgan: “Shundan so’ng ishonchli
bir kishini shaxzodalarni chaqirish uchun Andigonga jo’natdi... Shaxzodalar
otalarining bashorat asar xabarini eshitgach, darxol safar asbob- anjomlarini katta
kibtelega (kibitka - soyabon arava)larga yuklab, manzilma-manzil Fors tarafga yo’l
olishdi. Shunday dilkash va jannatvash mavsumda shadzodalar masrur dil va tud
ko’ngil bilan sarogon quyosh kabi Andijon ufqi mashrididan Taxti Sulaymon
tarafga ravona bo’ldilar”. Mazkur parchadan ko’rinib turibdiki,
shadzodalardan birortasi Farg’ona vodiysida qoldirilmagan. Bu esa Amir Temur
Farg’ona ulusini tugatib, uni xolisa mulk bo’lmish Movarounnahr tarkibiga
kiritishini bildirardi.
2.2 Temuriylar davrida Farg’ona vodiysida madaniy hayotga oid tadqiqotlar
Amir Temur va temuriylar saltanati o’z davrining yuksak madaniy
taraqqiyotga erishgan davlatlaridan biri sifatida e’tirof etilgan. Hozirgi kungacha
amal oshirilgan tadqiqotlarning aksariyatida Temuriylar davlatining markaziy
shaxarlari bo’lgan Samarqand va Hirotda faoliyat olib borgan fan va madaniyat
vakillarining ijodi o’rganilgan. Ushbu markazlardan uzoq masofada joylashgan
hududlardagi madaniy taraqqiyot masalalari alohida o’rganilmagan. Jumladan, ular
22

qatoriga Temuriylar davridagi Farg’ona madaniy hayotini kiritish mumkin.
Markazlashgan davlatning tashqil topishi hunarmandchilik qishloq
xo’jaligining taraqqiy etishiga, ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga hamda
madaniy hayotning gullab yashnashiga olib keldi. Bu esa, o’z navbatida,
Temuriylarning chekka viloyatlari madaniy hayotiga ham ta’sir ko’rsatdi. Xususan,
ushbu jarayonlarda maktab va madrasalardan ibodat bo’lgan ta’lim tizimi muhim
o’rin tutdi. Ilmiy adabiyotlarda madrasalar ilmlar tasnifi, o’qitish saviyasi,
mudarrislar mavqeyiga ko’ra ikki bosqichga bo’linganligi ta’kidlanadi. Birinchisi
umumiy ta’lim beruvchi o’quv maskani – madrasa. N. Boboyevning yozgan
ma’lumotiga ko’ra “Temuriylar saltanatida ta’lim tarbiyaning eng oliy bosqichi,
yuksak ilmiy martabaga erishgan allomalar faoliyat olib borgan maskani -
madrasayi oliyadir. Birinchi bosqich madrasalari kichikroq shaharlar va
tumanlarda ham faoliyat olib borgan. Ularning bitiruvchilari ibtidoiy masjidlarda
imom, qozixonalarda turli muallimlar olib borganlar. Bir qismi esa madrasai
oliylarda faoliyat
davom ettirganlar” 1
.
Tarixiy manbalarda XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asr boshlaridagi
Farg’ona vodiysida mavjud bo’lgan maktab, madrasalar haqida ma’lumotlar ham
bo’lsa-da, ular shahar hamda qishloqlarda maktablar faoliyat olib borganligini
tasdiqlaydi. Muhammad Mufti Oxangaroniyning “Mavlono Lutfullox manoxibi”
asarida Mavlono Lutfullox Chustiy taxsil uchun Samarqandga ketishdan avval ikki
yil Marg’ilondagi madrasada ta’lim olganligi ta’kidlanadi. Bu esa bunday
madrasalar vodiyning boshqa shaharlarida ham bo’lganligini tahmin qilish
imkonini beradi.
Amir Temur tomonidan 1376 yiliyoq Farg’ona ulusining tashqil etilgan va
mahalliy boshqaruv tizimi shakllantirilgan. Ko’pgina mualliflarning ta’kidlashiga
ko’ra, markaziy boshqaruv tizimidagi deyarli barcha tuzilmalar kichikroq shaklda
mahalliy boshqaruvda to’liq faoliyat yuritgan. Davlat va qo’shin ta’minoti, soliq
tizimi bilan bog’liq moliyaviy faoliyat barcha katta-kichik ma’muriy birliklarda
1
Бобоeв Hалимбой. Амир Темур ва темурийлар салтанати. Тошкент, Камалак. 1996. B .49.
23

maxsus ish qog’ozlarini, o’sha davr tili bilan aytganda – “daftar”larni yuritishni
talab etgan. Va ular doimiy ravishda qayta nazorat-taftishdan o’tkazib borilgan,
kamomadlar aniqlangan xolatlarda esa jazo choralari ko’rilgan.
Shuningdek, barcha ma’muriy birliklarda faoliyat olib borgan adliya tizimi -
qozixonalarda ish yuritish hujjatlari amalda bo’lgan. O’sha davrda Farg’onaning
yirik qishloqlarida ham qozixonalar faoliyat olib borgan. Vodiyning shahar va
qishloqlaridagi ko’plab masjidlarda ham kamida diniy ma’lumotli ulamolar
faoliyat olib borgan. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, viloyatlarda
ham ta’lim ko’rgan mutaxassislarga doimiy extiyoj bo’lgan. Bu extiyojni faqatgina
yirik madaniy markazlardagi maktab va madrasalar bilan qondirib bo’lmas edi.
Shuning uchun ham Temuriylar davrida Farg’onada maktablar, shuningdek,
birinchi bosqich madrasalarining faoliyat olib borganligi tabiiy.
Yirik madrasalar (madrasayi oliya) esa Temuriylar davlatining
markaziy shaharlarida joylashgan bo’lib, ko’plab Farg’onaliklar ta’limning yuqori
bosqichini aynan o’sha madrasalarda olib borgan. Ularning orasidan fan va
madaniyatning yirik namoyandalari yetishib chiqqan. Shuni ham ta’kidlab o’tish
joizki, o’z davrining mashhur madrasalarida ta’lim olgan Farg’onaliklarning bir
qismi o’z ijodiy faoliyatlarini Samarqand va Hirot kabi madaniy markazlarda
davom ettirgan. Ilmiy adabiyotlarda Amir Temur, Shoxrux mirzo, Mirzo
Ulug’bek, Ibroxim mirzo, Boysung’ur mirzo, Abulqosim Bobur mirzo, Sulton Abu
Sa’id mirzo, Sulton Xusayn Bayqaro kabi temuriylar sulolasi vakillarining fan va
madaniyat rivojiga katta xissa qo’shganligi e’tirof etiladi. Shu o’rinda
X.Vamberining “Temuriylar davridagi singari madaniyatga Kavas kilmots -
Andaluziya ummaviylar davlatining parloq davri bilan Arabistondagi
abbosiylarning ilk hukumronlik zamonini istisno etganda - islom olamining boshqa
birorta joyida sodir bo’lmadi”, degan so’zlarini keltirish joiz.
Amir Temur tomonidan ta’sis
etilgan Farg’ona ulusining birinchi hukmdori Umarshayx mirzoning fan va
madaniyatga munosabati haqida tarixiy manbalarda ma’lumotlar saqlanib
qolmagan. Temuriylar saroyidagi fan va madaniyatga bo’lgan kuchli e’tibor uning
24

Andijondagi saroyini ham chetlab o’tmaganligi, shubxasiz. Zero, shu saroyda
tarbiya topgan va 1399- 1400 yillarda Farg’ona ulusini boshqargan Iskandar mirzo
keyinchalik yetuk shoir hamda madaniyat xomiysi sifatida shuhrat topgan edi.
Alisher Navoiy “Majolis un-
nafois” asarida Iskandar mirzo haqida quyidagilarni yozadi: “Sulton Iskandar
Sheroziy ham nabiradur... Mavlono Xaydar turkigo’y aning modixi ekandur. Va
Sulton Iskandarni derlarkim, tab’i nazm erdi. Va bu tuyuqni andin naqd
qilurlarkim:
Tulun oyga nisbat ettim yorumi,
Ul xijolatdin kam uldi yorumi.
Tori muyungning zakotin men beray,
Yo Misrni, yo Xalabni yo Rumi.
R.Poyon o’sha davrda Sherozda Xaydar Xorazmiy, Xofiz Xorazmiy kabi
turkiy tilda ijod qiluvchi shoirlar to’planganligini ta’kidlagan. Shuningdek,
Iskandar mirzo xattotlarga xomiylik qilganligi va o’z davrining mashhur xattoti
Ma’ruf Bag’dodiyni Isfaxonga keltirgani, unga saroy kutubxonasini boshqarishni
topshirganligi ma’lum 1
. Keyinchalik u Hirotda Shoxrux mirzo saroyida xizmat
qilgan. Iskandar mirzo ko’plab olimlarga homiylik qilgan va uning saroyida
astronomiya, kimyo, geometriya va fanning boshqa sohalariga oid ilmiy asarlar
yaratilgan. O’zining qisqa faoliyati davrida yosh shaxzoda fan va madaniyatning
ko’plab soxalarinining rivojiga barakali ta’sir o’tkaza olgan.
Biz tadqiq etayotgan davrda Farg’onani boshqargan amir Saodat Temurtosh,
amir Xudoydod Xusayniy, Ahmad mirzo, Abullaysiy, Mirzo Shayx Ali
Kuchaklarning fan va madaniyatga munosabati haqida manbalarda ma’lumotlar
uchramaydi. 1462-1494 yillarda Farg’onani boshqargan Umarshayx mirzo esa fan
va madaniyatga befarq bo’lmagan. Bobur mirzo o’z otasining adabiyot va tarixni
ko’p o’qiganligi, she’r yozishga ham iste’dodi borligi haqida: “Ravon savodi bor
1
Ravshanov. P – Amir temur sulolasi. Toshkent. 2014. B .54.
25

edi. “Xamsatayn” va masnaviy kitoblarni va tarixlarni uqub edi. Aksar
“Shoxnoma” uqur edi. Tab’i nazmi bor edi, vale she’rga parvo qilmas edi”, deya
yozgan edi. Boburning ushbu ma’lumotlaridan Umarshayx mirzoning ikki
“Xamsa”ni, Jaloliddin Rumiyning “Masnaviy” va Firdavsiyning “Shoxnoma”
asarlarini sevib mutolaa silganligi, tarixiy asarlarni o’rganishga ham qiziqqanligi
ma’lum bo’ladi. Hirotda o’sha davrda “Xamsatayn”ni o’qish urf bo’lganligini
e’tiborga oladigan bo’lsak, Umarshayx mirzoning ham “Xamsatayn” muxlisi
ekanligi Hirot shahri bilan Farg’ona o’rtasida madaniy aloqalar kuchli
bo’lganligidan dalolat beradi. Shuningdek, bu ma’lumotlar Umarshayx mirzo
saroyidagi madaniy muhit haqida tasavvur beradi. Umarshayx mirzo saroyida
Mavlono Munir Marg’inoniy, Mavlono Muhammad Sadr, Xo’ja Mavlonoyi qozi
kabi yirik olim va ulamolarning xizmat qilganligi ham hududdagi madaniy-
ma’rifiy muxitning qay darajada ekanligini ko’rsatadi.
Temuriylarning Farg’onadagi so’nggi
hukmdori Zahiriddin Muhammad Boburning serqirra ijodi, fan va madaniyatga
xomiylik qilish borasidagi faoliyati ham Farg’onadagi madaniy muhitda
shakllangan. Farg’ona vodiysidan diniy va dunyoviy ilmlarning turli sohalarida
faoliyat olib borgan bir qator olim va ulamolar yetishib chiqqan. Bu an’ana
temuriylar davrida ham davom etdi. Ulardan biri o’z davrining yirik ulamosi va
shoirlaridan hisoblanmish Shayx Kamol Xo’jandiy edi. U 1318 yili Xo’jandda
tug’ilgan. Keyinchalik Samarqandda tahsil olib 1089
, Xondamirning ta’kidlashicha,
Toshkentda ham bir muddat yashagan. Shundan so’ng Kamol Xo’jandiy
Arabiston, Miyer, Kichik Osiyo, Iroq o’lkalariga sayohat qilgan va uzoq vaqt
Tabrizda yashagan. 1385 yili
To’xtamishxon Tabrizni zabt etgach, Xo’jandiyni ham o’zi bilan Saroy Berkaga
olib ketgan. Shoir Jo’ji ulusida 4 yil yashagach, yana Tabrizga qaytgan. Shayx
Kamol Xo’jandiy podsholarni madh etuvchi qasida va masnaviylar bitmagan
bo’lsa-da, Mironshoh mirzo saroyida katta xurmat qazongan, ko’p bora uning
iltifotlariga sazovor bo’lgan. Temuriylar davri madaniy hayotida muhim o’rin
tutgan shaxslardan biri Sayyid Shamsiddin Muhammad Andijoniy bo’lib, Mir
26

Sarbaraxna nomi bilan shuhrat topgan. Bobur mirzoning ta’kidlashicha, Mir
Sarbaraxna Andijon kentlaridan birida tug’ilgan.
S.Jalilov etnografik ma’lumotlarga tayangan xolda, u Andijonning qo’sh
tegirmon dahasida yashab, Umarshayx mirzo saroyida xizmatda bo’lganligini
ta’kidlaydi 1
. Xondamir “Xulosat ul-axbor” asarida Mir Sarbaraxna haqida
anchagina keng ma’lumotlar beradi. “Mir Sarbaraxna laqabli Said Shamsiddin
Muhammad Andijoniy, - deb yozadi muarrix, - fe’lining xushligi, so’zlarining
muloyimligi, faxmining tezligi hamda zexnining o’tkirligi bilan zamon fozillari va
davronning ziyrak kishilari orasida tamom ajralib turardi.
Hamma vaqt so’zlari shirin va ma’noli, hikoyatlari go’zal, suhbatlari
ajoyib va g’aroyibdir. Hayotining boshlarida Movarounnahr mamlakatida ilm
toliblari orasida kun kechirdi”. Xondamirning ma’lumotlaridan anglashiladiki, Mir
Sarbaraxna dastlab o’z viloyatida va Movarounnahr shaharlarida taxsil olgan va
ijodiy faoliyat bilan shug’ullangan. Shuningdek, Xondamirning “Makorim ul-
axloq” asarida keltirilgan Mir Sarbaraxna bilan Navoiy o’rtasidagi kechgan
mutoyiba haqidagi ma’lumotdan uning yoshligida tilanchilik bilan kun
kechirganligi ham oydinlashadi. Navoiyning ta’kidlashicha, Shayx Luqmon
Mozorida 20 yilga yaqin shayxlik va mutavallilik qilgan. Xondamir ham Mir
Sarbaraxna bu vazifani 20 yil bajarganligini va Navoiy yordamida ushbu ishga ega
bo’lganligi qayd etadi. Keyinchalik Alisher Navoiyning homiyligi ostida Xusayn
Bayqaro saroyida sadrlik lavozimida ishlagan. Yuqoridagi ma’lumotlarni hamda
uning 1493 yili vafot etganligini inobatga olsak, Mir Sarbaraxnaning 1470 yildan
keyin Hirotga kelib degan tahminni ilgari surish mumkin. Xurosonda go’zal xulqi,
shirin so’zligi, zehnining o’tkirligi va iste’dodining yuksakligi bilan shuhrat topgan
Mir Sarbaraxna Navoiyning eng yaqin do’sti va suxbatdoshlaridan biri bo’lgan.
Alisher Navoiy va Xondamir uning ijodiga ijobiy baho berganlar. Bobur mirzo esa
o’z vatandoshining Xuroson olimlari va shoirlari o’rtasidagi katta obruga ega
ekanligiga alohida e’tibor qaratib unga shunday ta’rif beradi: “G’olibo
1
Абдурраззок Самаркандий. Матлаъи саъдайн ва мажмаи бахрайн / Форс-тожик тилидан таржима, кириш
суз ва изохли, лугатлар А.Уринбоевники. - Тошкент: Фан, 1969. B .116.
27

mutasayyiddur, bisyor xush suxbat va xushtab’ va shirin kalom kishi edi. Xuroson
fuzalosi va shuarosi qoshida aning daxli va so’zi mu’tabar va sanad edi”.
S.Jalilov Navoiyga tayangan xolda Mir Sarbaraxna
she’riyatda “tirzik” qoidasini ixtiro qilib, xazilomuz g’azallar yozganligini
ta’kidlaydi. Mir Sarbaraxna o’z she’r va ruboiylari bilan shuhrat topgan bo’lsa-da,
uning asosiy nazmiy asari “Amir Hamza qissasi” Bobur mirzo tomonidan tanqid
qilingan 1102
. Alisher Navoiy XV asrda yashagan andijonlik shoir Mavlono Safoiy
ijodiga ham yaxshi baho bergan: “Mavlono Safoiy andijonlikdur. Soda yigit erdi.
Tab’idin goh-goh rangingina nimalar bosh urar erdiki, o’z sodaligi munofisi
erdi” 1103
. Navoiy “Majolis un-nafois” asarida uning forsiy tilda bitilgan baytini
keltirgan. Muallif Safoiy bilan Samarqandda XV asrning 60-yillarida ko’rishgan
bo’lsa kerak. Safoiyning Hirotda yashaganligi haqida aniq ma’lumotlar
saqlanmagan bo’lsa ham, u Xuroson adabiy muhitida anchagina mashhur bo’lgan
ko’rinadi. Chunki Navoiy Mavlono Yusuf Badiiyning Xurosondagi faoliyati
haqida so’z yuritganda, shoirlar Yusufga “Yusuf Safoiy”, deya hazil qilishlarini
ta’kidlaydi. Safoiyning shaxsi va ijodi haqida
“Majolis un-nafois”ning ikkinchi majlisida suz yuritilganiga qaraganda shoir keyin
ham Samarqandda yashagan va Navoiy ushbu asarini yozib tugatishidan avval
(1490-1491 yillar) shu yerda vafot etgan. A.Qayumov Mavlono Safoiyni yana bir
andijonlik shoir Yusuf Badiiy bilan do’st bo’lganligini ta’kidlagan.
XULOSA
Farg’ona vodiysining Amir Temur va Temuriylar davridagi tarixi haqida
ma’lumot beruvchi yozma manbalar asosan tarixiy, memuar asarlar, manoqiblar,
tazkiralar hamda turli xil rasmiy hujjatlardan iborat bo’lib, fors, turkiy, arab
tillarida bitilgan.
Yozma manbalarda asosan Temuriylar davlatining markaziy shahar va
28

viloyatlaridagi tarixiy voqealar yoritilgan. Ularda saltanatning sharqiy
chegaralarida joylashgan Farg’ona vodiysiga tegishli ma’lumotlar ham uchraydi.
Mavjudlari ham ayrim yirik voqeliklar kontekstida keltirilib, mantiqiy izchillik
yetishmaydi. Tarlok; holdagi ma’lumotlarni matnlardan jamlab, qo’shni
hududlardagi va markaziy viloyatlardagi tarixiy voqeliklar bilan siyosiy tahlil etib,
ma’lum bir fikr-mulohazalar bildirish imkoniyati tug’iladi. Amir Temur va
temuriylar davri tarixiy manbalarida Farg’ona vodiysi haqidagi ma’lumotlarning
kamligi va tarqoqligi, ularga nisbatan tanqidiy yondashuvni hamda samarali
foydalanishni talab qiladi. Vodiyga nisbatan Farg’ona so’zini qo’llash
Amir Temur va temuriylar davrida yozilgan tarixiy asarlarda ham uchraydi.
Asosan O’zgan, Xo’jand, Andijon, Andug’on kabi toponimlar qo’llanilganligi
matn mazmunidan kelib chiqib, ushbu so’zlar vodiy yoki aynan bir shahar nomi
sifatida keltirilayotganligiga e’tibor qaratish zaruriyatini tug’diradi. Farg’ona
atamasi asosan Temuriylar davlatining so’nggi yillariga oid tarixiy manbalarda
qo’llanilgan. Manbalarda vodiy tarixiga oid ma’lumotlarning ko’lami va
mazmunan boylik salohiyati bir xil emas. Har ikki “Zafarnoma”da Farg’ona
tarixiga oid xabarlar ham uchraydi. Muiniddin Natanziyning
“Tarixi Muiniy”, Ibn Arabshoxning “Ajoib al maqdur fi tarixi Taymur” asarlarida
voqealar nisbatan batafsil hikoya qilingan bo’lsa-da, ayrim voqealar haqida
umuman so’z yuritilmagan. Ayni shu holatni Temuriylar davriga oid manbalarda
ham kuzatish mumkin. Bu esa har bir tarixiy manbadagi ma’lumotlar tadqiqot
uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. Amalga oshirilgan ilmiy
tadqiqotlarda Farg’ona vodiysining Amir Temur davridagi tarixi faqat saltanatning
sharqiy hududlari bilan bog’liq ayrim voqealar tahlili jarayonida uchraydi. Bu
xolat Farg’ona vodiysining XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrning
o’rtalaridagi tarixiga oid mahsus ilmiy izlanishlar olib borilmaganligini ko’rsatadi.
XV asr ikkinchi yarmi va XVI boshlaridagi tarixi bo’yicha bir qator tadqiqotlar
olib borilgan bo’lsa-da, ularda asosiy e’tibor Zahiriddin Muhammad Bobur mirzo
faoliyatini yoritishga qaratilgan bo’lib, Boburshunoslik tadqiqotlari hisoblanadi.
Shuningdek, ayrim tadqiqotlarda baxstalab
29

fikr-muloxazalar, xronologik noaniqliklar ham uchraydi. Mavzuning tarixshunoslik
tahlili Amir Temur va temuriylar davrida Farg’onaning siyosiy, iqtisodiy va
madaniy taraqqiyoti masalasi hozirgacha yaxlit, tizimli ravishda yoritilmaganligini
ko’rsatadi. Mavjud tarixiy manbalarlardagi ma’lumotlar va ilmiy adabiyotlarda
yozilgan xulosalar tahlili Amir Temur davlati tashkil topishi arafasida Farg’ona
vodiysining g’arbiy qismi Movarounnahr tarkibidagi Xo’jand bekligi, markaziy va
sharqiy qismlari esa Mo’g’uliston davlati tasarrufida ekanligi, Xo’jand bekligi
o’zaro urushlar avj olgan sharoitda Mo’g’uliston ilan qo’shni hudud sifatida
nafaqat o’z mavjudligini saqlab qolib, balki o’z mavqeini mustahkamlashga
erishganligini ko’rsatdi. 1369-1370 yillarga kelib Movarounnahrda
Amir Temur mavqeyining keskin kuchayishi, mo’g’ul amirlarining Toshkent
viloyatida hamda vodiyning shimoliy va sharqiy qismlarida o’z hukmronliklarini
o’rnatishi natijasida Xo’jand bekligi kuchsizlanib, Amir Temur hukmronligini tan
olgan va uning davlati tarkibiga kirgan. Farg’ona vodiysi va Toshkent vohasining
Movarounnahr markazidan uzoqligi, shuningdek, Amir Temur davlatining raqiblari
Oq O’rda, ayniqsa, Mo’g’uliston bilan chegaradoshligi bu yerda markazlashtirish
siyosatiga qarshi bo’lgan siyosiy kuchlarning to’planishiga olib keldi. Shu boisdan
mazkur hududlarni Temur davlatiga to’la bo’ysundirish tashqi siyosatdagi
g’alabalarga bog’liq xolda kechrok amalga oshdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlarining asarlari.
1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent., O‘zbekiston, 2017.
2. Каримов И.А. Амир Темур x а қ ида суз. Тошкент, Ў‘ збекистон . 1996.
II. Manbalar.
30

1. Рашид-ад-дин Фазлаллах Хамадани. Сборник летописей / Пер. с перс.
А.К.Арендса. Под ред. А.А.Ромаскевича, Е.Э.Бертельса,
А.Ю.Якубовского. - М.-Л.: Наука, 1946. Т.ИИИ. - 340 с.
3. Хондамир. Дастур ул-вузаро. УзФА Шаркшунослик институтининг
кулёзмалар фонди. Инв. №55/1, №5524.
4. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома (Мовароуннахр вокеалари 1360 -
1370) / Масъул мухдррир, сузбоши муаллифи ва нашрга тайёрловчи
А.Уринбоев, О.Буриев таржимаси. - Тошкент: Камалак, 1994.
5. Руи Гонсалес де Клавихо. Самарканддаги Амир Темур саройига саёхат
кундалиги (1403 - 1406 йиллар) // Санъат. - Тошкент, 1990. №8.
6. Ибн Арабшох. Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур / Сузбоши, араб
тилидан таржима ва изохлар муаллифи У.Уватов. - Тошкент: Мех,нат,
1992. ИИ китоб.
7. Абдурраззок Самаркандий. Матлаъи саъдайн ва мажмаи бахрайн /
Форс-тожик тилидан таржима, кириш суз ва изохли, лугатлар
А.Уринбоевники. - Тошкент: Фан, 1969.
8. Бўриэв О.Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий
Осиё.Тошкент., 1997.
ИИИ. Илмий адабиётлар.
9. Каримов. Ш, Шамсутдинов. Р. Ватан тарихи (биринчи китоб).,
Тошкент., Шарқ., 2010.
10. Сидди қ ов . С , Ахмедов . А , Ахмедов . М . ва бошқалар. Амир Темур
Жаҳон тарихида . Тошкент. Шар қ . 2001.,
11. А х медов. Б – Амир Темур ва Улу г бек замондошлари хотирасида.
Тошкент. Ўқ итувчи., 1996.
12. Иванин . М.И. ўзининг . Икки буюк саркарда, Чингизхон ва Амир
Темур.
13. Березинов. Е Буюк Темур. Тошкент., Шарқ . 1996.,
14. Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва
рўли. Тошкент., 1968.,
31

15. Бобоэв Ҳалимбой. Амир Темур ва темурийлар салтанати. Тошкент,
Камалак . 1996.,
16. Шарафуддин Али Яа здий – Зафарнома . Тошкент., 1997.,
17. Содиқов. Ҳ – Амир Темур салтанатида хавсизлик хизмати.
Тошкент., .2010.,
18. Аҳмедов. Б. - Амир Темур . Тарихий роман. Т ошкент., 1995.,
19. Равшанов. П – Амир темур сулоласи. Тошкент., 2014.,
20. Л ю сен Керен . Амир Темур арб адиблари нигоҳида . 2016 .
32

Sotib olish