Andijon viloyati tarixini o’lkashunoslikda yoritilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	65.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Andijon viloyati tarixini o’lkashunoslikda yoritilishi

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………….2-4
I – BOB. Andijon viloyati tarixini o’lkashunoslikda yoritilishi.
1.1 Andijon tarixiga oid asosiy manbalar…………………………………..5-10
1.2 Andijon tarixini o’rganishda tarixiy toponomik joylar…………………11-15
II – BOB. Andijon tarixi o’rganishda Tarixiy o’lkashunoslikni o’rni.
2.1 Tarixiy o’lkashunoslikda Andijondagi tarixiy obektlar va ularning tarixini
o’rganilish…………………………………………………………………..16-25
2.2 Qutayba ibn Muslim maqbarasi o’lka tarixini o’rganishdagi roli va
ahmiyati……………………………………………………………………..26-31
Xulosa……………………………………………………………………….32-33
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………34
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O‘z istiqloli va istiqboli sari yuz tuta borayotgan
mamlakatimiz taraqqiyotiga xos eng muhim o‘zgarishlardan biri-xalqimizning
o‘tmishi, tarixi bilan chambarchas bog’liq bo‘lgan madaniy merosimiz
o‘rganishga, uni haqqoniy baholashga bo‘lgan ehtiyojlarning o‘sa borayotganligi
bilan izohlash mumkin.
Muhtaram birinchi yurtboshimiz I.Karimov,- «Mustaqillikka
erishganimizdan keyin xalqimizni o‘z yurti tili va madaniyati, qadriyatlarini,
tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda» 1
-deb bejizga
yozmagan edilar. Xalqimizning ongi va dunyoqarashida vujudga kela borayotgan
bunday ijtimoiy faollik boy madaniy merosimizga nisbatan qiziqish talablarni
rivojlantira borish bilan bir qatorda, bugungi kunimiz ruhi va xarakteriga xos
yangicha munosabatlar zarurligini taqoza etishi ham tabiiy holdir. Chunki,
madaniyatimiz va ma’naviyatimizning hayotbaxsh zamini sifati necha asrlar osha
yashab kelayotgan madaniy merosimizni xolisona tahlil etish yoki zaruriyatini
anglab yetish, uning u yoki bu namunasining ma’lum bir tarixiy taraqqiyot
bosqichida tutgan ahamiyati yoki qimmatdorligini belgilash bilangina masalaning
yechimini hal etib bo‘lmaydi. Bugungi kunda shu boradagi masalaning nozik
jihati shundaki madaniy merosimiz haqida mushahoda, baxs va munozara
yuritganimizda uning qaysi bir jabhalari mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy hamda
siyosiy hayotida, qolaversa, yurtimizda barpo etilayotgan ozod va obod Vatan
ravnaqi uchun qanday ustuvor ahamiyat kasb eta olishini ajrata bilishimizga
bog‘liq bo‘ladi. Buning uchun esa, madaniy merosimizga bo‘lgan ehtiyojlarimiz
tizimida ham ijodiy, ham tanqidiy me’yorlar va qarashlar zarurligini nazardan
qochirmasligimiz lozim. Shuning uchun ham I.Karimov «Biz bosib o‘tgan
yo‘limizni tanqidiy baholab, milliy davlatchiligimiz negizlarini aniqlab, buyuk
madaniyatimiz tomirlariga, qadimiy merosimiz ildizlariga qaytib, o‘tmishimizdagi
boy an’analarni yangi jamiyat qurilishiga tatbiq etmog‘imiz kerak» - deb alohida
ta’kidlab o‘tgan edilar. Darhaqiqat, bugungi kunda betakror qudratli kuchga aylana
1
Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohatlarini chuqurlashtirish yo‘lida. T., “O‘zbekiston”, 1995. B.15.
2

borayotgan xalqimiz ma’naviyatining tag zaminlari bo‘lgan, urf-odatlarimiz,
an’analarimiz, fanimiz, adabiyotimiz, san’atimiz, ta’lim va ma’rifatimizning
serqirra jabhalarini o‘zida mujassamlashtirib kelgan madaniy merosimizga
nisbatan rivojlana borayotgan ehtiyojlarimizning tarixiy zaruriyatga ko‘tarila
borishining bir qator ob’ektiv va sub’ektiv asoslari borligini nazardan qochirmaslik
lozim. Biz uchun o‘tmish, tuzumdan xalqni o‘z
madaniyati va ma’naviyati bilan chambarchas bog‘liq holda shakllanib kelgan
o‘zligini anglashidan mosuvo qilish, uni milliy qadriyatlaridan begonalashgan
manqurtlarga aylantirishga qaratilgan siyosat tufayli og‘ir meros qoldi. Qolaversa,
mazkur siyosat oqibatida biz tilimiz, madaniyatimiz, tariximizga bepisandlik bilan
qaradik, o‘tmishimizni zo‘r berib qoralash va kamsitish yo‘lini tutdik. Bir necha
ming yillik madaniy merosimizni, milliy tariximiz, milliy an’analar, diniy urf-
odatlarimizni unuta boshladik. Ohir oqibatda, jahon xalqlari madaniyatining
ajralmas qismi bo‘lgan islom ta’limotini ko‘r-ko‘rona inkor eta bordik. Eng
achinarlisi, islom diniga qarshi ochiqdan-ochiq kurash e’lon qildik. Dindorlar
ma’naviy tahqirlandi, ularning huquqlari cheklab qo‘yildi, masjidlar yopilib
ko‘plari buzib tashlandi, diniy bayramlar oyoq osti qilindi, tariximiz bir
tomonlama, yuzaki o‘rganildi. Fikrlar erkinligiga yo‘l
qo‘yilmadi. Barcha aholi ongida kommunistik dunyoqarashni shakllantirishga zo‘r
berilib, madaniy inqilob shiori ostida o‘zbek xalqining yuzlab iste’dodli, iqtidorli ,
bilimli, istiqlolchi farzandlari qatag‘on qilindi. Ayni mana shu jarayonda madaniy
merosimizning ko‘plab namunalari vayron qilindi, noyob madaniy boyliklarimiz
talon-taroj qilinib, bir qismi tashib ketildi. Mavzuning ob’yekti va
predmeti Andijon viloyati tarixini o’rganishda tarixiy o’lkashunoslikdagi
ahamiyati mavzuning ob’yekti. Predmeti Andijon tarixini tarixiy o’lkashunoslik
fanini yoritishdir. Mavzuning
maqsad va vazifasi Andijon viloyati tarixini o’rganishda Tarixiy obidalarning
o’rganilishi asosiy maqsad. Vazifalari esa -
Andijon viloyati tarixini o’lkashunoslikda yoritilishini o’rganish; -
Andijon tarixiga oid asosiy manbalarni tahlil qilish; -
3

Andijon tarixini o’rganishda tarixiy toponomik joylarni yoritib berish; -
Tarixiy o’lkashunoslikda Andijondagi tarixiy obektlar va ularning tarixini
o’rganilish;
- Qutayba ibn Muslim maqbarasi o’lka tarixini o’rganishdagi roli va
ahmiyatini yoritib berishdir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Vodiyning qadimgi, Respublikaning
eng sharqiy qismida joylashgan shaharlaridan biri Andijondir. Bu shahar o‘zining
jo‘g‘rofiy joylashgani va iqtisodiy salohiyatiga ko‘ra o‘ziga xos va qadimiy
tarixiga egadir. Uning qadimgi davri tarixini o‘rganishda YA.G‘ulomov,
M.E.Masson, A.K. Pisarchik, B.Abdulg‘ozieva, G. Dadaboev, S.Jalilov,
B.X.Matboboev kabi tatqiqotchilarning asarlarini ko‘rsatish mumkin. Ayniqsa,
2000-2008 yillar mobaynida B.X. Matboboevning arxeologik qazishmalaridagi
topilmalarini alohida qayd etish lozim. Masalan, ayni shu olimning tadqiqotlari
asosida shaharning qadimgi va o‘rta asrlar davridagi rivoji tarixi, shaharning
tuzilishi to‘g‘risida qimmatli materiallar to‘plandi.B.X.Matboboyev va
Z.Z.Mashrapovlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlari Andijonning
shaharsozligini 2500 yillik tarixga ega ekanligini ilmiy asoslab berishga harakat
qilmoqdalar. Kurs ishining tarkibiy
tuzulishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yhati.
4

I – BOB. Andijon viloyati tarixini o’lkashunoslikda yoritilishi.
1.1 Andijon tarixiga oid asosiy manbalar.
Andijon Fargona vodiysining janubi-sharqiy qismida. Andijonsoy daryosi
qirg’og’ida joylashgan (1-2-rasmlar). Shahar tarixiga ko’plab ilmiy izlanishlar
bag’ishlangan (Andijon tarixi, 1980; Safarov R., Muxitdinov M., Jalolov D., 1973;
Nurmuxdmmedov X., 1979; 1979; Nurmuxammedov X., Jalilov S., Xamidov Y.,
1984; Jalilov S., Shokarimov S., 1993). Ammo ularning aksariyatida Andijon
tarixining X1X-XX asrlarga oid ma’lumotlari jamlangan.
Ma’lumotlarning yetishmasligi, yozma manbalarning bois shaharning
qadimgi davr tarixiga oid boblari ko’p hollarda asotirlar va rivoyatlarga
asoslaniladi. Jumladan, buni Ibratning (1862— 1937) «Farg’ona tarixi»da
keltirilgan «Andijon shahri tarixi»da ham kuzatish mumkin. Ya’ni u kitobda
keltirilishicha Andijon shahri bundan to’rt ming yil oldin paydo bo’lgan emish
(Ibrat, 1991. 323-325-6.). «Andijon» toponimidan boshlasak. Uning kelib chiqishi
xanuzgacha aniqlanmagan. Bu xususda ko’plab afsona, faraz va tahminlar mavjud
(Turg’unov A. 1987). Bizningcha ular orasida eng maqbuli S.Jalilov va
A.Muhammadjonov tomonidan ilgari surilgan xulosalardir. Uzoq yillar mazkur
masalaning tadqiqoti bilan shug’ullangan S.Jalilov fikriga ko’ra shaharning nomi
«adoq» atamasi bilan bog’liq 1
. Tarixchi-olim «Lug’ati Chig’atoyi va turki
usmoni»da keltirilgan «Adoq - Andijonning qadimiy nomi» ekanligi to’g’risidagi
ma’lumotga asoslanadi. Aytish joizki, Mahmud Koshg’ariy uzining «Devonu
lug’atit turk» asarida ham «Azg’ish» (Adgish) joy nomini anglatishini ta’kidlagan
(Mahmud Koshg’ariy, 1960. 122 b.). Barcha keltirilgan atamalarning uzag’i bir,
ya’ni «ad» bo’lib, bu uzoq so’z 92 urug’ning biri sanaluvchi «adoq», «adgish»
urug’ining qadimiy turkcha nomlanishidir (Jalilov S., 1993. 13-15-6.). Aftidan,
«ad» o’zagiga keyinchalik «n» qo’shilgan va fonetik o’zgarishlar oqibatida ushbu
1
Матбобоев , Б . Х . Машрабов . 3.3. Андижон тарихи. «Энляо» Нашриёт-Матбаа Акциядорлик Компанияси
Бош Тахририяти Тошкент – 2014. B .26.
5

so’z «A(n)dgon» yoki «A(n)digon» shaklini olgan 1
.
Bu kabi o’zgarishlar toponimikada uchrab turadi.
Masalan, Shosh-Choch-Toshkent, Kesh-Shaxrisabz, Rushidon-Rishton, Bob-Pob-
Pop va xokazo. Ammo yuqorida tilga olingan o’zbek urug’lari orasida Andijon
toponimiga yaqin keluvchi nom uchramaydi (Sultonov T.I., 1972. 165-176-6.;
shuningdek, qarang: Zaki Validiy, 1992. 110-113-6.). A.R.Muhammadjonov
xulosasiga ko’ra, Andijon toponimikasining birinchi qismi «andi (andu, anda) -
andiyoxi anda» extimol ko’xda turk atamasi bo’lib, «yaqin», «olis bo’lmagan»
ma’nosini beradi. Shu o’rinda hozirda ham iste’molda uchraydigan «yaqin
qarindosh bulmoq» ma’nosini anglatuvchi «quda-anda» iborasini keltirish
mumkin. Atamaning ikkinchi qismi - «gon», «kon»,
«jon» gidronim hisoblanib, «soy», «daryo»ni anglaxuvchi ma’no yuklamasidir.
Demak, shahar nomi «daryo (soy)dagi yoki «suv (daryo-soy)ga yaqin manzilni
ifodalaydi (Muxammadjonov A.R., 2002. 157-163; 2004-6.). Bizningcha, so’nggi
tahmin eng asosli variant bo’lib, haqiqatga yaqin. Aftidan, «Andgon» yoki
«Andigon» shaklidagi atama ilk bor arab geograflarining yozma manbalarida
qo’llanilgan. Umuman olganda yozma manbalarda Andijon to’g’risidagi
ma’lumotlar juda kam uchraydi. Ularni asosan X asrning o’rtalaridan boshlab
«Andukon» (Andukan), «Andugon» (Andugan), «Andikon» (Andikan),
«Andigon» (Andigan), «Andagon», «Andidjon» va «Andijon» ko’rinishida
uchratishimiz mumkin (1-ilovaga qarang). «Andukon» atamasi kayd etilgan ilk
manba al-Istaxrining 930-933 yillarda yozilgan «Kitab masolik al-mamolik» asari
xisoblanadi. Mazkur nom Fargonaning Kuy i Nisya viloyati shaxarlarining nomlari
qatorida keltiriladi: «Farg’ona viloyatlari kuyidagilardir: Kuyi Nisya, Yukori
Nisya, Asbara, Nekad, Mian-Rudan, Jidgil, Urest, Besafar, Asht. Yukori Nisya esa
Farg’onaning birinchi shaxridir, negaki Xujandga yo’l olayotib undan o’tiladi:
mazkur viloyatning shaharlari: Vanket, Sox, Xoqand, Rishton. Quyi Nisya
shaxarlari: Marginon, Zenderamsh, Nejreng, Ustikan, Andukan. Va bu yerlarda
1
Шамсутдинов, Р.Т. Исҳоқов. А.А. андижон тарихидан лавҳалар. «Sharq» Нашриёт-Матбаа Акциядорлик
Компанияси Бош Таҳририяти Тошкент. 2013. B . 16.
6

togli hamda dasht hududlar mavjud» (MIKK., 1973. 31 b.; Betger YE.K.ga karang
1957. 26 b.). Yokut al-Xamavi (1179-1229) va al-Idrisi (1100-1165 y.y.)da esa
«Andukon» shakli uchraydi (Materiali., 1988. 59, 84 b.; Buriyev O., Vax,obova B.,
1998. 46 b). «Andugon» shaklidagi shaxar to vonimi Nizomiddin Shomiy (MIKK.,
1973. 132-6.), Muin ad-Din Natanzi ng Abd-ar-Razzok Samarkandiy (816/1413-
14-887/1462-63 yillar)da uchrayNV (MIKK., 1973. 116, 153 6.). Sharafiddin Ali
Yazdiy (Materiali., 1988. 53 b.) va Jamol al-Karshiy (628/1230-1231-702/1302-
1303 yillar) asarzarida «Andigon» toponimi aniklangan (Djamal al-Karshi., 2005
va 2006). Qolaversa, «Andigon» yozuvi Andijon
zarbxonasida chikarilgan Chigatoy pul gprliklarida xam uchraydi (Davidovich
YE.A., 1972. 157 b. 4-, 6-9-jadvallar, I Za, 106, 11, 19 va 3-jadval.; Burnasheva
R.Z., Smagulov YE.A., Tuakbayev M.K., 1006. 37-41-6., 1-katalog, №17 va№
267 tangalar; Chagataidskiye., 2008. 15-32 5: Shuningdek, №006S>TT0090.3
tanga//Mongolian., 2010). Manbalarda kayd etilgan va uz nomini xozirga kadar
uzgarishsiz saklab :-:yelayotgan kuyidagi shaxarlarning joylashuvi anik isbotini
toigan: Rishton, Marginon (Margilon), Kuba (Kuva) va Andukon-Andigon
(Andijon). Aytish mumkinki, mazkur shaxarlar bir joyning uzida vujudga kelib,
ivojlangan (xozirda ularning eski shaxar xududlari saklanib kolgan). Kolgan
yodgorliklar va xususan shaxar xarobalari mavjud arxeologik yodgorliklar bilan u
yoki bu jixatdan taqqoslanadilar (Gorbunova N.G., 1981. >5-89-6.; Shirinov
T.SH., Matboboyev B.X., Ivanov G.P., 1998).
Aytish joizki, O’rta Osiyo shaxarlari tarixida o’ziga xos «ko’chib yuruvchi»
shaxarlar ham qayd etilgan. Buning boisi, shahar dastlab bir joyda paydo bo’ladi,
keyinchalik esa, ma’lum sabablarga ko’ra boshqa bir joyga ko’chiriladi. Masalan,
Samarqand dastlab hozirgi Afrosiyob hududida vujudga kelgan, keyin esa janubiy
rabodga kuchgan. Sug’dning boshqa bir shahri Uzunqir-Kitob-Kesh-shaxrisabz
ham shu kabi yo’lni bosib o’tgan (Eshov B., 2002. 67-69-6). Qoraxoniylar davrida
(X1-XIX asrlar) Farg’ona vodiysi o’zining iqtisodiy va siyosiy mavqeini saqlab
qoldi. XI asr - XIII asrning boshlarida O’zgan Qoraxoniylarning Farg’ona ulusi
poytaxti bo’lgan.
7

Poytaxt O’zganga yaqinligi va hunarmandchilikning yuqori darajada
taraqqiy topgani Andijon tarixida muhim ahamiyat kasb etgan. Ushbu davrda
shahar aholisining soni ortadi, madaniyat va hunarmandchilik gullab-yashnaydi.
Bir qator masjid va madrasalar qurilgani xam bundan dalolat beradi, jumladan,
O’zganning Shimoliy (1152 y), Janubiy (1187 y) va O’rta (XI asr) makbaralari
(Bernshtam A.N., 1951; shu muallif. 1952; Imonkulov D., 2005. 64-99). Afsuski,
Fargonaning somoniylar-koraxoniylar davri tarixi xali yetarlicha urganilmagan.
Fakat Kuva va Axsiketdagi izlanishlar (utgan asrning 90-yillaridan buyon olib
borilmokda) mobaynida ushbu davrga oid ishonarli materiallar olingan.
Andijon tarixida Qoraxoniylar davriga Avvalroq mazkur devorni elshunos
A.K. Pisarchik qayd etgan. So’ngra B.Abdulgoziyeva aftidan arkning aynan shu
devorini tadqiq etgan (Abdulgoziyeva B., 1993. 6-7 b.). Bu bizlarning 2002 yilda
olib borgan izlanishlarimiz davomida xam ushbu shahar devori o’z tasdig’ini
topgan. 1939 yilda Katta Fargona kanali ko’rilishi mobaynida M.YE. Masson ham
mazkur davrning moddiy madaniyati namunalarini topgan. Uning qayd etishicha,
XIX asrning Jome’ masjidi va minorasi hududida XII asr oxiri - XIV asr boshlariga
mansub uyma g’ishtlar bilan koplangan bino mavjud bo’lgan (Masson M.YE.,
1940. 53 b.). 1399 yilga kelib Andijon hukmdor qarorgohi vazifasini bajargan.
Amirak (Mirak) Ahmad davrida Mirzo Ulug’bek bilan bo’lgan munosabat
murakkablashadi hamda Andijon bir necha bor qo’ldan qo’lga o’tadi. 1414 yili
Katta kuch bilan Farg’onaga yurish qilgan Ulug’bekka baskela olmasligiga ko’zi
yetgan Amirak Ahmad Andijon va Axsi mudofaasini o’z beklariga topshirib O’sh-
Oloy orqali Qashg’arga qochib ketadi.
Keyinrok Qoshg’ar ham Mirzo Ulug’bek qo’l ostiga o’tadi va 1449
yilgacha uning xukmronligi ostida buldi. Mirzo Ulugbekning fojiali ulimidan sung
temuriylar urtasida avj olgan nizolar vaktida mugullarning Fargonaga talonchilik
xujumlari yanada kuchayadi. Abu Said Mirzoni Hirotda ekanidan foydalangan
Vaysxon o’g’li Eson Buga boshchiligidagi mug’ullar Andijonga xujum
uyushtiradilar. Mug’ullar shunchalik ko’p bo’ladiki, ular Andijonni uch marotaba
o’rab oladilar. Andijon hokimi Mirzo Ali Kuchuk taslim bo’ladi, ko’plab asirlar
8

bilan mug’ullar qaytib ketadilar (Abdulaxatov N., 1996. 41-43-6.).
Samarqand taxtiga o’tirgach Abu Said Mirzo (1451-1468)
Farg’ona mulkini o’zining o’g’li Umar Shayx Mirzo Sulton Abu Saidga (Mirza
Muhammad Xaydar, 1996. 117-118-6.) taqdim etadi. Bu vaqtga kelib Axsi bir
muddat Farg’onaning poytaxtiga aylanadi, ammo Yettisuvdan xavf solingach,
poytaxt yana Andijonga ko’chiriladi (Abdulaxatov N., 1996. 31-59-6). Shaharning
poytaxt maqomi yana bir manbaa - «Tarixi Rashidiy»da ham tilga olinadi.
(Mashrabov 3., Raxmonov V., 2008; Mirza Muxammad XaYdar, 1996. 190-6.:
Muxammad Xaydar Mirzo, 2010. 228-6.). Andijon shaxri moddiy madaniyati
tarixini o’rganish shartli ravishda XIX asr oxirida boshlangan. Aniqroq qilib
aytadigan bo’lsak, bu jarayon 1890 yilda yer-ulpon komissiyasi a’zolari shax,ar
xududiga oid dastlabki ma’lumotlarni tuplashga kirishganlaridan ibtido topgan.
18931 yilda mazkur
komissiyaning Farg’ona boshqaruvi tomonidan Andijon shaxri xaritasi qayta
tuzilgan. Ushbu xujjatta Chordona (Chardana), Sarvontepa (Sarvantepa), Ko’ltepa
(Kyultepa-Kultepa), Qo’shtepa, Yalang’och Qo’rg’on, Qora Kurgen va Eski
Qo’rg’on kabi arxeologik yodgorliklar ilk bor shaxar xaritasiga tushirilgan. Qora
Qo’rg’on va Yalang’och Qo’rg’ondan tashqari sanab o’tilgan barcha
yodgorliklardan keyinchalik turli darajada saqlanib qolgan va ulardagi madaniy
qatlamlar imkon darajasida aniqlanib urganrshgan. 1939 yilda Katta Farg’ona
kanali qurilishida M. YE. Masson boshchiligida arxeologik nazorat ekspeditsiyasi
tashkil qilinadi. M.YE.Masson Andijonga kelganida tanikli ustazoda sulolasining
vakili Yusup Ali Muxammad (Yusuf Ali Musayev) unga shaxar xududidan
topilgan va XIII asr oxiri - XIV asr boshlariga oid koliplangan «terraqot
plitka»larini etgan etadi (Masson M.YE., 1979. 150-6.).
Mazkur ekspeditsiya ikkinchi raxbari V.D.Jukov xam Andijon shaxar
yodgorliklari bilan v-nshpib, X-X1 asr arxeologik materiallarini qayd etadi (Jukov
V.D., -51. 74-6.). Andijonni o’rganishga etnograf A.K.Pisarchik ham katta xissa
qo’shgan. Lastlab u 1938 yilda Uzkomstaris (O’zbekiston qadim yodgorliklari va
san’at namunalarini qo’riqlash qo’mitasi) topshirigiga binoan, keyinchaliksa 1944-
9

1947 yillarda O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Garix va arxeologiya
instituta yo’llanmasi bilan Farg’ona vodiysi xalq me’morchiligini tadqiq etadi.
Xususan, Margilon, Andijon, Kukon za Namangan shaxarlarini kuzdan
kechirib, surov o’tkazish va me’moriy yodgorliklarni qayd etish yo’li bilan batafsil
o’rganadi (Pisarchik A.K., -56. 145-194-6.). Ushbu olima izlanishlari tufayli
Andijonning so’nggi taasr arki va shaxristoni to’g’risidagi batafsil ma’lumotlarga
egamiz. Anniqsa shaxar devorlari, qadimiy binolarining qoldiklari xaqidagi
ma’lumotlar katta ahamiyat kasb etadi (Pisarchik A.K., 1954. 220-6.). A.
X.Pisarchik tomonidan ark va shahriston ko’rsatilgan xolda chizilgan Andijon
shahri rejasi asosida keyinchalik YE.Dadaboyev, B.Abdulg’oziyeva,
Matboboyevlar arxeologik izlanishlar olib bordilar 1
.
S.Jalilov va Abdulg’oziyeva ark va shaxristonni batafsil tadqiq
etib, shaharning to’n qolgan devorlarini A.K.Pisarchik ma’lumotlari bilan
taqqoslash kal o’rta asr arki va shaxristonning maydoni va chegaralarini
aniqlashga vaffaq bo’lganlar (Jalilov S., 1989; 1993). 1975 yilda O’zbekiston FA -
gxeologiya instituti xodimi YE.Dadaboyev eski shaharning ayrim joylariga zazorat
shurflarini soladi (Dadaboyev G., 1975. 22-23-6.). 1-shurf xozirgi Ark ichi xaqiqat
ko’chasidagi 10-uy xovlisida mudofaa devori o’rnida (101-rayem).
Natijada arkning janubiy devori 40 metrga qazib ochildi
(Abdulgaziyeva B., 1993. 56.; Mashrabov., Jalilov S., 1983) hamda so’nggi o’rta
asr davriga oid kurilish qoldiqlari aniqlanadi: XV-XVI asr o’rtalariga taalluqli quyi
qismi va XVI-XVIII asrlarga taalluqli bo’lgan yuqori qismining qoldiqlari.
Andijon mudofaa devorlari barpo etilishi sanasining aniqlanishi B.Abdulg’aziyeva
arxeologik ekspeditsiyasi ishlarining muhim natijalaridan biri bo’ldi. Ushbu devor
XIV asrda, ya’ni Temuriylar hukmronlik qilgan vaqtda bunyod etilganligi o’z
isbotini topdi. Devor XVI-XVII asrlarda ham o’z vazifasini bajarib kelgan.
Qazishmalar muallifining fikriga ko’ra, qal’a qoraxoniylar davrida o’zlashtirilgan
hududda barpo etilgan (Abdulg’aziyeva B., 1993. 7 b).
1
Шамсутдинов, Р.Т. Исҳоқов. А.А. андижон тарихидан лавҳалар. «Sharq» Нашриёт-Матбаа Акциядорлик
Компанияси Бош Таҳририяти Тошкент. 2013. B . 25.
10

1.2 Andijon tarixini o’rganishda tarixiy toponomik joylar.
Ming yilliklar davomida Andijon nafakat Farg’ona vodiysining, balki butun
O’rta Osiyoning iqtisodiy va siyosiy hayotida muhim o’rin tutgan va shunday
bo’lib kelmoqda. Shahar bir joyda qaror topganligi sababli uning tarixiy
topografiyasini tadqiq etish murakkab ish. Ilk arkning yoki ichki shaxarning,
ko’cha tarmoqlarining rejalashtirilishi va bunyod etilishi kabi shaxarni tashkil
etuvchi kuplab omillar xozirga qadar saqlanib qolmagan 1
.
Qolaversa, yozma ma’lumotlar xam bizgacha yetib
kelmagan. Shaxarning tarixiy topografiyasini urganish XIX asr oxirida, rus
tanobchi-muxandislari tomonidan Andijonning ilk xaritasi tuzilgan vaqtdan
e’tiboran boshlangan, deb xisoblaymiz. Garchi mazkur xarita to’liq bo’lmasa-da, u
shaxarning XIX asr sunggidagi topografiyasini aks ettirgan (I-rasm). Faqat XX
asrning 3 0-40-y illari ga kelib Andijonning tarixiy arxeologik tadqiqoti
boshlangan. Buning natijasida shaxarning shakllanishi xususidagi ma’lumotlarga
oydinlik kiritilib, ular tuldirib borilgan. Andijonning joylashuviga X ayerdan
buyon iste’molda bulgan uning nomi tufayligina oydinlik kiritilgan. Shu bilan
birga shaxar topografiyasini urganishda ma’lum muammolar mavjud. Ular
quyidagilardan iborat: shaxarning qadimiy qismi (shu jumladan, ark)ning
joylashuvini, o’rta asrlardagi ark, shaxriston, rabod va xokazolarning maydoni va
chegaralarini aniqlash. Masalaning murakkabligi
shundaki, moddiy madaniyat koldiklari, shu jumladan, arxeologik va arxitektura
yodgorliklari vayron etilgan yoki xozirda mavjud turli turarjoy inshootlari ostida
joylashganligi bois mufassal tadkikotlar olib borish uchun imkon bermaydi. Boz
ustiga qator kuchli yer silkinishlari sababli aksariyat arxitektura va arxeologik
yodgorliklariga shikayet yetgan. Yozma manbalarga kura, Fargona vodiysida
xozirga kadar bir kancha kuchli zilzilalar ruy bergan. Jumladan, bunday tabiiy
ofatlar 1620-1621 yillarda (Axsiket zilzilasi), 1822-1823 yillarda Qo’qon zilzilasi),
1
Азимов И. Архитектурны памятники Фергаской долины. Ташкент:. Узбекистан. 1982- г .- Ст .51.
11

1902 yilda (Andijon zilzilasi) sodir bo’lgan (Pisarya x A. K., 1956. 158-6; Jalilov
S., 1989. 78-6., 1-ilova). Shularga qaramay, gklanib kolgan arxeologik
yodgorliklar va ularni dala sharoitida tadqiq shaxar tarixini o’rganishda muhim
axamiyat kasb etadi xamda sunggi 13 yil davomida mazkur ishlar faol olib
borilmokda. Hozirda arxeolog
tarixchilarda quyidagi ma’lumotlar tuplandi. Yaqin-yaqinlarga qadar Andijonning
qadimiy qismi joylashuvi xususida turli faraz va taxminlar ilgari surilib, aksariyat
tadqiqotchilarning fikriga ko’ra uni O’rta asr arki yoki Shaxriston urnidan izlash
lozimligi ta’kidlanar edi. Garchi mazkur hududda XI—XV asrlardan ilgarigi
davrlarga oid arxeologik materiallar qayd etilmagan bo’lsa-da, A. K.Pisarchik, S.
Jalilov, G. Dadaboyev va boshkalar yukoridagi fikrni kullab-kuvvatlardilar.
Shularni inobatga olib, asosiy maksad sifatida Andijonda kadimiy madaniy
katlamlarni aniklash vazifasini belgilab oldik. Bunda antik davrning madaniy
katlamlarini kayerdan izlash kerak, degan savol paydo bo’ladi. Mavjud ark
va Shaxristondan janubroqda antik va ilk o’rta asrlarga oid arxeologik
materiallarning mavjudligi xamda madaniy katlamlarni nazarda tutib, uz
izlanishlarimizni aynan shu yerda olib borishga karor kildik. Mazkur xududdagi
madaniy katlamlarni O’rta asr arki va Shaxristonida joylashgan xududning
madaniy katlamlari bilan takkoslaydigan bulsak, kuyidagilar ma’lum buladi: ark va
Shaxriston, ayniksa, uning sharkiy va shimoli-sharkiy qismidagi katlamlarning
kalinligi 1,80-2,30 metrga teng. O’rta asr arkidan janubroqda qadimiy davrga oid
bir kancha arxeologik yodgorliklar aniklandi. Bular katoriga Sarvonteia, undan
garb va janubi-garbda utgan asrning 50-70- yillarida vayron bulgan bir gurux,
tepaliklar, shuningdek, Chordona, Qo’shtepa, Yakkatepa va boshkalar kiradi.
Ularning quyi qatlamlari antik davr bilan belgilanadi. Sarvontepa hududida
madaniy katlamining kalinligi 5 metrga yetadi. Sarvontepadan olingan ashyoviy
ma’lumotlarning xronologiyasi yanada kadimiy davrga, eramizdan avvalgi VI—
TTT asrlarga borib takaladi. Bu esa aynan mazkur xudud antik davrdayok yashash
uchun tulik uzlashtirilganligidan dalolat beradi. Sarvontepaning (Tutzor kuchasi
tomonidan) shimoliy kismida kayd etilgan qadimiy mudofaa devori antik
12

Andijonning fortifikatsiya tizimiga kirganligi extimoldan xoli emas. Eslatib utish
joizki, kadimiy devor yukori kismining kalinligi 4 metr, asosining qalinligi esa 6
metrni tashkil etadi. Bu ulchamlar antik davr yodgorliklarida aniklangan mudofaa
devorlari uchun xarakterlidir. Jumladan kadimgi Fargona davlatining poytaxti
Mingtepa (Ershi) ichki shaxar mudofaa devorlari shunga judayam uxshash.
Sarvontepa va uning atrofidagi xudud madaniy katlamlarini burgalash (shurflash)
or kal i Eylaton davriga oid qatlamlarning maydoni 15- 20 gektar ekanlngi
aniklandi 1
. Eylaton davriga oid Sarvontepa xududining deyarli barchasi xozirda
mavjud bulgan xususiy uylar va inshootlar ostida, 2-5 metr chukurlikda kolib
ketgan. Demak, shaxar xududidagi eng kadimiy arxeologik materiallar Sarvontepa
urnida urta asrlardagi ark va shaxriston tansharisida kayd etildi. Shaxarning
mazkur xududi axoli tomonidan boshka joylarga nisbatan ertarok uzlashtirilgan,
deyish uchun asos bor. Eramizdan avvalgi VI—III asrlarga oid madaniy katlamlar
kalinligi va garkal ish xududidan kelib chikib, shaxarning kadimiy uzagi aynan shu
yerda joylashganligini taxmin kilish imkonini beradi. Keyingi davrlardagi
shaxarlashuv jarayonlari Sarvontepa atrofidagi xududlarda aniklandi. Olib borilgan
izlanishlarimiz natijasida Chordona (T. Keldiyev kuchasi), Yakkatepa (Dalvarzin
kuchasi), Kushtepa I va II (Shaxrixon kuchasi)ning ostki katlamlarida eramizdan
avvalgi sunggi asrlar va eramizning dastlabki asrlariga xamda eramizning V-VIII
asrlariga oid materiallar kayd etildi. Ilk materiallar shuningdek, nomsiz tepada xam
mavjud bulganligi tugrisida faraz bor 2
.
Chunonchi, viloyat xokimligi va teatr binolarining urnida bajarilgan xujalik
ishlari mobaynida antik kulolchilik buyumlarining parchalari topilgan. Sarvontepa
va uning atrofidagi xududlarda olib borilgan arxeologik izlanishlar davomida
olingan ma’lumotlarga asoslanib, ta’kidlashimiz mumkinki, antik Andijon urta asr
arki va shaxristonidan garbda, Sarvontepa, Tutzor, Ittifoq, O’zbekistan (sobiq K.
Yashin) kuchalari xududida joylashgan (10-rasm). 2000-2012 yillarda eski
shaxarning mazkur xududida olib borilgan kazishma ishlari natijasiga kura
1
Erkaev A. Mustaqillik va madaniy meros // “Muloqot”, 1996, № 1. B.16.
2
.Bugungi Andijon. Андижан сегодня . Andijan today.T., “O‘zbekiston”, 2006. B.58.
13

eramizdan avvalgi VI asrdan boshlab milodiy VIII-IX asrlarga kadar madaniy
katlamlarda izchillik kuzatiladi. Undan sunggi davrlarga kelib ushbu xudud tashlab
ketilgan kurinadi. Barmok bilan sanokli topilmalar (asosan Sarvontepa yuqori
kismidan olingan) bu hudud XVI-XVIII asrlarga kelibgina kaytadan obod
bulganligidan dalolat beradi. Buning isboti sifatida Ittifok kuchasidan 80-120 sm
chukurlikda aniklangan tosh yul koldigini keltirish mumkin. Ilk urta asrlarga oid
arxeologik materiallar eski shaxar xududi buylab kayd etildi. Ular ayniksa,
Chordona (urta asr arkidan shimoli-garbda) va Sarvontepa (urta asr shaxristonidan
janubi-garbda) kuprok, uchraydi.
Har ikkala yodgorlikda, avvalo Chorsh shz baland platformaga kurilgan
k,asr koldshlari kuzatiladi. Qo’shtepa, Yakkatepa kabi ilk urta asr katlamlari kayd
etilgan ayrim yodgorlikjig 5ir vaktlari mavjud bulgan kushk kasrlarining koldiklari
ekanligi a gnmoldan xoli emas. Yukorida tilga olingan Tutzor kuchasidagi
Devoram chlk urta asrda xam foydalanib kelingan. V-VIII asrlarga taallukli shzkur
ma’lumotlardan kelib chikib, keyinchalik shaxar atrofida yirik yer egalari -
dexqonlar uchun kurilgan kasrlar xisobiga shaxar xududi kengaygan. Bu tugrida
shaxarning shimoli-g’arb va shimoli-shark; xududlaridagi kulolchilik ishlab
chikdrishi maxsulotlaridan iborat bulgan ilk asr komplekslari dalolat beradi. Ular
xronologik jixatdan ikki x s kich ga bulingan: V-VI va VII-VIII asrlarga bulinadi.
Topilgan kulolchilik buyumlariga
muvofik, shaxdr usha davrda sunggi urta asrdagi Andijonga nisbatan janub yoki
janubi-garbda mavjud bulgan. X,ozirga takkoslaydigan bulsak, bu Oltinkul, Kizil
Shark, Tashkilot kuchalari xududiga tugri keladi. Buni 2009 yilda Andijonning
eski shaxar kismidan olingan arxeologik materiallar xam tasdiklaydi. Xususan,
Traktor kuchasidagi shaxriston xududida kunlik satxdan 1,20-1,70 sm chukurlik
darajasida ikkita sirlanmagan kuza aniklangan. Kuzalarning bugzi ajratilgan.
Ulardan birinchisi - ikkita koliida kuyilgan kismlardai yasalgan kuza aloxida
axamiyat kasb etadi (65-rasm, 1; 66-rasm). Kuza disksimoi asosga eta bulib,
yukoriga karab bir oz chuzilgan va yarim sfera shakliga eta. Bugzi tor kilib
ajratilgan va dastali. Idishning ostki kismiga dumalok va rombsimon nakshlar
14

solingan. Yuqori qismiga esa
arksimon shaklda orasiga kushlar surati solingan bezak berilgan. Ingichka bugzi
chuzinchok shaklda bulib, dastagi kirkimda uchburchaksimon kurinishda.
Umuman olganda, O’rta Osiyoda bu kabi kuzalar urta asrlarga oid ashyoviy
ma’lumotlar orasida kup uchraydi va ular shubxasiz X asr bilan belgilanadi
(Ilyasova S., Mirzaaxmedov D., Adilov SH., 2000). Kuzaning boshka bir bulagi
buyiga kiskarok bulib, devorlari va tub kismi kalin kilib ishlangan (65-rasm, 1; 66-
rasm). Tub kismi yapalok, urtasi silindrsimon, bugzi ajratilgan. Kesik konusli
yelkalariga ikki kator kilib takrorlanuvchi tupbarggul shaklidagi botik bezak
ishlangan. Qazib
olingan kuza bulagida dastak va bugizning asosi kuzga tashlanmasada, aslida bu
kabi chuzinchok bugizli kuzachalarning dastalari mavjud bulgan. Yukorida
ta’riflangan namuna kabi mazkur kuza sopolagining rangi kizgish, kulrang tusdagi
angob koplangan va kushni xududlarda bulgani kabi ushbu topilma xam 1X-X
asrlar bilan belgilanadi (Mirzaaxmedov D. K., Matbabayev B. X., Sultanova M.
N., 2010. 73-85-6.). Tilga olingan topilmalar ta’riflanayotgan xududda tadkik
etilayotgan davrga oid moddiy madaniyatning koldiklari zamonaviy turarjoy
binolari ostida kolib ketganligini kursatadi. Bu esa uz navbatida arxeologik
izlanishlarni olib borishda kiyinchilik tugdiradi. Aftidan, aynan shu shaxar -
Andukon tugrisidagi ma’lumotlar yozma manbalarda (al-Istaxriy) xabarlar mavjud
(III ilovaga karang). Ark va shaxriston urnida X1-XP asrlarga oid arxeologik
materiallar kuplab uchraydi. B. Abdulgaziyeva tomonidan bu yerda, zamonaviy
shaxar hududida simob kuzacha ishlab chiqarilgan bir qancha ustaxonalar qayd
etilgan.
15

2.1 Tarixiy o’lkashunoslikda Andijondagi tarixiy obektlar va ularning
tarixini o’rganilish
1875 yilda Rossiya hali Andijonni bosib olmasdan bir yil avval bu shaharda
mavjud bo‘lgan madrasa va maktablar haqida ma’lumotlar to‘plangan. Mana o‘sha
vaqt ma’lumoti: 1875 yilda Andijonda (viloyat bo‘yicha):
1. Madrasalar - 30 ta talabalar soni - 996 kishi.
2. Masjidlar - shaharda 213ta, uezdda - 709 ta.
3. Maktablar - 428 ta o‘quvchilar 6756 kishi.
4. Qorixonalar - 440 ta qorilar 320 kishi 1
. Ushbu materiallar Andijonni
qanday maskan bo‘lganligini aniq ko‘rsatib turibdi, shaharda aholining deyarli
ko‘pchiligi savodli bo‘lganligini isbotidir. Madrasalarning mavqe’i va farqi vaqf
mulkining miqdori, daromadi, hamda hujralarning soni bilan ham belgilangan:
YIRIK MADRASALAR: vaqfdan tushgan yillik daromad 40000-250
tangani tashkil etadi. 300 dan 100 tagacha hujrasi bor. Mudarrislar soni 5 tadan 10
tagacha. Talabalar soni 150 dan ortiq, ba’zi hollarda mingtagacha boradi. Masalan,
Buxorodagi "Ma’sudiya" madrasasining 1000 ta talabasi bo‘lgan. O‘quv ishlari
tepasida a’lam, mufti va katta mudarris turgan. Asosan yirik poytaxt shaharlarda
joylashgan.
O‘RTA MADRASALAR: vaqf mulkidan tushadigan yillik daromad 120 dan
3500 tanga yoki 1800-5250 rublni tashkil etadi. Hujralar soni 30 tadan ortiq.
Talabalar soni 50 tadan 150 tagacha. Mudarrislar 2-4 kishidan iborat. O‘quv ishlari
14 tepasida mufti va katta mudarris turgan. Shaharlarda va qishloq markazlarida
keng tarqalgan 2
.
KICHIK MADRASALAR: vaqfdan tushadigan 5000 tanga atrofida. Shu
1
Bugungi Andijon. Андижан сегодня . Andijan today.T., “O‘zbekiston”, 2006. B.59.
2
Шамсутдинов , Р . Т . Исҳоқов . А . А . андижон тарихидан лавҳалар . «Sharq» Нашриёт - Матбаа Акциядорлик
Компанияси Бош Таҳририяти Тошкент . 2013. B . 47 .
16

sababli talabalar va mudarrislar soni kam, hujralar ham 15-20 tadan oshmaydi.
O‘quv ishlarini mudarrisning o‘zi boshqaradi. Asosan qishloqlarda ko‘p uchraydi.
Vaqf arab tilidan olingan. Musulmon mamlakatlarida davlat yoki ayrim shaxslar
tomonidan din va xayrli maqsadlar yo‘lida ajratilgan har qanday molmulk, shu
jumladan yer-suvlar ham. Musulmon ruhoniylar nufuzining iqtisodiy asosini
tashkil etgan. O‘rta Osiyoda mulkni vaqf uchun hadya etish, odatda, qozi huzurida
vaqfnoma bilan rasmiylashtirilgan. O‘zbekistonda vaqf asosan 20-yillarda
tugatildi. Ba’zi musulmon Sharq mamlakatlarida hozir ham vaqf mulki mavjud.
Turkistonning barcha shahar va qishloqlarida madrasalar keng yoylib, ularni
qurdirgan va mablag‘ bilan taminlab turgan kishilarga karab uch toifaga bo‘lish
mumkun:
1. XON MADRASALAR: xon, uning oila a’zolariga, saroy amaldorlari
tomonidan qurdirilgan yirik madrasalar. Asosan poytaxt bo‘lgan shaharlarda
qurilgan. Vaqf mulki va daromadi katta bo‘lganligi uchun talablar soni ko‘p.
Masalan: Samarqanddagi 1525-yili Shayboniyxonning o‘g‘li Mahammad
Temurxonning xotini Maxdiulyo xonim qurdirgan Shayboniyxon madrasasi,
Toshkentda 1550 yillarda Buxoro amiri Baroqxon qurdirgan Madrasa, Qo‘qonda
1858 yili Xudayorxon tomonidan qurdirilgan "Ali" madrasasi va h.z.
2. ESHON MADRASALAR: islom dinidas tasavvuf tariqatining diniy
rahnamolar eshonlar, pirlar, shayxlar tomonidan qurdirgan katta madrasalar. Bu
madrasalar eshonlarning muridlaridan tushgan hayr-ehsonlari va ularning mehnati
bilan qurilgan 1
. Yirik vaqf mulki va daromadiga ega. Masalan: Toshkentdagi 1458
yili Xo‘ja Axror Valiy qurdirgan "Xo‘ja Axror" madrasasi, 1855 yili Naqshbandiya
tariqatining shayxi Abdulqosim qurdirgan "Abdulqosim eshon" madrasasi,
Andijonda 1841 yili Xafa Aziz eshon tomonidan qurdirilgan "Xalif Aziz"
madrasasi. Qo‘qondagi 1801 yili Xasanxo‘ja Eshon o‘g‘li tomonidan kurdirilgan
"Buzrukxo‘ja Eshon" madrasasi.
3. XUSUSIY MADRASALAR: juda ko‘pchilikni tashkil etadi.
1
Матбобоев, Б.Х. Машрабов. 3.3. Андижон тарихи. «Энляо» Нашриёт-Матбаа Акциядорлик Компанияси
Бош Тахририяти Тошкент – 2014. B . 34 .
17

Yirik yer egalari boylar, savdogarlar va boshqa badavlat kishilarning boshchiligida
qurilgan madrasalar. Ko‘proq hashar yo‘li bilan, savobi tegishi uchun, obro‘
orttirish, yashi nom qoldirish uchun qurilgan. Xonlar, eshonlar tomonidan
qurdirilgan madrasalar tabiiy ofatlar: zilzila, suv toshqini, yong‘in bo‘lish
oqibatlarida, urushlar natijasida va boshqa sabablarga ko‘ra shikast etgan yoki
vayron bo’lgan hollarda xususiy kishilar tomonidan qayta tiklangan holatlar ko‘p
bo‘lgan. Andijon Jome’ madrasasi ham bundan mustasno emas. Jome madrasasi
o‘rni va atrofida besh asr mobaynida yetti marta qurilish bo‘lgan va Jome eng
so‘ngisi ekani haqida xalq orasida xabarlar saqlangan. 1Afsuski, xammasining
tarixini tiklash imkoniyati yo‘q.. XV asrning II yarmida (taxminan 1463yili)
Farg‘ona hukmdori temuriy shaxzoda, Boburning otasi, Umarshayx Mirzo
Andijonni poytaxt etib, bu yerda ilk marotaba Jome madrasasini bunyod etishgan.
Madrasa taxt uchun
olib borilgan urushlar oqibatida qattiq shikastlangan. XVIII asrdagi eng yirik
qurilishlardan biri "Nomozgox" yoki Katta Madrasa edi.3 Uning maydoni,
xotiralarda yoritilishicha, 30-40 tanob (yoki 5-6,5 gektar) ga teng bo‘lgan.
Xonaqosi Hozirgi Jome minorasi atrofida, masjid darvozasi esa esa sobiq viloyat
arxivi (ya’ni "Chinortagi" masjidi) binosiga yaqin bo‘lgan. "Nomozgox" masjidi
100 yildan ortiqroq saqlangan va XIX asr boshlarida bo‘lgan zilzilada qattiq
shikastlangan va buzilib ketgan. Keyinchalik Qo‘qon xoni Xudoyorxonning o‘g‘li
Nasiriddinbek Andijon hokimi etib tayinlangandan so‘ng uning o‘rnida 25 hujrali,
darsxona va masjiddan iborat Madrasa binosini pishiq g’isht bilan qayta tiklangan.
Nasriddindek Jome madrasasi nomini o‘zgartirmagan bo‘lsa ham u xalq orasida
"Nasiriddinbek madrasasi" nomida yuritilgan. Rossiya O‘rta Osiyoni bosib olishi
bilan Qo‘qon xonligi ham tugatildi.
Farg‘ona vodiysida tartib o‘rnatish bahonasi bilan polkovnik
Serebryannikovning jazo bo‘linmalari yuboriladi. 1876 yilning 8 yanvar kuni
ertalab 9.30 da Chor hukumat soldatlari Andijonni zambaraklar bilan o‘qqa tutib,
so‘ng uni egallaydilar. Rus qo‘shinlari shahardagi Nasriddinbek O‘rdasiga va
yonidagi Jome masjidiga o‘rnashdilar. O‘rda yaqinida joylashgan masjidi Jome
18

urush paytida to‘p o‘qi tegib bir qismi vayron bo‘lgan bo‘lsa ham uni ruslar
egallab askarlari turadigan va aslaxasi saqlanadigan pixotasi bor joyga aylantirildi.
Ruslar bu yerga yog‘och va taxtadan butxona, o‘zlari uchun yotoqxona va
otxonalar qurishadi. Bu ishlarni ko‘rgan Andijonlik Islom ulamolari va badavlat
kishilar to‘planib, gubernatorga, "Bu yerlar vaqf joyi, biz bu yerda madrasa
quramiz", - deb askarlarni janubga chiqarishlarini so‘rab arz qiladilar. (O‘sha
vaqtlarda hozirgi "osma ko‘prik"ning yuqorisi, janub tomoni bog‘lar va
uzumzorlardan iborat edi). Masjid joyda yashovchi imom hatib va mullavachalar
haydab chiqarilgan edi. Oradan ikki yilcha vaqt o‘tib, zamona tinchib, yerli
amaldorlar bilan rus ma’muriyati sekin - asta til topa boshladi.
Mahalliy beklardan Orziqulbek
va boshqalar ruslarga xizmat qilish yo‘llarini qidira boshladilar. Bu kishilarning
harakatini kuzatib turgan shaharning ulamolari ham ularning izidan borib, O‘rda
yaqinidagi masjidni bo‘shatib berishlarini so‘raydilar. Ammo ularni talabi harbiy
ma’muriyat qarshiligiga uchraydi. Bir qancha vaqtlardan so‘ng Rus hokimlar
shaharda yashovchi musulmon ulamolari bilan aloqani mustahkamlash bahonasi
bilan ular so‘ragan eski masjidni bo‘shatib berish to‘g‘risida 1882- yil Andijon
uezdi nachalnigi podpolkovnik Smirnov tomonidan rasmiy xat tashkil qilinadi. Bu
xatga Otabek qozi, mullo Mirzo Qosim a’lam, mullo Rustam qozi, mullo Ro‘zibek
oxun kabi ulug‘ kishilar qo‘l qo‘ygan edilar. Xuddi shu yil
podpolkovnik Smirnov taqdimiga ko‘ra va yerli nufuzli kishilarning so‘roviga
muvofiq Nasriddinbek o‘rdasiga yaqinda joylashgan masjidni rus qo‘shinlarini olib
chiqib ketgandan so‘ng bo‘shatib berildi. Ammo bu buzilib ketgan eski o‘rda va
masjid o‘rni rus askarlari bilan band bo‘lganligini sabab qilinib general-gubernator
mullolar boshqa yerga masjid qurib olsinlar deb farmon qiladi. Shunda
podpolkovnik Smirnov bu so‘zni mullolarga etkazadi. Ular yana Smirnovga
murojat qilib masjid qurish uchun joy ko‘rsatib berishlarini so‘radilar. Smirnov esa
xohlagan yeringizni tanlab madrasa quraveringlar, men qurilish hozirligi bitganda
borib ko‘raman deydi. Mullolar maslahatlashib Nasridinbek madrasasi turgan joyni
tanlab o‘sha joy yaqinidan Ayimxon bibi Iso Dotxox qiziga qarashli joyni 100
19

tilloga sotib oladilar. Mullo Islom sarkarboshi qo‘lida buni tasdiqlovchi hujjat ham
borligi tasdiqlandi.
Nasridinbek madrasasi rus qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol qilingan bo‘lib ular
bu madrasani bo‘shatib chiqishlari oldidan uni buzib g‘ishti va yog‘ochlarini olib
ketdilar. Ular O‘rdani ham huddi shunday qilib buzib tashlagan edilar. 1880-yilda
general Chernyaev Andijonga kelgan paytda O‘rda va masjid binosi vayrona bo‘lib
turdi. Maxalliy kishilar general Chernchevga o‘rda va masjid vayronasi hozir ham
xalq uchun iydgox - ya’ni ommaviy nomoz o‘qiydigan joy bo‘lib xizmat qilishini
tushuntirdilar. General Chernyaev aholining iltimosini inobatga olib mahalliy
pristav Oraqulovga (U o‘sha paytda prostav lavozimini vaqtinchalik bajarib
turardi. M. A.) o‘rdani va Nasridinbek madrasasini buzib tashlagan o‘rniga aholi
tomonidan ko‘p iltimoslar bilan askarlardan bo‘shatilgan vaqf joyda yangi madrasa
qurilishiga ijozat berildi.
Rus qo‘shinlari Andijon “qal’a”siga ko‘chib ketayotganlarida madrasa
binosining yog‘och va g‘ishtlarini o‘zlari bilan olib ketib, uning o‘rnida yuqorida
aytib o‘tilganidek xaroba qoldirgandilar. 1882-yili bu xaroba o‘rnida Xakanlik
savdogar boy Muxammadaliboy Ahmadaliboy o‘g‘li Xolmirzaboev keng xalq
ommasining ishtirokida Turkiston general-gubernatorining 1882-yil 22- iyun
kunida berilgan 4225 raqamlik ruxsati bilan yangi madrasa binosini barpo ettira
boshladi. Jome madrasasi qurilishining homiysi haqida to‘xtaladigan bo‘lsak.
Sayfiddin xoji Jalilovning "Andijon" deb nomlanuvchi kitobida va Jome madrasasi
haqidagi maqolalarida bu inson "Mahmudaliboy" deb ta’riflanadi. Shu bilan birga
Baxtiyor Rasulovning "Turkiston maktab va madrasalar tarixi", Usmonjon
Shukurovning "Boburmirzo sevgan qishloq" kitoblarida ham bu inson
"Mahmudaliboy"ligi aytiladi. Xalq orasida esa u "Mamtaliboy" nomi bilan shuxrat
topgan 1
. Uning avlodlaridan biri shaharning Bo‘ston daxasida istiqomat
qiluvchi Yusupov Xoldarvoyning aytishicha uning asl ismi "Muxammadaliboy"
bo‘lgan. Sayfiddin xoji Jalilovning ta’riflashicha bu inson Umarxon kanizagining
1
Матбобоев, Б.Х. Машрабов. 3.3. Андижон тарихи. «Энляо» Нашриёт-Матбаа Акциядорлик Компанияси
Бош Тахририяти Тошкент – 2014. B .39.
20

farzandi bo‘lgan. Rivoyatga qaraganda: 1814-15 yillari Zarkent va Nanay
tomonlarda dam olayotgan Qo‘qon xoni amir Umarxon markazga - Qo‘qonga
qaytishida, Andijon shahri orqali yuradi va shaharga kirmay xazinachisi Mulla
Qosim Mahdum maslahati bilan Xakan qishlog‘idagi Axmadali ismli o‘ziga tinch
keng hovli-joyli va bog‘-rog‘li badavlat aravakash sovdogarnikida o‘z mulozimlari
bilan bir kecha mehmon bo‘lib qoladi. Ertalab xon uy egasiga minnatdorchilik
bildirib, qilgan xizmatlari evaziga bir xaltacha oltin tanga beradi. So‘ng
Axmadaliga: "Kanizalarimdan birining tobi qochib qolibdi, uni senikida
qoldiraman, tuzalib ketsa o‘zinga nikox qilib olarsan, agar qazosi yetsa dafn
qilarsan"—deb, bo‘lajak xarajatlar uchun yana bir xaltacha tilla beradi. Oradan
vaqtlar o‘tib kanizak tuzaladi va uni Axmadali o‘ziga nikoxlab oladi. Shu
kanizakdan xotiralarda aytilishicha, bir o‘g‘il va ikki qiz dunyoga keladi. O‘g‘liga
Maxmudali deya ism qo‘yadi. Qizlari katta bo‘lgach birini So‘fi qishloqqa, yana
birini Marg’ilonga uzatadi. Mamtaliboyning yuqorida aytib o‘tilgan
avlodi Yusupov Xoldarvoyning hikoya qilishicha: mashhur Nodirabegimning
o‘g‘li Muxammadalixon taxtga o‘tirgan davrdan (1822) ma’lum yillar o‘tgach,
Qo‘qon xonligiga Buxoro amiri Nasrulloxon yurish boshlaydi. Va butun xon
avlodlarini qirib tashlaydi. Shu vaqtda taqdir taqozosi bilan Qo‘qonga Andijonlik
savdogar aravakash Xolmirza degan kishi borib qoladi. Uning aravalaridan biriga
nimanidir ortib berishadi va "Andijonga borgungacha ochmang" deb undan iltimos
qilishadi. Pekin aravalar karvoni Shaxrixonga kelganda dam olish uchun to‘xtaydi.
Birdan bir arava ichidan qandaydir ovoz eshtiladi. Karvonboshi "Naxotki men
nima olib ketayotganligimni ham bilmasam?" deb o‘ylab o‘sha aravadagi yuklarga
qarasaki, arava tilla va tilla buyumlar bilan liq to‘la.
Arava o‘rtasida esa bir qiz o‘tiribdi. Aravakash uni
ko‘rgan zaxoti muhabbat hislari uyg‘onib, unga ko‘ngil qo‘yadi. Va "siz kimsiz? "
deb so‘raydi, qiz javob beradi: "Men Muxammadalixonning ayollaridanman.
Ularning barchasini Nasrulloxon jallod qatl qilib bo‘ldi. Faqat men qutilib qoldim.
Xohlasangiz meni qiz qilib boqing, xohlasangiz axli ayolingiz bo‘lib xizmatingizni
qilay". Aravakash Xolmirza uni Andijonga olib keladi va to‘y qilib unga uylanadi.
21

Tez orada aravadagi tillalar xisobiga boyib ketadi, uni xalq oddiy aravakash
Xolmirza emas, “Xolmirzaboy” deb atay boshlaydi. Muxammadalixonning sobiq
bu ayoli (ismi noma’lum) Xolmirzaboy nikoxiga o‘tganda 6 oylik xomilasi bor edi.
Oy kuni yetib bola tug’ilgandan so‘ng otaning ismi yo‘q bo‘lib ketmasin deb unga
Muhamadali deb ism qo‘yishadi. Muxammadaliboy imonli, halol pok, oqko‘ngil
inson edi. U insonlarni boymi kambag‘almi, yuqori tabaqa vakilimi, past tabaqa
vakilimi bir xilda munosabatda bo‘lar edi.
Viloyat O‘lkashunoslik muzeyi ilmiy xodimi Abduraxmanov
Muxammadning rivoyati o‘zgacha talqinda: eng so‘ngi Qo‘qon xoni Xudoyorxon,
Andijonlik aravakash Xolmirza degan kishini uyida bir kecha tunab qoladi.
Aravakashni balog‘at yoshiga etgan, juda go‘zal, odob-ahloqli qizi bo‘ladi. Shu
kecha xon shu qiz bilan birga bo‘ladi. Vaqtlar o‘tib aravakash qizi o‘g‘il farzandli
bo‘ladi. Unga Muxammadali deb ism qo‘yishadi. Yuqorida ta’kidlangan
"Boburmirzo sevgan qishloq" kitobining muallifi Usmonjon Shukurov esa
Mamtaliboyni Nodirabegimning o‘g‘li Muxammadalixon kanizagidan deb ta’rif
beradi.
Uning ta’rifiga ko‘ra: 1842- yilning yoz oylarida Qo‘qon xoni
Muhammadalixon onasi bo‘lmish Nodira-Mohlaroyim sharafiga otasi Amir
Umarxon tomonidan bunyod etilgan hozirgi Oyim qishlog‘iga dam olgani keladi.
Shu davrlarda Qo‘qon xonligiga Buxoro Amiri Nasrulloxon to‘satdan yurish qilib
qoladi. Bu noxushlikdan xabar topgan Muxammadalixon zudlik bilan Qo‘qonga
qaytish taraddudini ko‘ra boshlaydi. Namozi asrda ular Andijonga yaqinlashadilar.
Ularga Hakanlik Ahmadaliboyning eng sodiq karvonboshisi Sodiqbek va yana bir
suvoriy peshvoz chiqadi. V a ularni Ahmadaliboy uyiga mehmonga
chorlayotganini aytadilar. ... Xon karvoni yo‘lini Hakanga qarab buradi.
Muxammadalixon Ahmadaliboy hovlisida bir kecha mexmon bo‘ladi. Ertasi
ertalab Qo‘qonga shoshib jo‘nab ketadi. U Oyimdan kelayotganda bir kanizi betob
edi. Ahmadaliboyning odamoxunligi, mehr muruvvati va
sadoqatidan ko‘ngli to‘lgan xon bemor kanizini boynikida qolirishga qaror qiladi. -
Shu bemorni xonadoningizda qoldiraman, - dedi u. Qarab davolang. Allox shifo
22

bersa, zora. Bizdan uch oy mobaynida biror xabar kelmasa yo biror kishini
yubormasak, bemor sog‘ayib ketsa, siz u kishini o‘z nikohingizga olib, tarbiya
qiling. ... Xon jo‘nab ketadi. Boy kanizni eng bilimli tabiblarga qaratib davolatadi.
Kaniz shifo topadi. U boy xonadonining eng hurmatli a’zolaridan biri sifatida
yashay boshlaydi. Kunlar o‘tdi. Hademay xon aytgan muxlat-3 oy o‘tib ketdi.
Orada Buxoro xoni Qo‘qon ustiga yurish qildi. Notinchlik natijasida ko‘p
musibatlar, xunrezliklar yuz berdi. Xakanga kanizni yo‘qlab xon o‘rdasidan xech
qanday xabar bo‘lmadi. Xonning bergan roziligiga ko‘ra, Ahmadaliboy
sog‘ayib, oyoqqa turgan kanizni o‘z nikoxiga oldi. Ahmadaliboy, ittifoqo, o‘z
nikohiga olgan kanizdan vaqti-soati yetib o‘g‘il ko‘radi. O‘g‘liga Mahmudali deb
ism qo‘yadilar. Mahmudali jonli tilda o‘zgarib Mamtaliboy deb atala boshlagan.
Bundan tashqari xalq orasida u Mamtaliboy ismi bilan shuxrat topgan va ko‘plab
afsona va rivoyatlar asosida o‘zgacha ta’riflanadi. Ba’zi afsonalarda ham uni
so‘nggi Qo‘qon xoni Xudoyorxon avlodlariga bog‘lasa, ba’zilari buni inkor qiladi
va shunchaki nufuzli boylardan bo‘lgan xolos deb ta’kidlaydi. Ho‘sh Mamtaliboy
kimning mablag‘i asosida va qay tariqa 14 tanob (2,5 gektar)li Jome madrasasini
qurdirishga muvofiq bo‘ldi? Sayfiddin xoji Jalilovning yuqorida keltirilgan
rivoyatining ma’lumot berishicha: O‘sha oqshom xazinachi Mulla Solix Maxdum
do‘sti Axmadaliga: "Men xon bilan birga ketaman, jamg‘argan oltin pullarimdan
senga tashlab ketmoqchiman, sen biror savobli ishga sarf qilarsan, karvon saroymi
madrasami qurdirarsan, senga omonat ", deb bir sanoch oltin pul qoldiradi.
Ahmadali katta sanochdagi oltinlarni
mavrudi kelganda ishlatish uchun ko‘mib qo‘yadi. Mahmudali otasi bilan birga
ham aravakashlik, ham savdo ishlari bilan shug‘ullanadi. Kunlarning birida betob
bo‘lib kolgan Ahmadali o‘g‘lini yoniga chaqirib deydi: "Sen men qila olmagan bir
omonat ishni bajarasan, hovlidagi yong‘oqdan kun botishga qarab yetti qadam
o‘lchab kovlasang, bir sanochda oltin chiqadi, u menga ham senga ham omonat,
hazrati Umarxonning xazinachisi qoldirgan. Endi sen shu omonatni savobli ishga
sarflaysan ". Bu Ahmadalining o‘g‘liga vasiyati edi. Xalq orasidagi ko‘plab
rivoyatlar mavjud. Ularning birida ta’kidlanishicha Mamtaliboyning bir xumi
23

bo‘lib, bu xumda tillalar mavjud bo‘ladi. Kundalik hayotida shu xumdagi tillalar
hisobiga kun ko‘radi. Lekin ertalab turib qarasa xum yana tilla bilan liq to‘la bo‘lib
qolar ekan. Mamtaliboyning qo‘l ostida ko‘plab xizmatchilar mavjud bo‘lib,
shulardan biri xech tahorat olmas edi. Yoki boshqacha qilib aytganda
shu insonni tohorat olganini Mamtaliboy hech ko‘rmagan ekan. Bir kuni boy o‘sha
insonni oldiga chaqirtirib undan so‘raydi. "Birodar sizning tahorat qilganingizni
hech 22 ko‘rmadim". Xizmatchi javob beradi. "Ey boy butun umrga yetmaydigan
tahorat tahoratmi". Shu kundan boshlab xumdagi tillalar kamaya boshlaydi. Tez
kunlar davomida u madrasa qurilishiga kirishadi. Sababi "butun umrga
yetmaydigan tahorat tahoratmi" so‘zlari ostida xizmatchi, "shuncha mol-dunyoying
bo‘la turib, bu boylikni Alloh taolo, ya’ni din yo‘lida sarflamasang bu boylik
boylikmi" deb aytgan bo‘ladi. Yana bir rivoyatda: Mamtaliboy karvoni O‘zgandan
Andijonga qaytishda Kampirovotda, Qorardaryodan o‘tish joyida bir qariyaga duch
keladi. Qariya karvon boshidagilarga aravalarida daryodan o‘tqazib qo‘yishlarini
iltimos qiladi. Aravakashlar negadir u ni o‘z aravalariga olishmaydi. Ancha
yo‘ldan kelyapmiz. Manzil hali uzoq otlar charchaydi, - deyishadi ular. Navbat
Mamtaliboyga yetib keldi. Karvonning oxiri, o‘tish va manzilga yetish kerak. Vaqt
kech bo‘lyapti 1
. Qariya boyga ham iltimos qildi.
Mamtaliboy qariyani ko‘radi-da, otdan tushadi. So‘zini diqqat bilan tinglaydi...
O‘zi yordamlashib aravaga chiqarib oladi. Ular daryodan o‘tishadi. Ammo qariya
aravadan tushay demaydi. Boy ham so‘ramaydi. Ancha yo‘l bosishgandan so‘ng
boy qariya bilan suhbatlashish maqsadida unga gapiradi. Lekin hech qanday javob
qaytmaydi. Shunda boy orqasiga yuzlanadi. Qarasaki hech kim yo‘q. Mamtaliboy
ming xayollar bilan ortiga qaytadi. "Nahotki aravadan tushib qolgan bo‘lsa, lekin
men hech nima eshitmadim-ku?! O‘yga tolib qolgan bo‘lsam kerak. Savob ish
qilaman deb gunoxga qoladigan bo‘ldim". Boy Qoradaryodan o‘tish joyigacha,
ya’ni qariyani olgan joygacha ancha yo‘l bosib boradi. Lekin qariyadan darak
yo‘q . Mataliboy aravalarda don-dun olib ketayotgan ekan. Bir vaqt qoplarning biri
1
Шамсутдинов, Р.Т. Исҳоқов. А.А. андижон тарихидан лавҳалар. «Sharq» Нашриёт-Матбаа Акциядорлик
Компанияси Бош Таҳририяти Тошкент. 2013. B . 65.
24

ochiq va bir qancha don to‘kilib yotibdi. Boy uni bog‘lab qo‘yish maqsadida
yaqinroq boradi, qarasaki qopdagi don oltinga aylanib qolgan ekan.
Qoplarni zudlik bilan uyga olib kelib
chinor daraxtidan yasalgan kattakon sandikka solib qo‘yibdi. Rivoyat qilishlaricha
qadimda odamlar o‘z taqinchoqlarini, tillolarini chinor daraxtlaridan yasalgan
sandiq yoki qutichalarda saqlar ekanlar. Sababi chinor achchiq, yong‘oq esa o‘ta
hidli daraxtlar. Ularga sichqon, kalamush va har xil qurt-qumursqalar zarar
yetkazmas ekan. Boy ham shuning uchun shu ishni qilgan bo‘lsa kerak. Jome
madrasasini qurilishi uchun ketadigan harajatlarni ham shu tillalar hisobidan
ishlatgan ekan. Katta Farg’ona
kanali qurilish paytida -1939 yili arxeologik tadqiqotlar olib borgan taniqli olim
M.E.Masson ham Andijondan moddiy madaniyat namunalarini topgan. XX
asrning boshida qurilgan Jome masjid-madrasa majmuasi Farg’ona vodiysida
yagona mahobatli inshoot ekanligini hamda madrasa va minora hududida XII asr
oxiri- XIV asr boshlariga mansub o’yma g’ishtlar bilan qoplangan bino mavjud
bo’lganligini isbotlab bergan.1 Og’zaki hikoyalarda aytilishicha "Madrasani kim
quradi?" degan savol o‘rtaga tashlangan va kelasi juma nomozgacha
maslahatlashish e’lon qilingan. Bu xabar Xakan qishlog‘iga, aravakash-savdogar
Maxmudali boyga ham borib yetgan. O‘sha paytda 58 yoshga kirgan aravakash-
savdogar Mahmudaliboy otasi vasiyat qilgan oltinni sarflash va savobli ishni
amalga oshirish vaqti kelganini bilib, juma kuni shaharga tushadi.
Namoz o‘qib bo‘lgach, yana madrasa qurish masalasi ko‘tarilganida
Mahmudaliboy "Agar ijozat bersanglar, shu madrasani men qursam"— deydi.
G‘ala-g‘ovur bosilgach, Andijonning katta ulamolari va qozikalonlari
maslahatlashib, bo‘lg‘usi Jome madrasasi qurilishini Xakanlik aravakash savdogar
Mahmudaliboyga ishonib topshiradilar. Haloyiq unga oq fotiha beradi.
Mahmudaliboy uyga borib otasi aytib ketgan joyni kovlab oltin to‘la sanochni
oladi va tunda arava qurilish maydoniga tutash karvon saroyga keladi. Saroyning
bir xonasiga joylashib uni go‘yo o‘ziga shtab qilib oladi va shu yerdan qurilishga
boshchilik qiladi.
25

2.2 Qutayba ibn Muslim maqbarasi o’lka tarixini o’rganishdagi roli va
ahmiyati.
Tarixiy manbalarda Andigon, Andikon, Andugon, Andigan toponimlari
bilan atalib kelingan Andijonning tarixi qadimiy va navqiron. Bu zaminda uzoq
o‘tmishni aks ettiruvchi tarixning nodir namunalari juda ko‘p. Bular sirasiga
hozirda davlat muhofazasiga olingan madaniy meros obektlarini misol qilishimiz
mumkin. Ularda O‘rta Osiyo me’morchiligining ko‘plab turlari va ko‘rinishlari
mavjud. Ana shunday obidalardan biri Qutayba ibn Muslim nomi bilan bog‘liq
maqbara hisoblanadi. Andijon viloyatining Jalalquduq tumanida Qatortol degan
qishloq bor. Bir qarashda bu yer oddiy qishloqdan farq qilmaydi. Ammo, uning
tarixi olis o‘tmish bilan bog‘liqligini ma’lum narsalar aks ettiradi.
Xususan,bu yerda qishloqning o‘tmish tarixidan
xabar beruvchi yodgorlik ham mavjud. Bu Qutayba ibn Muslim nomi bilan bog‘liq
Qutayba ibn Muslim jome masjid majmuasi hisoblanadi. Xo‘sh, Qutayba ibn
Muslim kim bo‘lgan, qanday ishlarni amalga oshirgan, xalqimiz nima sababdan bu
qadamjoni shu insonga atab barpo etgan va obod maskanga aylantirgan?
Muarrixlarning ma’lumot berishlaricha, Qutayba ibn Muslim O‘rta Osiyo zaminiga
muqaddas Islom dinini yoyilishida muhim o‘rin tutgan shaxs. Asl ismi Abu Hafs
Qutayba ibn Muslim al-Bohiliy bo‘lib, tarixiy manbalarda uning 660 yili tug‘ilib,
715 yilda vafot etganligi qayd etiladi. Qutayba qays (qaysit) nomli shimoliy arab
qabilasiga mansub bo‘lgan 1
. Beshinchi ummaviy xalifa Abdul Malik ibn
Marvon davrida Ray shahriga, oltinchi xalifa Valid ibn Abdul Malik davrida 705
yili Xuroson o‘lkasiga voliy-hokim bo‘lgan. Dastlab Xuroson va Toxaristonni to‘la
1
Шамсутдинов, Р.Т. Исҳоқов. А.А. андижон тарихидан лавҳалар. «Sharq» Нашриёт-Матбаа Акциядорлик
Компанияси Бош Таҳририяти Тошкент. 2013. B . 74.
26

ravishda arablarga bo‘ysundiradi. So‘ngra u 706-715 yillar orasida
Movarounnahrning katta qismini arab xalifaligiga tobe qilgan. Qutayba (r.a) xalq
va elatlarga Islom dinini olib kirdi va dinni mustahkamlash uchun zamin yaratdi.
Rivoyatlarga qaraganda, shu erlik xukmdorlardan biri bo‘lgan Ku Lunj
boshchiligini ham tor – mor etadi. Uning qizi Sultonbegimga uylanadi va uchta
farzand ko‘radi. Qutayba ibn Muslim haqida
Ismoil Haqqiyning “Tafsiril ruhil bayon” Tavba surasining 41-oyat, 5-juz,51-
sahifasida ham ma’lumotlar keltiriladi. Qutayba ibn Muslim (r.a) to‘qson to‘rtinchi
yili (7 oktyabr 712- 25 noyabbr 713) Buxoro xisorining ichida masjidi jome bino
qiladi. U joy ilgari butxona edi. Qutayba ibn Muslim boshqa
shaharlarda ham masjidlar qurdirib, zardushtiylik va buddaviylikka qarshi ayovsiz
kurash olib bordi. Qutayba ibn Muslimning yangi xalifa Sulaymonga
bo‘ysunmasligi arab qo‘shinlari o‘rtasida unga nisbatan norozilik paydo bo‘lishi va
isyon ko‘tarilishiga olib keldi. Arablarning shaybon qabilasiga mansub Xoyyon an-
Nabatiy (uning 7 ming kishilik qo‘shini bo‘lgan) va tamim (tamimiy) qabilasi
vakili Vaqi ibn Abu Sud boshchiligidagi isyonchilar Qutayba ibn Muslimning
chodiriga bostirib kirib, u bilan birgalikda Abdurahmon, Abdulloh,Solih, Xusayn,
Abdukarim nomli ukalarini, o‘g‘li Kasir ibn Qutayba va jiyanlarini (jami 11
erkakni) o‘ldirishgan. Qutayba (r.a)ning qayerda
o’ldirilgani va qabri xozir qayerda ekani haqida ikki xil ma’lumot bor: Biriinchisi:
Xuroson o’lkasida. Bu haqda imom Buxoriy “At-tarixul kabir” (7/462), “At-tarixus
sag‘ir” (2/34), Tabariy “Tarixul umami val mulk” (4/34), Zahabiy “Al-ibar fi
xabari man g‘abar” (1/20), Ibn Asir “Al komil fit tarix” (18/19), Ibn Javziy “Al-
muntazam fit tarix” (7/12), Usfuriy “Tarixu Xalifa ibn Hayot” (1/234), Abdul Hay
ibn Ahmad Dimashqiy “Shazarotuz zahab fi axbori man zahab” (1/105), Ibn
Durayd “Al-ishtoq” (1/75) va Nuvayriiylar “Nihoyatul arab fi fununil adab” (6/69)
kitoblarida: “Qutayba ibn Muslim Xurosonda o‘ldirilgan”, deyishadi. Ikkinchisi:
Farg’ona vodiysida. Bu haqda Ibn Asokir “Tarixu Dimashq” (21/474), Ibn
Xallikon “Vafoyatul a’yon” (4/88), Zirikliy “Al-a’lom” (5/190), Safadiy “Al-vofiy
fil vafayot” (5/99), Ibn Qutayba “Al-ma’orif” (1/100), Abu Ya’lo Xaliliy “Al-
27

irshod fi ma’rifati ulamoil hadis” (3/201), Askariy “Al-avoil” (1/111) va Ahmad
ibn Marvonlar “Al-mujolasatu va javohirul ilm” (4/90) kitoblarida: “Qutayba ibn
Muslim Farg‘onada o‘ldirilgan” deyishadi. Tarixiy
ma’lumotlarga ko‘ra, Xuroson o‘lkasi geografik jihatdan Amudaryoning janubiy-
g‘arbiy tarafida joylashgan bo‘lib, uning Nishopur, Marv, Balx kabi yirik
shaxarlari mavjud bo‘lgan.Hozirgi kunda Xuroson o‘lkasi Turkmaniston, sharqiy
eron va Afg‘oniston davlatlari hududiga to‘g‘ri keladi. Farg‘ona vodiysi
Movarounnahrda joylashgan bo‘lib, hozirgi Farg‘ona, Andijon, Namagan,
Xo‘jand, O‘sh viloyatlarini ham o‘z ichiga olgan. Movarounnahr xususan Farg‘ona
vodiysi ham siyosiy jihatdan Xurosonning tarkibiga kirgan. Yuqoridagi
malumotlar asosida Qutayba (r.a) Xurosonning siyosiy tarkibida bo‘lgan
Movarounnaxr diyoridagi Farg‘ona vodiysida o‘ldirilgani va qabri xam o‘z-o‘zidan
shu vodiy xududida ekani o‘z isbotini topadi degan xulosa qilish mumkin.
«O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi»da: «Qutayba ibn Muslim Koh
qishlog‘i (hozirgi Qatortol qishlog‘i) dagi Raboti Sarhang (hozirgi Mozorbuva)
qabristoniga dafn etilgan» deyiladi. At Tabariy(839-923)ning “Tarix ar-rasul va-l-
mulk va-l-xulafo” (Payg’ambarlar, podshoxlar va xalifalar tarixi) nomli ko’p jildlik
kitobida arablarning aniqrog’i xalifa Al-Volid I (705-715)ning Xurosondagi noibi
Qutayba ibn Muslim (715-yilda Andijon yaqinidagi Qilichmozor mavzeida
o’ldirilgan)ning Qoshg’arga qilgan yurishi va bu yurishning tinch yo’l bilan hal
bo’lganligi to’g’risidagi ma’lumotlar ham mavjud.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar Qutayba ibn Muslim umrining
so‘ngi yillarini Jalalquduq hududida yashab, shu yerda avlodlar qoldirganligi
haqida ma’lumot beruvchi hujjatda o‘z tasdig‘ini topadi. Ushbu hujjatni yer
vasiqasi, nasabnoma-shajara (1875- yilgacha) kabi bo‘limlari mavjud bo‘lib, ularda
Qutayba (r.a) Ko‘kbuloq ( VII-VIII asrlarda Qatortol hududi shunday atalgan)ni
egallagandan so‘ng, Sultonbegimga uylanib, uch: Baxmalpush, Kalonshox va
Anvar Qosim ismli o‘g‘illar ko‘rganligi, uning avlodlariga berilgan yer vasiqasi
(kadastr) hujjatlari va nasabnoma o‘sha davr qozilari muhrlari bilan tasdiqlangani
haqida ma’lumotlar bor. Vasiqa hujjatida Qutayba ibn Muslim avlodlariga katta
28

yer mulki qolganligi haqidagi ma’lumotlar ham mavjud. Lekin, Qutayba (r.a)ning
avlodlaridan biri Saidabbosxon akaning aytishicha bu yer mulklarning katta qismi
Sovetlarning Kollektivlashtirish siyosati davrida tortib olingan.
Hujjatda quyidagi satrlar ham mavjud: Bir parcha alohida yer
Chuvalachiga boradigan yo’l yoqasida joylashgan, mahalla guzariga yaqin, bu yer
quyidagi chegaralarga ega: G’arbida Qora yig’chi jamoasiga qarashli yerga
tutashgan, Janubidan O’razboy Shomzo o’g’li yeriga tutashgan, yana
Sohibnazarboy Eshmatqul so’fini ajratib qo’yilgan yeriga tutashadi. Yer yana
Qorasuv yeriga ham chiqadi. Sharqida To’yliq aholisining ajratilgan yerriga
tutashgan va yana omma yeriga borib yetadi. Ba’zan esa omma yo’liga ham bir
tomoni chiqadi. Shimolida Andijon soyiga tutashgan va bu yerni mazkur ulug’
kishining yeridan oqib o’tadigan suv bilan sug’oriladi.
Qadim zamonlardan beri to hozirgi
paytgacha bu yer shu xildagi ko’rsatilgan chegaralarida vasiqasi bor. Bu yer
Honxoja eshon, Ismoilxoja eshon, Yunusxonxoja eshon va Sarimsoqxoja
eshonlarning mulkidir. Hujjatning orqa tomoniga quyidagi yozuvlar bitilgan bu
shajara 1875-yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi, uning tarjimasi quyidagicha:
1.
……………………….. 2. Ibn Said Sodiqxo’ja 3. Ibn Said Tojixo’ja 4. Ibn
To’raxo’ja 5. Ibn Yunusxo’ja 6. Ibn Boboxo’ja 7. Ibn Shoabdulloxo’ja 8. Ibn Amir
Said Obidxo’ja 9. Ibn Amir Said Aloxo’ja 10.Ibn Amir Said Abdulloxo’ja 11.Ibn
Amir Said Siddiqxo’ja 12.Ibn Amir Said Solihxo’ja 13.Ibn Amir Said
Shoxfozilxo’ja 14.Ibn Amir Said Salohiddinxo’jja 15.Ibn Amir Said Isxoqxo’ja
16.Ibn Amir Said Yahyoxo’ja 17.Ibn Amir Said Ismoilxo’ja 18.Ibn Amir Said
Mahdixo’ja 19.Ibn Amir Said Mavlonoi Mirxo’ja 20.Ibn Amir Said Muzaboy
Makkiy 21. Ibn Amir Said Shox Qosim Askariy 22. Ibn Amir Said Sharoshidxo’ja
23.Ibn Amir Said Shoansoriyxo’ja 24.Ibn Amir Said Shoqosimxo’ja 25.Ibn Amir
Said Shoqosim Anvariy 26.Ibn Amir Said Shodarvesh Valiy 27.Ibn Amir Said
Abdulloh Baxmalpush 28. Ibn Amir Said Xazrat shoh Qutayba 29.Ibn Amir Said
xazrat imom Muslim 30.Ibn Amir Said xazrat imom Umar 31.Ibn Amir Said xazrat
29

Ali karamullohu vajhuhu 32.Ibn Abu Tolib razuyallohu anhu Hujjat arab, fors va
turkiy tillarda yozilgan bo‘lib, uni asl nushasi ilk bora Muhammadjon
Abdurahmonov tomonidan 1991-1995 yillar davomida o‘zbek tiliga tarjima
qilingan 1
.
Bugungi kunda hujjat ustida yangi tarjima ishlari olib borilmoqda. Unda
keltirilgan shajaradan Qutaybaning avlodlari hozirgi kunda Qatortol qishlog‘da
yashab, istiqomat qilayotganliklari aniqlandi. Qutayba(r.a)ning avlodlaridan
Mashrabxoxo‘ja og‘li Saidabbosxon Saydullaevning honadoni masjid bilan
yonma-yon tarzda joylashgan va shu ziyoratgohda hozirgi kunda xizmat qilib
kelmoqda. Shajara vakillari bu ulug‘ maskanni qarovsiz qolmasligiga harakat
qilganlar va ziyoratgohni uzoq yillardan beri asrab avaylab kelishmoqda.
Aytishlaricha, Sohibqiron Amir Temur bu joylarni ziyorat qilib,
Qutayba ibn Muslim qabri ustiga Samarqanddan me’mor jo‘natib ko‘rkam va
mahobatli maqbara qurdirgan. Bu maqbara 1935 – 1936 yillarda daxriylar
tomonidan buzib tashlangan. 1975–1978 yillarda viloyat rahbari Bektosh Rahimov
tashabbusi bilan milliy me’morchilik an’analari asosida qayta qurilgan ikki xonali
maqbaraning asosiy xonasi tashqaridan kvadrat asosida bo‘lib, ichkarisi sakkiz
burchakli, tomonlari chuqur mehrobsimon ravoqlar bilan ko‘tarilib, diametri 5,5
metrli “Sholg‘om” gumbazi bilan yopilgan, o‘rtada oddiy qabr. Maqbara
g‘arbidagi dahliz ziyoratchilar uchun mo‘ljallangan. Ravoqlar orasiga sakkizta
yoysimon uchburchak shakldagi qolpoqi ganch , gumbaz osti zardevoriga yengil
naqsh bitilgan. Shuningdek, maqbara peshtog‘iga “Oli Imron”
surasi, 169-oyat bitilgan. Ushbu maqbara Qutayba ibn Muslim nomi bilan
ataluvchi masjid majmua hovlisining o‘rtasida joylashgan. Maqbaraning chap
tarafida nomsiz qabr mavjud bo‘lib Qutaybaning avlodidan bo‘lgan Sarimsoqxo‘ja
eshonning qizi Sarimsoqova Turdixonposhshaga nisbat beriladi. Qabrning yonida
qayragoch daraxti bor, undan malum muddat qizil suyuqlik ajralib chiqadi. Xalq
orasida bu suyuqlik shifobaxsh sanalib, u turli yara va toshmalarga davo bo‘ladi
1
Шамсутдинов, Р.Т. Исҳоқов. А.А. андижон тарихидан лавҳалар. «Sharq» Нашриёт-Матбаа Акциядорлик
Компанияси Бош Таҳририяти Тошкент. 2013. B . 85 .
30

deya ixlos qilinadi. Sovetlar hukmronligi davrida me’moriy obidalarning taqdiri
og‘ir kechdi, e’tibordan chetda qoldi. Qayta qurish va ta’mirlash ishlari kam
ko‘rildi, bajarilganda ham tarixiy, ilmiy asoslardan yiroq tarzda amalga oshirildi.
Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng Prezidentimiz
tashabbuslari bilan Vatanimiz xududidagi barcha madaniy meros ob’ektlari davlat
muxofazasiga olinib milliyligimizga xos tarzda qayta ta’mirlash ishlari amalga
oshirilmoqda. Shu jumladan Qutayba ibn Muslim majmuasi ham madaniy meros
maskani sifatida davlat muhofazasiga olingan.
31

Xulosa
Mustaqillik sharofati bilan ma’naviyat va ma’rifat, madaniyat va ahloq,
ayniqsa madaniy merosimiz qaytadan tiklanmoqda va yangilanmoqda. Zero,
madaniy merosni o‘rganmasdan turib, istiqbolni belgilab bo‘lmaydi. Kelajakka
intilish uchun o‘tmishni o‘rganish tajribalarni o‘zlashtirish zarur. O‘tmishdan
keyingi avlodga vorislik sifatida qoldirilgan, tarixning og‘ir sinovidan o‘tgan,
saralangan, insoniyatning hozirgi va kelgusi taraqqiyotiga xizmat qiladigan
moddiy va ma’naviy madaniyat majmuidan iborat bo‘lgan madaniy meros keng
xalq ommasining madaniyati va ma’naviyatining gavhari tarzida namoyon bo‘ladi.
U tabiiy boyliklar, ishlab chiqarish, kishilarning mehnat faoliyati, tafakkuri, aql-
idroki, iste’dodi asosida shakllanadi, hamda tadrijiylik va vorisiylikka ko‘ra
mo‘ayyan tuzum va tarixiy davrning ta’siri asosida rivojlanadi. Xuddi mana shu
jarayonda tarkib topa boradigan madaniy merosning namunalari jamiyatni
mulkigina bo‘lib qolmaydi. U o‘z navbatida shu jamiyatni o‘tmishning tarixiy
tajribalaridan olingan xulosalari asosida taraqqiyotga, kelajak sari rivojlanishga
undab boradi. Zero, qadimgi Yunon faylasufi Avgustin «Mabodo
g‘aflatda yotgan xalqni uyg‘otmoqchi bo‘lsang, avvalo uni tarixini uyg‘otgin» deb
bejizga yozmagan edi. Xuddi shuningdek dunyo fizikasining etuk asoschilaridan
biri I.Nyutondan,- «Siz ajoyib kashfiyotlarga qanday erishdingiz?»,-deb
so‘raganda u: «Men buyuk ajdodlarim elkasida o‘tirgandim»,- deb javob berganida
ham o‘z xalqining madaniy merosi uning uchun olamni bilish, uning
qonuniyatlarini kashf eta borishining qudratli manbai bo‘lganiga ishora qilib
aytgan xulosasi edi. Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasida Andijon viloyati
32

hududi eng qadimiy madaniyat o‘choqlardan bo‘lib, o‘zining qadimiy tarixiga
egadir. Bu qadimiy va tabarruk zamindan buyuk allomalar, olimu ulamolar,
siyosatchilar, sarkardalar etishib chiqqan, diniy va dunyoviy ilmlar paydo bo‘lgan
va rivojlangan, suv inshoatlari, shaharlar, tarixiy va me’moriy yodgorliklar barpo
etilib, ko‘plab og‘zaki va yozma boyliklar yaratilgan. Bosqinchilik davrlarida,
ayniqsa chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri va sho‘rolar tuzumida Andijon
xalqimizni bo‘ysundirish va qaram qilish maqsadida madaniy merosimiz vayron
qilingani, uning eng noyoblari tashib ketilgani, olimlar va ijodkorlar qatag‘on
qilingani, hatto qatl etilganini o‘tmishdan yaxshi bilamiz. Bunday xurujlar va
toptalishlar madaniy merosimizning saqlanishi va avlodlarimizga yetib kelishida
o‘rnini qoplab bo‘lmas darajada ziyon etkazdi. O‘tmishda asoratga solingan,
toptalgan, tahqirlangan madaniy merosimizga munosabat faqat mustaqillik davrida
tubdan o‘zgardi. Bu eng avvalo shu bilan izohlanadiki,
agar sobiq sho‘ro davrida madaniyatga va madaniy merosga sinfiylik, inqilobiylik
hamda partiyaviylik nuqtai nazaridan yondoshilgan bo‘lsa, mustaqillik davrida bu
masalaga umuminsoniylik, milliylik va fikrlar xilma-xilligi, ayniqsa, xolislik,
tarixiylik, haqqoniylik tamoyillariga ko‘ra munosabatda bo‘lish zaruriyati hayot
haqiqatiga aylandi. Madaniy-ma’naviy merosimizga yuqoridagi kabi tamoyillarga
munosabatda bo‘lish asosida dunyoviy ilmlarni va diniy falsafiy tafakkurni o‘zida
o‘yg‘unlashtirib bir necha andijonlik olimi fuzalolarning merosi va tarixiy
yodgorliklar va qadamjolar tarix durdonasiga aylandi. Xullas, Andijonning
mustaqillikka erishishi bilan xalqimizning madaniy merosini tiklash va yangilash
hamda ularga ongiga etkazish va turmush tarziga singdirish davlatimiz siyosatining
ustuvor yo‘nalishi va vazifasiga aylandi. Bir so‘z bilan aytganda, istiqlol
yillarida Andijonda madaniy merosning tiklanishi va yangilanishi hamda xalqimiz
ongiga etkazilishi misli ko‘rilmagan suratda o‘sib bormoqda. Bu ishlarimiz
odamlarimiz, ayniqsa yoshlarimizda milliy g‘urur va iftihorni, Vatanga muhabbat
va sadoqat hissini yanada ko‘chaytirib, mamlakatimizda demokratik, erkin,
huquqiy, bozor munosabatlariga asoslangan va fuqarolik jamiyatini muvaffaqiyatli
qo‘rishga xizmat qilmoqda.
33

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati.
1. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohatlarini chuqurlashtirish yo‘lida. T.,
“O‘zbekiston”, 1995.
2. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent., O’qituvchi.1994-yil,269-270
3. Азимов И. Архитектурны памятники Фергаской долины. Ташкент :.
Узбекистан . 1982- г .- Ст .
4. Bugungi Andijon. Андижан сегодня . Andijan today.T., “O‘zbekiston”,
2006
5. Ensiklopedik lug’at, O’z.S.E, 1988-yil, B.
6. Erkaev A. Mustaqillik va madaniy meros // “Muloqot”, 1996, № 1.
7. Erkaev A. Ma’naviyat-millat nishoni. T.,«Ma’naviyat», 1997 yil.
8. Islom ensiklopediyasi, Toshkent:.O’zME,2004-yil, -B.155-177
9. Ismoilova X. Andijonda 1916 yilgi qo‘zg‘olon. "O‘zbekistonda ijtimoiy
fanlar". T., 1954, № 8.
10. Шамсутдинов , Р . Т . Исҳоқов . А . А . андижон тарихидан лавҳалар .
«Sharq» Нашриёт - Матбаа Акциядорлик Компанияси Бош Таҳририяти
Тошкент . 2013.
11. Матбобоев, Б.Х. Машрабов. 3.3. Андижон тарихи. «Энляо» Нашриёт-
Матбаа Акциядорлик Компанияси Бош Тахририяти Тошкент – 2014.
34

Andijon viloyati tarixini o’lkashunoslikda yoritilishi

Sotib olish