Dokument ma'lumotlari

Narxi 300000UZS
Hajmi 2.5MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 26 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

2 Sotish

Ammiak silitrasini bug‘latish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI “OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI “INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV” KAFEDRASI “Ammiak silitrasini bug‘latish jarayonini avtomatlashtirish ” mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining TUSHUNTIRISH XATI « IAB» k afedra si mudiri : dots. Boboyorov R.O. Malakaviy bitiruv ishining raxbari: dots. Boboyorov R.O. Malakaviy bitiruv i shini bajardi: Aliyev U.Q TOSHKENT – 202 4 Mundarija 1 Kirish............................................................................................. 3 2 Texnologik jarayon tavsifi........................................................ ...... 9 3 Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni........................................................................... .............. 22 4 Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi........................................................................... ... 26 5 Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh..................................................................................... ... 32 6 Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni.......................... ...... 34 7 Avtomatik rostlash tizimining xisobi.................................... ........ 36 8 Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni................................ ....... 39 9 Texnik – iqtisodiy xisob qismi................................................ ....... 4 2 10 Hayot faoliyati havfsizligi ............................................................... 47 11 Xulosa........................................................................................... 53 14 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.......................................... ....... 65 Kirish Ammiak silitrasini ishlab chiqarishda sovutish jarayonining avtomatlashtirilishi zamonaviy kimyo sanoatining muhim qismidir. Ammiak silitrasi, yoki ammoniy nitrat (NH NO ), ko'p miqdorda azotli o'g'it sifatida ishlatiladi, shuningdek, portlovchi₄ ₃ moddalar va boshqa kimyoviy mahsulotlarni ishlab chiqarishda ham qo'llaniladi. Ushbu moddani ishlab chiqarish jarayonida sovutish bosqichi juda muhim, chunki u mahsulotning sifatini ta'minlash va xavfsizlikni oshirish uchun kerak. Sovutish jarayonini avtomatlashtirishning asosiy maqsadi - jarayonning doimiyligini va barqarorligini ta'minlash, inson omilini minimallashtirish va energiya samaradorligini oshirishdir. Avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida ammiak silitrasini ishlab chiqarishdagi harorat va boshqa parametrlarni doimiy nazorat qilish, optimallashtirish va boshqarish mumkin bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida, ishlab chiqarish hajmini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va texnologik jarayonlarning xavfsizligini ta'minlashga yordam beradi. Sovutish jarayonining samarali va barqaror bo'lishi uchun zamonaviy texnologiyalar, masalan, dasturiy-texnik vositalar, sensorlar va boshqaruv tizimlari ishlatiladi. Bu tizimlar harorat, bosim va boshqa parametrlarni real vaqt rejimida kuzatish va nazorat qilish imkoniyatini beradi. Avtomatlashtirilgan sovutish tizimlari yordamida energetik resurslar tejalishi, chiqindilar kamaytirilishi va ekologik zararlar minimallashtirilishi mumkin. Mazkur mavzu bo'yicha tadqiqotlarning ahamiyati katta, chunki u ammiak silitrasini ishlab chiqarishning ekologik xavfsizligi va iqtisodiy samaradorligini oshirishga qaratilgan. Shuningdek, ushbu texnologik yechimlar boshqa kimyoviy jarayonlar va sanoat sohalarida ham keng qo'llanilishi mumkin. Shu bilan birga, avtomatlashtirilgan tizimlarni joriy etishda uchraydigan muammolarni va ularning yechimlarini ham ko'rib chiqish lozim. Bu muammolar orasida tizimlarning murakkabligi, texnik xizmat ko'rsatish zarurati va dasturiy ta'minotni yangilash kabi masalalar mavjud. Ushbu tadqiqot ishida ammiak silitrasini sovutish jarayonining avtomatlashtirilishining nazariy va amaliy jihatlari o'rganiladi. Bu orqali nafaqat ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, balki texnologik jarayonlarning ekologik va iqtisodiy jihatdan samarador bo'lishiga erishish mumkin bo'ladi. Ammiakli selitra (ammoniy nitrat NH4NO3) keng qo'llaniladi qishloq xo'jaligi oddiy azotli o'g'it sifatida va murakkab o'g'itlarni tayyorlash uchun istiqbolli komponent hisoblanadi. O'simliklarning normal rivojlanishi uchun ko'plab kimyoviy elementlar talab qilinadi. Azot ayniqsa katta rol o'ynaydi. Usiz hech qanday o'simlik normal rivojlana olmaydi. Yuqori mahsuldor ekinlarni etishtirishda azotli o'g'itlarning ahamiyati keskin oshadi. Ammiakli selitra azotli o'g'itlarning eng keng tarqalgan turi hisoblanadi. U deyarli barcha texnik ekinlar (paxta, qand lavlagi, zig'ir, choy va boshqalar), shuningdek don va sabzavot ekinlari uchun ishlatiladi. Ammiakli selitra boshqa azotli o'g'itlarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. U 34,5% azotni o'z ichiga oladi va bu jihatdan 46% azotni o'z ichiga olgan CO(NH2)2 karbamiddan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Biroq, azotli o'g'itlarning har biri azotni faqat bitta shaklda - ammoniy yoki nitratda o'z ichiga oladi. Ammiakli selitra universal azotli o'g'itdir, chunki u bir vaqtning o'zida azotning ammoniy va nitrat shakllarini o'z ichiga oladi. Bu deyarli barcha ekinlar uchun barcha zonalarda samarali. GOST 2-85 ga muvofiq ammiakli selitra ikki marka ishlab chiqariladi. A markasi-sanoat uchun donador ammiakli selitra; B markasi qishloq xo'jaligi uchun donador ammiakli selitra. Sotiladigan donador ammiakli selitraning xarakteristikasi uning qo'llanilishiga qarab biroz o'zgaradi. Selitraning ko'rinishini baholashda faqat mahsulotning har qanday begona mexanik aralashmalar bilan ifloslanishi hisobga olinadi, bu esa undan foydalanishni qiyinlashtirishi mumkin. Nitrat va ammiak azotining tarkibi faqat a markali selitra uchun normallashtiriladi, qishloq xo'jaligi iste'molchisi uchun ushbu o'g'it tarkibidagi faol moddaning-azotning umumiy tarkibini bilish muhimdir. Ikkala marka uchun ruxsat etilgan namlik miqdori bir xil. Ushbu ko'rsatkich turli xil qo'shimchalar bilan mahsulotning fizik-kimyoviy xususiyatlarini tavsiflash va uzoq muddatli saqlash paytida uning xatti-harakatlarini bashorat qilish uchun juda muhimdir. Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyoti ammiakli selitra narxini pasaytirishga, jahon bozorida mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida tayyor mahsulot sifatini jahon standartlariga oshirishga majbur qilmoqda. Donador o'g'itlarga qo'yiladigan asosiy talablar: * mahsulotdagi foydali komponentning yuqori miqdori; * granulometrik tarkibning doimiyligi; * granulalarning yuqori kuchi; * uzoq muddatli saqlash paytida mahsulotning kuzatilmasligi. Ushbu talablarni bajarish uchun, shuningdek, tegishli talablar atrof-muhitni muhofaza qilish va energiya resurslarini tejashni ta'minlash zarurati bilan ammiakli selitra ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish, asosiy uskunalarni modernizatsiya qilish va ishlab chiqarishni ilg'or texnologiyalar bilan jihozlash zarur. Ammiakli selitra ishlab chiqarish sexi korxonaning yetakchi yirik tonaj sexlaridan biri hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish yiliga 900 ming tonnagacha. Ammiakli selitra ishlab chiqarish uchun quyidagilar zarur xom ashyo turlari: - gazsimon ammiak (NH3 100%); - azot kislotasi (HNO3 58-60%); - Magnesiya eritmasi. Ammiakli selitra olish reaksiya jarayoni Xozirgi paytda kimyo sanoati korxonalarida turli xiidagi azotli o’g’itlar ishlab chiqarilmoqda. Azotli o‘g‘itlarning asosiy turlari: ammiakli (ammiak), ammoniyli (ammoniy tuzlari-fosfat, sulfat, xlorid va boshqalar), ammoniy nitratli, nitratli (nitrat kislotaning kalsiyli, kaliyli, natriyli selitralari) va amidli (karbamid - (NH 2 ) 2 CO, kalsiy sianamid - Ca(CN) 2 va boshqalar) o‘g‘itlar hisoblanadi. Bundan tashqari bu tuzlar asosida aralash va murakkab o‘g‘itlar, suyuq azotli o‘g‘itlar-ammiak va ammiakli suv, aminlar va boshqa tuzlaming suvli eritmalari ishlatiladi. Ammmoniyli va nitratli tuzlaming ko‘pchiligi hamda karbamid suvda yaxshi eriydi. Ulardagi azot o‘simliklarga yaxshi o‘zlashadi (ayniqsa, NO 3 " ning tuproqda harakatchanligi yuqori bo‘ladi). Ammoniyli o‘g‘itlar uchun xom ashyo sifatida ammiak, nitratli o‘g‘itlar uchun esa nitrat kislotasidan foydalaniladi. Ular esa atmosferadagi behisob miqdordagi azotdan olinadi. Ammoniy nitrat (NH 4 )NO 3 ni ammiakli selitra deb ham yuritiladi. Ma’lumki, ammoniy nitrat -ammiak va nitrat kislotasining o'zaro ta’sirlashuv jarayonida hosil bo’ladi. Shuning uchun avvalo nitrat kislota hosil bo‘lish jarayoni bilan tanishishimiz zarur. Azotning vodorod bilan ta’siri natijasida ammiak sintez qilinadi: N 2 + 3H 2 <-> 2NH 3 Ammiak sintezi issiqlik effekti, harorat va bosimga bog‘liq, bo‘ladi. Odatda past bosimli (10-15 MPa), o‘rta bosimli (25-30 MPa) va yuqori bosimli (60-100 MPa) jarayonlar ma’lum.Harorat esa 400-500°C oralig‘ida bo‘ladi. Bu jarayon katalizatorsiz juda sust kechadi. Amaliy ishlab chiqarishda o‘rta bosimli jarayon temir katalizator (promotorlari: AI 2 O 3 , K 2 O va CaO) lar ishtirokida olib boriladi. Kontakt jihozidan chiqayotgan gaz tarkibida 14-20% ammiak bo‘ladi. U sovutilishi natijasida ammiak kondensatsiyalanadi, azot-vodorodli aralashma siklga qaytariladi. Hozirgi vaqtda quvvati 150 dan 1500 t/kunli sintez kolonnalari ishlatilmoqda. Nitrat kislotasi esa ammiakning oksidlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Bu jarayon azotning oksidlanish darajasi o‘zgarishi bilan sodir bo‘ladi: Sanoat korxonalarida suyultirilgan nitrat kislota olinadi. Ammiakning azot oksidigacha kontaktli oksidlanishi: 4NH 3 + 5O 2 = 4NO + 6H 2 O + 907,3 kj Azot oksidining dioksidgacha oksidlanishi: 2NO+O 2 =2NO 2 +124 kj Azot dioksidning suv bilan absorbsiyasi: 3NO 2 + H 2 O = 2HNO 3 + NO + 136,0 kj Bu jarayonda platina va uning temir, marganets, kobalt va o‘z guruhidagi metallar oksidlari bilan qotishmalari ishlatiladi. Agar katalizator ishlatilmasa (harorat 900°C dan yuqorida), ammiak erkin holatdagi azotgacha oksidlanadi xolos: 4 NH 3 + 3O 2 = 2N 2 + 6H 2 O + 1269,1 kj Ammiakni katalitik oksidlash natijasida azot oksidining hosil bo‘lish unumini 98% gacha yetkazish mumkin. Jarayonni ishlab chiqarish korxonalarida bosimida 700-800°C haroratda, yuqori bosim esa 800-900°C haroratda olib boriladi. Havo-ammiak aralashmasida 1,25 mol O 2 ga 1 mol NH 3 berilishi kerak. Reaksiya tezligini va azot oksidining miqdorini oshirish uchun amalda O 2 ; NH 3 miqdoriy nisbati 1,7-2,0 oralig‘ida olinadi Odatda suyultirilgan nitrat kislotasi (47-50% li) olish quyidagi turlicha sistemalarda olib borilishi mumkin: 1) atmosfera bosimida; 2) yuqori bosimda; 3) kombinatsiyalashgan, ya’ni ammiakni oksidlash jarayoni (3-4)* 10 Pa bosimda, NO ni oksidlash va NO 2 ni suv bilan absorbillash jarayonlari esa (8-12)*10 Pa bosimda va odatdagi haroratda olib boriladi. Bosimni 1MPa ga ko‘tarish orqali 60-62% li nitrat kislotasi olish mumkin. Ammiakli selitra ishlab chiqarish texnologiyasini bayon etishdan avval bu modda haqida batafsil ma’lumotga ega bo’lish zarur. Ammiakli selitra (NH 4 NO 3 ) asosan o‘simliklar uchun mineral ozuqa sifatida ishlatiladi. U atmosfera bosimida va -50°C dan 169,6°C gacha harorat oralig‘ida besh xil kristallik shaklida bo’ladi. NH 4 NO 3 - N 2 O. 169,6°C da suyuqlanadi va U-shakli esa- 16,9°C; dan quyi haroratdagina to'g‘ri bo‘ladi. Kristall shakllarining o‘zgarish chegarasi hamda harorati ammiakli selitraning namligi va tarkibidagi qo‘shimchalar miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Ammoniy nitrat suvda yaxshi eriydi. Uning 100°C haroratdagi eruvchanlik koeffitsienti 1000 kg H 2 O da 10000 kg dan ortiqroq NH 4 NO 3 ga tengdir. Ammoniy nitratning suvli eritmasini kristallanish haroratidan yuqoriroqda bug’latilsa, tamoman suvsiz suyulgan tuzga aylanadi. U o‘ta gigroskopik modda hisoblanadi 30°C haroratda to’yingan eritmasi (70,2% li) ning yuzasidagi bug‘ bosimi -2,46 KPa (yoki 18,5 mm.sim.ust.) atrofida, gigroskopik nuqtasi esa 60% atrofida bo‘ladi. Bunda havoning nisbiy namligi 60% dan yuqori bo‘lganda u namlanib qoladi. Ammoniy nitrat gigroskopikligi va uni havodan nam tortish tezligi unga eruvchan noorganik tuzlar qo‘shilganda ortib boradi. Masalan, 1,2% magniy nitrat qo‘shilsa, ammoniy nitratning gigroskopik nuqtasi 8-12% gacha pasayadi, nam tortish tezligi esa oshadi. Suvda yaxshi eruvchanligi, eruvchanlik koeffitsenti yuqoriligi, gigroskopikligi va polimorf o‘zgaruvchanligi sababli ammoniy nitrat kristallari o‘zaro yopishib, qattiqlashib qoladi. Sepiluvchanligi yo‘qolib, uni ishlatish qiyinlashadi. Ammoniy nitratning yopishqoqligini kamaytirish uchun: 1. Mahsulot tarkibida juda oz miqdorda (0,2%) suv qolguncha bug’latiladi, donadorlanadi va sovutiladi. Bunda 32,3°C dan quyi haroratda turg4un, (stabil) bo'lgan uning 1U-shakli hosil bo‘ladi. 2. Mahsulot kristallanguncha turli qo‘shimchalar qo‘shiladi. Bunday qo’shimchalar sifatida magnezit yoki dolomitni nitrat kislotada parchalash yo‘li bilan olingan magniy nitrat, kalsiy va magniy nitratlari, fosforit yoki apatitni nitrat kislotada parchalash orqali hosil qilingan mahsulotlar, diammoniyfosfat, ammoniy sulfatlardan foydalaniladi. Bunda magniy nitrat Mg(NO 3 )2*H2O kristallogidratini hosil qilib, ammoniy nitratning II-shaklini Ill-ga o'tishini sekinlashtiradi va II-shaklini IV-ga metastabil o‘tishini va donalar mustahkamligini ta’minlaydi. Qotmagan mahsulotga erimaydigan moddalami qo‘shish esa donalarning mayda kristall struktura holida qotishiga, zichligi oshishi va mustahkam bo‘lishiga yordam beradi. 3. Mahsulot donalariga sirtaktiv moddalar bilan ishlov berilib, gidrofob qatlam hosil qilinadi. Buning uchun Naftalin-formaldegid (HF) ning 40% li eritmasi ishlatiladi. Mahsulot polietilen yoki qog‘oz qoplarga solinib, og‘zi maxkam tiqiladi. Ammoniy nitrat 11O°C haroratdan yuqorida parchalana boshlaydi: NH4NO3 -> NH3(g) +HNO3(g) - 174,4 kj Bu reaksiya sekin sodir bo‘ladi. Masalan, 165°C haroratda bir sutka davomida massa jihatdan 6% miqdori parchalanadi. Namlik ortishi bilan parchalanish tezligi ham ortadi. Harorat 200- 270°C da parchalanish tezligi yanada ortadi: NH4NO3 —>N2O(g) + 2H2O(g) + 36,8 kj Harorat 400-500°C gacha tez ko‘tarilsa, parchalanish reaksiyasi portlash bilan sodir bo‘ladi: NH4NO3 ->N2 + 2H2O + 0,5O2 + 118 kj Amalda 300°C, harorat portlashga sabab bo‘ladi. NH4NO3 ning mineral kislotalar va yengil oksidlanuvchi (moylovchi va boshqa organik moddalar kabi) qo‘shimchalar ishtirokida portlashi tezlashadi. Toza holatda esa zarbaga chidamli, lekin yopiq muhitda qizdirish natijasida portlashi mumkin. Portlash xususiyatini kamaytirish maqsadida unga karbamid (0,05-0,1%), kalsiy karbonat, magniy karbonat va boshqa qo‘shimchalar qo‘shilishi mumkin. Ammoniy nitratdan portlovchi moddalar ishlab chiqarish xom ashyosi sifatida ham foydalaniladi. Bunda yog’och kukuni va organik materiallar, ammonallar (alyuminiy kukunli aralashmalari) va boshqalar qo‘shiladi. Bunday aralashmalar detonator ishtirokida portlatiladi. Davlat standard bo’yicha donadorlangan ammiakli selitraning yuqori sifatli A va B kategoriyali (oliy nav) va 1- kategoriyali (1- nav) turlari mavjud. Qishloq xo‘jaligida va sanoatda qo‘llaniladigan ammiakli selitra tarkibida NH4NO3 ning miqdori 98% dan kam emas. B markali ammiakli selitraning oliy navida 34,4% N, 1-navida esa 34,0% N bo‘ladi. Suv (namiik) esa sulfat va sulfat-fosfat qo‘shimchali ammiakli selitrada 0,2% dan ko‘p emas (B markali 1-navda esa 0,3% dan ko‘p emas). Suv to‘tuvchi qo‘shimcha 0,3% bo‘lsa, bu miqdor 0,6% ga etishi mumkin. Yuqori sifat kategoriyali A va B markali ammiakli selitra tarkibidagi qo'shimchalar miqdori: kalsiy va magniy nitrat CaO (MgO) hisobida 0,2-0,5%, fosfatlar (RAP) P2O5 hisobida 0,5-1,2%, ammoniy sulfat 0,3-0,7%, ammoniy sulfati va fosfatlari 0,4-0,6% boMadi. B markali 1-navda esa qo‘shimchalar miqdori me’yorlanmaydi. Ammiakli selitra 10% li suvli eritmasining pH muhiti barcha navlarda: sulfat-fosfat qo‘shimchasi bo‘lsa 4,0 va boshqa qo'shimchasi bo‘lsa 5,0 ga teng bo‘ladi. Ammiakli selitraning donadorlik tarkibi : A markada 1-3 mm li donachalar 93% dan kam emas; B markada 1-4 mm li donachalar 95% dan kam emas (shuningdek barcha yuqori navlarda 2-3 mm li donachalar 50% dan kam emas). Barcha navlarda 1 mm dan kichik donachalar 4% dan ortiq emas. Ammoniy nitrat donachalarining statik mustahkamligi: A marka uchun 5 H, B marka uchun 7 H va 1-nav uchun 5 H Bo’ladi. Sepiluvchanligi har ikkala marka uchun ham 100% bo‘ladi. Buning uchun 5 qop ammiakli selitra 1 m balandlikdan yerga tashlanadi, teshiklari 5 mm bo’gan elakdan 1 minutda to’la o‘tishi kerak. Ammiakli selitra yong’inga xavfli bo’lib, isitgichlardan xoli bo’lgan xonalarda saqlanadi. Boshqa moddalar bilan birgalikda saqlanmaydi va birjoydan boshqa joyga tashilmaydi Ammiakli selitra ishlab chiqarish. Nitrat kislotasini ammiak gazi bilan neytrallash natijasida ammoniy nitrat, ya’ni ammiakli selitra hosil qilinadi: NH3(g)+ HNO3(s) =NH4NO3(q) + 144,9 kj Bu geterogen sistema ekzotermik jarayon bo4lib, katta tezlik bilan boradi va ko‘p miqdordagi issiqlik ajralib chiqadi. Sanoatda bu issiqlikdan reaksiya natijasida hosil qilingan eritmaning konsentratsiyasini oshirishda unumli foydalaniladi. 47-60% li nitrat kislotasini ammiak gazi bilan neytrallash natijasida ammoniy nitrat eritmasi hosil bo‘ladi. Bu eritmani bug’latishda neytrallanish issiqligidan foydalaniladi. ajralib chiqadigan issiqlik miqdori nitrat kislotasining konsentratsiyasiga to’g'ri proporsional ravishda bog‘liq bo’ladi 5.1-rasm . Olinadigan eritmadagi ammoniy nitrat miqdori reaksiya uchun olingan nitrat kislotasi konsentratsiyasiga proporsional o‘zgaradi hamda neytrallanish issiqligidan foydalanilganda uning eritmadagi miqdori oshib boradi. 5.2. rasm. 5.1. rasm Nitrat kislotasini gaz holidagi ammiak bilan neytrallash issiqligi – (atmosfera bosimi va 18 0 C) 5.2. rasm Eritmadagi NH 4 NO 3 miqdorining reaksiya uchun olingan HNO 3 konsentratsiyasiga bog'ligligi (70° C) l - reaksiya issiqligidan foydalanilganda (issiqlik yo'qotilishi 3% atrofida); 2 - issiqlikdan foydalanilmagan holda. Nitrat kislotasini gaz holidagi ammiak bilan neytrallash issiqligi-(atmosfera bosimi va 18°C da) Eritmadagi NH 4 NO 3 miqdorining reaksiya uchun olingan HNO 3 - konsentratsiyasiga bog’liqligi (70° C) 1-reaksiya issiqligidan foydalanilganda yo‘qotilishii 3% atrofida); 2 -issiqlikdan foydalanilmagan holda. Reaksiya muhitidan issiqlikni chiqarib turish faqatgina undan unumli foydalanishgina emas, balki reaksiyadan unumli foydalanish uchun ham zarurdir. Chunki, issiqlik oshib borgan sayin nitrat kislotasi va ammoniy nitratning parchalanish jarayonlari sodir bo’lib, azotning yo‘qotilishiga sabab bo‘ladi. Bu esa issiqlikdan neytrallash jarayonida foydalanishni murakkablashtiradi. Natijada yangi texnologik sharoit va jihozlami yaratish majburiyatini tug‘diradi. Ilk bora ma’lum bo‘lgan usullarda reaksiya issiqligidan foydalanilmas va ammoniy nitrat eritmasi suvli sovutgich orqali o‘tib, neytrallash jihozi (reaktor) va ammiak yutgich (absorber) oralig‘ida aylanar edi. Keyinchalik bu usul o‘rnini boshqasi egalladi, ya’ni eritma neytrallash jihozidan vakuum-bug’latgichga beriladigan bo'ldi. Bu usulda neytrallash 180-200°C harorat va 0,35-0,6 MPa bosimda olib boriladi. Bug’latish esa atmosfera bosimida yoki undan pastroq bosimda o'tkaziladi. Bunda hosil bo‘lgan bug’ bug’latiladigan ammoniy nitrat eritmasining konsentratsiyasini 75-80% dan 95-99% gacha vakuum-jihozida bug’latish uchun ishlatiladi. Bu usullarning barchasi eritmani reaksiya muhitida qaynab ketishdan saqlaydi Hozirgi paytda qo’llanilayotgan usullarda reaksiya issiqligidan foydalanishda neytrallash jihozining o’zi ishlatilmoqda. Bunda neytrallanish bilan bir paytda eritma qaynaydi va bug'lanadi. Bunday jihozni neytrallanish issiqligidan foydalanuvchi (NIF) deb ataladi Ilgarilari sanoatda 47-57% li nitrat kislotasi ishlab chiqarilar edi. NIF da neytrallash natijasida 62-83% NH4NO3 eritmasi dinar edi va undan 98,7% li ammoniy nitrat suyuqlanmasini hosil qilish uchun uch bosqichli vakuumbug'latgichdan foydalanilgan. Bu jarayonda NIF da hosil bo’lgan bug’ va qo'shimcha bug'dan samarali foydalanilgan. Suyuqlanmani donadorlash jarayoni esa diametri 12-16 m balandligi 30-35 m bo'lgan kislotabardosh g4isht bilan qoplangan, sovuq havoning qarama-qarshi oqimidan foydalanuvchi temir- betonli minorada amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish quvvati sutkasiga 450-600 tonna ammiakli selitra bo'lgan, eskirgan bunday qurilmalar hozirda ham ayrim korxonalarda ishlatilmoqda NIF jihozi XX asming oltmishinchi yillaridan boshlab 58-60% li nitrat kislotasi ishlab chiqarish yo'lga qo4yilgan. Sutkasiga 1360-1575 tonna mahsulot ishlab chiqariladigan ammiakli selitra (AS) qurilmalari ishlatib kelinmoqda. Bunday qurilmalar - AS-67, AS- 72 va AS-72M (takomillashgan) yuqori texnik darajada ishlangan, avtomatlashgan, samarali usul va sharoitlar barpo qilingan bo‘lib, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish imkonini beradi. Ular jihozlarining joylashishi, tuzilishi, texnologik tartibi bilan o’zaro farqlanadi. Ammiakli selitra ishlab chiqarish AS-67 qurilmasida sulfat qo'shimcha (eritmaga sulfat kislota) qo'shish, AS-72 da sulfat-fosfat qo'shimcha qo’shish va AS- 72M da esa magnezial birikma (magniy nitrat) qo‘shish bilan amalga oshiriladi. Texnologik jarayon tavsifi Ammiak selitrasini buglatish jarayonini AS-72M da amalga oshiriladi. Gaz holatidagi ammiak isitgichga (T2) keladi . Uning isitgichga kirish qismida SITRANS F 5100 markali kirish sarfini rostlagish o’rnatilgan. Isitgich (T) da bug’ orqali 120- 160°C gacha qiziydi. Konsentratsiyasi (58-60% ) bo’lgan n itrat kislota esa isitgich (T2)ga keladi. T2 ga kirish qismida SITRANS F 5100 sarf rostlagich joylashgan (T2) nitrat kislota harorati 80- 90°C gacha qizdiriladi . Isitgichlar T1 va T2 ga bug’ kirishi doim nazorat qilinadi. Isitgichlarda SITRANS TF2 tempratura nazoratchisi o’rnatilgan. T2 Jihozdan chiqayotgan eritmaning harorati 150-170°C, NH4NO3 miqdori esa 89-92% bo'ladi. Bu eritma neytrallagichga beriladi.T1dan chiqqan nitrat kislotasi skubber aralashtirgichga beriladi. Skubber aralashtirgichga boshqa yunalishda yuqori bo’lmagan konsentratsiyali sulfat kislotasi hamda fosfor kislota beriladi.Aralashtirgich skubberga kiradigan sulfat kislotasi sarfi SITRANS F 5100 orqali nazorat qilib turiladi. Fosfir kislotasi esa SITRANS p DS III (7mf403x) orqali rostlab turildi. Skubberdan hamda T2 dan chiqqan eritma netrallagichga beriladi va netrallagichda ammiak bilan neytrallanadi. Netrallagichda SITRANS TF2 tempratura nazoratchisi naozrat qilib turadi. Netrallagichda ortiqcha bosim yuzga kelmasligi uchun bosim ham nazorat qilib boriladi. Netrallagichdan chiqqan eritma konsentratsiyasi 30-40% ammiakli NH4NO3 eritma donalizatorga yuboriladi va donalizatorda SITRANS p DS III orqali posim nazorat kilinadi. Donalizotorda aralashtirilib kombinatsiyalangan bug'latgich yuqori qismidan jihoziga tushadi.Bug’latgichning pastgi qismidan havo isitgich orqali harorati 180°C dagi havo yuboriladi. Isitgichda tempratura nazorat qilib boriladi hamda kiradigan bug’ sarfi rostlanadi. Bug’latgichga eritma quvurlarning ichki devoridan oqib tushadi. Issiqlik manbai sifatida foydalaniiadigan 1,3-1,5 MPa bosimli bug'ni quvurlararo bo'shliqqa beriladi va issiq (180°C) havo quvurlar ichida tomayotgan eritmaga qarshi yuboriladi. Havo esa jihozning konsentratsiyalovchi qismi ostidan kiradi va unda joylashgan teshikli tarelkalardan o‘tib boradi. Bug’latgichning konsentrlash qismidan harorati 175-185°C bo'lgan 99,7% li ammiak selitra suyuqlanmasi oqib tushadi va yig’uvchi bunkerda yig’iladi, keying qurilmaga yuboriladi. Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni Gaz holatidagi ammiak isitgichga (T2) keladi . SITRANS F5100 poz (1-1) elektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali 4-20mA kirish sarfini rostlab beradi. Uning isitgichga kirish qismida SITRANS F 5100 poz (2-1) markali kirish sarfini rostlagish o’rnatilgan. Isitgich (T) da bug’ orqali 120- 160°C gacha qiziydi. Konsentratsiyasi (58-60% ) bo’lgan n itrat kislota esa isitgich (T2)ga keladi. T2 ga kirish qismida SITRANS F 5100 poz (3-1) sarf rostlagich joylashgan (T2) nitrat kislota harorati 80- 90°C gacha qizdiriladi . Isitgichlar T1 va T2 ga bug’ kirishi doim nazorat qilinadi. Isitgichlarda SITRANS TF2 poz (5-1) tempratura nazoratchisi o’rnatilgan. T2 Jihozdan chiqayotgan eritmaning harorati 150-170°C, NH4NO3 miqdori esa 89-92% bo'ladi. Bu eritma neytrallagichga beriladi.T1dan chiqqan nitrat kislotasi skubber aralashtirgichga beriladi. Skubber aralashtirgichga boshqa yunalishda yuqori bo’lmagan konsentratsiyali sulfat kislotasi hamda fosfor kislota beriladi.Aralashtirgich skubberga kiradigan sulfat kislotasi sarfi SITRANS F 5100 poz (4-1) orqali nazorat qilib turiladi. Fosfir kislotasi esa SITRANS p DS III (7mf403x) poz (7-1) orqali rostlab turildi. Skubberdan hamda T2 dan chiqqan eritma netrallagichga beriladi va netrallagichda ammiak bilan neytrallanadi. Netrallagichda SITRANS TF2 poz (9-1) tempratura nazoratchisi nazorat qilib turadi.Netralizatorga kirish qismida SITRANS F 5100 poz (8-1) rostlagich joylashtiriladi. Netrallagichda ortiqcha bosim yuzga kelmasligi uchun bosim SITRANS p DS III poz (10-1) nazorat qilib boriladi.Netralizatorning tempraturasi SITRANS TF2 poz (11-1) orqali nazorat qilinadi. Netrallagichdan chiqqan eritma konsentratsiyasi 30-40% ammiakli NH4NO3 eritma donalizatorga yuboriladi va donalizatorda SITRANS p DS III poz (6-1) orqali posim nazorat kilinadi. Donalizotorda aralashtirilib kombinatsiyalangan bug'latgich yuqori qismidan jihoziga tushadi.Bug’latgichning pastgi qismidan havo isitgich orqali harorati 180°C dagi havo yuboriladi.Isitgichda bug’ kondisatining sathi oshib ketmasligi uchun SITRANS LVL100 poz(12-1) 7ML5745-1AA01-1AA0 poz (12-20 sath rostlagichlar o’rnatiladi. Isitgichda tempratura nazorat qilib boriladi hamda kiradigan bug’ sarfi rostlanadi. Bug’latgichga eritma quvurlarning ichki devoridan oqib tushadi. Issiqlik manbai sifatida foydalaniiadigan 1,3-1,5 MPa bosimli bug'ni quvurlararo bo'shliqqa beriladi va issiq (180°C) havo quvurlar ichida tomayotgan eritmaga qarshi yuboriladi. Havo esa jihozning konsentratsiyalovchi qismi ostidan kiradi va unda joylashgan teshikli tarelkalardan o‘tib boradi. Bug’latgichning konsentrlash qismidan harorati 175-185°C bo'lgan 99,7% li ammiak selitra suyuqlanmasi oqib tushadi va yig’uvchi bunkerda yig’iladi, keying qurilmaga yuboriladi. Avtomatlashtirish vositalari spetsifikatsiyasiPozitsiyasi Turi Nomi va texnik xarakteristikasi Markasi Yetkazib beruvchi Miqdori PLK PLK orqali tizimli avtomatlashtirish. Markaziy protsessor CPU417-T, RAM 4 Мb, Flash EEPROM 8 Мb. 4…20 mA, 0…5 mA tok kuchi va kuchlanish 0…1 V Siemens SIMATIC S7- 400 Siemens 1 1-1 FT sarfni rostlash elektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali 4-20mA. SITRANS F5100 Siemens 1 1-2 NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‗lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 Siemens 1 2-1 FT sarfni rostlash elektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali 4-20mA SITRANS F5100 Siemens 1 2-2 NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‗lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 Siemens 1 3-1 FT sarfni rostlash elektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali 4-20mA SITRANS F5100 Siemens 1 3-2 NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‗lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 Siemens 1 4-1 FT sarfni rostlash elektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali 4-20mA SITRANS F5100 Siemens 1 4-2 NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‗lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 Siemens 1 5-1 TI temperaturani nazorat qilish Raqamli despleyli termometr, О’lchash diapozini -50 ... +500 °C 4-20 mA SITRANS TF2 Siemens 1 6-1 PT Bosimni rostlash Manometr chiqish signali 4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar do 0-700 bar SITRANS p DS III (7mf403x) Siemens 1 6-2 NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‗lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 Siemens 1 7-1 PT Bosimni rostlash Manometr chiqish signali 4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar do 0-700 bar SITRANS p DS III (7mf403x) Siemens 1 7-2 NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‗lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 Siemens 1 8-1 sarfni elektromagnitli sarf ulchagich, SITRANS Siemens 1 FT rostlash aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali 4-20Ma1 F5100 8-2 NS - II- Magnitli yuritgich, chastotasi γ=50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‗lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 Siemens 1 9-1 TI temperaturani nazorat qilish Raqamli despleyli termometr, О’lchash diapozini -50 ... +500 °C 4-20 mA SITRANS TF2 Siemens 1 10-1 PT bosimni rostlash Manometr chiqish signali 4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar do 0-700 bar SITRANS p DS III (7mf403x) Siemens 1 11-1 TI temperaturani nazorat qilish Raqamli despleyli termometr, О’lchash diapozini -50 ... +500 °C 4-20 mA SITRANS TF2 Siemens 1 12-1 LT Sathni rostlash Vibratsiyali sath signalizatori, ishchi bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS LVL100 Siemens 1 12-2 LT Sathni rostlash Vibratsiyali sath signalizatori, ishchi bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS LVL100 Siemens 1 12-3 NS Elektro dvigatel Nominal quvvati: 7kVt. Aylanishi: 3000 ayl./minut. Kuchlanish: 380 V. IP68 himoya korpusiga ega. 4….20mA Arosna 1D200-07 “Arosna” Rossiya 1 UCH FAZALI PRINSIPIAL ELEKTR MANBA BAYONI Elektr manba tizimi manbasini asboblarni normal ishlashini ta‘minlovchi kuchlanish va quvvatiga mos ravishda tanlanadi. Odatda, o’lchov asboblariga berilayotgan manbaning o’zgarishi nominal qiymatdan -5’+10%ga ruxsat beriladi.Ta‘minlash va taqsimlash tarmog’larining boshqarish va himoyalash apparatlarini (rubilniklar, avtomatlar, qisqa tutashdan saqlagichlar) manba shchitlari va yig’ilmalariga joylashtiriladi.Elektr yuritmalari va asboblar yuklamalari nisbatiga qarab, elektr yuritmalarga manbani alohida (elektr yuritmalar quvvati yuqori bo’lganda) yoki birga bitta manba shchiti va yig’ilmasidan amalga oshirish mumkin.Manba tarmog’ini loyihalash quyidagilarni o’z ichiga oladi: Kuchlanishni, faza va simlar sonini va manba tarmogi konfiguratsiyasini tanlash; rezerv masalasini hal qilish; boshqarish va himoya apparatlarini joylashtirish.Elektr manba tizimlarida odatda uch fazali o’zgaruvchan tok (380/220v kuchlanishli yoki 220/127v ham bo’lishi mumkin) qo’llaniladi.Manba tarmog’i uchun fazalar va simlar sonini ushbu tizimdagi avtomatlashtirish vositalari va asboblari turiga qarab tanlanadi. Elektr manba tizimlarida boshqarish apparatlari sifatida rubilniklar, paketli O ’ chirgichlar tumblerlar ishlatiladi. Avtomatlar boshqarish va himoya funksiyalarini barobar bajaradilar. Saqlagichlar tarmoq va aloxida elektr qabul qiluvchilarni qiqsqa tutash va Ortiqcha yuklamalardan ximoya qilish uchun ishlatiladi. Saqlagichlili rubilniklar avtomatlardan sodda va arzon bo ’ ladi. Bu apparatlar manbasi ulangan joyda va shchit va avtomatlashtirish tizimlarining manba yig ’ inmalarga kirishda o’ rnatiladi. Kuchlanishni tanlash manba tarmogini loyihalashdagidek. Shchitlarni statsionar yoritish uchun 220v kuchlanishdan foydalaniladi. Shkafli shchitlarda tor joyda ishlarni bajarishda 36v yoki 12v kuchlanishdan foydalaniladi. Ba‘zi asboblarga manba transformatorlar orqali beriladi.Taqsimlash tarmog’ida ko’pincha paketli o’chirgchilar, saqlagichlar ishlatiladi.Avtomatlar qisqa tutashish toklariga sezgir bo’lsa qo’llaniladi.Agar asbobning o’zida o’chirgich va saqlagichlari bo’lsa, unda unga himoya va boshqarish apparatlari o’rnatilmaydi.Manba tarmog’i chizmasida himoya va boshqarish apparatlari ko’rsatiladi. Apparatlar alohida harf-raqam belgilanish, kuchlanishning nominal qiymati ko’rsatiladi. Taqsimlanish zanjirlari chizmasida manbaning kirishi va chiqishlarni ko’rsatilgan. Chizmaning pastki qismida jadval berilib, ushbu manba shchitidan unda-elektr qabul qiluvchilar royxati keltiriladi, yana spetsifikatsiya bo’yicha pozitsiya nomerlari, quvvati, kuchlanishi va o’rnatilish joyi ko’rsatiladi. Shuningdek elementlarning harfli-raqamli belgilanishlari ko ’ rsatiladi. Manba chizmasidagi hamma zanjirlar markirovkalanadi. Shartli belgilanishlar, xarfli belgilanishlar xuddi boshqarish va signallash chizmalaridagidek GOST 2.710-81, GOST 2.755-87, GOST 2. 747-69, GOST 2.755-76 bo’yicha amalga oshiriladi.Makaron ishlab chiqarishda quritish jarayoni elektr manba tizimlarida taqsimlanish tarmog’iga manba tarmog’ining asosiy manba tarmog’idan va unda kuchlanish bo’lmay qolganda rezerv manba tarmog’idan berilishi ta‘minlangan. Asosiy manba tarmog’ining biror fazasida kuchlanish bo’lmay qolsa, uch fazali kuchlanish relesi RN1 o’chib, asosiy manba tarmog’iga ulangan magnitli yuritgich PM1zanjirini uzadi vab unda uning asosiy manba zanjiridagi normal ochiq kontaktlari PM1 uzilib, asosiy manba zanjirini uzadi, rezerv manba tarmog’idagi normal yopiq PM1 kontakti esa ulanib, rezerv manba tarmog’idagi magnitli yuritgich PM2 ishlaydi va o’zining normal ochiq PM2 kontaktlarini ulab, Simatic S7 300 universal dasturlanadigan kontrolleri va Simatic Panel hisoblash mashinasining elektr ta‘minoti 220 V kuchlanishli elektr tarmoqli zanjiriga ulangan Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh Tekshirish tugmasi SV1 bosilganda K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok о‘tib, K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada, tovushli signal NA ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq kontaktlar orqali yoqadi. Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan kontakti orqali ulanib, K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok о‘tadi va bu uning K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada, VD2 diod orqali K2 rele zanjiri ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir blokirovkalanadi. Rele K2 ishlaganda, о‘zining signallash lampasi zanjiridagi K2 normal ochiq kontaktlarini ulab signal lampani N L 1 yoqadi va normal yopiq kontakt K2 ni uzadi. Tо‘xtatish tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele о‘ramlaridan tok о‘tishi tо‘xtaydi va K1 normal yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari о‘chib, faqat blokirovkalovchi K2 kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi. AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINING HISOBI Boshqariluvchi obekt haroratini rostlash jarayoni Ushbu ishini bajarishda obekt sifatida kristallashtirish qurilmasi tanlab olindi. Olingan obektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini aniqlaymiz: G m G’ m T m T’ m G b G’ b T b T’ b Bu yerda: G m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi; T m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati; G b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi; T b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati; G’ m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi; T’ m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati; Bug’latish qurulmasi G’ b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi; T’ b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati; Ushbu ko‘rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi ko‘rsatkichlarni aniqlab olamiz. Boshqaruvchi ko‘rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy sarfi, kg/soat; Boshqariluvchi ko‘rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning temperaturasi Ushbu ko‘rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi ko‘rsatkichlarni aniqlab olamiz. Jarayondagi o‘zgartiriladigan Obektning asosiy ko‘rsatkichi – harorat bo‘lib, uning o‘zgarish chegarasi t max = 182 o C; t min =178 o C; t o‘rt =180 o C; o‘zgarish chegarasi  t = ±2 o C.  t max = t max - t o‘rt =182-180=2 o C  t min = t min - t o‘rt = 178-180=-1 o C  t=  2 o C Boshqaruv obektining uzatish funksiyasini aniqlash Kvazi obektdagi boshqaruv jarayonini bir sig‘imli deb qabul qilamiz. Bunday o b `y ekt inersion bo‘linma tenglamasi bilan ifodalanadi: W 1 = k T 1 p + 1 Ob `y ekt koyeffitsiyentlarini topish uchun ning ko‘satkichlariga e’tibor beramiz. Boshqariluvchi Obektning kuchaytirish koyeffitsiyentini aniqlashda chiqish parametrini kirish parametriga bo‘lamiz. Y a ’ni: K ob = ∆ t ∆ G Bu yer da: K ob -Obektning kuchaytirish koyeffitsiyenti; ∆t- chiqish parametri (harorat o‘zgarishi), o C; ∆ G - kirish parametri ( sarf o‘zgarishi ), kg/soat; K ob = ∆ t ∆ G = 25 Ob `y ektning kuchaytirish koeffitsiyenti topilgach, kristallantirish vaqtini topamiz, buning uchun qurilma hajm i ni kirayotgan bug‘ning sarfiga bo‘lamiz: T= (ΔВ )∗ρ ∆GX Bu yer da: T – inersiya vaqti,sekund; ΔV- hajm, m 3 ; ∆ GX -kirish parametri (mahsulot sarfi),m 3 /sek; ρ -mahsulotning zichligi kg/ m 3 T = 148.5 s . Bu ko‘rsatkichlar aniq bo‘lgandan keyin uzatish funksiyasini son qiymatini yaratamiz. Ob`yektning xarakterini uzatish funksiyasi orqali ifodalashda, uning ikkita koeffitsiyenti inobatga olinadi,bular: kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqti. Kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqtini topilgandan keyin Ob`yektning uzatish funksiyasi quyidagiga teng bo‘ladi: W ob = K Ts + 1 = 25 148.5 s + 1 ABT asosan qurilma, o‘lchovchi asboblar, rostlagich va ijrochi qurilmalarni kabi unsirlarni tartib bilan yeg‘indisidan tashkil topadi. Boshqarishning asosiy vazifasi tizimga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan g‘alayonlar ta’sirini tezlik bilan yo‘qqa chiqarishdir. Rostlagich unumli va maqsadli ishlashi uchun uning koeffitsiyentlari (Kr, Ti, Td va x.k.) qiymatini to‘g‘ri tanlash kerak. Hozirgi kunda bu ABT blok sxemasini kompyuterda MATLAB yordamida yechish mumkin. Bu sxema ko‘rilayotgan tizimni to‘la akslantirishi uchun tizim obektini (qurilmani) o‘tish funksiyasini bilishimiz kerak. Qurilma o‘tish funksiyasi w(k) umumiy ko‘rinishda yozamiz. Bu yerda T va K qiymatini topish kerak. Bu koeffitsiyentni topish usuli adabiyotlarda ko‘rsatilgan. Olingаn obyektni tizimli tаhlil qilib, uning kirish vа chiqish pаrаmetrlаrini аniqlаymiz: Model tuzilgаch ungа 100 sekund ishlаsh vаqtini berаmiz. Hosil bo‘lgаn dinаmik model ko‘rsаtkichlаri “MATLAB” dаsturi аsosidа olingаn egri chiziq yordаmidа аniklаnаdi: 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500406080100120140160180200220 Time (Seconds) TJABT Аvtomаtik rostlаsh tizimini shаkllаntirish Keyingi bosqichdа obyektning optimаl boshqаrish jаrаyoni yarаtilаdi. Obyektni optimаl boshkаrish uchun ungа to‘g‘ri kelаdigаn rostlаgich tаnlаnаdi.Obyektgа PI (proporsionаl-integrаl) rostlаsh qonunigа binoаn rostlаgich tаnlаnаdi. Hаrorаtni аvtomаtik rostlаsh tizimining strukturаviy ko‘rinishi quyidаgichа bo‘lаdi: Hаrorаtni аvtomаtik rostlаsh tizimining “MATLAB” dаsturi аsosidаgi blok sxemаsi kuyidа keltirilgаn: Optimаl boshkаrish tizimini sintez kilish tаrtibi, rostlаgichni tаnlаsh, rostlаgichning sozlаsh pаrаmetrlаrining optimаl kiymаtlаri (K, T) quyidа Ijrochi qurilma Boshqarish obyekti Datchik Rostlagich Buyurtma keltirilgаn kompyuter modeli nаtijаlаri аsosidа аniklаnаdi: Kompyuter modeli yarаtilgаch ungа kuchаytirish koeffisiyenti vа inersiya vаqtining qiymаtlаri kiritilаdi vа ekrаndа ulаrning o‘tish egri chiziqlаri hosil bo‘lаdi.Hosil b o‘lgаn o‘tish chiziqlаri orаsidаn optimаl boshqаrish tаnlаb olinаdi: 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500050100150200250300 vaqt (sekund)TJABT Proporsional qism koeffitsienti K p = 3 , integral qism koeffitsienti Ki=0, 35. 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500020406080100120140160180200 vaqt (sekund) TJABT Proporsional qism koeffitsienti K p = 4 , integral qism koeffitsienti Ki=0, 035. 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500020406080100120140160180200 vaqt (sekund) TJABT Proporsional qism koeffitsienti K p = 6 , integral qism koeffitsienti Ki=0,035. Bu holatda rostlanish vaqti 50 s ni tashkil etdi. BOSHQАRISH TIZIMI АRXITEKTURАSI BАYONI Bajarilgan bitiruv ishining arxitektura chizmasiga beriladigan bayon quyidagilardan iborat. Hozirgi vaqtda Siemens firmasi mikroprotsessor qurilmalarini imkoniyati yuqori barcha masalalarni echa oladigan sistemani taqdim etyapti. SIMATIC (Siemens) – Siemens AG kompaniyasi savdo belgisi, bu kompaniya texnologik jarayonlar, ishlab chiqarish va korxonalarni avtomatlashtirish masalalarini hal qiluvchi turli sanoat avtomatlashtirish vositalarini o‘z ichiga olgan: PLK SIMATIC – programmalashtirilgan logik kontrollerlar. SIMATIC NET – PROFInet, Industrial Ethernet, PROFIBUS, AS-Interface, KNX asosida tarmoq echimlari. SIMATIC HMI – o‘zaro inson-mashina interfeysi: Operator panellari HMI-ilova SIMATIC Protool HMI-ilova SIMATIC WinCC Flexible HMI-ilova SIMATIC WinCC SIMATIC PCS 7 – DCS-sistema. SIMATIC IPC – sanoat kompyuterlari. SIMATIC IT – MES (ishlab chiqarishni operativ boshqarish tizimi) ni ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan dasturiy asos hisoblanadi. U o‘zining unifirsirlangan avtomatik rostlash tizimini arxitekturasini ishlab chiqishni barcha imkoniyatlariga ega. Arxitektura boshqarish tizimlarini avtomatik boshqarish yoki texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish tizimida o‘zining ko‘p qirrali,bosqichli sistemasiga ega bo‘lgan qurilma dasturlarini taqdim etmoqda. Hozirgi vaqtda SIEMENS tizimi mikroprotsess qurilmalarining yig‘indisidan iborat bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatik boshqarish tizimlarida uchraydigan har qanday vazifalarni yuqori ishonchlilikda va operativ ravishda echish imkoniyatiga ega. Bu tizim unitsifikatsiyalangan, birlashgan arxitekturadan iborat bo‘lib, favqulotda vaziyatlar, himoya va blokirovka vositalari hamda informatsiyani boshqarish kabi texnologiyalarni o‘z ichiga oladi. Tizimning taqsimlangan funksiyalari uzluksiz, mantiqan va ketma-ket boshqarishga asoslangan rezervlashgan kontrollerdan iborat. Umumishlab chiqarish arxitekturasini birlashtirgan bu tizim kerakli mahsulotni kerakli vaqtda tayyorlash, jarayonni optimallashtirish va avtomatlashtirish, shu bilan birga baxtsiz hodisalarning kamayishiga imkoniyatini yaratadi. Unifikatsiyalangan boshqarish arxitekturasi ishlab chiqarish jarayonlarini axborotlar va bilimlar bazasi orqali birlashtirishni ta’minlaydi. Umumiy holatda avtomatik boshqarish 5ta blokdan tuzilgan:  Operator xonasi  Mu h andislik xonasi  Serverxona  Apparat xonasi  Texnologik maydon Texnologik maydon – birlamchi signal o‘zgartirgichlar, ijrochi mexanizmlar bevosida o‘rnatiladigan joy, ya’ni texnologik jihozlar, binoning o‘zi yoki apparat. Apparat xonasi – avtomatlashtirishning mantiqiy-apparat uskunalari o‘rnatiladigan joy. Avtomatlashtirish tizimini boshqarish huquqi ierarxiyasi quyidagi ko‘rinishga ega: Menedjer  Mu h andis  Operator Operator – boshqarish huquqining pastki darajasi, o‘zining uchastkasidagi boshqarish tizimini amalga oshirish huquqiga ega (ishga tushirish/ma’lum bir texnologik siklni to‘xtatish, retsepturaga rioya etish, texnologik jarayonning to‘g‘ri kechishini nazorat qilish). Muxandis (muxandis-texnolog) – boshqarish huquqining o‘rta darajasi, operatorning huquqlari bilan bir qatorda jarayonni optimallashtirish algoritmini amalga oshirish huquqiga ega, shuningdek ishlab chiqarish jarayonining har qanday uchastkasida operator vazifasini bajarish huquqiga ega, ya’ni ishlab chiqarish jarayoniga keng nazar bilan qaraydi. Menedjer – ham operator, ham muxandis xuquqiga egal bo‘lishi bilan birga jarayonning mantiqiy dasturiga kirish, dasturga tuzatishlar va o‘zgartirishlar kiritish huquqiga ega. Analog-raqamli qiymatli (ARO`), raqamli-analogli (RAO`) o‘zgartirgichlar- o‘zgartiruvchi bloklar bo‘lib, boshqaruchi kompyuter bilan axborot alamashinish imkoniyatini beradi. Kirish / chiqish modullari – texnologik maydondan kontroller b o‘ yicha keladigan axborotni taqsimlaydi. Modul axborotni tezroq qayta ishlash va kontrollerda taqsimlash uchun shartli ravishda kartalar va kanallarga bo‘linadi. Tarmoq ta’minoti. Tizimning elementlari bilan ishonchli va uzluksiz aloqani o‘rnatish uchun quyidagi vositalardan foydalaniladi: Jarayon serveri • Global ma’lumotlar bazasi • Samarali kommunikatsiyalar Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot o‘lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir qismini) operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin. Bu holda operator nazorat qurilmasidagi ko‘rsatkichlardan foydalanadi. Boshqaruvchi RHM oldindan belgilangan algoritmlar va boshqaruv dasturi, boshqarish maqsadi, tanlangan optimallash simvoli, cheklashlar asosida ma’lum bir tartib bilan kirgan axborotni qayta ishlaydi. Server xonasi – avtomatlashtirishning dasturiy vositalari \hamda axborotlar saqlanadigan joy. Server (ing. Server, to serve inglizchadan— xizmat qilish) — axborot texnologiyalarida hisoblash sistemasining dasturining komponenti, mijozning so‘roviga ko‘ra servis (xizmat ko‘rsatish) funksiyalarini bajaradi, mijozga ma’lum bir resurs yoki xizmat ko‘rsatishdan foydalanishiga yordam ko‘rsatadi. Server a pparat lari (apparat li ta’minot ) odatda ishlatish uchun sodda va foydalanish uchun ishonchli, kam energiya iste’mol qiladi, ba’zi holatlarda arzon. SHu bilan bir qatorda uncha moslashuvchan emas. Server Experion PKS rezerv serveri bo‘lishi mumkin. Asosiy server ishdan chiqqan holatda uning barcha funksional vazifalarini rezerv server o‘z zimmasiga oladi. Quyidagi holatlardan biri sodir etilganda rezerv server asosiy serverdan boshqarishni oladi: - Asosiy serverning apparat qismi ishdan chiqqan va rezer server bilan asosiy server aloqasi uzilgan holatda - Asosiy server bilan rezerv serverning tarmoq kanallari uzilgan holatda - Asosiy serverning kontroller S300 bilan aloqasi uzilganda - foydalanuvchi serverlarni qo‘lda o‘chirganda Operator stansi yalari ( xonalar ) OS (operator station) shaxsiy kompyuterlarni o‘z ichiga oladi. Operator stansiyalari o‘nlab bo‘lishi mumkin. Operator stansiyalari texnologik ma’lumotlarni interaktiv grafik mnemosxemalar tarzida ifodalash, shuningdek jarayonni samarali boshqarish uchun xizmat qiladi. Mnemosxemalarda aniq ma’lumotlar: kirish va chiqish parametrlari, o‘zgaruchilarning qiymatlari, avariyali signallash, grafiklar, hiobotlar va shu kabilar ko‘rsatiladi. Stansiyada operator har qanday datchikning ko‘rsatishini ko‘rishi, klapanni qo‘lda yopishi, nasosni ishga tushirishi yoki qurilmaning temperaturasini o‘zgartirishi mumkin. Jarayon Kontroller i • Kontroller ni to‘liq rezervlashtirish – Rezervlashtirish imkoniyati – Tarmoqni rezervlashtirish imkoniyati – Rezervlashgan Kontrollerlar • Boshqarish uchun bitta muhit: – Rostlagichli boshqaruv – Mantiqiy boshqaruv Dasturlashgan mantiqiy kontroller yoki Dasturlashgan kontroller- texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun ishlatiladigan ixtisoslashgan sonli kompyuter. Boshqa shaxsiy kompyuterlardan farqi shuki, u ancha datchik va ijrochi qurilmalarning takomillashgan kiritish va chiqarish qurilmalariga ega, uzoq vaqt ishonchli ishlaydi, shuningdek atrof-muhitning noqulay sharoitlarida ham ishonchli irshlaydi. Analogli va sonli kommunikatsiya HART-protokol bir vaqtning o‘zida analogli va sonli signallarni bir sim orqali uzatishga imkon yaratadi. TEXNIK - IQTISODIY HISOB QISMI Ishlab chiqarish dasturi –mahsulotning yilliy ishlab chiqarish hajmi (NATURAL VA QIYMAT IFODASIDA) № Ma h sulot nomi O‘lcham Bir o‘lcham (so`m) Natural ifodasi Qiymat ifodasi m.so‘m 1 2 3 4 5 6 Kaliy xlorid t 250000 400000 1 920 000 000 Jami 1. Korxona i/ch sarflari va ularning guru h lanishi Umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarish sarf xarajatlar (mahsulot, ishlar, xizmatlar tannarxi) ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilgan tabiiy resurslar, xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mehnat resurslari, xamda ishlab chiqarish va maxsulotni sotishga sarflangan boshqa qolgan xarajatlarning qiymatlarni aks ettiradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 27.01.1995 yil №9, 5.02.1999 yili № 54 karori bilan takomillashtirilgan “Maxsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar tarkibi va maxsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish, moliya natijalarni kelib chiqish tartibi” to‘g‘risidagi yangi yo‘riqnoma qabul qilingan. Ushbu Yo‘riqnoma bo‘yicha hamma sarflar maxsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular davr xarajatlar tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar) xarajatlarga bo‘linadilar: - Bundan tashkari sarflar korxona umumxo‘jalik faoliyatining foyda yoki zarari xisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar; - Favqulotdagi zararalar (foyda yoki daromadini soliq to‘laguncha qadar xisobida inobatga olingan) dan iborat. Shunga ko‘ra sarf moddalarining guruxlanishi quyidagicha bo‘ladi: 1. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi; 2. Davr xarajatlari; 3. Moliya faoliyati xarajatlari; 4. Favqulotdagi zararlar. 2. Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi a) maxsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni; Maxsulot tannarxi asosiy sifat ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning xo‘jalik faoliyatlaridagi xamma nuqson va muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarf-xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Maxsulot ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi. Tannarx – maxsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini belgilashda asos xisoblanadi. Shuning uchun maxsulot tannarxini kamayishi amalda uni narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani ko‘payishida manba xisoblanadi. Foyda va maxsulot tannarxining axamiyati ayniqsa bozor munosabatlari sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manbaasini tashkil etadi. b) sarf xarajatlarning kulkusion moddalari va iqtisodiy elementlar bo‘yicha guruxlanishi ; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar turini inobatga olgan sarflar tasnifi muxim axamiyatga ega va u kalkusiya moddalari xamda sarflar elementlari bo‘yicha ko‘riladi. Xarajatlarning kalkusiya moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu xarajatlarni xosil bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir o‘lcham maxsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va aniqlashda qo‘llaniladi. Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayorda va qaysi maqsadlarga safrlanishidan qatiy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar smetasini tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan xamma maxsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bo‘yicha guruxlanadilar: - ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayrilgan xolda); - ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar; - ishlab chiqarishga taaluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar; - asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; - boshqa ishlab chiqarish xarajatlar. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat: 1. To‘g‘ri va yon dosh moddiy xarajatlar; 2. Mexnatga doir sarflangan to‘g‘ri va yondosh x arajatlar; 3. Qolgan ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar (shu jumladan ustama xarajatlar). Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi: 1 .1.Chetdan keltirilgan (sotib olin g an) , maxsulot tarkibi da asosini xosil qiluvchi yoki maxsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar ko‘rsatish) da zarur tarkibiy qism hisoblangan xom ashyo va materiallar . 1.2.Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jarayonida uni normal xolatda o‘tishini ta’minlovchi va maxsulotni o‘rab-chirmablash uchun mo‘ljallangan, yoki boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar (sinovlar o‘tkazish, nazorat qilish, asosiy fondlarni ta’mir va ekspluatatsiyasi uchun), ta’mirlash uchun zarur bo‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalr yemirilishi, maxsus kiyim-boshni yemirilishi va shunga o‘xshash mexnat vositalar (asosiy fondlar tarkibiga kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning yemirilishi. 1.3.Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu korxonada qo‘shimcha ishlov yoki montajga mo‘ljallangan). 1.4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona, xo‘jaliklar yoki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xo‘jaliklari bajaradigan ishlar (maxsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga oshirish, xom ashyo va materiallarga ishlov o‘tkazish, chet korxonalarning yuk tashish uchun transport xizmatlar va x.k.). 1.5.Chetdan sotib olingan yoqilg‘i – texnologik jarayonlarda, turli xil quvvatlar ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish, ishlab chiqarishni transport xizmat bilan ta’minlash uchun mo‘ljallangan turli yoqilg‘ilar; 1.6.Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa xo‘jalik extiyojlarga sarflanadigan quvvatlar. 1.7.Moddiy resurslarning tabiiy yo‘qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay tabiiy qurishi va sababli kamomad va aynishi natijasida yo‘qotmalar. 1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan ta’minlovchilar tomonidan keltirilgan tara va o‘rash materiallari uchun sarf xarajatlari xam kiradi. 1.9. Xo‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarjatlar (yuklash va tushirish ishlari), ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to‘lash xarajatlari) 1.10. Moddiy sarflardan qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayriladi – maxsulot ishlab chiqarish jarayonida butunlay yoki qisman iste’mol sifatini yo‘qotgan xom ashyo, materiallarning qoldiqlari. 2. Ishlab chiqarishga taaluqli mexnat haqlari uchun sarflar - korxonada qabul etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar asosida xaqiqatdan bajarilgan ish uchun xisoblangan ish haqlari. Bunga yana mukofotlar, rag‘batlantirish va kompensatsion to‘lovlar, shtatida bo‘lmagan, ammo korxonaning asosiy faoliyatiga jalb qilingan xodimlar ish haqlari kiradi. 1.3. Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha sarflar – belgilangan normalarga binoan ijtimoiy Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga xodimlar mexnat haqlaridan foiz xisobida majburiy to‘lovlar. 1.4. Asosiy fondlar va ishlab chikarish axamiyatiga ega bulgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati va belgilangan normalar asosida ularning to‘la qayta tiklashga mo‘ljallangan amortizatsiya ajratmalari kiradi (shu jumladan qonunga binoan fondlar aktiv qismining tezlashtirilgan amortizatsiyasi). Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida yer, suv, boshqa tabiiy resurslar, sanoat va intellektual (akliy) mulq obyektlar (patent, litsenziya) ga ega bo‘lgan haqlar aks etadi. Nomoddiy aktivlar yemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali xizmat davriga binoan xar oy maxsulot tannarxiga o‘tkaziladi. Foydali xizmat davri aniqlanmagan nomoddiy aktivlar uchun yemirilish normasi 5 yilga belgilanadi (foydali xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart). 1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan moddalarga kirmagan sarflar kiradi – soliqlar, to‘lovlar, maxsus fondlarga to‘lanadigan ajratmalar, kreditlar bo‘yicha to‘lovlar (belgilangan stavkalar, chegarasida), komandirovkalar bo‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash bo‘yicha sarflar kiradi. Mahsulot tannarxiga qo‘shilish usuliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 2 guruxga bo‘linadi: 1. Bevosita (tug‘ri) xarajatlar. 2. Bnlvosita (yondosh) xarajatlar . Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyatsiya obyektining tannarxiga to‘ppa-to‘gri, ya’ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan, texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo. Yondosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq (energiya, suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar ikki guruhga bo‘linadi: 1. O‘zgaruvcha n . 2. Shartli - o‘zgarmaydigan. Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki kamayadi) xarajatlar o‘zgaruvchan deyiladi. Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan yoqilg‘i va elektroenergiya, ishchilarning ish haqi (qisman) , asbob-uskunalarni saq l ash va foydalanish xarajatlari kiradi. Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta’sir etmaydigan xarajatlar shartli - o‘zgarma y digan xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam mahsulot mikdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada o‘zgaradigan xarajatlar bo‘lishi mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida kam salmoqqa ega yoki ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun ular shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan. Shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yicha nisbatan o‘zgarmay qolsada, ishlab chiqarish o‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim omiliga aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan miqdori kamayadi. Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi (o‘xshash) va har xil turdagi (kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va materiallar, ish haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar tarkibida har xil turdagi xarajatlar yig‘iladi . Masalan, umumishlab chiqarish xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot ishlab chiqarish kalkulyatsiyasi va ishlab chiqarish smetasida aks ettiriladi. Maxsulot ishlab chiqarish kalkulyatsiyasida sarflar moddalar bo`yicha guruhlanib bir o`lcham yoki bir tur maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlarini ifodalab kuyidagilardan iborat: 1. Tugri moddiy sarflar. 2. Mexnatga doir to`g`ri sarflar: a) i/ch ishchilarning ish haqi b) ijtimoiy sug`urta ajratmasi 3. Materiallarga doir yondosh sarflar. 4. Mexnatga doir yondosh sarflar. 5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar. To`g`ri moddiy sarflar ko`p hollarda kalkulyatsiyadan keyin alohida jadvalda ochiladi va kuyidagi sarflardan tashkil topadi: 1. Xomashyo va asosiy materiallar – maxsulot tarkibiga kiradigan komponentlar. 2. Yordamchi materiallar – maxsulot tarkibiga kirmagan, ammo uni xosil bulishida ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo). 3. qayta ishlanadigan chikindi (ayriladi). 4. Yoqilgi va quvvat sarflari. Umum xo`jalik buyicha maxsulot ishlab chikarishga ketgan sarflar esa iqtisodiy elementlar buyicha guruxlanib kuyidagilardan iborat: 1. Xom ashyo va asosiy materiallar. 2. Yordamchi materiallar. 3. Yoqilgi. 4. Quvvat sarflari. 5. Xodimlarning ish haqlari. 6. Ijtimoiy sugurta ajratmasi. 7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 8. Boshqa sarflar. 5.Davr xarajatlari, moliya faoliyati buyicha sarflar va favqulotdagi zararlar Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga binoan joriy etilgan korxonaning xarajatlar xisobi tizimida nisbatan yang‘i ko‘rsatkich. Bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bogliq bo‘lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ushbu xarajatlarga bo-shqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo‘jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘lanmagani, leqin mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotish bo‘yicha asosiy faoliyati bilan bovingani uchun ular operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar deb xam ataladi. Ular ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog‘liq emas, aksincha, vaqg, xo‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko‘proq bogliq. Ushbu xarajatlar ular paydo bo‘lgan xisobot davrida yig‘iladi va hisobdan chiqariladi. Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi: • mahsulotni sotish xarajatlari; • boshqaruv xarajatlari; • boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini rivojlantirish xarajatlari; • kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari. Moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar - b ularga quyidagilar kiradi: - Qisqa muddatli bank kreditlari (O‘zbekiston Markaziy banki belgi-langan xisob stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) bo‘yicha to‘lovlar va ta’mi- notchilar kreditlari uchun % to‘lovlari. - u zoq muddatli kreditlar bo‘yicha to‘lovlar; - u zoq muddatli ijara bo‘yicha % to‘lovlari ; - chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zarar (ubitok) va salbiy kurs (raznitsa). - qi m matli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar. - m oliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar. Favquladagi zararlar - Korxona faoliyatida ko‘zda tutilmagan xodisa va operatsiyalar natijasida kelib chiqqan gayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar. MAHSULOT ISHLAB CHIQARISH TANNARXNING (J-2) KALKULATSIYASI Yillik ishlab chiqarish xajmi-400000t/y Mahsulotning kalkulyatsiyasi o‘lchami-t № Sarf moddalar Sarflar qiymati 1 o‘lcham maxsulot uchun sum Yillik xajmi m so‘m 1 2 3 4 1 Materiallarga doir to‘g‘ri sarflar 120000 48000000 2 Mexnatga doir to‘g‘ri sarflar Shu jumladan: 20000 8000000 A)I/CH Ishchilarning ish xaqi 15200 6080000 B) Ijt. Sug‘urta ajratmalari 4800 1920000 3 Materiallarga doir yondosh sarflar 10000 4000000 4 Mexnatga doir yondosh sarflar 5000 6000000 5 Asosiy fondlar amortizatsiyasi 25000 10000000 6 Boshqa (shu jumladan ustama) sarflar 5000 2000000 I/ch tannarxi 185000 74000000 7 Davr xarajatlari 20000 8000000 Umumiy sarflar 205000 82000000 Foyda 45000 18000000 Mahsulot rentabelligi 22 Korxonaning ulgurji baxosi 250000 100000000 Aksiz Kelishilgan (erkin sotish) baxosi 20% 300000 120000000 ASOSIY IQTISODIY KO‘RSATKICHLARI HISOBI № Ko‘rsatkichlar O‘lcham Loyixa bo‘yicha 1 2 3 4 Yillik i/ch mahsulot xajmi a)natural ifoda B) tovar maxsulotining qiymati t M.so‘m 400000 100000000 2 1 o‘lcham maxsulotining tannarxi (ishlab chiqarish sarflari) So‘m/M 3 185000 3 Yillik maxsulot tannarxi M.so‘m 74000000 4 Maxsulotni erkin sotish bahosi (QQS-siz) So‘m/ M 3 250000 5 Yillik foyda M.so‘m 18000000 6 Maxsulot rentabelligi % 22 7 1 ishlovchining o‘rtacha oylik ish xaqqi So‘m 1000000 8 1 ishchining o‘rtacha oylik ish xaqi So‘m 800000 9 Moddiy sarflarning i/ch tannarxdagi ulushi % 65 Atrof muhit muhofazasi qismi Ishlab chiqarish korxonalarining ko’payishi atrof muhitning ifloslanishiga, turli ekologik muammolarning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Oxirgi yillarga kelib atrof muhitni muhofaza qilish insoniyat oldidagi eng dolzarb muammolardan biriga aylanib qoldi. Chunki, ichlab chiqarish rivojlanb borayotgan bir vaqtda turli xil tarmoqlar kengayib bormoqda. Aholi soni o’sib borgani sari ishlab chiqarish korxonalarining soni ham ortib bormoqda. Shu sababli bu muammoga global maummo sifatida e’tibor qaratib kelinmoqda. Bu muammolarni hal qilish uchun davlat miqyosida ko’p ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, “Atrof muhitni muhofaza qilish” haqida (1992 yil, 19 dekabr), “Suv va suv resurslaridan oqilona foydalanish” haqida (1993 yil, 6 may), “Atmosfera havosini muhofaza qilish” haqida (1996 yil, 27 dekabr), “Chiqindilar” haqida (2002 yil, 5 aprel) qonunlar qabul qilindi. Ushbu qonunlarni ijrosimi nazorat qilishni ta’minlash uchun O’zbekistonda mavjud ekologik harakat azolaridan 15 kishi Oliy majlisga deputat etib saylandilar. Neft va gazni qayta ishlash korxonalari atmosferaga uglevodorodlar, vodorod sulfid , oltingugurt (IV) – oksidi, uglerod oksidlari, azot birikmalarini tashlaydilar. Havoga chiqindilar maxsus gazlarni yig’ib tashkil qilingan manbadan jihoz va moslamalarning germetigini buzilishi, ishlab chiqarish texnologiyasining buzilishi hisobiga tarqalishi mumkin. Atmosfera havosini changdan tozalash uchun quydagi usullar qo’llaniladi: 1. Gravitasion 2. Quruq inversion va markazdan qochma kuch ta’sirida tozalash. 3. Filtrlash. 4. Xo’llash. 5. Elktrostatik. 6. Tovush va ultratovush yordamida koagullash. Havoni zararli gazlardan tozalash uchun quydagi usullar qo’llaniladi. 1. Absorbsion 2. Adsorbsion 3. Katalitik 4. Termik Sanot korxonalarida turli maqsadlardan suvdan foydlanish natijasida ko’p miqdorda sanoat va maishiy oqova suvlar hosil bo’ladi. Ularni tozalash uchun quydagi usullar qo’llaniladi: 1. Mexanik, tindirish, cho’ktirish, sizib olish. 2. Fizik- kimyoviy: koagulyatsiya, flokulatsiya, flotatsiya, reagent qo’shish, ion almashtirish. 3. Kimyoviy. 3.1. Regenerativ: haydash, adsorbsya, rektifikatsiya, ekstraksiya. 3.2. Destruktiv: oksidlash, termooksidlash 4. Biokimyoviy. 4.1 Tabiiy sharoitda- aerobli. 4.2 suniy sharoitda-anaerobli. Xosil bo’ladigan qattiq chiqindilarni qayta ishlash uchun quydagi usullar qo’llaniladi . 1. Mexanik 2. Mexanik-termik 3. Termik O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasiga binoan yer osti boyliklari suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy tahiralar umum milliy boylikdir. Bulardan oqilona foydalanish zarur va ular daxlat muhofazasida deb ta`kidlangan. Konstitutsiyaning 50-moddasida esa “Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishi zarur” deyiladi. 1993-yil 9-dekabrda O`zbekiston oily majlisi tomonidan qabul qilingan. Tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonuning 4-moddasida qanday mutaxassis tayyorlashdan qatiiy nazar barcha o`rta va oily o`quv yurtlarida o`qishning majburiyligi belgilab qo`yilgan. Atrof –muhitning huquqiy normalari turlaridan biri qonun kuchiga ega bo`lgan texnik normalar va standartlardir. Tabiatni muhofaza qilish qonunini buzgan shaxslarga nisbatan jinoiy javobgarlik O`zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksi bilan tartibga solinadi. 2002-yil 5-aprelda O`zbeiston Respublikasi oily majlisi “Chiqindilar haqida” qonun qabul qilindi. Qonunga asosan tashlanayotgan chiqindilar miqdori kamaytirishga qaratilgan. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarga asosan sanoat korxonalari issiqik elektrostansiyalari va boshqalar kiradi. Majmuada atrof-muhit muhofazasi sohasida ishlarni tashkil etishning asosiy yo`nalishlari loyihaviy hujjatlardayoq bayon etilgan edi. Korxona foydalanishga topshirilmasdan avvalroq qurilish maydonlari atrofida Respublika Vazirlar Mahkamasiningbir qator Qarorlariga binoan yashil o’rmonzorlarni barpo etish ishlari boshlab yuborilgan edi. Hozigi kunda korxonaning atrof-muhitga ta`siri ustidan to`laqonli kuzatuv ishlarini olib borish uchun tarkibida Ekoanalitik labaratoriyaga ega bo`lgan atrof- muhit muhofazasi bo`limi tashkil etilgan. Mazkur labaratoriyaning davriy sinovi O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo`mitasi tarkibidagi Analitik Nazoratga Ixtisoslashgan davlat Ispeksiyasi tomonidan ijobiy baholanib kelmoqda. Atrof-muhit holatining nazorati quyidagi yo`nalishlarda olib borilmoqda: ishchi hududlaratmosfera havosi tahlili va atmosferani ifloslovchi manbalar tahlili, oqava suvlarni tozalash ishlarining samaradorligi tahlili, ishlab chiqarish va iste`mol chiqindilari bilan tuproqning ifloslanish holti tahlillari. Atrof-muhitga ta`sirini baholash ishlarini o`z vaqtida bajarish uchun mavjud ko`chma avtolabaratoriya “Intereng Messtechnik”(Germaniya) kompaniyasi tomonidan zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan bo`lib, ular yordamida atmosfera havosi tahlillari (5 ta modda), oqova suvlar tahlillari( 15 ta modda) va tuproq tahlillari(4 ta modda) bajariladi. Mazkur uskunalar tahlillari bajarishda zarur bo`lgan uskunalar ishlab chiqarishda hozirgi kunda ilg`or kompaniyalar “Draeger” , “Fisher” , “Hach” , “Perkin Elmer” , “Accuro” , “Bacharach Inc” , “Mettler Toledo” kabilarga tegishlidir. Korxonaning sanitari-himoya hududida joylashgan ishchilar shaharchasida atmosfera havosini nazorat qilish uchun “Thermo Environmental Instruments” (AQSH) firmasi tomonidan ishlab chiqilgan uskunalar majmuasi bilan jihozlangan labaratoriya uzliksiz ishlab turibdi. Mazkur uskunalar atmosfera havosi tarkibidagi CO 2 , H 2 S, CO, NO, NO 2 gazlar miqdorini ishlab chiqarish soatlari davomida aniqlab boradi. Atmosfera havosiga tashlanadigan chiqindi gazlarini kislotali komponentlardan tozalash uchun majmuada kislotali gazlarni to`g`ridan-to`g`ri oksidlash orqali oltingugurt olishga mo`ljallangan qurima uzliksiz ishlab turibdi. Integratsiyalashgan Boshqaruv Tizimini tatbiq etish doirasida 2010 yildan boshlab Ekologik Boshqaruv Tizimi joriy etildi, buning uchun avvalo majmuaning bir qator xodimlari xalqaro mutaxassislar ishtirokidagi treninglarda qatnashishdi. Ekologik Siyosat va ekologik boshqaruv sohasidagi maqsad va vazifalar , mazkur tizimni tatbiq etish va faoliyat yuritishini ta`minlashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari ustuvor ekologik aspektlar va ularning ta`sirlari aniqlab, ular ustidan uzluksiz nazorat o`rnatiladi. Tatbiq etilgan ekologik boshqaruv tizimi amaldagi ISO 9001:2008 va OHSAS 18001:2007 standartlari asosidagi Sifat va Xavfsizlik tizimlari bilan birgalikda integratsiyalashtirigandan so`ng 2010 yil oxirida Germaniyaning TUV Thuringen sertifikatlashtirish organi tomonidan o`tkazilgan audit bo`yicha muvaffaqiyatli sertifikatsiyadan o`tdi. Korxonada O`zbekiston Respublikasining tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonunchilik talablarining hamda ISO 14001 xalqaro standartida belgilangan talablarning bajarilishini ta`minlash uchun barcha zarur shart-sharoitlar mavjud. Ekologik boshqaruv tizimining samaradorligi va foydaliligini yaxshilash bo`yicha ishlar to`xtab qolgani yo`q. Hozigi kunda 2012 yildan boshlab xom-asyo gazi tarkibida ortish ikutilayotgan kislotali koponentlarni to`liq tozalashni amalga oshirishni ta`minlash uchun oltingugurt olish qurilmasini takomillashtitish ishlari boshlab yuborilgan Qo`zg`almas va ko`chma manbalardan tashlanadigan ifloslovchi moddalardan atrof-muhitga bo`ladigan antropogen ta`sirni kamaytirish maqsadida yashil o`rmonzorlarni barpo etilgan hududlarni suv resurslarini iqtisod qilishga imkon beruvchi tomchilatib sug`orish tizimi yordamida kengaytirsh ishlari amalga oshirilmoqda. Ishlab chiqarish jarayonida CO 2 , H 2 S bor bo’lgan nordon gazlari chiqadi. Ushbu gazlarni havoga tushushini oldini olish uchun biz adsorbsion usulni qo’llashni taklif etamiz. Ushlab olingan gazlarni desorbsiya qilib, so’ng kerakli joyga xom-ashyo sifatida foydalanish uchun beriladi. Fuqoro moxofazasi O’zbekiston Respublikasida Fuqaro muhofazasiga oid quyidagi xuquqiy me’yoriy hujjatlar va Vazirlar mahkamasining qarorlari kuchga kiritilgan:  O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 143 sonli “O’zbekiston Respublikasi Favqulodda Vaziyatlar Vazirligini” tashkil etish to’g’risidagi qarori 11 aprel 1996y.  O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi “Aholi va hududlarning tabiiy hamda texnogen xususiyatli Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to’g’risida” 20 avgust 1999y. Korxonada Fuqaro muhofazasini tashkil etish Korxonada Fuqaro himoyasining asosiy vazifalari quyidagilar :  Aholini umumqirg’in qurollardan saqlash.  Xalq xo’jaligi korxonalarining urush sharoitida ishlash turg’unligini oshirish.  Qutqaruv va tiklovchi ishlarini olib borish. Korxona hududida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan favqulodda vaziyatlar Korxona territoriyasida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy va texnogen xavfli xodisalarga: zilzila, yong’in, portlash, kimyoviy zaharlanishlar kiradi. Ob’ektda chang va zaharli gazlar mavjudligi ularning miqdori saqlanish qoidalari deganda, asosan atrof muhitga kuchli ta’sir qiluvchi va odamlar hayotiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni tushuniladi. Korxonadagi avariyalar, yong’in va portlash kabi favqulotda vaziyatlari yuzaga kelgan vaqtida sodir bo’lgan xavf darajasini ko’rsatadigan ikkita bildirish rejimini belgilanadi. 1. Y u qori tayyorgarlik rejimi . 2. Favqulo d da rejim . Bunday hollar yuzaga kelgan vaqtda hokimiyatlarga, tuzilmalarga, tibbiy xizmatga, yong’in xavsizligi xizmatiga xabar berish kerak. Korxonada mavjud kuchli ta’sir qiluvchi modda. Uning miqdori saqlanish tartibi Uglerod (II) oksidi – rangsiz, hidsiz nixoyatda zaxarli gaz. Ishlab chiqarish binolarida SO ning miqdori 11 mg ni, xavoda 0,03 mg ni tashkil etadi. U avtomobildan chiqayotgan tutun gazlarida xayot uchun xavfli miqdorda bo’ladi. SHu sababli korxonada ish vaqtida xonalar yaxshi shamollatilgan bo’lishi kerak. Favqulodda Vaziyat yuz berganda “Diqqat Xammaga” ovozli signal orqali ishchi-xizmatchilarga xabar qilinadi. Kuchli ta’sir etuvchi zaharli modda va chang bilan ishlovchi bo’linmalarda ishchi va xizmatchilar ob’ekt Fuqaro muhofazasi bo’limi (FM shtab) xodimlari tomonidan shaxsiy ximoya vositalari bilan ta’minlangan bo’lishlari kerak. Nafas olish organlarini muxofazalovchi shaxsiy ximoya vositalari – gazniqoblar, nafas olish organlarini turli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroblardan va toksinlardan muhofaza qiladi. Kam kislorodli va bir nechta zaharli moddalar saqlangan havo, zaxarlangan hisoblanadi. Avariya qutqaruv va boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlarini rejalashtirish va amalga oshirishdan maqsad, aholini turli favqulotda vaziyatlardan himoyalash, shoshilinch tibbiy yordam ko’rsatish, avariya oqibatlarini qisqartirish hamda vayronalardan insonlarni olib chiqishga qaratilgandir. Avariya qutqaruv ishlari quyidagi vazifalarni amalga oshirish orqali olib boriladi. 1. FV ro’y bergan xududlarida razvedka ishlarini olib borish hamda xarakatlanish yo’nalishlarini rejalashtirish. 2. Bino qismlari, vayrona uyumlari orasidan shuningdek yonayotgan binolar ichidan insonlarni qidirish va olib chiqish. 3. Jabrlangan insonlarni, guruxlarga ajratgan xolda birlamchi tibbiy xizmat ko’rsatish hamda yaqin ambulatoriyalarga etkazish. Boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlarga quydagilar kiradi: 1. Insonlarni ommoviy piyoda yoki transportda xarakatlanish yo’llarini ochish hamda xavfli jismlardan tozalash. 2. Gaz, elektr, suv quvur tiqimlari va boshqa tizimlarda yuz bergan avariyalarni to’xtatish, qutqaruv ishlarini o’tkazish. Korxonada yong’in sodir bo’lganda xarakatlanish quydagi tartibda amalga oshiriladi.ssexda germetiklik buzilib yoki boshqa sabab bilan yong’in chiqqanda OPD turidagi signalizator ishga tushadi. Bu signalizator ishga tushishi bilan ssexdagi navbatchi korxonaning yong’in xavfsizligi bo’limiga xabar beriladi va ishchilarning tartibli evakuatsiyasini ta’minlashni nazorat qilinadi. Yong’in xavfsizligi bo’limi etib kelguncha ishchilar o’zlari OU 2, OU 9,OU 8 birlamchi o’t o’chirgichlar yordamida yong’inni boshqa ob’ektga o’tib ketmasligini nazorat qiladi. Yong’in xizmat xodimlari bilan bir vaqtda tibbiy tez yordam ko’rsatish xizmati ham yetib keladi. FV oqibatlari tugatilishi bilan qutqaruv ishlari boshlanadi. Tartibni saqlashga e’tibor beriladi. Yong’in yoki avariya sodir bo’lishida odamlrni xavfsiz boshqa joyga chiqish yo’llari bo’lishi binolarni loyihalash va qurish vaqtida hisobga olingan. Yong’in havfsizligi norma qodalariga asosan evakuatsiya yo’llari o’tga chidamli materiallardan tayyorlangan, harakat yo’lida hech qanday to’siqlar yo’q. Korxona binosida 2ta chiqish evakuatsiya yo’llari mavjud. Suyultirilgan gaz olish jarayonida ishlatiladigan xom-ashyolar va tayyor mahsulotlar ma’lum talab asosida omborlarda saqlanadi. Quyosh nuri to’g’ridan- to’g’ri tushmaydigan, yopiq, quruq joyda, xarorat 30 o C dan yuqori bo’lmagan, namlik 80% dan ko’p bo’lmagan joyda saqlanadi. Mehnat muhofazasi bu insonlarni ishlash vaqtida sog’lig’i, ishlash qobilyatini, havfsizligini ta’minlovchi texnik, sanitar gigienik, uyushgan qonunlashtrilgan tadbirdir. O’zbekistonda mehnatnt muhofaza qilish borasida bir qancha qonuniyatlar qabul qilingan. Bu qonunlar faqat ishlab chiqarishda mehnat muhofazasi texnika havfsizligi qoidalarini nazorat qilib qolmay, balki mehnat muhofazasi qonunlari buzilmasligi uchun javobgardir. Sho’rtangaz kimyo majmuasida “Mehnatni muhofaza qilish” borasidagi tadbirlar qabul qilingan bo’lib, ular mehnat sharoitlarini yaxshilash va havfsiz mehnat sharoitlarini yaratish borasidagi uslubiy qo’llanmalar, instruksiya ko’rsatmalar, tavsiyalar kabi umumiy qoidalarni o’z ichiga oladi. Mehnatni muhofaza qilish qoidalari O’zbekiston Respublikasi 2009 y 47- son 59 moddasida, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi 2009 y 16 noyabrda 2042 soni bilan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2000 y 267- sonli qarori, O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlar to’plami, 2000 y 7- son 39 modda bilan tasdiqlangan. Sho’rtangaz kimyo majmuasida xodimlar havfli va zararli ishlab chiqarish omillari ularning tavsifi, yuzaga kelish ma’nbalari, ishchilarga ta’sir qilish xususiyatlari va salomatlik uchun havfli darajasi va kelgusidagi oqibatlari to’g’risida ma’lumotga ega. Ish joylaridagi ishlab chiqarish muhiti va mehnat jarayoning havfli hamda zararli omillari to’g’risida ma’lumotlar, ishlab chiqarish muhitining fizik, kimyoviy, radiologik, mikrobiologik va mikroiqlim o’lchovi natijalari, shuningdek og’irligi ish joylarini mehnat sharoitlari bo’yicha attestatsiya qilinishi bilan tasdiqlanadi. Korxona o’ta havfli sharoitda bajariladigan kasblar va ishlar ro’yxatiga ega. Ro’yxatda, aniq texnologik jarayon, ishlab chiqarish uskunasi, ishlatiladigan xom ashyo va ishlarni amalga oshirish xususiyatlari bilan bog’liq havflar hisobga olingan. Barcha xodimlar o’ta havfli ishlarni bajarishdan oldin, mexnat muxofazasi bo’yicha yo’riqnoma bilan tanishib, ishlarni havfsiz bajarish usullarini o’zlashtirib olganlar. Sho’rtangaz kimyo majmuasi, chiqindi tashlash bo’yicha SN-245-71 ga asosan 1 kategoriyaga kiradi. Sanitar ximoya zonasi SNIP-2.01.03-96 ga asosan (1000) m. Ishlab chiqarishda ajralib chiqayotgan uglerod oksidlari – rangsiz, xidsiz zaxarli gaz. Ishlab chiqarish binolarida SO ning miqdori 11mg, xavoda 0,03 mg ni tashkil etadi. U avtomobildan chiqayotgan tutun gazlarda xayot uchun havfli miqdorda bo’ladi. Shu sababli korxonada ish vaqtida xonalar yaxshi shamollatiladi. Sho’rtangaz kimyo majmuasi shamol yo’nalishi bo’yicha SNIP 2.01.01.83 ga asosan joylashgan. Bunda zaharli gaz va changlarni chiqishi xisobga olinib korxona axoli punktiga teskari qilib joylashtirilgan. Bu esa zaxarli gaz va changlarni axoli punkitiga etib kelmasligini ta’minlaydi. Texnologik jarayon uzluksiz tarzda davom etadi. Ish ikki smenada olib boriladi. GOST 12-2.03.91 KMK -3-05-98 ga asosan “Texnologik jarayonlarni tashkilashtirish sanitariya qoidalari va ishlab chiqarish jihozlariga gigienik talablar” ga muvofiq tashkil qilingan. Xom ashyo va materiallarni qayta ishlash texnologik uskunaning pasportida belgilangan talablarga muvofiq amalga oshiriladi. Korxonada SANPIN-0120-01, SANPIN 122-01 ga asosan shovqin, tebranishdan ximoya choralari ko’rilgan. Shovqin, tebranishdan ximoyalash maqsadida, desorbsiya bo’linmasini ishlab chiqarish maydonidan tashqariga joylashtirilgan. Bo’linmaning eshik, derazalari maxsus tovush o’tkazmaydigan materiallardan tayyorlangan. Korxona bo’limlarini yoritish asosan tabiiy va sun’iy ravishda amalga oshiriladi. Kunduz kuni asosan tabiiy yorug’likdan foydalaniladi. Tabiiy yoritilish SNIP 2-01-05.98 ga asosan qabul qilingan. Kechki smenalarda esa, sun’iy yoritishdan foydalaniladi, yoritilish uchun lyumenissent lampalardan foydalaniladi. Sho’rtangaz kimyo majmuasi bo’linmalari havosi mo’tadillashtirilib turiladi. Shamollatash qurilmalaridan foydalaniladi. Isitish SanPiN -0058-96 ga asosan amalga oshiriladi. Shamollatish, qurilmalaridan to’g’ri foydalanish, uni to’liq ishlaydigan holatda bo’lishi uchun javobgarlik, mexanik zimmasiga, bo’linmalarda esa bo’inma boshlig’i va mexanik zimmasiga yuklatilgan. Elektr uskunalarining nosozligi yoki ularning ishlatish qoida talablariga amal qilmaslik ishchi-xizmatchilarning shkastlanishiga olib keladi. Insonlarni elektr toki ta’sirida shkastlanishidan himoya qilish uchun ishlab chiqarish sharoitlarida havfsiz tok usti qoplangan simlar, yerga ulangan va neytrallovchi ximoya tizimlarilan foydalanilgan. Shuningdek, elektr uskunalarni tanlash, o’rnatishda mavjud bo’lgan qonun-qoidalar normalariga amal qilingan. Ishchilar va xizmatchilarni shaxsiy ximoya vostalari bilan ta’minlash. Ta’sir etuvchi zaxarli gaz va chang bilan ishlovchi bo’linmalarda, ishchi va xizmatchilar ob’ekt fuqaro muhofazasi bo’limi (FM shtab) xodimlari tomonidan shaxsiy ximoya vositalari bilan ta’minlanganlar. Nafas olish organlarini muxofazalash maqsadida shaxsiy ximoya vositalaridan gazniqoblar nazarda tutilgan. Gazniqoblar ikki turga bo’linadi: 1. Filtrlovchi gazniqoblar ( GP 5, GP 7, GP 9, PDF 2SH); 2. Ajratuvchi gazniqoblar (IP 46 IP 48). Nafas olish organlarining eng oddiy himoya vositalari: 1. Respirator; 2. C h angga qarshi matoli niqoblar; 3. Paxta dokali bog’ la gich. Sho’rtangaz kimyo majmuasida SNIP- 2.08.12.98 ga asosan ishchi- xizmatchilar uchun dam olish, ovqatlanish, uy va ish kiyimlarini saqlash xonasi, zararsizlantirish, yuvish-yuvinish va boshqa madaniy-sanitariya xizmatlari uchun mo’ljallangan qo’shimcha binolar qurilgan. Korxonada yong’in va portlash havfsizligi, ularni rejalashtirish, tashkillashtirish va olib borish SNIP-2.01.02-04 ga asosan, “Yong’in havfsizligi” umumiy talablariga ONTP 24/86 ga asosan “Portlash havfi” umumiy talablariga muvofiq ta’minlangan. Ishlab chiqarishda o’rganilmagan yong’in va portlash havfi va toksik xususiyatlariga ega bo’lgan modda va materiallar qo’llanilmaydi. Korxona binolarining yong’in havfsizligi ularning o’tga chilamlilik darajasi bilan aniqlangan. SNIP 2.09.12-98 ga asosan qurilish materiallari bo’yicha yonmaydigan, qiyin yonadigan xillari mavjud. Yong’in yoki avariya sodir bo’lishida odamlarni havfsiz boshqa joyga chiqish yo’llari binolarni loyihalash va qurish vaqtida hisobga olingan. Yong’in havfsizligi norma qodalariga asosan evakuatsiya yo’llari o’tga chidamli materiallardan tayyorlangan, harakat yo’lida hech qanday to’siqlar yo’q. Korxona binosida 2ta chiqish evakuatsiya yo’llari mavjud. Barcha ishlab chiqarish bo’linmalarida, xom ashyo va tayyor maxsulot omborxonalari ma’muriy va boshqa yordamchi binolar hamda inshootlar dastlabki yong’inni o’chirish vositalari bilan ta’minlangan. Ventilyasiya tizimi yong’indan darak beruvchi signalizatsiya bilan birlashtirilgan va (SNIP 2.04.02 84., GOST 12.2.2002.89, SNiP 2.04.09.07) bo’yicha o’rnatilgan. Bino va yong’in suv manbalari yo’lkalari hamda yong’in vositalari va uskunalariga boradigan yo’lkalar doimo bo’sh bo’lishi ta’minlangan, binolar oralig’idagi yong’inga qarshi masofa uzulmalarida materiallar, uskunalar, bo’sh idishlar taxlashga ruxsat etilmaydi. Korxonada yong’inga qarshi suv ta’minoti SNIP-2.04.02.86 ga asosan belgilangan. Katta miqdorda suv saqlaydigan suv havzasi mavjud. O’tni o’chirish birlamchi vositalaridan xarakatlanadigan, qo’lda ishlataligan o’t o’chirgichlar, gidropulpalar, chelak, suvli bochka, belkurak, qumli yashik, asbest yopgich, namat va boshqa yonmaydigan buyumlari mavjud. Yong’in haqida tez xabar berish uchun yuqori havfli hisoblangan texnologik uskunalarda, ishlab chiqarish binolarida, omborlarda darakchi vositalari SNIP- 2.04.02-84, GOST 12.2.2002.89 ga asosan o’rnatilgan. Bu vositalar yonayotgan manba, joyini o’z vaqtida aniqlashga yordam beradi. Korxonada ko’ngilli o’t o’chirish drujinasi tashkil qilingan. Yashinning yer ustidagi inshoot, qurilmalarga to’g’ri urilishi buzilishga, yonuvchi modda va materiallarni alangalanishiga olib keladi. Yashinni ikkilamchi ta’siri, himoyalanuvchi bino va inshootlarni metall konturiga yashin urilish vaqtida, zaryadlarni elektrostatik va elektromagnitli induksiyalanishi bilan boradi. Natijada, uchqunlanish bilan bog’liq havfli vaziyat vujudga keladi. Shu sababli yashinda ximoya choralari SNIP 2 .01.03 96, SNIP 2.01.02.85 ga asosan ko’rilgan. XULOSА Mаlаkаviy bitiruv ishidа ammiak selitraisni bug’latish jarayonini avtomatlashtirish tahlil qikindi, jarayonni avtomatlashtirish tizimi shaklantirildi . Bu jarayonda harorat, sarf, satx va bosim kаbi pаrаmetrlаrning ko‘rsаtkichlаri o‘rgаnildi. Texnologik jаrаyonni аvtomаtlаshtirishning funksionаl chizmаsi vа uch fаzаli prinsipiаl elektr mаnbа chizmаsi hаm shаkllаntirildi. Jаrаyondа o‘lchovchi vа boshqаruvchi qurilmаlаr sifаtidа hozirgi zаmon texnologiyasi аsosidа ishlаb chiqаrilаyotgаn SIEMENS firmаsining avtomatkashtirish vositalaridan foydаlаnildi. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish bо‘limida avtomatlashtirish nazariyasi va uni amaliyotga tadbiq yetish masalalari kо‘rib chiqildi. Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi prinsipial elektr manba chizmasi ham shakllantirildi. Shuningdek, distillyatsiya kolonnasida issiqlik almashinish jarayonini shakllantirishda turli xil yangi uskuna va jihozlardan foydalanish yо‘lga qо‘yildi hamda bu uskunalar haqida ma’lumot berildi. Jarayonda о‘lchovchi va boshqaruvchi qurilmalar sifatida hozirgi zamon texnologiyasi asosida ishlab chiqarilayotgan SIEMENS firmasining о‘lchov uskunalaridan foydalanildi. Rostlovchi qurilma koeffitsiyentlarini tо‘g‘ri tanlash maqsadida boshqarish tizimi MATLAB programmasida kompyuter programmasi tuzildi. Texnologik jarayonlarni kompyuter yordamida boshqarish arxitekturasi taxlil etildi. Iqtisodiy qism , ekologiya , mexnat muxofazasi va fuqaro muxofazasi kabi bо‘limlar kо‘rib chiqildi. Biz mazkur malakaviy bitiruv ishida kо‘rsatilgan texnologiya orqali jarayonini avtomatlashtirishni tavsiya qilamiz. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ Y X ATI 1. Yusupbekov N.R. Muxammedov B.I. Gulomov SH.N. «Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish.-Toshkent: O‘qituvchi, 2011. – 576 b. 2. Norman S. Nise. CONTROL SYSTEMS ENGINEERING. California State Polytechnic University, Pomona. — Seventh edition. Printed in the United States of America, 2015. – 944 p. 3. Stuart Bennett , Gurvinder S Virk , Computer control of real-time processes, P. Peregrinus Ltd. on behalf of the Institution of Electrical Engineers.1990. – 306 p. 4. Yusufbekov N.R. va boshqalar, Texnologik jarayonlarni boshkarish sistemalari, Toshkent, O‘ qituvchi, 1997, 704 bet. 5. Tian Seng Ng. Real Time Control Engineering Systems and Automation. Springer Science + Business Media Singapore 2016. – 192 p. 6. Волошенко А.В., Горбунов Д.Б. Проектирование систем автоматического контроля и регулирования. Издателство Томского политехнического университета. 2011. 7. Втюрин В.А. Проектирование автоматизированных систем. С.Петербург. 2009 8. Yusufbekov N.R. Muhamedov B.I. G‘ilomov SH.N. “Texnologik jrayonlarni n azorat qilish va avtomatlashtirish” – Toshkent: O‘qituvhi, 2011.-576 b. Yusufbekov N.R. Muhamedov B.I. G‘ilomov SH.N. “Texnologik jrayonlarni n azorat qilish va avtomatlashtirish” – Toshkent: O‘qituvhi, 2011.-576 b. 9. Klyuev A.S. i dr. Proektirovanie sistem avtomatizatsii texnologicheskix protsessov; 2-ye izdanie. M.: Energoatomizdat, 1990, 464s. 10. Tregub i dr. Proektirovanie, montaj i ekspluatatsiya sistem avtomatizatsii v pi щ evoy prom ы shlennosti. M.: Agropromizdat, 1991, 352s. 11. Yusufbekov N.R. va boshqalar , Texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalari, – Toshkent: O‘qituvhi, 1997, 704 bet. 12. Voloshenko A.V., Gorbunov D.B. Proektirovanie sistem avtomaticheskogo kontrolya i regulirovaniya. Izdatelstvo Tomskogo politexnicheskogo universiteta. 2011. 13. Mart ы nenko I.I. i dr. Proektirovanie sistem avtomati-zatsii. 2-ye izdanie, .M.: Energoatomizdat, 1991, 231 s. 14. Belik V.G. Proektirovanie sistem avtomaticheskogo kontrolya i regulirovaniya. Pod redaksiey Belika V.G. Tomsk. Tomskiy politexnicheskiy institut. 2011.108s. 15. Vtyurin V.A. Proektirovanie avtomatizirovann ы x sistem. S.Peterburg. 2009. 16. Reglament Shurtanskogo gazo-ximicheskogo kompleksa. 17. Boyarinov A.I., Kafarov V.V. Metod ы optimizatsii v ximicheskoy texnologii. M.: Ximiya, 1995. 18. P. Sultonov. Ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish asoslari. Toshkent 2007. 19. O‘. Yo‘ldoshev, U. Usmonov, O. Qudratov. Mehnatni muhofaza qilish. Toshkent 2001.
1Kirish.............................................................................................3
2Texnologik jarayon tavsifi..............................................................9
3Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni.........................................................................................

 

22

4Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi..............................................................................

 

26

5Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash........................................................................................

 

32

6Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni................................34
7Avtomatik rostlash tizimining xisobi............................................36
8Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni.......................................39
9Texnik – iqtisodiy xisob qismi.......................................................42
10Hayot faoliyati havfsizligi...............................................................47
11Xulosa...........................................................................................53
14Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.................................................65
Sotib olish