Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	300000UZS
Размер	2.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	26 Июнь 2024
Расширение	docx
Категория	Техника и технология

Ammiak silitrasini bug‘latish jarayonini avtomatlashtirish

12. Voloshenko A.V., Gorbunov D.B. Proektirovanie sistem avtomaticheskogo
kontrolya i regulirovaniya. Izdatelstvo Tomskogo politexnicheskogo universiteta.
2011.
13. Mart ы nenko I.I. i dr. Proektirovanie sistem avtomati-zatsii. 2-ye
izdanie, .M.: Energoatomizdat, 1991, 231 s.
14. Belik V.G. Proektirovanie sistem avtomaticheskogo kontrolya i
regulirovaniya. Pod redaksiey Belika V.G. Tomsk. Tomskiy politexnicheskiy
institut. 2011.108s.
15. Vtyurin V.A. Proektirovanie avtomatizirovann ы x sistem. S.Peterburg. 2009.
16. Reglament Shurtanskogo gazo-ximicheskogo kompleksa.
17. Boyarinov A.I., Kafarov V.V. Metod ы optimizatsii v ximicheskoy
texnologii. M.: Ximiya, 1995.
18. P. Sultonov. Ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish asoslari.
Toshkent 2007.
19. O‘. Yo‘ldoshev, U. Usmonov, O. Qudratov. Mehnatni muhofaza qilish.
Toshkent 2001.

Sho’rtangaz kimyo majmuasi shamol yo’nalishi bo’yicha SNIP 2.01.01.83 ga
asosan joylashgan. Bunda zaharli gaz va changlarni chiqishi xisobga olinib
korxona axoli punktiga teskari qilib joylashtirilgan. Bu esa zaxarli gaz va
changlarni axoli punkitiga etib kelmasligini ta’minlaydi.
Texnologik jarayon uzluksiz tarzda davom etadi. Ish ikki smenada olib
boriladi. GOST 12-2.03.91 KMK -3-05-98 ga asosan “Texnologik jarayonlarni
tashkilashtirish sanitariya qoidalari va ishlab chiqarish jihozlariga gigienik
talablar” ga muvofiq tashkil qilingan. Xom ashyo va materiallarni qayta ishlash
texnologik uskunaning pasportida belgilangan talablarga muvofiq amalga
oshiriladi.
Korxonada SANPIN-0120-01, SANPIN 122-01 ga asosan shovqin,
tebranishdan ximoya choralari ko’rilgan. Shovqin, tebranishdan ximoyalash
maqsadida, desorbsiya bo’linmasini ishlab chiqarish maydonidan tashqariga
joylashtirilgan. Bo’linmaning eshik, derazalari maxsus tovush o’tkazmaydigan
materiallardan tayyorlangan.
Korxona bo’limlarini yoritish asosan tabiiy va sun’iy ravishda amalga
oshiriladi. Kunduz kuni asosan tabiiy yorug’likdan foydalaniladi. Tabiiy yoritilish
SNIP 2-01-05.98 ga asosan qabul qilingan. Kechki smenalarda esa, sun’iy
yoritishdan foydalaniladi, yoritilish uchun lyumenissent lampalardan foydalaniladi.
Sho’rtangaz kimyo majmuasi bo’linmalari havosi mo’tadillashtirilib turiladi.
Shamollatash qurilmalaridan foydalaniladi. Isitish SanPiN -0058-96 ga asosan
amalga oshiriladi. Shamollatish, qurilmalaridan to’g’ri foydalanish, uni to’liq
ishlaydigan holatda bo’lishi uchun javobgarlik, mexanik zimmasiga, bo’linmalarda
esa bo’inma boshlig’i va mexanik zimmasiga yuklatilgan.
Elektr uskunalarining nosozligi yoki ularning ishlatish qoida talablariga amal
qilmaslik ishchi-xizmatchilarning shkastlanishiga olib keladi. Insonlarni elektr toki
ta’sirida shkastlanishidan himoya qilish uchun ishlab chiqarish sharoitlarida
havfsiz tok usti qoplangan simlar, yerga ulangan va neytrallovchi ximoya
tizimlarilan foydalanilgan. Shuningdek, elektr uskunalarni tanlash, o’rnatishda
mavjud bo’lgan qonun-qoidalar normalariga amal qilingan.
Ishchilar va xizmatchilarni shaxsiy ximoya vostalari bilan ta’minlash.

XULOSА
Mаlаkаviy bitiruv ishidа ammiak selitraisni bug’latish jarayonini
avtomatlashtirish tahlil qikindi, jarayonni avtomatlashtirish tizimi shaklantirildi .
Bu jarayonda harorat, sarf, satx va bosim kаbi pаrаmetrlаrning ko‘rsаtkichlаri
o‘rgаnildi.
Texnologik jаrаyonni аvtomаtlаshtirishning funksionаl chizmаsi vа uch fаzаli
prinsipiаl elektr mаnbа chizmаsi hаm shаkllаntirildi.
Jаrаyondа o‘lchovchi vа boshqаruvchi qurilmаlаr sifаtidа hozirgi zаmon
texnologiyasi аsosidа ishlаb chiqаrilаyotgаn SIEMENS firmаsining
avtomatkashtirish vositalaridan foydаlаnildi. Texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirish bо‘limida avtomatlashtirish nazariyasi va uni amaliyotga tadbiq
yetish masalalari kо‘rib chiqildi.
Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi prinsipial
elektr manba chizmasi ham shakllantirildi.
Shuningdek, distillyatsiya kolonnasida issiqlik almashinish jarayonini
shakllantirishda turli xil yangi uskuna va jihozlardan foydalanish yо‘lga qо‘yildi
hamda bu uskunalar haqida ma’lumot berildi.
Jarayonda о‘lchovchi va boshqaruvchi qurilmalar sifatida hozirgi zamon
texnologiyasi asosida ishlab chiqarilayotgan SIEMENS firmasining о‘lchov
uskunalaridan foydalanildi.
Rostlovchi qurilma koeffitsiyentlarini tо‘g‘ri tanlash maqsadida boshqarish
tizimi MATLAB programmasida kompyuter programmasi tuzildi. Texnologik
jarayonlarni kompyuter yordamida boshqarish arxitekturasi taxlil etildi.
Iqtisodiy qism , ekologiya , mexnat muxofazasi va fuqaro muxofazasi kabi
bо‘limlar kо‘rib chiqildi.
Biz mazkur malakaviy bitiruv ishida kо‘rsatilgan texnologiya orqali
jarayonini avtomatlashtirishni tavsiya qilamiz.

chiqarish samaradorligini oshirish, balki texnologik jarayonlarning ekologik va
iqtisodiy jihatdan samarador bo'lishiga erishish mumkin bo'ladi.
Ammiakli selitra (ammoniy nitrat NH4NO3) keng qo'llaniladi qishloq xo'jaligi
oddiy azotli o'g'it sifatida va murakkab o'g'itlarni tayyorlash uchun istiqbolli komponent
hisoblanadi.
O'simliklarning normal rivojlanishi uchun ko'plab kimyoviy elementlar talab
qilinadi. Azot ayniqsa katta rol o'ynaydi. Usiz hech qanday o'simlik normal rivojlana
olmaydi. Yuqori mahsuldor ekinlarni etishtirishda azotli o'g'itlarning ahamiyati keskin
oshadi. Ammiakli selitra azotli o'g'itlarning eng keng tarqalgan turi hisoblanadi. U
deyarli barcha texnik ekinlar (paxta, qand lavlagi, zig'ir, choy va boshqalar),
shuningdek don va sabzavot ekinlari uchun ishlatiladi.
Ammiakli selitra boshqa azotli o'g'itlarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. U
34,5% azotni o'z ichiga oladi va bu jihatdan 46% azotni o'z ichiga olgan CO(NH2)2
karbamiddan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Biroq, azotli o'g'itlarning har biri azotni
faqat bitta shaklda - ammoniy yoki nitratda o'z ichiga oladi. Ammiakli selitra universal
azotli o'g'itdir, chunki u bir vaqtning o'zida azotning ammoniy va nitrat shakllarini o'z
ichiga oladi. Bu deyarli barcha ekinlar uchun barcha zonalarda samarali. GOST 2-85 ga
muvofiq ammiakli selitra ikki marka ishlab chiqariladi.
A markasi-sanoat uchun donador ammiakli selitra;
B markasi qishloq xo'jaligi uchun donador ammiakli selitra.
Sotiladigan donador ammiakli selitraning xarakteristikasi uning qo'llanilishiga
qarab biroz o'zgaradi. Selitraning ko'rinishini baholashda faqat mahsulotning har
qanday begona mexanik aralashmalar bilan ifloslanishi hisobga olinadi, bu esa undan
foydalanishni qiyinlashtirishi mumkin. Nitrat va ammiak azotining tarkibi faqat a
markali selitra uchun normallashtiriladi, qishloq xo'jaligi iste'molchisi uchun ushbu
o'g'it tarkibidagi faol moddaning-azotning umumiy tarkibini bilish muhimdir. Ikkala
marka uchun ruxsat etilgan namlik miqdori bir xil. Ushbu ko'rsatkich turli xil
qo'shimchalar bilan mahsulotning fizik-kimyoviy xususiyatlarini tavsiflash va uzoq
muddatli saqlash paytida uning xatti-harakatlarini bashorat qilish uchun juda muhimdir.
Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyoti ammiakli selitra narxini pasaytirishga, jahon
bozorida mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida tayyor mahsulot

boshqarish kabi texnologiyalarni o‘z ichiga oladi.
Tizimning taqsimlangan funksiyalari uzluksiz, mantiqan va ketma-ket
boshqarishga asoslangan rezervlashgan kontrollerdan iborat. Umumishlab
chiqarish arxitekturasini birlashtirgan bu tizim kerakli mahsulotni kerakli vaqtda
tayyorlash, jarayonni optimallashtirish va avtomatlashtirish, shu bilan birga baxtsiz
hodisalarning kamayishiga imkoniyatini yaratadi.
Unifikatsiyalangan boshqarish arxitekturasi ishlab chiqarish jarayonlarini
axborotlar va bilimlar bazasi orqali birlashtirishni ta’minlaydi.
Umumiy holatda avtomatik boshqarish 5ta blokdan tuzilgan:
 Operator xonasi
 Mu h andislik xonasi
 Serverxona
 Apparat xonasi
 Texnologik maydon
Texnologik maydon – birlamchi signal o‘zgartirgichlar, ijrochi mexanizmlar
bevosida o‘rnatiladigan joy, ya’ni texnologik jihozlar, binoning o‘zi yoki apparat.
Apparat xonasi – avtomatlashtirishning mantiqiy-apparat uskunalari
o‘rnatiladigan joy.
Avtomatlashtirish tizimini boshqarish huquqi ierarxiyasi quyidagi
ko‘rinishga ega:
Menedjer

Mu h andis

Operator
Operator – boshqarish huquqining pastki darajasi, o‘zining uchastkasidagi
boshqarish tizimini amalga oshirish huquqiga ega (ishga tushirish/ma’lum bir
texnologik siklni to‘xtatish, retsepturaga rioya etish, texnologik jarayonning to‘g‘ri
kechishini nazorat qilish).
Muxandis (muxandis-texnolog) – boshqarish huquqining o‘rta darajasi,
operatorning huquqlari bilan bir qatorda jarayonni optimallashtirish algoritmini
amalga oshirish huquqiga ega, shuningdek ishlab chiqarish jarayonining har
qanday uchastkasida operator vazifasini bajarish huquqiga ega, ya’ni ishlab

Texnologik jarayon tavsifi
Ammiak selitrasini buglatish jarayonini AS-72M da amalga oshiriladi. Gaz
holatidagi ammiak isitgichga (T2) keladi . Uning isitgichga kirish qismida SITRANS
F 5100 markali kirish sarfini rostlagish o’rnatilgan. Isitgich (T) da bug’ orqali 120-
160°C gacha qiziydi.
Konsentratsiyasi (58-60% ) bo’lgan n itrat kislota esa isitgich (T2)ga keladi. T2
ga kirish qismida SITRANS F 5100 sarf rostlagich joylashgan (T2) nitrat kislota
harorati 80- 90°C gacha qizdiriladi .
Isitgichlar T1 va T2 ga bug’ kirishi doim nazorat qilinadi. Isitgichlarda
SITRANS TF2 tempratura nazoratchisi o’rnatilgan. T2 Jihozdan chiqayotgan
eritmaning harorati 150-170°C, NH4NO3 miqdori esa 89-92% bo'ladi. Bu eritma
neytrallagichga beriladi.T1dan chiqqan nitrat kislotasi skubber aralashtirgichga
beriladi. Skubber aralashtirgichga boshqa yunalishda yuqori bo’lmagan
konsentratsiyali sulfat kislotasi hamda fosfor kislota beriladi.Aralashtirgich
skubberga kiradigan sulfat kislotasi sarfi SITRANS F 5100 orqali nazorat qilib
turiladi. Fosfir kislotasi esa SITRANS p DS III (7mf403x) orqali rostlab turildi.
Skubberdan hamda T2 dan chiqqan eritma netrallagichga beriladi va netrallagichda
ammiak bilan neytrallanadi. Netrallagichda SITRANS TF2 tempratura nazoratchisi
naozrat qilib turadi. Netrallagichda ortiqcha bosim yuzga kelmasligi uchun bosim
ham nazorat qilib boriladi. Netrallagichdan chiqqan eritma konsentratsiyasi 30-40%
ammiakli NH4NO3 eritma donalizatorga yuboriladi va donalizatorda SITRANS p
DS III orqali posim nazorat kilinadi. Donalizotorda aralashtirilib kombinatsiyalangan
bug'latgich yuqori qismidan jihoziga tushadi.Bug’latgichning pastgi qismidan havo
isitgich orqali harorati 180°C dagi havo yuboriladi. Isitgichda tempratura nazorat
qilib boriladi hamda kiradigan bug’ sarfi rostlanadi. Bug’latgichga eritma
quvurlarning ichki devoridan oqib tushadi. Issiqlik manbai sifatida foydalaniiadigan
1,3-1,5 MPa bosimli bug'ni quvurlararo bo'shliqqa beriladi va issiq (180°C) havo
quvurlar ichida tomayotgan eritmaga qarshi yuboriladi. Havo esa jihozning
konsentratsiyalovchi qismi ostidan kiradi va unda joylashgan teshikli tarelkalardan
o‘tib boradi. Bug’latgichning konsentrlash qismidan harorati 175-185°C bo'lgan

AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINING HISOBI
Boshqariluvchi obekt haroratini rostlash jarayoni
Ushbu ishini bajarishda obekt sifatida kristallashtirish qurilmasi tanlab olindi.
Olingan obektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini
aniqlaymiz:
G
m G’
m
T
m T’
m
G
b G’
b
T
b T’
b
Bu yerda:
G
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi;
T
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati;
G
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi;
T
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati;
G’
m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi;
T’
m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati; Bug’latish
qurulmasi

Ta’sir etuvchi zaxarli gaz va chang bilan ishlovchi bo’linmalarda, ishchi va
xizmatchilar ob’ekt fuqaro muhofazasi bo’limi (FM shtab) xodimlari tomonidan
shaxsiy ximoya vositalari bilan ta’minlanganlar.
Nafas olish organlarini muxofazalash maqsadida shaxsiy ximoya
vositalaridan gazniqoblar nazarda tutilgan.
Gazniqoblar ikki turga bo’linadi:
1. Filtrlovchi gazniqoblar ( GP 5, GP 7, GP 9, PDF 2SH);
2. Ajratuvchi gazniqoblar (IP 46 IP 48).
Nafas olish organlarining eng oddiy himoya vositalari:
1. Respirator;
2. C h angga qarshi matoli niqoblar;
3. Paxta dokali bog’ la gich.
Sho’rtangaz kimyo majmuasida SNIP- 2.08.12.98 ga asosan ishchi-
xizmatchilar uchun dam olish, ovqatlanish, uy va ish kiyimlarini saqlash xonasi,
zararsizlantirish, yuvish-yuvinish va boshqa madaniy-sanitariya xizmatlari uchun
mo’ljallangan qo’shimcha binolar qurilgan.
Korxonada yong’in va portlash havfsizligi, ularni rejalashtirish,
tashkillashtirish va olib borish SNIP-2.01.02-04 ga asosan, “Yong’in havfsizligi”
umumiy talablariga ONTP 24/86 ga asosan “Portlash havfi” umumiy talablariga
muvofiq ta’minlangan. Ishlab chiqarishda o’rganilmagan yong’in va portlash havfi
va toksik xususiyatlariga ega bo’lgan modda va materiallar qo’llanilmaydi.
Korxona binolarining yong’in havfsizligi ularning o’tga chilamlilik darajasi
bilan aniqlangan. SNIP 2.09.12-98 ga asosan qurilish materiallari bo’yicha
yonmaydigan, qiyin yonadigan xillari mavjud.
Yong’in yoki avariya sodir bo’lishida odamlarni havfsiz boshqa joyga chiqish
yo’llari binolarni loyihalash va qurish vaqtida hisobga olingan. Yong’in
havfsizligi norma qodalariga asosan evakuatsiya yo’llari o’tga chidamli
materiallardan tayyorlangan, harakat yo’lida hech qanday to’siqlar yo’q. Korxona
binosida 2ta chiqish evakuatsiya yo’llari mavjud.
Barcha ishlab chiqarish bo’linmalarida, xom ashyo va tayyor maxsulot
omborxonalari ma’muriy va boshqa yordamchi binolar hamda inshootlar dastlabki

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI
“OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI
“INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV”
KAFEDRASI
“Ammiak silitrasini bug‘latish jarayonini avtomatlashtirish ”
mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining
TUSHUNTIRISH XATI
« IAB» k afedra si mudiri : dots. Boboyorov
R.O.
Malakaviy bitiruv ishining raxbari: dots. Boboyorov
R.O.
Malakaviy bitiruv i shini bajardi: Aliyev U.Q
TOSHKENT – 202 4

xizmatga, yong’in xavsizligi xizmatiga xabar berish kerak.
Korxonada mavjud kuchli ta’sir qiluvchi modda. Uning miqdori saqlanish
tartibi
Uglerod (II) oksidi – rangsiz, hidsiz nixoyatda zaxarli gaz. Ishlab chiqarish
binolarida SO ning miqdori 11 mg ni, xavoda 0,03 mg ni tashkil etadi. U
avtomobildan chiqayotgan tutun gazlarida xayot uchun xavfli miqdorda bo’ladi.
SHu sababli korxonada ish vaqtida xonalar yaxshi shamollatilgan bo’lishi kerak.
Favqulodda Vaziyat yuz berganda “Diqqat Xammaga” ovozli signal orqali
ishchi-xizmatchilarga xabar qilinadi.
Kuchli ta’sir etuvchi zaharli modda va chang bilan ishlovchi bo’linmalarda
ishchi va xizmatchilar ob’ekt Fuqaro muhofazasi bo’limi (FM shtab) xodimlari
tomonidan shaxsiy ximoya vositalari bilan ta’minlangan bo’lishlari kerak.
Nafas olish organlarini muxofazalovchi shaxsiy ximoya vositalari –
gazniqoblar, nafas olish organlarini turli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi
mikroblardan va toksinlardan muhofaza qiladi. Kam kislorodli va bir nechta zaharli
moddalar saqlangan havo, zaxarlangan hisoblanadi.
Avariya qutqaruv va boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlarini rejalashtirish
va amalga oshirishdan maqsad, aholini turli favqulotda vaziyatlardan himoyalash,
shoshilinch tibbiy yordam ko’rsatish, avariya oqibatlarini qisqartirish hamda
vayronalardan insonlarni olib chiqishga qaratilgandir.
Avariya qutqaruv ishlari quyidagi vazifalarni amalga oshirish orqali olib
boriladi.
1. FV ro’y bergan xududlarida razvedka ishlarini olib borish hamda
xarakatlanish yo’nalishlarini rejalashtirish.
2. Bino qismlari, vayrona uyumlari orasidan shuningdek yonayotgan
binolar ichidan insonlarni qidirish va olib chiqish.
3. Jabrlangan insonlarni, guruxlarga ajratgan xolda birlamchi tibbiy
xizmat ko’rsatish hamda yaqin ambulatoriyalarga etkazish.
Boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlarga quydagilar kiradi:

2. Davr xarajatlari;
3. Moliya faoliyati xarajatlari;
4. Favqulotdagi zararlar.
2. Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi
a) maxsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni; Maxsulot tannarxi asosiy
sifat ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning xo‘jalik faoliyatlaridagi xamma
nuqson va muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga
ketgan sarf-xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Maxsulot ishlab chiqarish
va sotishga ketgan sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning
samaradorligi oshadi.
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning
puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi.
Tannarx – maxsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini
belgilashda asos xisoblanadi. Shuning uchun maxsulot tannarxini kamayishi
amalda uni narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani ko‘payishida manba
xisoblanadi.
Foyda va maxsulot tannarxining axamiyati ayniqsa bozor munosabatlari
sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manbaasini
tashkil etadi.
b) sarf xarajatlarning kulkusion moddalari va iqtisodiy elementlar
bo‘yicha guruxlanishi ; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar
turini inobatga olgan sarflar tasnifi muxim axamiyatga ega va u kalkusiya
moddalari xamda sarflar elementlari bo‘yicha ko‘riladi.
Xarajatlarning kalkusiya moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu xarajatlarni
xosil bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir o‘lcham maxsulot ishlab
chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va aniqlashda qo‘llaniladi.
Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayorda
va qaysi maqsadlarga safrlanishidan qatiy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar
smetasini tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan xamma
maxsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi.

sifatini jahon standartlariga oshirishga majbur qilmoqda.
Donador o'g'itlarga qo'yiladigan asosiy talablar:
* mahsulotdagi foydali komponentning yuqori miqdori;
* granulometrik tarkibning doimiyligi;
* granulalarning yuqori kuchi;
* uzoq muddatli saqlash paytida mahsulotning kuzatilmasligi.
Ushbu talablarni bajarish uchun, shuningdek, tegishli talablar atrof-muhitni
muhofaza qilish va energiya resurslarini tejashni ta'minlash zarurati bilan ammiakli
selitra ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish, asosiy uskunalarni
modernizatsiya qilish va ishlab chiqarishni ilg'or texnologiyalar bilan jihozlash zarur.
Ammiakli selitra ishlab chiqarish sexi korxonaning yetakchi yirik tonaj sexlaridan
biri hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish yiliga 900 ming tonnagacha. Ammiakli
selitra ishlab chiqarish uchun quyidagilar zarur
xom ashyo turlari:
- gazsimon ammiak (NH3 100%);
- azot kislotasi (HNO3 58-60%);
- Magnesiya eritmasi.

Tabiatni muhofaza qilish qonunini buzgan shaxslarga nisbatan jinoiy
javobgarlik O`zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksi bilan tartibga solinadi.
2002-yil 5-aprelda O`zbeiston Respublikasi oily majlisi “Chiqindilar haqida”
qonun qabul qilindi. Qonunga asosan tashlanayotgan chiqindilar miqdori
kamaytirishga qaratilgan. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarga asosan
sanoat korxonalari issiqik elektrostansiyalari va boshqalar kiradi.
Majmuada atrof-muhit muhofazasi sohasida ishlarni tashkil etishning asosiy
yo`nalishlari loyihaviy hujjatlardayoq bayon etilgan edi. Korxona foydalanishga
topshirilmasdan avvalroq qurilish maydonlari atrofida Respublika Vazirlar
Mahkamasiningbir qator Qarorlariga binoan yashil o’rmonzorlarni barpo etish
ishlari boshlab yuborilgan edi.
Hozigi kunda korxonaning atrof-muhitga ta`siri ustidan to`laqonli kuzatuv
ishlarini olib borish uchun tarkibida Ekoanalitik labaratoriyaga ega bo`lgan atrof-
muhit muhofazasi bo`limi tashkil etilgan. Mazkur labaratoriyaning davriy sinovi
O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo`mitasi tarkibidagi
Analitik Nazoratga Ixtisoslashgan davlat Ispeksiyasi tomonidan ijobiy baholanib
kelmoqda.
Atrof-muhit holatining nazorati quyidagi yo`nalishlarda olib borilmoqda:
ishchi hududlaratmosfera havosi tahlili va atmosferani ifloslovchi manbalar tahlili,
oqava suvlarni tozalash ishlarining samaradorligi tahlili, ishlab chiqarish va
iste`mol chiqindilari bilan tuproqning ifloslanish holti tahlillari. Atrof-muhitga
ta`sirini baholash ishlarini o`z vaqtida bajarish uchun mavjud ko`chma
avtolabaratoriya “Intereng Messtechnik”(Germaniya) kompaniyasi tomonidan
zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan bo`lib, ular yordamida atmosfera havosi
tahlillari (5 ta modda), oqova suvlar tahlillari( 15 ta modda) va tuproq tahlillari(4 ta
modda) bajariladi. Mazkur uskunalar tahlillari bajarishda zarur bo`lgan uskunalar
ishlab chiqarishda hozirgi kunda ilg`or kompaniyalar “Draeger” , “Fisher” ,
“Hach” , “Perkin Elmer” , “Accuro” , “Bacharach Inc” , “Mettler Toledo”
kabilarga tegishlidir.
Korxonaning sanitari-himoya hududida joylashgan ishchilar shaharchasida
atmosfera havosini nazorat qilish uchun “Thermo Environmental Instruments”

Mundarija
1 Kirish............................................................................................. 3
2 Texnologik jarayon tavsifi........................................................ ...... 9
3 Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi
va bayoni........................................................................... .............. 22
4 Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma
spetsifikatsiyasi........................................................................... ... 26
5 Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini
loyi h ala sh..................................................................................... ... 32
6 Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni.......................... ...... 34
7 Avtomatik rostlash tizimining xisobi.................................... ........ 36
8 Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni................................ ....... 39
9 Texnik – iqtisodiy xisob qismi................................................ ....... 4 2
10 Hayot faoliyati havfsizligi ............................................................... 47
11 Xulosa........................................................................................... 53
14 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.......................................... ....... 65

99,7% li ammiak selitra suyuqlanmasi oqib tushadi va yig’uvchi bunkerda yig’iladi,
keying qurilmaga yuboriladi.

keltirilgаn kompyuter modeli nаtijаlаri аsosidа аniklаnаdi:
Kompyuter modeli yarаtilgаch ungа kuchаytirish koeffisiyenti vа inersiya
vаqtining qiymаtlаri kiritilаdi vа ekrаndа ulаrning o‘tish egri chiziqlаri hosil
bo‘lаdi.Hosil b
o‘lgаn o‘tish
chiziqlаri orаsidаn optimаl boshqаrish tаnlаb olinаdi:

ASOSIY IQTISODIY KO‘RSATKICHLARI HISOBI
№ Ko‘rsatkichlar O‘lcham Loyixa
bo‘yicha
1 2 3 4
Yillik i/ch mahsulot xajmi
a)natural ifoda
B) tovar maxsulotining
qiymati t
M.so‘m 400000
100000000
2 1 o‘lcham maxsulotining
tannarxi (ishlab chiqarish sarflari) So‘m/M 3
185000
3 Yillik maxsulot tannarxi M.so‘m 74000000
4 Maxsulotni erkin sotish bahosi
(QQS-siz) So‘m/ M 3
250000
5 Yillik foyda M.so‘m 18000000
6 Maxsulot rentabelligi % 22
7 1 ishlovchining o‘rtacha oylik
ish xaqqi So‘m 1000000
8 1 ishchining o‘rtacha oylik ish
xaqi So‘m 800000
9 Moddiy sarflarning i/ch
tannarxdagi ulushi % 65

NH4NO3 —>N2O(g) + 2H2O(g) + 36,8 kj
Harorat 400-500°C gacha tez ko‘tarilsa, parchalanish reaksiyasi portlash bilan
sodir bo‘ladi:
NH4NO3 ->N2 + 2H2O + 0,5O2 + 118 kj
Amalda 300°C, harorat portlashga sabab bo‘ladi. NH4NO3 ning mineral kislotalar
va yengil oksidlanuvchi (moylovchi va boshqa organik moddalar kabi) qo‘shimchalar
ishtirokida portlashi tezlashadi. Toza holatda esa zarbaga chidamli, lekin yopiq muhitda
qizdirish natijasida portlashi mumkin. Portlash xususiyatini kamaytirish maqsadida
unga karbamid (0,05-0,1%), kalsiy karbonat, magniy karbonat va boshqa qo‘shimchalar
qo‘shilishi mumkin.
Ammoniy nitratdan portlovchi moddalar ishlab chiqarish xom ashyosi sifatida ham
foydalaniladi. Bunda yog’och kukuni va organik materiallar, ammonallar (alyuminiy
kukunli aralashmalari) va boshqalar qo‘shiladi.
Bunday aralashmalar detonator ishtirokida portlatiladi. Davlat standard bo’yicha
donadorlangan ammiakli selitraning yuqori sifatli A va B kategoriyali (oliy nav) va 1-
kategoriyali (1- nav) turlari mavjud. Qishloq xo‘jaligida va sanoatda qo‘llaniladigan
ammiakli selitra tarkibida NH4NO3 ning miqdori 98% dan kam emas. B markali
ammiakli selitraning oliy navida 34,4% N, 1-navida esa 34,0% N bo‘ladi. Suv (namiik)
esa sulfat va sulfat-fosfat qo‘shimchali ammiakli selitrada 0,2% dan ko‘p emas (B
markali 1-navda esa 0,3% dan ko‘p emas). Suv to‘tuvchi qo‘shimcha 0,3% bo‘lsa, bu
miqdor 0,6% ga etishi mumkin. Yuqori sifat kategoriyali A va B markali ammiakli
selitra tarkibidagi qo'shimchalar miqdori: kalsiy va magniy nitrat CaO (MgO) hisobida
0,2-0,5%, fosfatlar (RAP) P2O5 hisobida 0,5-1,2%, ammoniy sulfat 0,3-0,7%, ammoniy
sulfati va fosfatlari 0,4-0,6% boMadi. B markali 1-navda esa qo‘shimchalar miqdori
me’yorlanmaydi. Ammiakli selitra 10% li suvli eritmasining pH muhiti barcha navlarda:
sulfat-fosfat qo‘shimchasi bo‘lsa 4,0 va boshqa qo'shimchasi bo‘lsa 5,0 ga teng bo‘ladi.
Ammiakli selitraning donadorlik tarkibi : A markada 1-3 mm li donachalar 93%
dan kam emas; B markada 1-4 mm li donachalar 95% dan kam emas (shuningdek
barcha yuqori navlarda 2-3 mm li donachalar 50% dan kam emas). Barcha navlarda 1
mm dan kichik donachalar 4% dan ortiq emas. Ammoniy nitrat donachalarining statik
mustahkamligi: A marka uchun 5 H, B marka uchun 7 H va 1-nav uchun 5 H

Model tuzilgаch ungа 100 sekund ishlаsh vаqtini berаmiz. Hosil bo‘lgаn
dinаmik model ko‘rsаtkichlаri “MATLAB” dаsturi аsosidа olingаn egri chiziq
yordаmidа аniklаnаdi:

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500406080100120140160180200220
Time (Seconds) TJABT
Аvtomаtik rostlаsh tizimini shаkllаntirish
Keyingi bosqichdа obyektning optimаl boshqаrish jаrаyoni yarаtilаdi.
Obyektni optimаl boshkаrish uchun ungа to‘g‘ri kelаdigаn rostlаgich
tаnlаnаdi.Obyektgа PI (proporsionаl-integrаl) rostlаsh qonunigа binoаn rostlаgich
tаnlаnаdi.
Hаrorаtni аvtomаtik rostlаsh tizimining strukturаviy ko‘rinishi quyidаgichа
bo‘lаdi:
Hаrorаtni аvtomаtik rostlаsh tizimining “MATLAB” dаsturi аsosidаgi blok
sxemаsi kuyidа keltirilgаn:
Optimаl boshkаrish tizimini sintez kilish tаrtibi, rostlаgichni tаnlаsh,
rostlаgichning sozlаsh pаrаmetrlаrining optimаl kiymаtlаri (K, T) quyidа Ijrochi
qurilma Boshqarish
obyekti Datchik
Rostlagich
Buyurtma

kuchlanishning nominal qiymati ko’rsatiladi.
Taqsimlanish zanjirlari chizmasida manbaning kirishi va chiqishlarni
ko’rsatilgan. Chizmaning pastki qismida jadval berilib, ushbu manba shchitidan
unda-elektr qabul qiluvchilar royxati keltiriladi, yana spetsifikatsiya bo’yicha
pozitsiya nomerlari, quvvati, kuchlanishi va o’rnatilish joyi ko’rsatiladi. Shuningdek
elementlarning harfli-raqamli belgilanishlari ko ’ rsatiladi. Manba chizmasidagi
hamma zanjirlar markirovkalanadi. Shartli belgilanishlar, xarfli belgilanishlar xuddi
boshqarish va signallash chizmalaridagidek GOST 2.710-81, GOST 2.755-87, GOST
2. 747-69, GOST 2.755-76 bo’yicha amalga oshiriladi.Makaron ishlab chiqarishda
quritish jarayoni elektr manba tizimlarida taqsimlanish tarmog’iga manba
tarmog’ining asosiy manba tarmog’idan va unda kuchlanish bo’lmay qolganda rezerv
manba tarmog’idan berilishi ta‘minlangan. Asosiy manba tarmog’ining biror fazasida
kuchlanish bo’lmay qolsa, uch fazali kuchlanish relesi RN1 o’chib, asosiy manba
tarmog’iga ulangan magnitli yuritgich PM1zanjirini uzadi vab unda uning asosiy
manba zanjiridagi normal ochiq kontaktlari PM1 uzilib, asosiy manba zanjirini uzadi,
rezerv manba tarmog’idagi normal yopiq PM1 kontakti esa ulanib, rezerv manba
tarmog’idagi magnitli yuritgich PM2 ishlaydi va o’zining normal ochiq PM2
kontaktlarini ulab, Simatic S7 300 universal dasturlanadigan kontrolleri va Simatic
Panel hisoblash mashinasining elektr ta‘minoti 220 V kuchlanishli elektr tarmoqli
zanjiriga ulangan

tamoman suvsiz suyulgan tuzga aylanadi. U o‘ta gigroskopik modda hisoblanadi 30°C
haroratda to’yingan eritmasi (70,2% li) ning yuzasidagi bug‘ bosimi -2,46 KPa (yoki
18,5 mm.sim.ust.) atrofida, gigroskopik nuqtasi esa 60% atrofida bo‘ladi. Bunda
havoning nisbiy namligi 60% dan yuqori bo‘lganda u namlanib qoladi. Ammoniy nitrat
gigroskopikligi va uni havodan nam tortish tezligi unga eruvchan noorganik tuzlar
qo‘shilganda ortib boradi. Masalan, 1,2% magniy nitrat qo‘shilsa, ammoniy nitratning
gigroskopik nuqtasi 8-12% gacha pasayadi, nam tortish tezligi esa oshadi. Suvda yaxshi
eruvchanligi, eruvchanlik koeffitsenti yuqoriligi, gigroskopikligi va polimorf
o‘zgaruvchanligi sababli ammoniy nitrat kristallari o‘zaro yopishib, qattiqlashib qoladi.
Sepiluvchanligi yo‘qolib, uni ishlatish qiyinlashadi.
Ammoniy nitratning yopishqoqligini kamaytirish uchun:
1. Mahsulot tarkibida juda oz miqdorda (0,2%) suv qolguncha bug’latiladi,
donadorlanadi va sovutiladi. Bunda 32,3°C dan quyi haroratda turg4un, (stabil) bo'lgan
uning 1U-shakli hosil bo‘ladi.
2. Mahsulot kristallanguncha turli qo‘shimchalar qo‘shiladi. Bunday qo’shimchalar
sifatida magnezit yoki dolomitni nitrat kislotada parchalash yo‘li bilan olingan magniy
nitrat, kalsiy va magniy nitratlari, fosforit yoki apatitni nitrat kislotada parchalash orqali
hosil qilingan mahsulotlar, diammoniyfosfat, ammoniy sulfatlardan foydalaniladi.
Bunda magniy nitrat Mg(NO
3 )2*H2O kristallogidratini hosil qilib, ammoniy nitratning
II-shaklini Ill-ga o'tishini sekinlashtiradi va II-shaklini IV-ga metastabil o‘tishini va
donalar mustahkamligini ta’minlaydi. Qotmagan mahsulotga erimaydigan moddalami
qo‘shish esa donalarning mayda kristall struktura holida qotishiga, zichligi oshishi va
mustahkam bo‘lishiga yordam beradi.
3. Mahsulot donalariga sirtaktiv moddalar bilan ishlov berilib, gidrofob qatlam
hosil qilinadi. Buning uchun Naftalin-formaldegid (HF) ning 40% li eritmasi ishlatiladi.
Mahsulot polietilen yoki qog‘oz qoplarga solinib, og‘zi maxkam tiqiladi. Ammoniy
nitrat 11O°C haroratdan yuqorida parchalana boshlaydi:
NH4NO3 -> NH3(g) +HNO3(g) - 174,4 kj
Bu reaksiya sekin sodir bo‘ladi. Masalan, 165°C haroratda bir sutka davomida
massa jihatdan 6% miqdori parchalanadi. Namlik ortishi bilan parchalanish tezligi ham
ortadi. Harorat 200- 270°C da parchalanish tezligi yanada ortadi:

Atrof muhit muhofazasi qismi
Ishlab chiqarish korxonalarining ko’payishi atrof muhitning ifloslanishiga,
turli ekologik muammolarning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Oxirgi yillarga
kelib atrof muhitni muhofaza qilish insoniyat oldidagi eng dolzarb muammolardan
biriga aylanib qoldi. Chunki, ichlab chiqarish rivojlanb borayotgan bir vaqtda turli
xil tarmoqlar kengayib bormoqda. Aholi soni o’sib borgani sari ishlab chiqarish
korxonalarining soni ham ortib bormoqda. Shu sababli bu muammoga global
maummo sifatida e’tibor qaratib kelinmoqda.
Bu muammolarni hal qilish uchun davlat miqyosida ko’p ishlar amalga
oshirilmoqda. Jumladan, “Atrof muhitni muhofaza qilish” haqida (1992 yil, 19
dekabr), “Suv va suv resurslaridan oqilona foydalanish” haqida (1993 yil, 6 may),
“Atmosfera havosini muhofaza qilish” haqida (1996 yil, 27 dekabr), “Chiqindilar”
haqida (2002 yil, 5 aprel) qonunlar qabul qilindi. Ushbu qonunlarni ijrosimi
nazorat qilishni ta’minlash uchun O’zbekistonda mavjud ekologik harakat
azolaridan 15 kishi Oliy majlisga deputat etib saylandilar. Neft va gazni qayta
ishlash korxonalari atmosferaga uglevodorodlar, vodorod sulfid , oltingugurt (IV) –
oksidi, uglerod oksidlari, azot birikmalarini tashlaydilar. Havoga chiqindilar
maxsus gazlarni yig’ib tashkil qilingan manbadan jihoz va moslamalarning
germetigini buzilishi, ishlab chiqarish texnologiyasining buzilishi hisobiga
tarqalishi mumkin.
Atmosfera havosini changdan tozalash uchun quydagi usullar qo’llaniladi:
1. Gravitasion
2. Quruq inversion va markazdan qochma kuch ta’sirida tozalash.
3. Filtrlash.
4. Xo’llash.
5. Elktrostatik.
6. Tovush va ultratovush yordamida koagullash.
Havoni zararli gazlardan tozalash uchun quydagi usullar qo’llaniladi.
1. Absorbsion
2. Adsorbsion

BOSHQАRISH TIZIMI АRXITEKTURАSI BАYONI
Bajarilgan bitiruv ishining arxitektura chizmasiga beriladigan bayon
quyidagilardan iborat.
Hozirgi vaqtda Siemens firmasi mikroprotsessor qurilmalarini imkoniyati
yuqori barcha masalalarni echa oladigan sistemani taqdim etyapti.
SIMATIC (Siemens) – Siemens AG kompaniyasi savdo belgisi, bu
kompaniya texnologik jarayonlar, ishlab chiqarish va korxonalarni
avtomatlashtirish masalalarini hal qiluvchi turli sanoat avtomatlashtirish
vositalarini o‘z ichiga olgan:
PLK SIMATIC – programmalashtirilgan logik kontrollerlar.
SIMATIC NET – PROFInet, Industrial Ethernet, PROFIBUS, AS-Interface,
KNX asosida tarmoq echimlari.
SIMATIC HMI – o‘zaro inson-mashina interfeysi:
Operator panellari
HMI-ilova SIMATIC Protool
HMI-ilova SIMATIC WinCC Flexible
HMI-ilova SIMATIC WinCC
SIMATIC PCS 7 – DCS-sistema.
SIMATIC IPC – sanoat kompyuterlari.
SIMATIC IT – MES (ishlab chiqarishni operativ boshqarish tizimi) ni ishlab
chiqarish uchun mo‘ljallangan dasturiy asos hisoblanadi. U o‘zining unifirsirlangan
avtomatik rostlash tizimini arxitekturasini ishlab chiqishni barcha imkoniyatlariga
ega. Arxitektura boshqarish tizimlarini avtomatik boshqarish yoki texnologik
jarayonlarni avtomatik boshqarish tizimida o‘zining ko‘p qirrali,bosqichli
sistemasiga ega bo‘lgan qurilma dasturlarini taqdim etmoqda.
Hozirgi vaqtda SIEMENS tizimi mikroprotsess qurilmalarining yig‘indisidan
iborat bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatik boshqarish tizimlarida
uchraydigan har qanday vazifalarni yuqori ishonchlilikda va operativ ravishda
echish imkoniyatiga ega.
Bu tizim unitsifikatsiyalangan, birlashgan arxitekturadan iborat bo‘lib,
favqulotda vaziyatlar, himoya va blokirovka vositalari hamda informatsiyani

rostlanadi. Bug’latgichga eritma quvurlarning ichki devoridan oqib tushadi. Issiqlik
manbai sifatida foydalaniiadigan 1,3-1,5 MPa bosimli bug'ni quvurlararo bo'shliqqa
beriladi va issiq (180°C) havo quvurlar ichida tomayotgan eritmaga qarshi yuboriladi.
Havo esa jihozning konsentratsiyalovchi qismi ostidan kiradi va unda joylashgan
teshikli tarelkalardan o‘tib boradi. Bug’latgichning konsentrlash qismidan harorati
175-185°C bo'lgan 99,7% li ammiak selitra suyuqlanmasi oqib tushadi va yig’uvchi
bunkerda yig’iladi, keying qurilmaga yuboriladi.

3. Katalitik
4. Termik
Sanot korxonalarida turli maqsadlardan suvdan foydlanish natijasida ko’p
miqdorda sanoat va maishiy oqova suvlar hosil bo’ladi. Ularni tozalash uchun
quydagi usullar qo’llaniladi:
1. Mexanik, tindirish, cho’ktirish, sizib olish.
2. Fizik- kimyoviy: koagulyatsiya, flokulatsiya, flotatsiya, reagent
qo’shish, ion almashtirish.
3. Kimyoviy.
3.1. Regenerativ: haydash, adsorbsya, rektifikatsiya, ekstraksiya.
3.2. Destruktiv: oksidlash, termooksidlash
4. Biokimyoviy.
4.1 Tabiiy sharoitda- aerobli.
4.2 suniy sharoitda-anaerobli.
Xosil bo’ladigan qattiq chiqindilarni qayta ishlash uchun quydagi usullar
qo’llaniladi .
1. Mexanik
2. Mexanik-termik
3. Termik
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasiga binoan yer osti
boyliklari suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy tahiralar
umum milliy boylikdir. Bulardan oqilona foydalanish zarur va ular daxlat
muhofazasida deb ta`kidlangan. Konstitutsiyaning 50-moddasida esa “Fuqarolar
atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishi zarur” deyiladi.
1993-yil 9-dekabrda O`zbekiston oily majlisi tomonidan qabul qilingan.
Tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonuning 4-moddasida qanday
mutaxassis tayyorlashdan qatiiy nazar barcha o`rta va oily o`quv yurtlarida
o`qishning majburiyligi belgilab qo`yilgan.
Atrof –muhitning huquqiy normalari turlaridan biri qonun kuchiga ega
bo`lgan texnik normalar va standartlardir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ Y X ATI
1. Yusupbekov N.R. Muxammedov B.I. Gulomov SH.N. «Texnologik
jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish.-Toshkent: O‘qituvchi, 2011. – 576
b.
2. Norman S. Nise. CONTROL SYSTEMS ENGINEERING. California State
Polytechnic University, Pomona. — Seventh edition. Printed in the United States
of America, 2015. – 944 p.
3. Stuart Bennett , Gurvinder S Virk , Computer control of real-time processes,
P. Peregrinus Ltd. on behalf of the Institution of Electrical Engineers.1990. – 306
p.
4. Yusufbekov N.R. va boshqalar, Texnologik jarayonlarni boshkarish
sistemalari, Toshkent, O‘ qituvchi, 1997, 704 bet.
5. Tian Seng Ng. Real Time Control Engineering Systems and Automation.
Springer Science + Business Media Singapore 2016. – 192 p.
6. Волошенко А.В., Горбунов Д.Б. Проектирование систем
автоматического контроля и регулирования. Издателство Томского
политехнического университета. 2011.
7. Втюрин В.А. Проектирование автоматизированных систем.
С.Петербург. 2009
8. Yusufbekov N.R. Muhamedov B.I. G‘ilomov SH.N. “Texnologik
jrayonlarni n azorat qilish va avtomatlashtirish” – Toshkent: O‘qituvhi, 2011.-576
b. Yusufbekov N.R. Muhamedov B.I. G‘ilomov SH.N. “Texnologik jrayonlarni n
azorat qilish va avtomatlashtirish” – Toshkent: O‘qituvhi, 2011.-576 b.
9. Klyuev A.S. i dr. Proektirovanie sistem avtomatizatsii texnologicheskix
protsessov; 2-ye izdanie. M.: Energoatomizdat, 1990, 464s.
10. Tregub i dr. Proektirovanie, montaj i ekspluatatsiya sistem
avtomatizatsii v pi щ evoy prom ы shlennosti. M.: Agropromizdat, 1991, 352s.
11. Yusufbekov N.R. va boshqalar , Texnologik jarayonlarni boshqarish
sistemalari, – Toshkent: O‘qituvhi, 1997, 704 bet.

Ammiakli selitra olish reaksiya jarayoni
Xozirgi paytda kimyo sanoati korxonalarida turli xiidagi azotli o’g’itlar ishlab
chiqarilmoqda. Azotli o‘g‘itlarning asosiy turlari: ammiakli (ammiak), ammoniyli
(ammoniy tuzlari-fosfat, sulfat, xlorid va boshqalar), ammoniy nitratli, nitratli (nitrat
kislotaning kalsiyli, kaliyli, natriyli selitralari) va amidli (karbamid - (NH
2 )
2 CO, kalsiy
sianamid - Ca(CN)
2 va boshqalar) o‘g‘itlar hisoblanadi. Bundan tashqari bu tuzlar
asosida aralash va murakkab o‘g‘itlar, suyuq azotli o‘g‘itlar-ammiak va ammiakli suv,
aminlar va boshqa tuzlaming suvli eritmalari ishlatiladi. Ammmoniyli va nitratli
tuzlaming ko‘pchiligi hamda karbamid suvda yaxshi eriydi. Ulardagi azot o‘simliklarga
yaxshi o‘zlashadi (ayniqsa, NO
3 " ning tuproqda harakatchanligi yuqori bo‘ladi).
Ammoniyli o‘g‘itlar uchun xom ashyo sifatida ammiak, nitratli o‘g‘itlar uchun esa
nitrat kislotasidan foydalaniladi. Ular esa atmosferadagi behisob miqdordagi azotdan
olinadi.
Ammoniy nitrat (NH
4 )NO
3 ni ammiakli selitra deb ham yuritiladi. Ma’lumki,
ammoniy nitrat -ammiak va nitrat kislotasining o'zaro ta’sirlashuv jarayonida hosil
bo’ladi. Shuning uchun avvalo nitrat kislota hosil bo‘lish jarayoni bilan tanishishimiz
zarur. Azotning vodorod bilan ta’siri natijasida ammiak sintez qilinadi:
N
2 + 3H
2 <-> 2NH
3
Ammiak sintezi issiqlik effekti, harorat va bosimga bog‘liq, bo‘ladi. Odatda past
bosimli (10-15 MPa), o‘rta bosimli (25-30 MPa) va yuqori bosimli (60-100 MPa)
jarayonlar ma’lum.Harorat esa 400-500°C oralig‘ida bo‘ladi. Bu jarayon katalizatorsiz
juda sust kechadi. Amaliy ishlab chiqarishda o‘rta bosimli jarayon temir katalizator
(promotorlari: AI
2 O
3 , K
2 O va CaO) lar ishtirokida olib boriladi. Kontakt jihozidan
chiqayotgan gaz tarkibida 14-20% ammiak bo‘ladi. U sovutilishi natijasida ammiak
kondensatsiyalanadi, azot-vodorodli aralashma siklga qaytariladi. Hozirgi vaqtda
quvvati 150 dan 1500 t/kunli sintez kolonnalari ishlatilmoqda. Nitrat kislotasi esa
ammiakning oksidlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Bu jarayon azotning oksidlanish
darajasi o‘zgarishi bilan sodir bo‘ladi: Sanoat korxonalarida suyultirilgan nitrat kislota
olinadi.

MAHSULOT ISHLAB CHIQARISH TANNARXNING (J-2)
KALKULATSIYASI
Yillik ishlab chiqarish xajmi-400000t/y
Mahsulotning kalkulyatsiyasi o‘lchami-t
№ Sarf moddalar Sarflar qiymati
1 o‘lcham
maxsulot uchun
sum Yillik xajmi m
so‘m
1 2 3 4
1 Materiallarga doir to‘g‘ri sarflar 120000 48000000
2 Mexnatga doir to‘g‘ri sarflar
Shu jumladan: 20000 8000000
A)I/CH Ishchilarning ish xaqi 15200 6080000
B) Ijt. Sug‘urta ajratmalari 4800 1920000
3 Materiallarga doir yondosh sarflar 10000 4000000
4 Mexnatga doir yondosh sarflar 5000 6000000
5 Asosiy fondlar amortizatsiyasi 25000 10000000
6 Boshqa (shu jumladan ustama)
sarflar 5000 2000000
I/ch tannarxi 185000 74000000
7 Davr xarajatlari 20000 8000000
Umumiy sarflar 205000 82000000
Foyda 45000 18000000
Mahsulot rentabelligi 22
Korxonaning ulgurji baxosi 250000 100000000
Aksiz
Kelishilgan (erkin sotish) baxosi
20% 300000 120000000

Ishlab chiqarish jarayonida CO
2 , H
2 S bor bo’lgan nordon gazlari chiqadi.
Ushbu gazlarni havoga tushushini oldini olish uchun biz adsorbsion usulni
qo’llashni taklif etamiz. Ushlab olingan gazlarni desorbsiya qilib, so’ng kerakli
joyga xom-ashyo sifatida foydalanish uchun beriladi.
Fuqoro moxofazasi
O’zbekiston Respublikasida Fuqaro muhofazasiga oid quyidagi xuquqiy
me’yoriy hujjatlar va Vazirlar mahkamasining qarorlari kuchga kiritilgan:
 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 143 sonli
“O’zbekiston Respublikasi Favqulodda Vaziyatlar Vazirligini” tashkil etish
to’g’risidagi qarori 11 aprel 1996y.
 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi “Aholi va hududlarning
tabiiy hamda texnogen xususiyatli Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
to’g’risida” 20 avgust 1999y.
Korxonada Fuqaro muhofazasini tashkil etish
Korxonada Fuqaro himoyasining asosiy vazifalari quyidagilar :
 Aholini umumqirg’in qurollardan saqlash.
 Xalq xo’jaligi korxonalarining urush sharoitida ishlash turg’unligini
oshirish.
 Qutqaruv va tiklovchi ishlarini olib borish.
Korxona hududida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan favqulodda vaziyatlar
Korxona territoriyasida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy va texnogen
xavfli xodisalarga: zilzila, yong’in, portlash, kimyoviy zaharlanishlar kiradi.
Ob’ektda chang va zaharli gazlar mavjudligi ularning miqdori saqlanish
qoidalari deganda, asosan atrof muhitga kuchli ta’sir qiluvchi va odamlar hayotiga
ta’sir ko’rsatuvchi omillarni tushuniladi. Korxonadagi avariyalar, yong’in va
portlash kabi favqulotda vaziyatlari yuzaga kelgan vaqtida sodir bo’lgan xavf
darajasini ko’rsatadigan ikkita bildirish rejimini belgilanadi.
1. Y u qori tayyorgarlik rejimi .
2. Favqulo d da rejim .
Bunday hollar yuzaga kelgan vaqtda hokimiyatlarga, tuzilmalarga, tibbiy

2. Mexnatga doir to`g`ri sarflar:
a) i/ch ishchilarning ish haqi
b) ijtimoiy sug`urta ajratmasi
3. Materiallarga doir yondosh sarflar.
4. Mexnatga doir yondosh sarflar.
5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar.
To`g`ri moddiy sarflar ko`p hollarda kalkulyatsiyadan keyin alohida jadvalda
ochiladi va kuyidagi sarflardan tashkil topadi:
1. Xomashyo va asosiy materiallar – maxsulot tarkibiga kiradigan
komponentlar.
2. Yordamchi materiallar – maxsulot tarkibiga kirmagan, ammo uni xosil
bulishida ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo).
3. qayta ishlanadigan chikindi (ayriladi).
4. Yoqilgi va quvvat sarflari.
Umum xo`jalik buyicha maxsulot ishlab chikarishga ketgan sarflar esa
iqtisodiy elementlar buyicha guruxlanib kuyidagilardan iborat:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar.
2. Yordamchi materiallar.
3. Yoqilgi.
4. Quvvat sarflari.
5. Xodimlarning ish haqlari.
6. Ijtimoiy sugurta ajratmasi.
7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
8. Boshqa sarflar.
5.Davr xarajatlari, moliya faoliyati buyicha sarflar va favqulotdagi
zararlar
Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga binoan
joriy etilgan korxonaning xarajatlar xisobi tizimida nisbatan yang‘i ko‘rsatkich.
Bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bogliq bo‘lmagan xarajatlar davr
xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ushbu xarajatlarga bo-shqaruv, tijorat xarajatlari,

(AQSH) firmasi tomonidan ishlab chiqilgan uskunalar majmuasi bilan jihozlangan
labaratoriya uzliksiz ishlab turibdi. Mazkur uskunalar atmosfera havosi tarkibidagi
CO
2 , H
2 S, CO, NO, NO
2 gazlar miqdorini ishlab chiqarish soatlari davomida
aniqlab boradi.
Atmosfera havosiga tashlanadigan chiqindi gazlarini kislotali
komponentlardan tozalash uchun majmuada kislotali gazlarni to`g`ridan-to`g`ri
oksidlash orqali oltingugurt olishga mo`ljallangan qurima uzliksiz ishlab turibdi.
Integratsiyalashgan Boshqaruv Tizimini tatbiq etish doirasida 2010 yildan
boshlab Ekologik Boshqaruv Tizimi joriy etildi, buning uchun avvalo majmuaning
bir qator xodimlari xalqaro mutaxassislar ishtirokidagi treninglarda qatnashishdi.
Ekologik Siyosat va ekologik boshqaruv sohasidagi maqsad va vazifalar , mazkur
tizimni tatbiq etish va faoliyat yuritishini ta`minlashga qaratilgan chora-tadbirlar
ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari ustuvor ekologik aspektlar
va ularning ta`sirlari aniqlab, ular ustidan uzluksiz nazorat o`rnatiladi.
Tatbiq etilgan ekologik boshqaruv tizimi amaldagi ISO 9001:2008 va OHSAS
18001:2007 standartlari asosidagi Sifat va Xavfsizlik tizimlari bilan birgalikda
integratsiyalashtirigandan so`ng 2010 yil oxirida Germaniyaning TUV Thuringen
sertifikatlashtirish organi tomonidan o`tkazilgan audit bo`yicha muvaffaqiyatli
sertifikatsiyadan o`tdi.
Korxonada O`zbekiston Respublikasining tabiatni muhofaza qilish sohasidagi
qonunchilik talablarining hamda ISO 14001 xalqaro standartida belgilangan
talablarning bajarilishini ta`minlash uchun barcha zarur shart-sharoitlar mavjud.
Ekologik boshqaruv tizimining samaradorligi va foydaliligini yaxshilash bo`yicha
ishlar to`xtab qolgani yo`q. Hozigi kunda 2012 yildan boshlab xom-asyo gazi
tarkibida ortish ikutilayotgan kislotali koponentlarni to`liq tozalashni amalga
oshirishni ta`minlash uchun oltingugurt olish qurilmasini takomillashtitish ishlari
boshlab yuborilgan Qo`zg`almas va ko`chma manbalardan tashlanadigan
ifloslovchi moddalardan atrof-muhitga bo`ladigan antropogen ta`sirni
kamaytirish maqsadida yashil o`rmonzorlarni barpo etilgan hududlarni suv
resurslarini iqtisod qilishga imkon beruvchi tomchilatib sug`orish tizimi
yordamida kengaytirsh ishlari amalga oshirilmoqda.

1. Insonlarni ommoviy piyoda yoki transportda xarakatlanish yo’llarini
ochish hamda xavfli jismlardan tozalash.
2. Gaz, elektr, suv quvur tiqimlari va boshqa tizimlarda yuz bergan
avariyalarni to’xtatish, qutqaruv ishlarini o’tkazish.
Korxonada yong’in sodir bo’lganda xarakatlanish quydagi tartibda amalga
oshiriladi.ssexda germetiklik buzilib yoki boshqa sabab bilan yong’in chiqqanda
OPD turidagi signalizator ishga tushadi. Bu signalizator ishga tushishi bilan
ssexdagi navbatchi korxonaning yong’in xavfsizligi bo’limiga xabar beriladi va
ishchilarning tartibli evakuatsiyasini ta’minlashni nazorat qilinadi. Yong’in
xavfsizligi bo’limi etib kelguncha ishchilar o’zlari OU 2, OU 9,OU 8 birlamchi o’t
o’chirgichlar yordamida yong’inni boshqa ob’ektga o’tib ketmasligini nazorat
qiladi.
Yong’in xizmat xodimlari bilan bir vaqtda tibbiy tez yordam ko’rsatish
xizmati ham yetib keladi. FV oqibatlari tugatilishi bilan qutqaruv ishlari
boshlanadi. Tartibni saqlashga e’tibor beriladi. Yong’in yoki avariya sodir
bo’lishida odamlrni xavfsiz boshqa joyga chiqish yo’llari bo’lishi binolarni
loyihalash va qurish vaqtida hisobga olingan. Yong’in havfsizligi norma
qodalariga asosan evakuatsiya yo’llari o’tga chidamli materiallardan tayyorlangan,
harakat yo’lida hech qanday to’siqlar yo’q. Korxona binosida 2ta chiqish
evakuatsiya yo’llari mavjud.
Suyultirilgan gaz olish jarayonida ishlatiladigan xom-ashyolar va tayyor
mahsulotlar ma’lum talab asosida omborlarda saqlanadi. Quyosh nuri to’g’ridan-
to’g’ri tushmaydigan, yopiq, quruq joyda, xarorat 30 o
C dan yuqori bo’lmagan,
namlik 80% dan ko’p bo’lmagan joyda saqlanadi.
Mehnat muhofazasi bu insonlarni ishlash vaqtida sog’lig’i, ishlash qobilyatini,
havfsizligini ta’minlovchi texnik, sanitar gigienik, uyushgan qonunlashtrilgan
tadbirdir.
O’zbekistonda mehnatnt muhofaza qilish borasida bir qancha qonuniyatlar
qabul qilingan. Bu qonunlar faqat ishlab chiqarishda mehnat muhofazasi texnika
havfsizligi qoidalarini nazorat qilib qolmay, balki mehnat muhofazasi qonunlari
buzilmasligi uchun javobgardir.

G’
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi;
T’
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati;
Ushbu ko‘rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi ko‘rsatkichlarni
aniqlab olamiz.
Boshqaruvchi ko‘rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy sarfi,
kg/soat;
Boshqariluvchi ko‘rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning
temperaturasi
Ushbu ko‘rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi
ko‘rsatkichlarni aniqlab olamiz.
Jarayondagi o‘zgartiriladigan Obektning asosiy ko‘rsatkichi – harorat bo‘lib,
uning o‘zgarish chegarasi t
max = 182 o
C; t
min =178 o
C; t
o‘rt =180 o
C; o‘zgarish
chegarasi  t = ±2 o
C.
 t
max = t
max - t
o‘rt =182-180=2 o
C
 t
min = t
min - t
o‘rt = 178-180=-1 o
C
 t=  2 o
C
Boshqaruv obektining uzatish funksiyasini aniqlash
Kvazi obektdagi boshqaruv jarayonini bir sig‘imli deb qabul qilamiz. Bunday
o b `y ekt inersion bo‘linma tenglamasi bilan ifodalanadi:
W
1 = k
T
1 p + 1
Ob `y ekt koyeffitsiyentlarini topish uchun ning ko‘satkichlariga e’tibor
beramiz.
Boshqariluvchi Obektning kuchaytirish koyeffitsiyentini aniqlashda chiqish
parametrini kirish parametriga bo‘lamiz. Y a ’ni:
K
ob = ∆ t
∆ G
Bu yer da:
K
ob -Obektning kuchaytirish koyeffitsiyenti;
∆t- chiqish parametri (harorat o‘zgarishi), o
C;
∆ G - kirish parametri ( sarf o‘zgarishi ), kg/soat;

1.3. Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha sarflar – belgilangan normalarga binoan
ijtimoiy Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga xodimlar
mexnat haqlaridan foiz xisobida majburiy to‘lovlar.
1.4. Asosiy fondlar va ishlab chikarish axamiyatiga ega bulgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati
va belgilangan normalar asosida ularning to‘la qayta tiklashga mo‘ljallangan
amortizatsiya ajratmalari kiradi (shu jumladan qonunga binoan fondlar aktiv
qismining tezlashtirilgan amortizatsiyasi).
Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida yer, suv, boshqa tabiiy resurslar,
sanoat va intellektual (akliy) mulq obyektlar (patent, litsenziya) ga ega bo‘lgan
haqlar aks etadi.
Nomoddiy aktivlar yemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali
xizmat davriga binoan xar oy maxsulot tannarxiga o‘tkaziladi. Foydali xizmat
davri aniqlanmagan nomoddiy aktivlar uchun yemirilish normasi 5 yilga
belgilanadi (foydali xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart).
1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan
moddalarga kirmagan sarflar kiradi – soliqlar, to‘lovlar, maxsus fondlarga
to‘lanadigan ajratmalar, kreditlar bo‘yicha to‘lovlar (belgilangan stavkalar,
chegarasida), komandirovkalar bo‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab
chiqarish jarayonini ta’minlash bo‘yicha sarflar kiradi.
Mahsulot tannarxiga qo‘shilish usuliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 2
guruxga bo‘linadi:
1. Bevosita (tug‘ri) xarajatlar.
2. Bnlvosita (yondosh) xarajatlar .
Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyatsiya obyektining tannarxiga
to‘ppa-to‘gri, ya’ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan,
texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab
chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo.
Yondosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq
(energiya, suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot
turlari o‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi.

Bo’ladi. Sepiluvchanligi har ikkala marka uchun ham 100% bo‘ladi. Buning uchun
5 qop ammiakli selitra 1 m balandlikdan yerga tashlanadi, teshiklari 5 mm bo’gan
elakdan 1 minutda to’la o‘tishi kerak.
Ammiakli selitra yong’inga xavfli bo’lib, isitgichlardan xoli bo’lgan xonalarda
saqlanadi. Boshqa moddalar bilan birgalikda saqlanmaydi va birjoydan boshqa joyga
tashilmaydi
Ammiakli selitra ishlab chiqarish.
Nitrat kislotasini ammiak gazi bilan neytrallash natijasida ammoniy nitrat, ya’ni
ammiakli selitra hosil qilinadi:
NH3(g)+ HNO3(s) =NH4NO3(q) + 144,9 kj
Bu geterogen sistema ekzotermik jarayon bo4lib, katta tezlik bilan boradi va ko‘p
miqdordagi issiqlik ajralib chiqadi. Sanoatda bu issiqlikdan reaksiya natijasida hosil
qilingan eritmaning konsentratsiyasini oshirishda unumli foydalaniladi. 47-60% li nitrat
kislotasini ammiak gazi bilan neytrallash natijasida ammoniy nitrat eritmasi hosil
bo‘ladi. Bu eritmani bug’latishda neytrallanish issiqligidan foydalaniladi. ajralib
chiqadigan issiqlik miqdori nitrat kislotasining konsentratsiyasiga to’g'ri proporsional
ravishda bog‘liq bo’ladi 5.1-rasm . Olinadigan eritmadagi ammoniy nitrat miqdori
reaksiya uchun olingan nitrat kislotasi konsentratsiyasiga proporsional o‘zgaradi hamda
neytrallanish issiqligidan foydalanilganda uning eritmadagi miqdori oshib boradi. 5.2.
rasm.
5.1. rasm Nitrat kislotasini gaz holidagi ammiak bilan neytrallash issiqligi –
(atmosfera bosimi va 18 0
C)

yong’inni o’chirish vositalari bilan ta’minlangan.
Ventilyasiya tizimi yong’indan darak beruvchi signalizatsiya bilan
birlashtirilgan va (SNIP 2.04.02 84., GOST 12.2.2002.89, SNiP 2.04.09.07)
bo’yicha o’rnatilgan.
Bino va yong’in suv manbalari yo’lkalari hamda yong’in vositalari va
uskunalariga boradigan yo’lkalar doimo bo’sh bo’lishi ta’minlangan, binolar
oralig’idagi yong’inga qarshi masofa uzulmalarida materiallar, uskunalar, bo’sh
idishlar taxlashga ruxsat etilmaydi.
Korxonada yong’inga qarshi suv ta’minoti SNIP-2.04.02.86 ga asosan
belgilangan. Katta miqdorda suv saqlaydigan suv havzasi mavjud.
O’tni o’chirish birlamchi vositalaridan xarakatlanadigan, qo’lda ishlataligan
o’t o’chirgichlar, gidropulpalar, chelak, suvli bochka, belkurak, qumli yashik,
asbest yopgich, namat va boshqa yonmaydigan buyumlari mavjud.
Yong’in haqida tez xabar berish uchun yuqori havfli hisoblangan texnologik
uskunalarda, ishlab chiqarish binolarida, omborlarda darakchi vositalari SNIP-
2.04.02-84, GOST 12.2.2002.89 ga asosan o’rnatilgan. Bu vositalar yonayotgan
manba, joyini o’z vaqtida aniqlashga yordam beradi.
Korxonada ko’ngilli o’t o’chirish drujinasi tashkil qilingan.
Yashinning yer ustidagi inshoot, qurilmalarga to’g’ri urilishi buzilishga,
yonuvchi modda va materiallarni alangalanishiga olib keladi. Yashinni ikkilamchi
ta’siri, himoyalanuvchi bino va inshootlarni metall konturiga yashin urilish
vaqtida, zaryadlarni elektrostatik va elektromagnitli induksiyalanishi bilan boradi.
Natijada, uchqunlanish bilan bog’liq havfli vaziyat vujudga keladi. Shu sababli
yashinda ximoya choralari SNIP 2 .01.03 96, SNIP 2.01.02.85 ga asosan
ko’rilgan.

asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan
ishlar va xizmatlar.
Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona,
xo‘jaliklar yoki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xo‘jaliklari bajaradigan
ishlar (maxsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga
oshirish, xom ashyo va materiallarga ishlov o‘tkazish, chet korxonalarning yuk
tashish uchun transport xizmatlar va x.k.).
1.5.Chetdan sotib olingan yoqilg‘i – texnologik jarayonlarda, turli xil
quvvatlar ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish, ishlab chiqarishni transport
xizmat bilan ta’minlash uchun mo‘ljallangan turli yoqilg‘ilar;
1.6.Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa xo‘jalik
extiyojlarga sarflanadigan quvvatlar.
1.7.Moddiy resurslarning tabiiy yo‘qolish normalari doirasida va ulardan
ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay
tabiiy qurishi va sababli kamomad va aynishi natijasida yo‘qotmalar.
1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan
ta’minlovchilar tomonidan keltirilgan tara va o‘rash materiallari uchun sarf
xarajatlari xam kiradi.
1.9. Xo‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan
moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarjatlar (yuklash va tushirish ishlari),
ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq
to‘lash xarajatlari)
1.10. Moddiy sarflardan qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayriladi –
maxsulot ishlab chiqarish jarayonida butunlay yoki qisman iste’mol sifatini
yo‘qotgan xom ashyo, materiallarning qoldiqlari.
2. Ishlab chiqarishga taaluqli mexnat haqlari uchun sarflar - korxonada
qabul etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar
asosida xaqiqatdan bajarilgan ish uchun xisoblangan ish haqlari. Bunga yana
mukofotlar, rag‘batlantirish va kompensatsion to‘lovlar, shtatida bo‘lmagan, ammo
korxonaning asosiy faoliyatiga jalb qilingan xodimlar ish haqlari kiradi.

K
ob = ∆ t
∆ G = 25
Ob `y ektning kuchaytirish koeffitsiyenti topilgach, kristallantirish vaqtini
topamiz, buning uchun qurilma hajm i ni kirayotgan bug‘ning sarfiga bo‘lamiz: T= (ΔВ )∗ρ
∆GX
Bu yer da:
T – inersiya vaqti,sekund;
ΔV- hajm, m 3
;
∆
GX -kirish parametri (mahsulot sarfi),m 3
/sek;
ρ
-mahsulotning zichligi kg/ m 3
T = 148.5 s .
Bu ko‘rsatkichlar aniq bo‘lgandan keyin uzatish funksiyasini son qiymatini
yaratamiz. Ob`yektning xarakterini uzatish funksiyasi orqali ifodalashda, uning
ikkita koeffitsiyenti inobatga olinadi,bular: kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya
vaqti.
Kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqtini topilgandan keyin Ob`yektning
uzatish funksiyasi quyidagiga teng bo‘ladi:
W
ob = K
Ts + 1 = 25
148.5 s + 1
ABT asosan qurilma, o‘lchovchi asboblar, rostlagich va ijrochi qurilmalarni
kabi unsirlarni tartib bilan yeg‘indisidan tashkil topadi. Boshqarishning asosiy
vazifasi tizimga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan g‘alayonlar ta’sirini tezlik bilan
yo‘qqa chiqarishdir.
Rostlagich unumli va maqsadli ishlashi uchun uning koeffitsiyentlari (Kr, Ti,
Td va x.k.) qiymatini to‘g‘ri tanlash kerak. Hozirgi kunda bu ABT blok sxemasini
kompyuterda MATLAB yordamida yechish mumkin. Bu sxema ko‘rilayotgan
tizimni to‘la akslantirishi uchun tizim obektini (qurilmani) o‘tish funksiyasini
bilishimiz kerak. Qurilma o‘tish funksiyasi w(k) umumiy ko‘rinishda yozamiz. Bu
yerda T va K qiymatini topish kerak. Bu koeffitsiyentni topish usuli adabiyotlarda
ko‘rsatilgan. Olingаn obyektni tizimli tаhlil qilib, uning kirish vа chiqish
pаrаmetrlаrini аniqlаymiz:

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500020406080100120140160180200
vaqt (sekund) TJABT
Proporsional qism koeffitsienti K p = 6 , integral qism koeffitsienti Ki=0,035.
Bu holatda rostlanish vaqti 50 s ni tashkil etdi.

chiqarish jarayoniga keng nazar bilan qaraydi.
Menedjer – ham operator, ham muxandis xuquqiga egal bo‘lishi bilan birga
jarayonning mantiqiy dasturiga kirish, dasturga tuzatishlar va o‘zgartirishlar
kiritish huquqiga ega.
Analog-raqamli qiymatli (ARO`), raqamli-analogli (RAO`)
o‘zgartirgichlar- o‘zgartiruvchi bloklar bo‘lib, boshqaruchi kompyuter bilan
axborot alamashinish imkoniyatini beradi.
Kirish / chiqish modullari – texnologik maydondan kontroller b o‘ yicha
keladigan axborotni taqsimlaydi.
Modul axborotni tezroq qayta ishlash va kontrollerda taqsimlash uchun
shartli ravishda kartalar va kanallarga bo‘linadi.
Tarmoq ta’minoti.
Tizimning elementlari bilan ishonchli va uzluksiz aloqani o‘rnatish uchun
quyidagi vositalardan foydalaniladi:
Jarayon serveri
• Global ma’lumotlar bazasi
• Samarali kommunikatsiyalar
Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot
o‘lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali
raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir
qismini) operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin. Bu holda
operator nazorat qurilmasidagi ko‘rsatkichlardan foydalanadi. Boshqaruvchi RHM
oldindan belgilangan algoritmlar va boshqaruv dasturi, boshqarish maqsadi,
tanlangan optimallash simvoli, cheklashlar asosida ma’lum bir tartib bilan kirgan
axborotni qayta ishlaydi.

$Server xonasi – avtomatlashtirishning dasturiy vositalari \hamda axborotlar saqlanadigan joy. Server (ing. Server, to serve inglizchadan— xizmat qilish) — axborot texnologiyalarida hisoblash sistemasining dasturining komponenti, mijozning so‘roviga ko‘ra servis (xizmat ko‘rsatish) funksiyalarini bajaradi, mijozga ma’lum bir resurs yoki xizmat ko‘rsatishdan foydalanishiga yordam ko‘rsatadi. Server a pparat lari (apparat li ta’minot ) odatda ishlatish uchun sodda va foydalanish uchun ishonchli, kam energiya iste’mol qiladi, ba’zi holatlarda arzon. SHu bilan bir qatorda uncha moslashuvchan emas. Server Experion PKS rezerv serveri bo‘lishi mumkin. Asosiy server ishdan chiqqan holatda uning barcha funksional vazifalarini rezerv server o‘z zimmasiga oladi. Quyidagi holatlardan biri sodir etilganda rezerv server asosiy serverdan boshqarishni oladi: - Asosiy serverning apparat qismi ishdan chiqqan va rezer server bilan asosiy server aloqasi uzilgan holatda - Asosiy server bilan rezerv serverning tarmoq kanallari uzilgan holatda - Asosiy serverning kontroller S300 bilan aloqasi uzilganda$

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500050100150200250300
vaqt (sekund)TJABT
Proporsional qism koeffitsienti K p = 3 , integral qism koeffitsienti Ki=0, 35.
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500020406080100120140160180200
vaqt (sekund) TJABT
Proporsional qism koeffitsienti K p = 4 , integral qism koeffitsienti Ki=0, 035.

UCH FAZALI PRINSIPIAL ELEKTR MANBA BAYONI
Elektr manba tizimi manbasini asboblarni normal ishlashini ta‘minlovchi
kuchlanish va quvvatiga mos ravishda tanlanadi. Odatda, o’lchov asboblariga
berilayotgan manbaning o’zgarishi nominal qiymatdan -5’+10%ga ruxsat
beriladi.Ta‘minlash va taqsimlash tarmog’larining boshqarish va himoyalash
apparatlarini (rubilniklar, avtomatlar, qisqa tutashdan saqlagichlar) manba
shchitlari va yig’ilmalariga joylashtiriladi.Elektr yuritmalari va asboblar
yuklamalari nisbatiga qarab, elektr yuritmalarga manbani alohida (elektr yuritmalar
quvvati yuqori bo’lganda) yoki birga bitta manba shchiti va yig’ilmasidan amalga
oshirish mumkin.Manba tarmog’ini loyihalash quyidagilarni o’z ichiga oladi:
Kuchlanishni, faza va simlar sonini va manba tarmogi konfiguratsiyasini tanlash;
rezerv masalasini hal qilish; boshqarish va himoya apparatlarini joylashtirish.Elektr
manba tizimlarida odatda uch fazali o’zgaruvchan tok (380/220v kuchlanishli yoki
220/127v ham bo’lishi mumkin) qo’llaniladi.Manba tarmog’i uchun fazalar va
simlar sonini ushbu tizimdagi avtomatlashtirish vositalari va asboblari turiga qarab
tanlanadi. Elektr manba tizimlarida boshqarish apparatlari sifatida rubilniklar,
paketli O ’ chirgichlar tumblerlar ishlatiladi. Avtomatlar boshqarish va himoya
funksiyalarini barobar bajaradilar. Saqlagichlar tarmoq va aloxida elektr qabul
qiluvchilarni qiqsqa tutash va Ortiqcha yuklamalardan ximoya qilish uchun
ishlatiladi. Saqlagichlili rubilniklar avtomatlardan sodda va arzon bo ’ ladi. Bu
apparatlar manbasi ulangan joyda va shchit va avtomatlashtirish tizimlarining
manba yig ’ inmalarga kirishda o’ rnatiladi. Kuchlanishni tanlash manba tarmogini
loyihalashdagidek. Shchitlarni statsionar yoritish uchun 220v kuchlanishdan
foydalaniladi. Shkafli shchitlarda tor joyda ishlarni bajarishda 36v yoki 12v
kuchlanishdan foydalaniladi. Ba‘zi asboblarga manba transformatorlar orqali
beriladi.Taqsimlash tarmog’ida ko’pincha paketli o’chirgchilar, saqlagichlar
ishlatiladi.Avtomatlar qisqa tutashish toklariga sezgir bo’lsa qo’llaniladi.Agar
asbobning o’zida o’chirgich va saqlagichlari bo’lsa, unda unga himoya va
boshqarish apparatlari o’rnatilmaydi.Manba tarmog’i chizmasida himoya va
boshqarish apparatlari ko’rsatiladi. Apparatlar alohida harf-raqam belgilanish,

umumxo‘jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va
tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning
mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘lanmagani, leqin mahsulot (ishlar,
xizmatlar) sotish bo‘yicha asosiy faoliyati bilan bovingani uchun ular operatsion
xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar deb xam ataladi. Ular ishlab
chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog‘liq emas, aksincha,
vaqg, xo‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko‘proq bogliq. Ushbu
xarajatlar ular paydo bo‘lgan xisobot davrida yig‘iladi va hisobdan chiqariladi.
Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi:
• mahsulotni sotish xarajatlari;
• boshqaruv xarajatlari;
• boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini
rivojlantirish xarajatlari;
• kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari.
Moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar - b ularga quyidagilar kiradi:
- Qisqa muddatli bank kreditlari (O‘zbekiston Markaziy banki belgi-langan
xisob stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) bo‘yicha to‘lovlar va ta’mi-
notchilar kreditlari uchun % to‘lovlari.
- u zoq muddatli kreditlar bo‘yicha to‘lovlar;
- u zoq muddatli ijara bo‘yicha % to‘lovlari ;
- chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zarar (ubitok) va
salbiy kurs (raznitsa).
- qi m matli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar.
- m oliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.
Favquladagi zararlar - Korxona faoliyatida ko‘zda tutilmagan xodisa va
operatsiyalar natijasida kelib chiqqan gayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar.

FT rostlash aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi
20...28 V, chiqish signali 4-20Ma1 F5100
8-2
NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi
γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‗lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351
NF34 Siemens 1
9-1
TI temperaturani
nazorat qilish Raqamli despleyli termometr,
О’lchash diapozini -50 ... +500 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 Siemens 1
10-1
PT bosimni
rostlash Manometr chiqish signali
4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar
do 0-700 bar SITRANS
p DS III
(7mf403x) Siemens 1
11-1
TI temperaturani
nazorat qilish Raqamli despleyli termometr,
О’lchash diapozini -50 ... +500 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 Siemens 1
12-1
LT Sathni rostlash Vibratsiyali sath signalizatori,
ishchi bosimi 6400kPab
kuchlanishi 20...72 V, ishchi
quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100 Siemens 1
12-2
LT Sathni rostlash Vibratsiyali sath signalizatori,
ishchi bosimi 6400kPab
kuchlanishi 20...72 V, ishchi
quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100 Siemens 1
12-3
NS Elektro dvigatel Nominal quvvati: 7kVt.
Aylanishi: 3000 ayl./minut.
Kuchlanish: 380 V.
IP68 himoya korpusiga ega.
4….20mA Arosna
1D200-07 “Arosna”
Rossiya 1

TEXNIK - IQTISODIY HISOB QISMI
Ishlab chiqarish dasturi –mahsulotning yilliy ishlab chiqarish hajmi
(NATURAL VA QIYMAT IFODASIDA)
№ Ma h sulot
nomi O‘lcham Bir o‘lcham
(so`m) Natural
ifodasi Qiymat ifodasi
m.so‘m
1 2 3 4 5 6
Kaliy xlorid t 250000 400000 1 920 000 000
Jami
1. Korxona i/ch sarflari va ularning guru h lanishi
Umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarish sarf xarajatlar (mahsulot, ishlar,
xizmatlar tannarxi) ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilgan tabiiy resurslar, xom
ashyo, materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mehnat resurslari, xamda ishlab
chiqarish va maxsulotni sotishga sarflangan boshqa qolgan xarajatlarning
qiymatlarni aks ettiradi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi
Moliya Vazirligi tomonidan 27.01.1995 yil №9, 5.02.1999 yili № 54 karori bilan
takomillashtirilgan “Maxsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar
tarkibi va maxsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish, moliya natijalarni kelib chiqish
tartibi” to‘g‘risidagi yangi yo‘riqnoma qabul qilingan.
Ushbu Yo‘riqnoma bo‘yicha hamma sarflar maxsulot ishlab chiqarish
tannarxiga kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular
davr xarajatlar tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar)
xarajatlarga bo‘linadilar:
- Bundan tashkari sarflar korxona umumxo‘jalik faoliyatining foyda yoki
zarari xisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar;
- Favqulotdagi zararalar (foyda yoki daromadini soliq to‘laguncha qadar
xisobida inobatga olingan) dan iborat.
Shunga ko‘ra sarf moddalarining guruxlanishi quyidagicha bo‘ladi:
1. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi;

Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar
ikki guruhga bo‘linadi:
1. O‘zgaruvcha n .
2. Shartli - o‘zgarmaydigan.
Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga
qarab o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki kamayadi) xarajatlar o‘zgaruvchan
deyiladi. Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan
yoqilg‘i va elektroenergiya, ishchilarning ish haqi (qisman) , asbob-uskunalarni
saq l ash va foydalanish xarajatlari kiradi.
Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta’sir etmaydigan xarajatlar shartli -
o‘zgarma y digan xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari
kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam mahsulot mikdorining ko‘payishi yoki
kamayishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada o‘zgaradigan
xarajatlar bo‘lishi mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida
kam salmoqqa ega yoki ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun
ular shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan.
Shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yicha nisbatan
o‘zgarmay qolsada, ishlab chiqarish o‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim
omiliga aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan
miqdori kamayadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi (o‘xshash) va har xil
turdagi (kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va
materiallar, ish haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar
tarkibida har xil turdagi xarajatlar yig‘iladi . Masalan, umumishlab chiqarish
xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi.
Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot ishlab chiqarish
kalkulyatsiyasi va ishlab chiqarish smetasida aks ettiriladi. Maxsulot ishlab
chiqarish kalkulyatsiyasida sarflar moddalar bo`yicha guruhlanib bir o`lcham yoki
bir tur maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlarini ifodalab kuyidagilardan
iborat:
1. Tugri moddiy sarflar.

Kirish
Ammiak silitrasini ishlab chiqarishda sovutish jarayonining avtomatlashtirilishi
zamonaviy kimyo sanoatining muhim qismidir. Ammiak silitrasi, yoki ammoniy nitrat
(NH NO ), ko'p miqdorda azotli o'g'it sifatida ishlatiladi, shuningdek, portlovchi₄ ₃
moddalar va boshqa kimyoviy mahsulotlarni ishlab chiqarishda ham qo'llaniladi. Ushbu
moddani ishlab chiqarish jarayonida sovutish bosqichi juda muhim, chunki u
mahsulotning sifatini ta'minlash va xavfsizlikni oshirish uchun kerak.
Sovutish jarayonini avtomatlashtirishning asosiy maqsadi - jarayonning
doimiyligini va barqarorligini ta'minlash, inson omilini minimallashtirish va energiya
samaradorligini oshirishdir. Avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida ammiak silitrasini
ishlab chiqarishdagi harorat va boshqa parametrlarni doimiy nazorat qilish,
optimallashtirish va boshqarish mumkin bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida, ishlab chiqarish
hajmini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va texnologik jarayonlarning xavfsizligini
ta'minlashga yordam beradi.
Sovutish jarayonining samarali va barqaror bo'lishi uchun zamonaviy
texnologiyalar, masalan, dasturiy-texnik vositalar, sensorlar va boshqaruv tizimlari
ishlatiladi. Bu tizimlar harorat, bosim va boshqa parametrlarni real vaqt rejimida
kuzatish va nazorat qilish imkoniyatini beradi. Avtomatlashtirilgan sovutish tizimlari
yordamida energetik resurslar tejalishi, chiqindilar kamaytirilishi va ekologik zararlar
minimallashtirilishi mumkin.
Mazkur mavzu bo'yicha tadqiqotlarning ahamiyati katta, chunki u ammiak
silitrasini ishlab chiqarishning ekologik xavfsizligi va iqtisodiy samaradorligini
oshirishga qaratilgan. Shuningdek, ushbu texnologik yechimlar boshqa kimyoviy
jarayonlar va sanoat sohalarida ham keng qo'llanilishi mumkin.
Shu bilan birga, avtomatlashtirilgan tizimlarni joriy etishda uchraydigan
muammolarni va ularning yechimlarini ham ko'rib chiqish lozim. Bu muammolar
orasida tizimlarning murakkabligi, texnik xizmat ko'rsatish zarurati va dasturiy
ta'minotni yangilash kabi masalalar mavjud.
Ushbu tadqiqot ishida ammiak silitrasini sovutish jarayonining
avtomatlashtirilishining nazariy va amaliy jihatlari o'rganiladi. Bu orqali nafaqat ishlab

Avtomatlashtirish vositalari spetsifikatsiyasiPozitsiyasi
Turi Nomi va texnik xarakteristikasi Markasi Yetkazib
beruvchi
Miqdori
PLK PLK orqali tizimli avtomatlashtirish.
Markaziy protsessor CPU417-T,
RAM 4 Мb, Flash EEPROM 8 Мb.
4…20 mA, 0…5 mA tok kuchi va
kuchlanish 0…1 V Siemens
SIMATIC S7-
400 Siemens 1
1-1
FT sarfni
rostlash elektromagnitli sarf ulchagich,
aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi
20...28 V, chiqish signali 4-20mA. SITRANS
F5100 Siemens 1
1-2
NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi
γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‗lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351
NF34 Siemens 1
2-1
FT sarfni
rostlash elektromagnitli sarf ulchagich,
aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi
20...28 V, chiqish signali 4-20mA SITRANS
F5100 Siemens 1
2-2
NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi
γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‗lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351
NF34 Siemens 1
3-1
FT sarfni
rostlash elektromagnitli sarf ulchagich,
aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi
20...28 V, chiqish signali 4-20mA SITRANS
F5100 Siemens 1
3-2
NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi
γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‗lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351
NF34 Siemens 1
4-1
FT sarfni
rostlash elektromagnitli sarf ulchagich,
aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi
20...28 V, chiqish signali 4-20mA SITRANS
F5100 Siemens 1
4-2
NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi
γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‗lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351
NF34 Siemens 1
5-1
TI temperaturani
nazorat qilish Raqamli despleyli termometr,
О’lchash diapozini -50 ... +500 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 Siemens 1
6-1
PT Bosimni
rostlash Manometr chiqish signali
4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar
do 0-700 bar SITRANS
p DS III
(7mf403x) Siemens 1
6-2
NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi
γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‗lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351
NF34 Siemens 1
7-1
PT Bosimni
rostlash Manometr chiqish signali
4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar
do 0-700 bar SITRANS
p DS III
(7mf403x) Siemens 1
7-2
NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi
γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‗lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351
NF34 Siemens 1
8-1 sarfni elektromagnitli sarf ulchagich, SITRANS Siemens 1

Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bo‘yicha guruxlanadilar:
- ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar
qiymati ayrilgan xolda);
- ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar;
- ishlab chiqarishga taaluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar;
- asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi;
- boshqa ishlab chiqarish xarajatlar.
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan bevosita
bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat:
1. To‘g‘ri va yon dosh moddiy xarajatlar;
2. Mexnatga doir sarflangan to‘g‘ri va yondosh x arajatlar;
3. Qolgan ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar (shu jumladan ustama
xarajatlar).
Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi:
1 .1.Chetdan keltirilgan (sotib olin g an) , maxsulot tarkibi da asosini xosil
qiluvchi yoki maxsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar ko‘rsatish) da
zarur tarkibiy qism hisoblangan xom ashyo va materiallar .
1.2.Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jarayonida uni normal xolatda
o‘tishini ta’minlovchi va maxsulotni o‘rab-chirmablash uchun mo‘ljallangan, yoki
boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar (sinovlar o‘tkazish,
nazorat qilish, asosiy fondlarni ta’mir va ekspluatatsiyasi uchun), ta’mirlash uchun
zarur bo‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalr yemirilishi, maxsus
kiyim-boshni yemirilishi va shunga o‘xshash mexnat vositalar (asosiy fondlar
tarkibiga kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning yemirilishi.
1.3.Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu korxonada
qo‘shimcha ishlov yoki montajga mo‘ljallangan).
1.4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi
subyektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning

Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh
Tekshirish tugmasi SV1 bosilganda K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok
о‘tib, K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada,
tovushli signal NA ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq
kontaktlar orqali yoqadi.
Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan kontakti
orqali ulanib, K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok о‘tadi va bu uning K1 normal
ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada, VD2 diod orqali K2
rele zanjiri ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir
blokirovkalanadi. Rele K2 ishlaganda, о‘zining signallash lampasi zanjiridagi K2
normal ochiq kontaktlarini ulab signal lampani N L 1 yoqadi va normal yopiq
kontakt K2 ni uzadi.
Tо‘xtatish tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele о‘ramlaridan tok о‘tishi
tо‘xtaydi va K1 normal yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari о‘chib, faqat
blokirovkalovchi K2 kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi.

Sho’rtangaz kimyo majmuasida “Mehnatni muhofaza qilish” borasidagi
tadbirlar qabul qilingan bo’lib, ular mehnat sharoitlarini yaxshilash va havfsiz
mehnat sharoitlarini yaratish borasidagi uslubiy qo’llanmalar, instruksiya
ko’rsatmalar, tavsiyalar kabi umumiy qoidalarni o’z ichiga oladi.
Mehnatni muhofaza qilish qoidalari O’zbekiston Respublikasi 2009 y 47-
son 59 moddasida, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi 2009 y 16 noyabrda
2042 soni bilan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2000 y 267-
sonli qarori, O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlar to’plami, 2000 y 7-
son 39 modda bilan tasdiqlangan.
Sho’rtangaz kimyo majmuasida xodimlar havfli va zararli ishlab chiqarish
omillari ularning tavsifi, yuzaga kelish ma’nbalari, ishchilarga ta’sir qilish
xususiyatlari va salomatlik uchun havfli darajasi va kelgusidagi oqibatlari
to’g’risida ma’lumotga ega. Ish joylaridagi ishlab chiqarish muhiti va mehnat
jarayoning havfli hamda zararli omillari to’g’risida ma’lumotlar, ishlab chiqarish
muhitining fizik, kimyoviy, radiologik, mikrobiologik va mikroiqlim o’lchovi
natijalari, shuningdek og’irligi ish joylarini mehnat sharoitlari bo’yicha attestatsiya
qilinishi bilan tasdiqlanadi.
Korxona o’ta havfli sharoitda bajariladigan kasblar va ishlar ro’yxatiga ega.
Ro’yxatda, aniq texnologik jarayon, ishlab chiqarish uskunasi, ishlatiladigan xom
ashyo va ishlarni amalga oshirish xususiyatlari bilan bog’liq havflar hisobga
olingan.
Barcha xodimlar o’ta havfli ishlarni bajarishdan oldin, mexnat muxofazasi
bo’yicha yo’riqnoma bilan tanishib, ishlarni havfsiz bajarish usullarini o’zlashtirib
olganlar.
Sho’rtangaz kimyo majmuasi, chiqindi tashlash bo’yicha SN-245-71 ga
asosan 1 kategoriyaga kiradi. Sanitar ximoya zonasi SNIP-2.01.03-96 ga asosan
(1000) m.
Ishlab chiqarishda ajralib chiqayotgan uglerod oksidlari – rangsiz, xidsiz
zaxarli gaz. Ishlab chiqarish binolarida SO ning miqdori 11mg, xavoda 0,03 mg ni
tashkil etadi. U avtomobildan chiqayotgan tutun gazlarda xayot uchun havfli
miqdorda bo’ladi. Shu sababli korxonada ish vaqtida xonalar yaxshi shamollatiladi.

Ammiakning azot oksidigacha kontaktli oksidlanishi:
4NH
3 + 5O
2 = 4NO + 6H
2 O + 907,3 kj
Azot oksidining dioksidgacha oksidlanishi:
2NO+O
2 =2NO
2 +124 kj
Azot dioksidning suv bilan absorbsiyasi:
3NO
2 + H
2 O = 2HNO
3 + NO + 136,0 kj
Bu jarayonda platina va uning temir, marganets, kobalt va o‘z guruhidagi metallar
oksidlari bilan qotishmalari ishlatiladi. Agar katalizator ishlatilmasa (harorat 900°C dan
yuqorida), ammiak erkin holatdagi azotgacha oksidlanadi xolos:
4 NH
3 + 3O
2 = 2N
2 + 6H
2 O + 1269,1 kj
Ammiakni katalitik oksidlash natijasida azot oksidining hosil bo‘lish unumini 98%
gacha yetkazish mumkin. Jarayonni ishlab chiqarish korxonalarida bosimida 700-800°C
haroratda, yuqori bosim esa 800-900°C haroratda olib boriladi. Havo-ammiak
aralashmasida 1,25 mol O
2 ga 1 mol NH
3 berilishi kerak. Reaksiya tezligini va azot
oksidining miqdorini oshirish uchun amalda O
2 ; NH
3 miqdoriy nisbati 1,7-2,0 oralig‘ida
olinadi Odatda suyultirilgan nitrat kislotasi (47-50% li) olish quyidagi turlicha
sistemalarda olib borilishi mumkin: 1) atmosfera bosimida; 2) yuqori bosimda; 3)
kombinatsiyalashgan, ya’ni ammiakni oksidlash jarayoni (3-4)* 10 Pa bosimda, NO ni
oksidlash va NO
2 ni suv bilan absorbillash jarayonlari esa (8-12)*10 Pa bosimda va
odatdagi haroratda olib boriladi. Bosimni 1MPa ga ko‘tarish orqali 60-62% li nitrat
kislotasi olish mumkin. Ammiakli selitra ishlab chiqarish texnologiyasini bayon
etishdan avval bu modda haqida batafsil ma’lumotga ega bo’lish zarur.
Ammiakli selitra (NH
4 NO
3 ) asosan o‘simliklar uchun mineral ozuqa sifatida
ishlatiladi. U atmosfera bosimida va -50°C dan 169,6°C gacha harorat oralig‘ida besh
xil kristallik shaklida bo’ladi. NH
4 NO
3 - N
2 O. 169,6°C da suyuqlanadi va U-shakli esa-
16,9°C; dan quyi haroratdagina to'g‘ri bo‘ladi. Kristall shakllarining o‘zgarish chegarasi
hamda harorati ammiakli selitraning namligi va tarkibidagi qo‘shimchalar miqdoriga
bog‘liq bo‘ladi. Ammoniy nitrat suvda yaxshi eriydi. Uning 100°C haroratdagi
eruvchanlik koeffitsienti 1000 kg H
2 O da 10000 kg dan ortiqroq NH
4 NO
3 ga tengdir.
Ammoniy nitratning suvli eritmasini kristallanish haroratidan yuqoriroqda bug’latilsa,

nitrat kislotasi ishlab chiqarilar edi. NIF da neytrallash natijasida 62-83% NH4NO3
eritmasi dinar edi va undan 98,7% li ammoniy nitrat suyuqlanmasini hosil qilish uchun
uch bosqichli vakuumbug'latgichdan foydalanilgan. Bu jarayonda NIF da hosil bo’lgan
bug’ va qo'shimcha bug'dan samarali foydalanilgan. Suyuqlanmani donadorlash
jarayoni esa diametri 12-16 m balandligi 30-35 m bo'lgan kislotabardosh g4isht bilan
qoplangan, sovuq havoning qarama-qarshi oqimidan foydalanuvchi temir- betonli
minorada amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish quvvati sutkasiga 450-600 tonna ammiakli
selitra bo'lgan, eskirgan bunday qurilmalar hozirda ham ayrim korxonalarda
ishlatilmoqda
NIF jihozi
XX asming oltmishinchi yillaridan boshlab 58-60% li nitrat kislotasi ishlab
chiqarish yo'lga qo4yilgan. Sutkasiga 1360-1575 tonna mahsulot ishlab chiqariladigan
ammiakli selitra (AS) qurilmalari ishlatib kelinmoqda. Bunday qurilmalar - AS-67, AS-
72 va AS-72M (takomillashgan) yuqori texnik darajada ishlangan, avtomatlashgan,
samarali usul va sharoitlar barpo qilingan bo‘lib, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish
imkonini beradi. Ular jihozlarining joylashishi, tuzilishi, texnologik tartibi bilan o’zaro
farqlanadi. Ammiakli selitra ishlab chiqarish AS-67 qurilmasida sulfat qo'shimcha
(eritmaga sulfat kislota) qo'shish, AS-72 da sulfat-fosfat qo'shimcha qo’shish va AS-
72M da esa magnezial birikma (magniy nitrat) qo‘shish bilan amalga oshiriladi.

Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning
funksional chizmasi va bayoni
Gaz holatidagi ammiak isitgichga (T2) keladi . SITRANS F5100 poz (1-1)
elektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali
4-20mA kirish sarfini rostlab beradi. Uning isitgichga kirish qismida SITRANS F 5100
poz (2-1) markali kirish sarfini rostlagish o’rnatilgan. Isitgich (T) da bug’ orqali 120-
160°C gacha qiziydi. Konsentratsiyasi (58-60% ) bo’lgan n itrat kislota esa isitgich
(T2)ga keladi. T2 ga kirish qismida SITRANS F 5100 poz (3-1) sarf rostlagich
joylashgan (T2) nitrat kislota harorati 80- 90°C gacha qizdiriladi . Isitgichlar T1 va T2
ga bug’ kirishi doim nazorat qilinadi. Isitgichlarda SITRANS TF2 poz (5-1)
tempratura nazoratchisi o’rnatilgan. T2 Jihozdan chiqayotgan eritmaning harorati
150-170°C, NH4NO3 miqdori esa 89-92% bo'ladi. Bu eritma neytrallagichga
beriladi.T1dan chiqqan nitrat kislotasi skubber aralashtirgichga beriladi. Skubber
aralashtirgichga boshqa yunalishda yuqori bo’lmagan konsentratsiyali sulfat kislotasi
hamda fosfor kislota beriladi.Aralashtirgich skubberga kiradigan sulfat kislotasi sarfi
SITRANS F 5100 poz (4-1) orqali nazorat qilib turiladi. Fosfir kislotasi esa
SITRANS p DS III (7mf403x) poz (7-1) orqali rostlab turildi. Skubberdan hamda T2
dan chiqqan eritma netrallagichga beriladi va netrallagichda ammiak bilan
neytrallanadi. Netrallagichda SITRANS TF2 poz (9-1) tempratura nazoratchisi
nazorat qilib turadi.Netralizatorga kirish qismida SITRANS F 5100 poz (8-1)
rostlagich joylashtiriladi. Netrallagichda ortiqcha bosim yuzga kelmasligi uchun bosim
SITRANS p DS III poz (10-1) nazorat qilib boriladi.Netralizatorning tempraturasi
SITRANS TF2 poz (11-1) orqali nazorat qilinadi. Netrallagichdan chiqqan eritma
konsentratsiyasi 30-40% ammiakli NH4NO3 eritma donalizatorga yuboriladi va
donalizatorda SITRANS p DS III poz (6-1) orqali posim nazorat kilinadi.
Donalizotorda aralashtirilib kombinatsiyalangan bug'latgich yuqori qismidan
jihoziga tushadi.Bug’latgichning pastgi qismidan havo isitgich orqali harorati 180°C
dagi havo yuboriladi.Isitgichda bug’ kondisatining sathi oshib ketmasligi uchun
SITRANS LVL100 poz(12-1) 7ML5745-1AA01-1AA0 poz (12-20 sath rostlagichlar
o’rnatiladi. Isitgichda tempratura nazorat qilib boriladi hamda kiradigan bug’ sarfi

5.2. rasm Eritmadagi NH
4 NO
3 miqdorining reaksiya uchun olingan HNO
3
konsentratsiyasiga bog'ligligi (70° C) l - reaksiya issiqligidan foydalanilganda
(issiqlik yo'qotilishi 3% atrofida); 2 - issiqlikdan foydalanilmagan holda.
Nitrat kislotasini gaz holidagi ammiak bilan neytrallash issiqligi-(atmosfera bosimi
va 18°C da) Eritmadagi NH
4 NO
3 miqdorining reaksiya uchun olingan HNO
3 -
konsentratsiyasiga bog’liqligi (70° C) 1-reaksiya issiqligidan foydalanilganda
yo‘qotilishii 3% atrofida); 2 -issiqlikdan foydalanilmagan holda. Reaksiya muhitidan
issiqlikni chiqarib turish faqatgina undan unumli foydalanishgina emas, balki
reaksiyadan unumli foydalanish uchun ham zarurdir.
Chunki, issiqlik oshib borgan sayin nitrat kislotasi va ammoniy nitratning
parchalanish jarayonlari sodir bo’lib, azotning yo‘qotilishiga sabab bo‘ladi. Bu esa
issiqlikdan neytrallash jarayonida foydalanishni murakkablashtiradi. Natijada yangi
texnologik sharoit va jihozlami yaratish majburiyatini tug‘diradi. Ilk bora ma’lum
bo‘lgan usullarda reaksiya issiqligidan foydalanilmas va ammoniy nitrat eritmasi suvli
sovutgich orqali o‘tib, neytrallash jihozi (reaktor) va ammiak yutgich (absorber)
oralig‘ida aylanar edi. Keyinchalik bu usul o‘rnini boshqasi egalladi, ya’ni eritma
neytrallash jihozidan vakuum-bug’latgichga beriladigan bo'ldi. Bu usulda neytrallash
180-200°C harorat va 0,35-0,6 MPa bosimda olib boriladi. Bug’latish esa atmosfera
bosimida yoki undan pastroq bosimda o'tkaziladi. Bunda hosil bo‘lgan bug’
bug’latiladigan ammoniy nitrat eritmasining konsentratsiyasini 75-80% dan 95-99%
gacha vakuum-jihozida bug’latish uchun ishlatiladi. Bu usullarning barchasi eritmani
reaksiya muhitida qaynab ketishdan saqlaydi Hozirgi paytda qo’llanilayotgan usullarda
reaksiya issiqligidan foydalanishda neytrallash jihozining o’zi ishlatilmoqda. Bunda
neytrallanish bilan bir paytda eritma qaynaydi va bug'lanadi. Bunday jihozni
neytrallanish issiqligidan foydalanuvchi (NIF) deb ataladi Ilgarilari sanoatda 47-57% li

- foydalanuvchi serverlarni qo‘lda o‘chirganda
Operator stansi yalari ( xonalar ) OS (operator station) shaxsiy
kompyuterlarni o‘z ichiga oladi. Operator stansiyalari o‘nlab bo‘lishi mumkin.
Operator stansiyalari texnologik ma’lumotlarni interaktiv grafik
mnemosxemalar tarzida ifodalash, shuningdek jarayonni samarali boshqarish
uchun xizmat qiladi.
Mnemosxemalarda aniq ma’lumotlar: kirish va chiqish parametrlari,
o‘zgaruchilarning qiymatlari, avariyali signallash, grafiklar, hiobotlar va shu
kabilar ko‘rsatiladi.
Stansiyada operator har qanday datchikning ko‘rsatishini ko‘rishi, klapanni
qo‘lda yopishi, nasosni ishga tushirishi yoki qurilmaning temperaturasini
o‘zgartirishi mumkin.
Jarayon Kontroller i
• Kontroller ni to‘liq rezervlashtirish
– Rezervlashtirish imkoniyati
– Tarmoqni rezervlashtirish imkoniyati
– Rezervlashgan Kontrollerlar
• Boshqarish uchun bitta muhit:
– Rostlagichli boshqaruv
– Mantiqiy boshqaruv
Dasturlashgan mantiqiy kontroller yoki Dasturlashgan kontroller- texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirish uchun ishlatiladigan ixtisoslashgan sonli kompyuter.
Boshqa shaxsiy kompyuterlardan farqi shuki, u ancha datchik va ijrochi
qurilmalarning takomillashgan kiritish va chiqarish qurilmalariga ega, uzoq vaqt
ishonchli ishlaydi, shuningdek atrof-muhitning noqulay sharoitlarida ham ishonchli
irshlaydi.
Analogli va sonli kommunikatsiya HART-protokol bir vaqtning o‘zida analogli va
sonli signallarni bir sim orqali uzatishga imkon yaratadi.

1	Kirish.............................................................................................	3
2	Texnologik jarayon tavsifi..............................................................	9
3	Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni.........................................................................................	22
4	Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi..............................................................................	26
5	Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash........................................................................................	32
6	Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni................................	34
7	Avtomatik rostlash tizimining xisobi............................................	36
8	Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni.......................................	39
9	Texnik – iqtisodiy xisob qismi.......................................................	42
10	Hayot faoliyati havfsizligi...............................................................	47
11	Xulosa...........................................................................................	53
14	Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.................................................	65

Купить

Информация о документе

Продавец

Ammiak silitrasini bug‘latish jarayonini avtomatlashtirish