AQSh va Yevropa mamlakatlari mamlakatlari( XIX -XX asrlarda) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	34500UZS
Hajmi	62.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

AQSh va Yevropa mamlakatlari mamlakatlari( XIX -XX asrlarda)

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ...................................................................................................................................................... 2
I.BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA
YEVROPA VA AMERIKADA SIYSOSIY
JARAYONLAR ......................................................................................................................................... 4
I.1. Yevropada XIX asr oxirida siyosiy jarayonlar .. 4
I.2. 1900-1917-yillarda Yevropa va Amerikada siyosiy jarayonlar ..................................................... 18
II. BOB. AQSHNING XIX ASRNING OXIRI XX ASR BOSHLARIDAGI SIYOSIY
JARAYONLAR ....................................................................................................................................... 27
II.1. Amerikada mustaqillik davrida hududiy kengayish. .................................................................... 27
II.2. Amerika davlatida so`nggi hududiy jarayonlar, zamonaviy Amerika hududi. .......................... 35
XULOSA .................................................................................................................................................. 41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................ 43
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Insoniyat tarixida XIX asr oxiri va XX asr
boshlaridagi davr o‘ziga xos ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlar
bilan ajralib turadi. Ayniqsa, Yevropa va Amerika mamlakatlarida ro‘y bergan
voqealar nafaqat ushbu mintaqalarning ichki taraqqiyotiga, balki butun dunyo
tarixiga chuqur ta’sir ko‘rsatgan. Sanoat inqilobining ikkinchi bosqichi,
mustamlakachilik raqobati, milliy davlatchilik g‘oyalari kuchayishi, siyosiy
ittifoqlar tizimining shakllanishi, ishchilar harakatining faollashuvi kabi omillar
ushbu davrning murakkab va dinamik bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Ayniqsa, Germaniya va Italiya kabi davlatlarning siyosiy birlashuvi, Angliya
va Fransiya kabi an’anaviy mustamlakachi davlatlar bilan kurashish jarayoni,
yangi iqtisodiy va siyosiy kuch sifatida AQShning maydonga chiqishi mazkur
davrning eng muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. Shuningdek, birinchi jahon
urushi arafasidagi siyosiy ziddiyatlar va bloklar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar
tarixiy jarayonlarga yangi yo‘nalishlar bergan.
Ushbu kurs ishida XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Yevropa va Amerika
mamlakatlarida yuz bergan asosiy siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlar
o‘rganiladi. Shuningdek, bu davrdagi xalqaro munosabatlar tizimi,
mustamlakachilik siyosati, ishchi va ijtimoiy harakatlar, va madaniy hayotdagi
yangilanishlar tahlil qilinadi. Mavzuni o‘rganish bugungi global jarayonlarni
tushunishda ham muhim ahamiyatga ega, chunki ko‘plab zamonaviy muammolar
va tendensiyalar aynan o‘sha davrda shakllangan ildizlarga ega.
Kurs ishining o‘rganilganligi. Mazkur kurs ishi yozilishida A.Xolliyev 1
,
Sh.Ergashev 2
, G.Xidoyatov 3
, R.Farmonov. 4
larning adabiyoti muhim adabiyotlar
qatoriga kiradi
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi — XIX asr oxiri va XX asr
boshidagi Yevropa va Amerika tarixiy jarayonlarini kompleks yondashuv asosida
1
Европа мамлакатлари ва АҚШ 1640-1918 йилларда / А.Холлиев таҳрири остида.-Т., 2010.
2
Эргашев Ш. Жаҳон тарихи (Янги давр. 1800-1918). -Т., 2015. Б 240
3
Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001 b-456
4
Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001.
2

tahlil qilish, asosiy voqealar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib berish hamda ularning
jahon tarixidagi o‘rnini aniqlashdir.
Kurs ishining vazifasi. Kurs ishi quyidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi :
- Yevropa davlatlarining XIX asrning oxirgi choragidagi siyosiy jarayonlarni
yoritish ;
- 1900-1918-yillarda Yevropa va Amerikadagi xalqaro munosabatlar va
Birinchi jahon urushining xalqaro maydondagi o‘zgarishlarni o‘rganish
- AQSh ning davlatchilikning shakllanish jarayonlarini tahlil qilish
- XIX asr oxiri XX asr boshlarida AQShdagi hududiy kengayishlarni yoritish
Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish qismi, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyot qismidan iborat
3

I.BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA YEVROPA VA
AMERIKADA SIYSOSIY JARAYONLAR
I.1. Yevropada XIX asr oxirida siyosiy jarayonlar
Shuni ta’kidlash lozim-ki, Napoleon olib borgan urushlarning asosiy
maqsadi - Yevropada Fransiyaning ustunligini o‘rnatish uchun kurash edi.
Fransiyaga qarshi ittifoqlarga kirgan mamlakatlar - Angliya, Rossiya, Avstriya va
Prussiya - nafaqat fransuz gegemoniyasiga qarshi kurashdilar, balki o‘zlarining
maqsadlariga xam ega edilar. Lekin XIX asr boshida xalqaro munosabatlarning
markazida Angliya va Fransiya o‘rtasidagi raqobat turardi.
1800 yilda ichki ziddiyatlar tufayli Fransiyaga qarshi ikkinchi koalitsiya
tarqab ketdi. 1801 yilda Rossiya va Avstriya bilan tinchlik shartnomalari
imzolandi. Natijada Fransiyaning xokimiyatini endilikda butun Italiya, Belgiya,
Gollandiya va bir qator german knyazliklariga yoyildi.
1802 yilda Amen shaxrida Angliya bilan xalqaro shartnoma imzolandi.
Uning bandlariga ko‘ra Fransiya va Angliya Yevropada yuzaga kelgan tartibni
saqlash majburiyatini oldilar. Biroq tinchlikning umri qisqa bo‘ldi. Va 1803 yilda
xarbiy xarakatlar qaytadan boshlanib ketdi. 1805 yilda Yevropa davlatlarining
uchinchi koalitsiyasi (ittifoqi) shakllandi. Unga Angliya, Rossiya, Avstriya va
Neapolitan qirolligi kirdi 5
.
1805 yil 21 oktyabrda Trafalgar burni yonidagi jangda admiral Nelson
qo‘mondonligidagi ingliz floti birlashgan fransuz - ispani flotini mag‘lub etganidan
so‘ng, Napoleon barcha kuchlarini avstiryaliklarga qarshi qaratdi. 1805 yilning
oktyabrida Avstriya armiyasi taslim bo‘ldi va fransuz qo‘shinlari Venaga kirib
kelishdi.
Dekabr boshida Austerlis yonidagi jangda Rossiya va Avstriyaning
birlashgan kuchlari mag‘lubiyatga uchradi. Tez orada Avstriya va Fransiya
o‘rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi. 1806 yilda Napoleon protektorati ostida
16 german davlatidan iborat Reyn ittifoqi tashkil etildi. Shu tariqa German
5
Европа мамлакатлари ва АҚШ 1640-1918 йилларда / А.Холлиев таҳрири остида.-Т., 2010.
4

millatining Muqaddas Rim imperiyasi yo‘q qilindi.
1806 yilda Fransiyaga qarshi to‘rtinchi (Angliya, Prussiya, Rossiya va
Shvesiya) koalitsiya shakllandi. Lekin o‘sha yilning o‘zida Yena va Auershtedt
yonidagi janglarda Prussiya armiyasi tor - mor etildi. 1806 yilning oktyabrida
Bonapart Berlinga kirib keldi va bu yerda, Yevropa davlatlari iqtisodiyotiga jiddiy
zarba bergan, kontinental (qit’aviy) qamal to‘g‘risidagi dekretni imzoladi (1806 yil
21 noyabr). Dekretga ko‘ra butun Fransiyada va unga qaram bo‘lgan
mamlakatlarda Buyuk Britaniya bilan savdo qilish man etildi 6
.
O‘zining asosiy vazifasini - Angliyani tor - mor etish va Fransiyaning
gegemoniyasini o‘rnatishni - Napoleon Rossiya bilan vaqtinchalik murosaga kelish
yo‘li orqali xal etishga urindi. Tilzit shartnomasiga (1807 yil 7 iyul) binoan
Rossiya Yevropada Bonapart tomonidan amalga oshirilgan o‘zgarishlarni tan oldi
va kontinental (qit’aviy) qamalga qo‘shildi. Shu yerning o‘zida Fransiya - Prussiya
tinchlik shartnomasi xam imzolandi-ki, unga ko‘ra Prussiya davlati qisqartirilgan
ko‘rinishda saqlab qolindi. Prussiya xam kontinental (qit’aviy) qamalga qo‘shildi.
1808 yilda boshlangan Ispaniyaning okkupatsiyasi natijasida, Napoleon
Fransiyasiga qarshi beshinchi koalitsiya tuzildi (1809 y.) va uning tarkibiga faqat
Angliya va Avstriya kirdi. 1809 yilning iyulida Vagram yonidagi jangda fransuzlar
armiyasi avstriyaliklarni mag‘lub etdi. O‘sha yilning oktyabr oyida Shenbrunn
tinchlik shartnomasi imzolandi. Unga binoan Avstriya xududlari qisqartirildi.
Bundan tashqari, u armiyasining sonini kamaytirishi, kontributsiya (urushda
yengilgan davlat tomonidan g‘olib davlatga to‘lanadigan tovon) to‘lashi va
kontinental (qit’aviy) qamalga qo‘shilishi majbur edi 7
.
1812 yilning boshiga kelib Fransiya - Rossiya munosabatlarinng
keskinlashishi oqibatda urushga sabab bo‘ldi. Urush 1812 yil 24 iyunda boshlandi.
26 avgustda bo‘lib o‘tgan Borodino jangida fransuzlarning talafoti 60 ming askarni
tashkil etdi. Garchand rus armiyasi chekingan bo‘lsa xam, lekin o‘z jangovarligini
saqlab qoldi. 1812 yilning 14 sentyabrida fransuzlar Moskvaga kirib kelishdi, biroq
6
Новая история стран Европы и Америки. Второй период / Под ред. Е.Е.Юровской и И.М.Кривогуза. – М.,
1998. С 125
7
Европа мамлакатлари ва АҚШ 1640-1918 йилларда / А.Холлиев таҳрири остида.-Т., 2010.
5

atrofda partizan urushi, xalq urushi avj olayotgan edi. 1812 yilning 12 oktyabrida
Napoleon armiyasi Moskvani tark etishga majbur bo‘ldi. Keyinchalik
Bonapartning o‘zi xam armiyasini tashlab, Parijga jo‘nab ketdi. Fransuzlar
armiyasining Rossiyadagi mag‘lubiyati “engilmas” Napoleon imperiyasining
qulashini boshlab berdi.
1813 yilning baxorida Fransiyaga qarshi oltinchi kaolitsiya tashkil etildi.
Uning tarkibiga Rossiya, Angliya, Shvesiya, Prussiya, Ispaniya, Portugaliya,
Avstriya mamlakatlari kirdi. Xal qiluvchi jang 1813 yil 16 - 19 oktyabrda Leypsig
shaxri yonida ro‘y berdi. “Xalqlar jangi” natijasida Napoleon mag‘lub bo‘ldi va
Reyn daryosi ortiga chekindi.
1814 yil mart oyining boshida ittifoqchilar Napoleonni to‘la tor - mor
qilmaguncha urush xarakatlarini olib borish to‘g‘risidagi Shomon shartnomasini
imzolashdi 8
.
31 martda ittifoqchilar Parijga kirib kelishdi. Napoleon o‘z o‘g‘li foydasiga
taxtdan voz kechdi. Biroq, senat va Yevropa davlatlari Fransiya taxtida
Burbonlarni tiklashdi. Napoleon Elba oroliga badarg‘a qilindi. 1814 yil 30 mayda
Parijda tinchlik shartnomasi imzolandi. Unga binoan Fransiya 1792 yil
chegaralariga qaytarildi. Napoleonga xayrixox bo‘lgan kayfiyatlar yana jonlandi.
1815 yil 1 martda Napoleon Fransiyaning janubiga borib tushdi va 20 martda
P arijga qaytib keldi. Imperiya tiklandi.
Napoleonga qarshi oxirgi, yettinchi kaolitsiya tashkil etildi. 1815 yil 18
iyunda Vaterloo yonidagi jangda Napoleon armiyasi batamom tor - mor etildi.
Napoleonning o‘zi Muqaddas Yelena oroliga surgun qilindi va bu yerda 1821 yilda
vafot etdi 9
.
Napoleon ag‘darib tashlanganidan so‘ng Yevropa davlatlari vakillari 1814
yilda Vena kongressiga yig‘ilishdi. Kongress qatnashchilari avvalgi sulolalarni va
dvoryanlar xokimiyatini tiklashga, g‘olib chiqqan koalitsiya manfaatlariga mos
tarzda yerlarni qayta taqsimlashga intilishdi. Asosiy rolni Avstriya, Prussiya,
8
Новая история стран Европы и Америки. Второй период / Под ред. Е.Е.Юровской и И.М.Кривогуза. – М.,
1998 С 135
9
Там же С 114
6

Angliya va Rossiya vakillari o‘ynadi.
Natijada, Rossiya Polshaning bir qismini - Varshava gersogligini oldi;
Prussiyaga boy va iqtisodiy rivojlangan viloyatlar - Reyn viloyati va Vestfaliya,
xamda polyaklarning g‘arbiy yerlarni tegdi. Italiyaning ikki viloyati - Lombardiya
va Venesiya Avstriyaga o‘tdi. 200 mayda knyazliklar o‘rniga 38 davlatdan iborat
German ittifoqi barpo etildi. Ular orasida eng yiriklari Prussiya va Avstriya edi.
Angliya O‘rta yer dengizida muxim tayanch nuqtasi xisoblanmish Malta orolini va
sobiq mustamlakalari - Xindiston qirg‘oqlari yonidagi Seylon orolini va Afrika
janubidagi Kapa yerini o‘zida saqlab qoldi. Lekin Angliyaning asosiy
muvaffaqiyati uning asosiy raqibi - Fransiyaning zaiflashishi edi.
Papaning Rim viloyati ustidan dunyoviy xokimiyati tiklandi, Neapolitan
qirolligida esa avvalgi Burbonlar sulolasi taxtga chiqarildi. Burbonlar xokimiyati
Ispaniyada xam tiklandi. Fransiya yerlari avvalgi chegaralariga qaytarildi. Bundan
tashqari, Fransiya ulkan kontributsiyani to‘lashga majbur edi 10
.
Vena kongressida, “din yo‘lida” inqilobiy xarakatlar bilan kurashish uchun ,
Rossiya va Avstriya imperatorlari, xamda Prussiya qiroli “ Muqaddas ittifoqni”
(Aleksandr I tashabbusi bilan) tuzishdi. Unga keyinchalik Yevropa davlatlarining
deyarli barcha monarxlari qo‘shildi. Birgalikda amalga oshirilgan xarakatlar
natijasida Ispaniya va Italiyada ro‘y bergan inqiloblar bo‘g‘ib tashlandi.
“Vena tizimi” ning mustaxkam emasligi 1815 yilda barpo etishi davridan
boshlab ayon bo‘lib qoldi. Muqaddas ittifoq ishtrokchilari uni inqilobiy
jarayonlariga qarshi samarali qurolga va ixtilofli xalqaro muammolarni xal
etadigan forumga aylantira olmadilar.
Axen kongressidan (1818 y.) so‘ng Yevropa davlatlari oldida turgan eng
jiddiy masala - bu ko‘tarilib borayotgan inqilobiy to‘lqinni bartaraf etish
muammosi edi. 1819 yildan boshlab Yevropaning qator mamlakatlarida (german
va italyan davlatlari, Ispaniya, Portugaliya va boshq.) feodal - absolyutik
tartiblarga qarshi chiqishlar ko‘payib bordi. Muqaddas ittifoqning ushbu
inqiloblarga nisbatan munosabatini belgilash maqsadida 1820 yilning oktyabrida
10
Европа мамлакатлари ва АҚШ 1640-1918 йилларда / А.Холлиев таҳрири остида.-Т., 2010. Б 80
7

Troppau (Opava) shaxrida, Axen kongressidan keyin, ikkinchi kongress chaqirildi
va u o‘z ishini 1821 yilda Laybaxda (Lyublyane) davom ettirdi. Avstriya, Rossiya,
Prussiya, Angliya va Fransiya davlatlari qatnashgan kongressda markaziy o‘rinni
Neopolitan qirolligidan voqealarning muxokamasi egalladi. Metternix inqilobni
bostirish uchun Avstriya qo‘shinlaridan foydalanishni taklif etdi. Ushbu masala
bo‘yicha munozaralardan davlatlarning ichki ishlariga aralashishga qaratilgan
aksilinqilobiy doktrinani qonunlashtirdi. 1821 yil 12 mayda uch davlat (Avstriya,
Rossiya, Prussiya) monarxlari Muqaddas ittifoqning butun dunyoda inqilobiy
xarakatlar bilan ochiqdan - ochiq xarbiy kurash olib borish to‘g‘risidagi
deklaratsiyani qabul qilishdi.
Muqaddas ittifoqning uchinchi kongressi Verona shaxrida 1822 yilning
okryabrida inqilobiy Ispaniyaga qarshi xarbiy intervensiyani tashkil etish uchun
to‘plandi. Rossiya, Avstriya va Prussiya yakdillik bilan xarakat qilishdi. Veronada
Fransiya xam ularga qo‘shildi. Ammo Angliya o‘zgacha nuqtai nazarga ega edi.
Verona kongressining boshlanishi Yaqin Sharqda ingliz - rus ziddiyatlarning
keskinlashishiga to‘g‘ri keldi. Angliya - Fransiya raqobati xam, qaytadan
boshlandi-ki , bu ayniqsa Pireney yarimorolida va Lotin Amerikasida ko‘zga
tashlandi.
Veronadagi kongress asosiy e’tiborni Pireneydagi inqiloblarga qaratdi.
Muqaddas ittifoq ishtrokchilari inqiloblarni Fransiya kuchlari vositasida bostirish
qarorini qabul qilishdi. Bunga faqat Angliya qarshi chiqdi. 1823 yilning baxorida
fransuzlarning ekspeditsion korpusi Pireneylarni kesib o‘tdi va 1823 yilning may
oyida Madridni egalladi. Inqilob bostrildi. Pentarxiya tomonidan amalga
oshiriladigan muvofiqlashtirilgan xarkatlardan Angliyaning chetga chiqishi jiddiy
oqibatlarga ega edi; bunday xolat Yevropani separat itifoqlariga bo‘linib ketishiga
olib Kelardi 11
.
1848-1849 yillar inqiloblari “1815 yil traktatlari”ni (shartnoma, bitim
ma’nosida) qo‘riqlash va “inqilobiy rux” bilan kurashish bo‘yicha besh buyuk
davlatning birgalikdagi xarakatlarini nazarda tutgan “Vena tizimi” ning
11
Новая История стран Европы и Америки. XVI-XIX века. В 3 частях. / под ред. А. Родригеса. Часть 2, 3. -
М., 2010. С
8

tamoyillariga yangi zarba berdi. Angliya boshqa buyuk davlatlar bilan umumiy
siyosat yuritishda chetga chqib bo‘lgandi 30 -chi yillarda shunga o‘xshash siyosatni
Fransiya xam olib bordi. Prussiya va Avstriya xukmron doiralarining ruxi esa 1848
- 1849 yy. inqiloblari natijasida tushib ketgandi.
40 - yillar inqiloblaridan so‘ng Germaniyada keskinlashib ketgan Prussiya -
Avstriya raqobati Muqaddas ittifoqning oxirgi tayanchi – Rossiya, Prussiya va
Avstriya monarxlarining ittifoqchiligiga tarqab ketish taxdidini soldi. 1850 yilda
Germaniyada raqobatning qaytadan o‘t olishi natijasida Avstriya - Prussiya urushi
boshlanib ketishga sal qoldi. Biroq, Prussiya yon berishga majbur bo‘ldi. 1850
yilda Olmyusda Prussiyaning to‘la mag‘lubiyatini anglatgan Avstriya -Prussiya
bitimi imzolandi. 1851 yilda Drezden shaxrida umumgerman seymi (parlamenti)
Avstriya boshchiligidagi German ittifoqini tikladi.
20 - 30 va 40 chi yillarda ro‘y bergan inqiloblar XIX asrning o‘rtalariga
kelib “Vena tizimi” ning asoslarini qo‘porib tashladi va uning chuqur inqirozini
keltirib chiqardi 12
.
Napoleon urushlaridan so‘ng sharqiy masalaning birinchi keskinlashishi
yunonlar qo‘zg‘oloni (1821 y.) bilan bog‘liq edi. Yunonistonda turk sultoni
xokimiyatiga qarshi inqilobning dastlabki muxokamasi Muqaddas ittifoqning
Verona kongressida (1822 yil oktyabr - dekabr) bo‘lib o‘tdi va xech qanday natija
bermadi. Biroq vaziyat o‘zgardi. Sharqiy masala bo‘yicha inglizlarning xarakatlari
rus diplomatiyasini faollashtirdi. Rossiya yunon - turk to‘qnashuviga ittifoqchi
davlatlarning birgalikdagi aralashishiga erishmoqchi edi. Ammo Rossiyaning
urinishlari Angliya va Avstriyaning qarshililigiga uchradi. Biroq, Angliya o‘z
manfaatlari yo‘lida yunon masalasi bo‘yicha Rossiya bilan ikki tomonlama
kelishuvga (1824 yilning 4 aprelida imzolangan Peterburg protokoli) bordi. Ushbu
kelishuvga ko‘ra Yunoniston muxtoriyatga ega bo‘lishi va Turkiyaga xar yili
o‘lpon to‘lashi lozim edi. Angliya esa yunon - turk ixtilofida vositachilik qilishi
nazarda tutilgandi.
Sulton bunga rad javobni berdi va keng qamrovli xarbiy xarakatlarni
12
Европа мамлакатлари ва АҚШ 1640-1918 йилларда / А.Холлиев таҳрири остида.-Т., 2010. Б 115-120
9

boshladi. 1827 yilning iyunida Londonda yunon masalasi bo‘yicha Angliya,
Rossiya va Fransiya o‘rtasida bitim imzolandi. Ittifoqchilavr urushga kirdilar va 20
oktyabrda Navarin yonidagi jangda turk - misr flotini tor - mor etdilar.
1828 yil may oyida Rossiya Turkiyaga urush e’lon qildi va g‘alabaga
erishdi. 1829 yil 14 sentyabrda Andrianopol shartnomasi imzolandi. Unga binoan
Serbiya, Valaxiya va Moldovaning muxtoriyatiga ega bo‘lish xuquqlari
tasdiqlandi. Rossiya Qora dengizda, Kavkazda va Kavkaz ortida mustaxkam
o‘rnashib oldi. Turkiyaning xristian axolisidan iborat qator yerlari (Kars va boshq)
Rossiya tasarrufiga o‘tdi. 1830 yil 3 fevralda Londonda Bolqonda yunon qirolligini
barpo etish to‘g‘risidagi protokol imzolandi 13
.
Biroq, Usmoniylar imperiyasining ichkarisida sulton xokimiyatiga qarshi
Misr podshosi bosh ko‘tardi. Bu 1832 yilda Suriyaning egallanishi bilan boshlandi;
1833 yilda Misr qo‘shinlari Koniya yonidagi jangda sulton armiyasini mag‘lub
etishdi. Sulton yordam so‘rab Angliya, Fransiya va Rossiyaga murojaat qildi.
Ko‘mak faqat Rossiyadan keldi. 1833 yil 8 iyulda Unkyar - Iskelesida rus - turk
shartnomasi imzolandi. Unda , misrliklarning Yangi bosqini ro‘y bergan taqdirda
Rossiya Turkiyaga xarbiy yordam berishi kafolatlangandi. Buning evaziga
Maxmud II rus savdo va xarbiy kemalarini bo‘g‘ozlardan o‘tkazish majburiyatini
oldi.
Angliya va Fransiya ushbu shartnomani Qora dengiz bo‘g‘ozlariga oid
boshqa bitim bilan almashtirishga xarakat qilishdiki, bu yerda ularning ta’siri
ustunlikka erishish lozim edi. Angliya Turkiya va Misr o‘rtasida 1839 yilda Yangi
urushning boshlanishiga erishdi. Ushbu urushda turklar to‘la mag‘lub bo‘ldilar.
Sulton inglizlar ta’siri ostiga ko‘proq tushib bordi. Shu tariqa Usmoniylar
imperiyasining xududiy yaxlitligi va Qora dengiz bo‘g‘ozlarining xalqaro xuquqiy
tartibga oid buyuk davlatlarning birgalikdagi kafolatlar to‘g‘risidagi London
konvensiyalari (1840 - 1841 yy.) paydo bo‘ldi.
Sharqiy masalaning keskinlashishiga oid keyingi bosqich Qrim urushi (1853
- 1856 yy.) bilan bog‘liqdir. Urushga baxona - Rossiyaning Turkiyadagi pravoslav
13
Тарле Е.В. Крымская война. соч. в 12 т. -М., 1957-1962 т. 8-9. С 150
10

xristianlariga va “Muqaddas joylar” ga (“Iso payg‘ambar qabri”) xomiyligi edi.
1853 yil yanvar oyida Rossiya Turkiyaga ultimatum talabini qo‘ydi. Turkiya uni
rad etdi. 1853 yilning oktyabrida Turkiya Rossiyaga urush e’lon qildi. 1853 yil 30
noyabrda Turklar floti Sinop ko‘rfazida admiral Naximov tomonidan cho‘ktirildi.
Rossiyaning ushbu g‘alabasidan so‘ng, Angliya va Fransiya birgalikda xarakatlar
olib borish to‘g‘risida kelishib olishdi va 1854 yilning boshida o‘z eskadralarini
Qora dengizga kiritishdi. 1854 yilning sentyabrida fransuz - ingliz - turk
qo‘shinlari Qrimga tushirildi.
Urush natijasida Rossiya mag‘lubiyatga uchradi. 1856 yil 30 martda Parijda
imzolangan tinchlik shartnomasiga ko‘ra Rossiya Qora dengizda xarbiy flotga ega
bo‘lish xuquqidan maxrum bo‘ldi. Aslini olganda , ushbu shartnoma “Vena tizimi”
ning batamom barbod bo‘lganligini va Rossiya Yevropa masalalariga nisbatan
avvalgi ta’sirini yo‘qotganligini anglatardi.
Italiya va Germaniyadagi birlashish jarayoni “Vena tizimi” qulaganligining
natijalaridan biri bo‘ldi. Modomiki Sardiniya qirolligi va Prussiyaning xukmron
doiralari ushbu xarakatni “yuqori” dan amalga oshiriladigan birlashtirish sifatida
tasavvur qilishar ekan, ular bitta yoki bir necha buyuk davlatning ko‘magiga
muxtoj edilar. Bunday siyosat ushbu mamlakatlardagi birlashish jarayonlarini
xalqaro qarama - qarshiliklar ob’ektiga, diplomatik savdolashish va siyosiy
murosalar mavzuiga aylantirishi muqarrar edi 14
.
1861 yilda Sardiniya qirolligi atrofida aksariyat italyan yerlarining
birlashtirilishi Prussiyaning rejalari va niyatlari uchun o‘rnak, misol bo‘larli xodisa
edi. XIX asrning 60 yillaridagi xalqaro vaziyat xam Germaniya davlatini barpo
etish qulay keldi. 1863 yilda Polshada qo‘zg‘olon ko‘tarildi. 1863 yilning yanvar
oyida Prussiya va Rossiya qo‘zg‘olonchilariga qarshi birgalikda xarakat qilish
to‘g‘risidagi maxfiy konvensiyani imzolashdi. 1866 yilda Prussiya Avstriyaga
qarshi urush olib bordi. Avstriya va Prussiya o‘rtasida imzolangan Praga sulxiga
(1866 y. 24 avgust) binoan Avstriya boshchiligidagi German ittifoqi yo‘q qilindi.
Uning o‘rnida yuzaga kelgan Shimoliy Germaniya ittifoqi Prussiya boshchiligida
14
Эргашев Ш. Жаҳон тарихи (Янги давр. 1800-1918). -Т., 2015. Б 240
11

kuchli davlatni barpo etardiki, uning chegaralaridan tashqarida janubiy german
davlatlari (Bavariya, Vyurtemberg, Baden va boshq) qolgan edi.
Vena tartiblari batamom ko‘mib tashlandi.
Yevropa davlatlarining Amerika masalalariga faol aralashishi Meksikaga
nisbatan xarbiy intervensiyani amalga oshirish bilan boshlandi. Ushbu mamlakatda
1854 - 1860 yillarda inqilob ro‘y bergandi. 1861 yilda Angliya, Fransiya va
Ispaniya Meksikaning Atlantika soxillarini preventiv tarzda xarbiy okkupatsiya
qilish to‘g‘risida konvensiya tuzishdi. Ushbu xarkat Meksika qarzlarining
to‘planishini ta’minlaydigan kafolat sifatida e’lon qilindi. 1861 yil dekabr oyida
Meksika qirg‘oqlariga avval ispan, keyin esa ingliz va fransuz qo‘shinlari
tushirildi. Biroq Napoleon III Meksikani Fransiya protektorati ostidagi “lotin
imperiyasi” ning tayanch nuqtasiga aylantirish rejalariga ega edi. Lekin
Fransiyaning Yangi Dunyoda kuchayishi Angliya va Ispaniyaning niyatlariga
to‘g‘ri kelmasdi. 1862 yilning fevralida o‘lar o‘z qo‘shinlarini Meksikadan olib
chiqishdi va Xuares xukumati bilan qarzlarni to‘lanishini kechiktirish to‘g‘risidagi
bitimni imzolashdi. Ammo Fransiya Angliya va Ispaniyadan o‘rnak olmadi va
uzoqqa cho‘zilgan Meksika avantyurasiga (xatarli, qaltis ish) aralashib ketdi.
Natijada Fransiya 1867 yilda mag‘lubiyatga uchradi.
1862 yilda AQSh ga nisbatan qurollangan intervensiya taxdidi yuzaga keldi.
Garchand Angliya 1861 yilda shimol va janub o‘rtasidagi urushga nisbatan
o‘zining betarafligini e’lon qilgan bo‘lsa xam, amalda janubliklarni qo‘llab -
quvvatladi, Konfederatsiya tomonida turib fuqarolar urushida bevosita
qatnashishga tayyorgarlik ko‘rgan xolda. Fransiya xam Yangi Dunyo ishlariga
qurol bilan aralashishga intilmoqda edi. Biroq Rossiya 1862 yilning noyabrida
shimolliklarga qarshi intervensiyada qatnashishni rad etdi. Napoleon III ning
shimolliklarga nisbatan bo‘lgan maqsadlari Yevropa va Amerika demokratik
jamoatchiligi orasida katta g‘azablanishni keltirib chiqardi. Bu xolat xam yuzaga
kelgan vaziyatga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Natijada Yevropa davlatlarining AQSh
ishlariga qurolli aralashish rejasi barbod bo‘ldi 15
.
15
Европа мамлакатлари ва АҚШ 1640-1918 йилларда / А.Холлиев таҳрири остида.-Т., 2010. Б 140
12

XIX asr 60 - yillarning oxirida Fransiya imperiyasi inqirozni boshidan
kechirmoqda edi. Mamlakat ichkarisida respublikaning o‘rnatilishini talab qilgan
muxolifat kuchaymoqda edi. Napoleon III xokimiyati mustaxkam emasdi. Ushbu
sharoitda Fransiyaga g‘olibona urush zarur edi. Bismark xam tezroq urush
bo‘lishni xoxlardi. Chunki Germaniyaning g‘alabasi natijasida janubiy german
yerlari o‘z ixtiyoriga ko‘ra Shimoliy Germaniya ittifoqiga, qo‘shilishi ya’ni
Prussiyaga qo‘shilishi mumkin edi. Biroq kansler urushni Fransiya boshlashini
xoxlardi. Va Napoleon III Bismarkning ushbu tuzog‘iga tushdi.
1868 yilda Ispaniyada inqilob boshlandi. Qirolicha Izabella II Fransiyaga
qochdi. Fransiya imperatorining xotini ispaniyalik ayol bo‘lganligi sababli
Izabellaga taxtni qaytarib olishda yordam bermoqchi bo‘ldi. Lekin buning
imkoniyati yo‘q edi, Yevropada ispan toji uchun kurash boshlandi.
Napoleon III Ispaniya taxtiga shaxzoda Ferdinand Saksen - Kaburskiyni
o‘tkazib, do‘stona munosabatdagi Ispaniyaga ega bo‘lishni rejalashtirgandi.
Bismark esa, Fransiyaning kuchayishidan qo‘rqib, ispan tojini qirol Vilgelmning
qarindoshi bo‘lgan shaxzoda Leopold Gogensollernga topshirishga intildi.
Voqealar 1870 yilning yozida avj oldi. Vilgelm I ning xuzuriga kelgan
Fransiya elchisi Leopold Gogensollernning nomzodini ispan tojiga da’vogarlikdan
olib tashlashni taklif etdi. Vilgelm, Bismarkdan farqliroq, urushdan xavfsirab
iltimosni bajarishni va’da qildi. Ammo masalani tinch yo‘l bilan xal etish
mumkinligi Ikkinchi imperiya xukumatini qoniqtirmasdi. Fransiya elchisi
Benedetti ikkinchi marotaba kayzer bilan uchrashdi va undan kelgusida qirol ispan
taxtiga Gogensollernlar sulolasidan bo‘lgan shaxzodaning nomzodini qo‘llab -
quvvatlamasligi to‘g‘risida yozma ishontirshnoma berishni talab qildi. Vilgelm
bunday va’dani bermadi, lekin ushbu masala bilan Emsdan Berlinga qaytib
kelganida shug‘ullanishini aytdi. Biroq bunday qaror ikkala tomonga xam to‘g‘ri
kelmasdi.
Bismark xarbiy vazir Roon va bosh shtab boshlig‘i Moltke bilan kengashib
oldi. U, armiya urushga tayyor ekanligini bilgach, Vilgelm I va fransuz elchisi
o‘rtasidagi uchrashuv xaqida soxta ma’lumotlarni gazetalarga yetkazdi, go‘yoki
13

qirol elchiga orqasini o‘chirib oldi va u bilan xatto gaplashmadi. Ushbu xabar
butun Yevropaga tarqaldi. Prussiya elchisi Berlinga qaytarib chaqirib olindi.
Parijda xavotir oshib bordi.
1870 yil 19 iyulda Fransiya Prussiyaga urush e’lon qildi. Angliya va Rossiya
masalani tinch yo‘l bilan xal etish uchun xalqaro konferensiya chaqirishni taklif
etishdi. Napoleon III urushda o‘ziga ittifoqchi qilib olmoqchi bo‘lgan Italiya va
Avstro - Vengriya davlatlarining xukumatlari “qurollangan vositachilik”
pozitsiyasini egallashdi. Ular avval Fransiyaning g‘alabasiga ishonch xosil qilib,
keyin esa Prussiyaga qarshi xarakatlarni boshlashga umid bog‘lashgandi. Lekin
Fransiya imperatori urushga intilmoqda edi.
Biroq birinchi janglar Fransiyaga ayanchli mag‘lubiyatlarni keltirdi. 1
sentyabrda Sedan yonidagi jangda fransuzlar tor - mor etildi. 2 sentyabrda
Napoleon III oq bayrog‘ni ko‘tarishni buyurdi va taslim bo‘ldi. Ikkinchi imperiya
tugadi. Fransiyada inqilob boshlandi 16
.
1870 yil 27 oktyabrda marshal Bazen qo‘mondonligidagi fransuzlar armiyasi
xam taslim bo‘ldi. Nemis qo‘shinlari Parij tomon xarakatlanishdi va uni 1871
yilning yanvarida qurshab olishdi. Fransiyaning Muvaqqat xukumati mamlakatni ,
kamsitadigan shartlar asosida , Prussiya bilan yarash a h dini tuzdi. 26 fevralda Ter
va Bismark tinchlik bitimini imzolashdi-ki, unda Elzas va Lotaringiyani
Germaniyaga berilishi, xamda 5 milliard frank miqdorida kontributsiya to‘lanishi
ko‘zda tutilgandi. Nemis qo‘shinlari esa kontributsiya batamom to‘lalgunga qadar
Fransiyaning shimolida joylashtirildi. Fransiyaning Milliy kengashi ushbu
shartlarni tasdiqladi.
1871 yilning yanvar oyida Versal saroyining oynali zalida Vilgelm I
Germaniya imperiyasi barpo etilganligini e’lon qildi. Mamlakatni birlashtirish
uchun olib borilgan kurash yakunlandi.
Fransiya - Prussiya urushining muxim oqibatlaridan biri Italiyada xam
birlashish jarayonining yakunlanishi edi. Urush natijalari Germaniya va Avstro -
Vengriya o‘rtasidagi munosabatlarga ta’sir etdi. Avstriya - Vengriyaning xukmron
16
Эргашев Ш. Жаҳон тарихи (Янги давр. 1800-1918). -Т., 2015. Б 190
14

doiralari Avstriya - Prussiya urushidagi mag‘lubiyati uchun revansh olish (qarimta
qaytarish) g‘oyasidan voz kechishdan va Germaniya imperiyasi bilan
yaqinlashishga qaror qilishdi.
Germaniya qudratining oshganligi ingliz - german munosabatlarining
keskinlashuviga olib keldi, chunki mustamlakachilik siyosatida Angliyaga nisbatan
yangi raqib paydo bo‘ldi. Yangi buyuk davlatning vujudga kelishi natijasida
barcha qo‘shni davlatlar o‘z xavfsizligi uchun xavotirga tushdi. Ayniqsa bunday
xolat yaqindagina prus armiyasining bosqinini boshidan kechirgan Fransiya uchun
taaluqli edi.
Germaniya kanslerining tashqi siyosati Fransiyaga qarshi qaratilgan edi-ki,
bu 1873 yilda uch imperator ittifoqining tashkil etilishida o‘z ifodasini topdi.
Bismark Fransiyani Rossiya va Avstro - Vengriya bilan ittifoq tuzish extimolidan
maxrum qilish uchun, monarxlar birdamligi g‘oyasidan Yevropada tartibni
mustaxkamlash yo‘lida foydalandi. Biroq Ittifoqqa kirgan xar bir mamlakat
o‘zining maqsadlariga ega edi. Jumladan Rossiya Fransiyani Germaniyaga qarshi
turadigan kuch sifatida qo‘llab - quvvatlardi. Uch imperator ittifoqi tuzilganligiga
qaramasdan, Rossiya va Germaniya o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashib borardi.
Rossiya - Turkiya urushi (1877 - 1878 yy.) va Berlin kongressi ittifoqni qo‘porib
tashladi 17
.
Bismark, “rus taxdidi” to‘g‘risidagi fikrlarni ilgari surib, 1879 yilda
Rossiyaga qarshi qaratilgan ittifoqni Avstro - Vengriya bilan tuzishga erishdi.
Fransiyani yakkalab qo‘yish bo‘yicha Bismarkning keyingi faoliyati
Italiyani Germaniya tomoniga jalb etishda namoyon bo‘ldi. Bismark Italiyaning
Tunisga nisbatan qiziqishini qo‘zg‘atardi va shu paytning o‘zida uni Fransiya
tomonidan bosib olinishi yoqlab chiqardi. Italiya 1882 yilda Germaniya va Avstro
- Vengriya bilan birga Uchlar ittifoqini tuzishni afzal ko‘rganligiga ajablanmasa
xam bo‘ladi. Bitim 5 yillik muddatga tuzilib, keyinchalik bir - necha bor qaytadan
takrorlandi va 1915 yilgacha mavjud bo‘ldi. Yangi koalitsiya (ittifoq) , bir
tomondan , - Fransiyaga, ikkinchi tomondan Rossiyaga qarshi qaratilgan edi.
17
Европа мамлакатлари ва АҚШ 1640-1918 йилларда / А.Холлиев таҳрири остида.-Т., 2010. Б 165
15

Tabiyki, umumiy dushman paydo bo‘lgan vaziyatda Fransiya va Rossiya bir
- birovi bilan yaqinlashishga intilishdi. Bismark barcha vositalarni ishga solib
Fransiya - Rossiya ittifoqining tashkil etilishini oldini olishga xarakat qildi. Nemis
diplomatiyasining urinishlari natijasida ittifoqning tuzilishi keyinga surildi.
Fransiya va Rossiya o‘rtasidagi ittifoq faqatgina 1893 yilda shakllandi.
Uchlar va Fransiya - Rossiya ittifoqlarining tashkil topishi bilan Yevropa
qit’asida buyuk davlatlarning kuch jixatidan deyarli teng bo‘lgan ikki guruxi
yuzaga keldi.
Ammo Angliya biron - bir xarbiy ittifoqqa yoki guruxga qo‘shilmadi. Ingliz
xukumati, an’anaviy “ajoyib yakkalanish” siyosatiga amal qilib, xech qanday
majburiyatlar bilan o‘zini bog‘lamaslikni afzal ko‘rdi. Angliya o‘z manfaatlarini
o‘zgalar qo‘li bilan ximoya qilishga intildi. “Ajoyib yakkalanish” siyosati
tarafdorlarining fikriga ko‘ra, bunga erishish uchun eng yaxshi vosita - bu boshqa
buyuk davlatlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni qo‘zg‘atish edi. Birisining qo‘llab
- quvvatlashiga ega bo‘lib, boshqalarini zaiflashtirishga intildi. Angliya Uchlar
ittifoqiga Fransiya va Rossiya uchun mo‘ljallangan jilov sifatida qarardi. Chunki
XIX asrning 80 - 90 yillarida aynan ushbu mamlakatlar bilan Britaniyaning
ko‘plab muammolari mavjud edi.
“Ajoyib yakkalanish” siyosati Britaniyaning orol sifatida mustaxkamligi va
dengiz qudratiga tayanardi.
XIX asrda eng kuchli qarama - qarshilik Angliya va Fransiya o‘rtasida edi.
Nil daryosining quyilishi joyi uchun olib borilgan uzoq muddatli kurash 1882 yilda
Misrni Angliya tomonidan bosib olinishi bilan yakunlandi. Suvaysh, Malta va Kipr
bilan birgalikda, Angliyaning Sharqiy O‘rta yer dengizi mintaqasidagi strategik
ustunligini mustaxkamladi. 1881 yilda Fransiya Tunisni o‘z mustamlakasi deb
e’lon qildi 18
.
Angliya va Fransiya o‘rtasidagi keyingi kurash Afrika va janubi - sharqiy
Osiyo uchun olib borildi. Inglizlarning Sudan mamlakatiga uyushtirilgan birinchi
xarbiy ekspeditsiyasi 1885 yilda muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Ikkinchi ekspeditsiya
18
Европа мамлакатлари ва АҚШ 1640-1918 йилларда / А.Холлиев таҳрири остида.-Т., 2010. Б 170
16

esa 1896 - 1897 yillarda arablarning tor - mor etilishi va Sudanning
bo‘ysundirilishi bilan tugadi. Inglizlarning Nil daryosi bo‘ylab, yuqoriga
xarakatlanishi Fashoda yonida kapitan Marshan qo‘mondonligidagi fransuzlar
otryadi bilan to‘qnashuviga olib keldi. Angliyaning flotini safarbar qilish
to‘g‘risidagi qarori Fransiyaga nisbatan urush taxdidi keltirib chiqardi. Fransiya
xukumati yon berishga majbur bo‘ldi. 1899 yilda tuzilgan bitimga binoan Fransiya
Fashoda va Nil daryosining butun vodiysidan voz kechdi, ammo Sudanning
g‘arbiy viloyatlariga nisbatan “xaq - xuquq” ga ega bo‘ldi.
Tunisni Fransiya tomonidan bosib olinishi fransuz - italyan
munosabatlarning keskinlashishiga sabab bo‘ldi. Italiya - Efiopiya urushi (1895 -
1896 yy.) davrida Fransiya va Rossiya Efiopiya negusiga diplomatik yordam
ko‘rsatdi. Urush 1896 yilda Adua yonidagi jangda italiyaliklarning mag‘lubiyati
bilan yakunlandi. Efiopiya o‘z mustaqilligini saqlab qoldi.
To‘qnashuvning yana bir mintaqasi janubiy - sharqiy Osiyo edi.
Xindixitoyda Fransiya Tonkin va Annamni bosib olishga intildi. Ammo bu
xududlar Xitoyning suveriniteti ostida edi. Fransiyaning Xitoyga qarshi olib
borgan urushi natijasida Annam va Tonkin fransuzlarning mustamlakasiga
aylantirildi. 1887 yilda ushbu yerlar, Nambo, Kambodja, xamda Laos (1898 y.)
Fransiya tomonidan barpo etilgan Xindixitoy ittifoqiga kirdi. Fransiyaning
Xindixitoydagi ekspansiyasi Angliyani tashvishga solardi. XIX asr 90 - yillarning
boshida ikkala davlat ekspeditsiyalarni amalga oshirdi va Siamgacha yetib
borishdi. Ushbu mamlakatni egallashga bo‘lgan intilish urushni keltirib
chiqarishiga sal qoldi. 1896 yilda imzolangan bitimga ko‘ra Siam mustaqil deb tan
olindi va fransuzlar va inglizlarning yerlari o‘rtasidagi qalqonga o‘xshab qoldi.
Ingliz - rus raqobati O‘rta Osiyo va O‘rta Sharqda bo‘lib o‘tardi. 1880 yilda
ulkan xarbiy urinishlar natijasida Afg‘oniston ustidan ingliz protektorati o‘rnatildi.
Rossiya esa ushbu yillarda Turkmanistonni va Marvni qo‘shib oldi. 1885 yilda
Londonda Afg‘onistonning shimoli - g‘arbiy chegarasini belgilash to‘g‘risida
kelishib olindi, va 1887 yilda esa rus - afg‘on chegarasini belgilash to‘g‘risidagi
yakuniy protokol imzolandi.
17

Xalqaro maydonda ro‘y bergan voqealar Angliyani “ajoyib yakalanish”
siyosatini o‘zgartirishga majbur qildi. Sanoat gegemoniyasini yo‘qotgan va
qit’aviy davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlardan foydalanish imkoniyatidan maxrum
bo‘lgan Angliya endilikda yakkalanish siyosatini ishga solaolmasdi. Eski raqiblari
- Fransiya va Rossiya qatoriga yangi va yanada xavfli dushman - Germaniya
qo‘shildi.
80 - yillarning oxiridan german mollari jaxon bozorida ingliz fabrikalarining
maxsulotlarini siqib chiqarishni boshladi. Qolaversa, Vilgelm II va uning
atrofdagilari Germaniyani qudratli dengiz davlatiga aylantirishga intildilar. Bunga
esa Angliya yo‘l qo‘ymoqchi emasdi 19
.
I.2. 1900-1917-yillarda Yevropa va Amerikada siyosiy jarayonlar
1905 yilda Angliyaning xarbiy - dengiz vazirligi german flotining
imkoniyatlaridan uzoq davrgacha ustunlikka erishishni niyat qilib, drednoutlar
( linkorlar, ya’ni xarbiy flotda - ko‘pincha yirik to‘plar bilan qurollangan qalin
zirxli katta kemalar ) qurilishni boshlab yubordi. Lekin bu niyatlar uchga aylandi.
1908 yilda Angliyada tayyor bo‘lgan va qurilayotgan drednoutlarning umumiy
soni 12 ga yetgan bo‘lsa, Germaniyada esa - 9 edi. Angliya va Germaniya o‘rtasida
dengizda qurollanish poygasi boshlandi. Britaniya xukumati Germaniyada
qurilayotgan xar bir dretnoutga 2 ingliz kemasi bilan javob berish to‘g‘risida qaror
qabul qildi.
Germaniya, imkoniyati mavjud joylarda, Angliyaning mustamlakachilik
siyosatiga qarshi xarakat qilishni boshladi. 1898 yilda Germaniya kayzeri
Turkiyaga keldi. Ushbu tashrif natijasida nemis banki Bag‘dod temir yo‘lini
qurishga buyurtma oldi. Angliyaning xukmron doiralari Germaniyaning Turkiyaga
kirib kelishini o‘zlarining Xindiston va Misrdagi mavqelariga nisbatan taxdid deb
xisoblashardi. Germaniya va Angliya o‘rtasidagi ziddiyatlar murosaga
kelmaydigan xolatga kirib qolaverdi. Endi Angliya o‘ziga ittifoqchi qidirishni
boshladi, chunki urush bo‘lishi turgan gap edi.
19
Эргашев Ш. Жаҳон тарихи (Янги давр. 1800-1918). -Т., 2015. Б 237
18

1904 yilning aprelida Angliya va Fransiya o‘rtasida asosiy mustamlakachilik
masalalari bo‘yicha bitim tuzildi. Angliyaning Misrda xukmronlik qilish xuquqi
tasdiqlandi , Fransiyaning esa -Marokash Britaniya va Fransiya o‘rtasida xarbiy -
siyosiy ittifoq Antanta shakllandi. 1907 yilda Rossiya va Angliya o‘rtasida tuzilgan
bitimga muvofiq Eron ta’sir doiralariga bo‘lib olindi; mamlakatning shimoliy
qismi Rossiyaga, janubiy qismi Angliyaga tegdi, markaziy qismi esa xolis zona
sifatida e’tirof qilindi. Afg‘oniston Angliyaning ta’sir doirasiga kiritildi. 1907 yil
bitimi Antantaning yoki boshqacha qilib aytganlaridek, “uch davlat inoqligining”
shakllanishini nixoyaga yetkazdi. Ikki xarbiy - siyosiy blokning barpo etilishi
yakunlandi 20
.
Yangi davr XIX – XX asrlar chegarasida taqsimlanib bo‘lgan dunyoni qayta
bo‘lib olishgacha qaratilgan urushlar olib keldi. Bular qatoriga Ispaniya - AQSh
urushini (1898 y.), ingliz - burlar urushini (1898 - 1902 yy.) va rus - yapon
urushini (1904 - 1905 yy.) kiritish mumkin. 1895 yilda Kubada, 1896 yilda esa
Filippinda ispan xukmronligiga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘tarildi. AQSh ushbu
voqealarni diqqat bilan kuzatardi. 1898 yil 25 aprelda AQSh Ispaniyaga urush
e’lon qildi. Amerikaliklar floti ispan flotini tor - mor etdi. Amerika qo‘shinlari
Kuba va Filippin orollarida tushirildi va maxalliy axoli bilan birgalikda ispanlarni
mag‘lub etdi. Ispaniya tinchlikni so‘radi va sulx 1898 yilda imzolandi. Unga
binoan AQSh Guam va Puerto - Riko orollarini qo‘lga kiritdi. Rasman “mustaqil
respublika” deb xisoblangan Kuba AQSh ning protektoratiga aylandi. Keyin esa,
AQSh , Ispaniyaga 20 mln dollar to‘lab Filippin orollarini qo‘lga kiritdi.
Dunyo XX asrni ingliz - burlar urushi bilan (1899 - 1902 yy.) kutib oldi.
Ushbu urushni ko‘plar “I jaxon urushining shafqatsiz repetitsiyasi” deb atardi.
1902 yilda Angliya burlar respublikalarini bosib oldi. 1910 yilda ularning yerlarida
Britaniyaning dominioni - Janubi - Afrika ittifoqi tuzildi va uning tarkibiga ingliz
mustamlakalari Kapa va Natal kiritildi.
1908 yilda xalqaro munosabatlarda yana inqiroz xolati yuzaga keldi. Avstro
- Vengriya Turkiyaga tegishli bo‘lgan Bosniya va Gersegovinani bosib oldi. Bu esa
20
Эргашев Ш. Жаҳон тарихи (Янги давр. 1800-1918). -Т., 2015. Б 235
19

Turkiya va Serbiyaning noroziligini keltirib chiqardi. Ushbu xududlarning
egallanishi, Germaniya va Avstro - Vengriyaning mavqeini kuchaytirib, Antanta
davlatlari manfaatlariga daxl qilardi va yagona mustaqil davlatga birlashishga
intilgan janubiy slavyan xalqlarining xayotiy manfaatlariga zid edi.
Germaniya Rossiyadan Bosniya va Gersegovinaning bosib olinganligini tan
olishni talab qildi. Urushga tayyor bo‘lmagan Rossiya bunga rozi bo‘ldi. Ushbu
inqiroz Bolqonda ayniqsa Rossiya va Serbiya bir tomondan, xamda Avstro -
Vengriya ikkinchi tomondan o‘rtasidagi ziddiyatlarning o‘ta keskinlashishiga olib
keldi.
1912 yilda Antantaning ko‘magida Bolgariya, Serbiya, Yunoniston,
Chernogoriya ittifoq tuzishdi. Maqsad - Usmoniylar imperiyasiga qarshi kurash
olib borish. 1912 yilning oktyabr oyida Bolqon ittifoqi davlatlari Turkiyaga qarshi
urush boshladilar. Noyabr oyida bolgar qo‘shinlari Konstantinopolga (Stambul)
yaqin kelishdi. Turkiya sulx tuzishni so‘radi. Tinchlik muzokaralari Londonda
dekabr oyida boshlandi, biroq faqat 1913 yilning may oyida tinchlik shartnomasi
imzolandi.
Turkiya Bolqon ittifoqiga Bolqon yarimorolidagi Enos - Midiya chizig‘i
bo‘ylab joylashgan egaliklarini topshirdi. Xaritada yangi davlat - Albaniya paydo
bo‘ldi. Ushbu davlat de - fakto (amalda) Avstro - Vengriya va Italiyaga qaram
bo‘lib qoldi 21
.
Turkiyaning mag‘lubiyati Avstriya - Germaniya blokining mavqeini
zaiflashtirdi. Serbiya va Yunoniston Turkiyadan olingan yerlarni bo‘lib olish
paytida o‘zlarining ulushlarini ko‘paytirishni Bolgariyadan talab qildi. Avstro -
Vengriya va Germaniya Bolgariya podshosini o‘zining sobiq ittifoqchilariga xujum
qilishga turtkiladilar. Rossiya xarbiy to‘qnashuvning oldini olishga va Bolqon
ittifoqini saqlab qolishga iloji boricha xarakat qildi.
1913 yil iyun oyida Bolgariya Serbiyaga qarshi urush boshladi. Ikkinchi
Bolqon urushi Bolqon ittifoqining ichki ziddiyatlari va unga qarshi amalga
oshirilgan qo‘poruvchilik ishi oqibati boshlandi. Bolgariyadan Janubiy Dobrudjani
21
История Первой Мировой войны. 1914-1918 года. В 4-х т. // под. ред. Ростунова И.И. -М. 1975. Б 150
20

tortib olishni niyat qilgan Ruminiya Serbiya va Yunonistonga qo‘shildi. Turkiya
xam, Adrianopolni qaytarib qo‘lga kiritish umidida bo‘lib, Bolgariyaga qarshi
urush boshladi. Bolgariya bir necha kun ichida tor - mor etildi. 1913 yilning avgust
oyida Buxarestda Bolgariyaning obro‘sini to‘kadigan shartnoma imzolandi. Unga
binoan Makedoniya va Frakiyaning bir qismi Serbiya va Turkiyaga o‘tdi.
Ruminiya Janubiy Dobrudjani qo‘lga kiritdi, Turkiyaga esa Adrianopol qaytarildi.
Bolqon ittifoqi tarqab ketdi. Biroq Buxarestda o‘rnatilgan tinchlik uzoqqa
cho‘zilmadi. Bolqonda yuzaga kelgan vaziyat “o‘z uchqunini” kutib turgan
“Evropa qo‘rxonasini” eslatardi. 1914 yil 28 iyunda Saraevo shaxrida Avstriya
ersgersogi taxt vorisi Frans Ferdinandning “Mlada Bosna” deb nomlangan serb
millatchilik tashkilotining a’zosi G. Prinsip tomonidan o‘ldirilishi aynan shunday
uchqun vazifasini bajardi. Ushbu voqea Avstro - Vengriyanning Serbiyaga urush
e’lon qilishiga baxona bo‘ldi. Rossiya slavyan xalqlarini yordamsiz qoldira
olmasdi va 31 iyulda mamlakatda umumiy safarbarlik boshlandi. Germaniya
ultimativ tarzda uni to‘xtatishni talab qildi. Xech qanday javob olmagach, 1914 yil
1 avgustda Rossiyaga urush e’lon qildi; 3 avgustda - Fransiya, 4 avgustda esa
Angliya Germaniyaga urush e’lon qildilar.
Tez orada urush Yevropadan tashqari mintaqalarni qamrab oldi. Yaponiya ,
urushdan foydalanib, Xitoyni bo‘ysundirmoqchi, Tinch okeanidagi german
mustamlakalarini bosib olmoqchi va Uzoq Sharqda o‘z xukmronligini
o‘rnatmoqchi edi. 1914 yilning avgust oyida Yaponiya Germaniyaga urush e’lon
qildi 22
.
Asta - sekin urush umumiy axolisi 1,5 mlrd kishini tashkil etgan 38 ta
davlatni qamrab oldi va jaxon urushiga aylandi.
1914 - 1915 yillarda Germaniya va Avstro - Vengriya blokiga Turkiya va
Bolgariya qo‘shildi. Shu tariqa To‘rtlar ittifoqi yuzaga keldi. Antanta tomonida
turib Italiya, Portugaliya, Ruminiya, AQSh, Yunoniston urush olib borishdi.
Urushga kirgan buyuk davlatlar qanday maqsadlarni ko‘zlagan edilar?
Germaniya Yevropa va Yaqin Sharqning katta qismini bosib olishga intildi,
22
Григорьева И.В. (ред.) Новая история стран Европы и Америки. Начало 1870-х годов - 1918 г.- М., 2001. С
126
21

shu jumladan ittifoqchi Turkiyani xam. Angliya, Fransiya va Belgiyadan ularning
mustamlakalarini, Rossiyadan esa - Ukraina va Boltiq bo‘yini olmoqchi edi.
Avstro - Vengriya Serbiya, Bolgariya va Chernogoriyani bo‘ysundirishni,
Bolqon yarimorolida, xamda Qora, Adriatik va egey dengizlarida o‘z
xukmronligini o‘rnatishni ko‘zlagandi.
Angliya o‘z mustamlakalarini saqlab qolish va asosiy raqibi - Germaniyani
zaiflashtirish uchun kurash olib bordi. Bundan tashqari, Angliya Turkiyadan
Mesopotamiyani, Falastinni tortib olishni va Misrda mustaxkam o‘rnashib olishni
niyat qilgandi.
Fransiya undan 1871 yilda Germaniya tomonidan tortib olingan Elzas va
Lotaringiyani qaytarib olishga, xamda Saar ko‘mir xavzasini va Reyn daryosining
chap soxilidagi boshqa german viloyatlarni qo‘lga kiritishga intildi.
Rossiya Konstantinopolni, Marmar dengizining g‘arbiy soxilini va
Dardanellani o‘z ta’sir doirasiga kiritmoqchi edi. Avstro - Vengriyaning tarkibiy
qismi Galitsiyani bosib olish xam Rossiyaning rejalariga kiritilgandi.
German qo‘mondonligi o‘zi uchun qulay kelgan sharoitlarga asoslanib,
“yashin tezligidagi urush” - “bliskrig” ga yoki “Shliffen rejasi” ga tayandi. Rejada
dastavval betaraf Belgiya xududlari orqali Fransiyaga bostirib kirish ko‘zda
tutilgandi. Fransiya tor - mor etilganidan so‘ng Rossiyaga yopirilmoq
rejalashtirilgandi. Germaniya Avstriya - Vengriya bilan birgalikda xal qiluvchi
zarbani shu yerda bermoqchi edi.
Nemislar , Belgiyaliklarning qarshiligini yengib o‘tib, 1914 yilda tez orada
Fransiya - Belgiya chegarasiga chiqdilar. Parij xavf ostida edi. Biroq voqealarning
borishi german qo‘mondonligining rejalarini o‘zgartirib yubordi. Rus
qo‘shinlarining Sharqiy Prussiyadagi faolligi, nemislarning yirik kuchlari orqada
qolgan qal’alarni qamal qilish bilan ipsiz bog‘lanib qolganligi, Marna daryosi
yonidagi jang (5 – 9 sentyabr 1914 y.), Polsha va Germaniyadagi shiddatli janglar
“ bliskrigning ” barbod bo‘lishiga olib keldi 23
.
Italiya xukumati Antanta tomonida turib urushga kirishga qaror qildi. Buyuk
23
Григорьева И.В. (ред.) Новая история стран Европы и Америки. Начало 1870-х годов - 1918 г.- М., 2001. С
130
22

davlatlar urushdan so‘ng Bolqondagi bir qator yerlarni Italiyaga beradi deb umid
qilgan Italiya davlati 1915 yilning may oyida Avstro - Vengriyaga urush e’lon
qildi.
1915 va 1916 yillarda urush o‘ta raxmsizlik va ulkan talafotlar bilan olib
borildi. Sharqiy frontda rus qo‘shinlariga qarshi Avstro - Vengriya armiyasining
katta qismi va saralangan german qo‘shinlari urushayotgan bo‘lsa, g‘arbiy frontda
esa Fransiya va ingliz armiyasi nemislarga qarshi turardi. Ikki frontda urush olib
borish Germaniya uchun tez orada mag‘lubiyatga uchrash bilan teng edi. Shuning
uchun Germaniya raxbariyati va bosh shtab Antantaga kiruvchi mamlakatlarni bir -
birovidan ajratib yuborishga qaror qabul qildi. Sharqda xarbiy g‘alabalarga erishish
orqali Rossiyani separat sulx (ittifoqdoshlar bilan kelishmay tuzilgan sulx; bir
tomonlama sulx) to‘g‘risida muzokaralar olib borishga majburlash
mo‘ljallangandi. Shunga asoslanib, Germaniya 1915 yilda xarbiy xarakatlar
og‘irligining markazini sharqqa olib o‘tdi. 1915 yil 2 mayda nemislar Gorlitsa va
Tarnovo oralig‘ida rus frontini yorib o‘tdilar. Iyul oyida ular Polsha va Litvada
katta xujum boshladilar. Avgustda Varshava ishg‘ol etildi. Biroq rus qo‘shinlari
nemislarning siljishini to‘xtatishdi. Rossiyani separat sulxini tuzishga majburlash
imkoni bo‘lmadi.
1915 yilda G‘arbiy frontdagi xarbiy xarakatlar Shampani, Artua va
Flandriyada nemislarning xujumlarini Antanta tomonidan qaytarishi bilan
ifodalanardi. Germaniya “suv osti urushi” yordamida Antantani tiz cho‘ktirishga
urindi. “Luzitaniya” deb nomlangan ingliz kemasining cho‘ktirlishi oqibatida
ko‘plab AQSh fuqarolari xam xalok bo‘lgan edi. AQSh va boshqa
mamlakatlarning qat’iy noroziligi natijasida german qo‘mondonligi passajir
(yo‘lovchi) kemalariga faqat ogoxlantirishdan so‘ng xujum qilishni buyurdi.
1916 yilga kelib urushning cho‘zilib ketishi Germaniyani muqarrar
xalokatga olib kelishi german qo‘mondonligiga mutlaqo ravshan bo‘lib qolgandi.
Boshi berk ko‘chadan chiqib ketishi yo‘lini izlagan nemislar xal qiluvchi zarbani
g‘arb tomon olib o‘tishga qaror qilishdi. Bunday zarba beriladigan joy sifatida
fransuzlar mudofaasining muxim bo‘g‘ini sanalmish Verden tanlab olindi. 1916 yil
23

21 fevralda boshlangan va o‘sha yilning oxirida yakunlangan “Verden qirg‘ini”
zaxiradagi ko‘plab diviziyalarni yutib yubordi va german qo‘mondonligining xisob
- kitoblarini oqlamadi.
May oyida Avstro - Vengriya Trentino yo‘nalishida xujumni amalga oshirdi
va italyan armiyasini mag‘lubiyatga uchratdi. Antanta Rossiyadan yordam so‘radi.
1916 yil 3 - 4 iyunda general Brusilov qo‘mondonligidagi janubi - g‘arbiy front
qo‘shinlari Avstro -Vengriyaga qarshi katta xujum boshladi. Ular Lusk,
Chernovsы va boshqa shaxarlarni egallashdi. Tarixga “Brusilov yorib o‘tishi”
nomi bilan kirgan bu jang I jaxon urushining eng yorqin xodisalaridan biri bo‘ldi.
Ushbu yorib o‘tish ingliz - fransuz armiyalari Somma daryosida boshlagan (1916
y. 1 iyul) qayta xujum uchun zamin yaratib berdi. Somma daryosidagi jang
noyabrgacha davom etdi va xarbiy xarakatlarning umumiy ko‘rinishiga kam ta’sir
etdi.
Ikki yarim yil davomida olib borilgan janglar biror tomonga xal qiluvchi
ustunlikni keltirmadi. Kurashni davom ettirish istiqbollari Germaniya uchun
qayg‘uli ko‘rinish kasb etaverdi. Angliya va uning ittifoqchilari nafaqat barcha
german mustamlakalarini egallashdi, balki yanada shiddatli tarzda dengiz qamali
siyosatini olib borishdi. 1916 yilning oxirida Germaniyaning axvoli “g‘oyat og‘ir
va deyarli chorasiz” deb baxolanardi. Ushbu sharoitlarda 1916 yilning 12
dekabrida kansler Betman reyxstagda “sulxparvar” bayonot bilan chiqdi. Shunga
o‘xshash takliflarni AQSh prezidenti Vilson xam ilgari surdi. Ammo Antant
mamlkatlari Betman va Vilson bayonotlari asosida xar qanday muzokaralarni
boshlashni rad etishdi.
Natijada, 1917 yilning baxoriga kelib sulx tuzish to‘g‘risidagi muzokaralar
boshlanmadi, urushning ko‘lamlari esa kengayib bordi. 1917 yil 6 aprelda AQSh
Germaniyaga urush e’lon qildi. German suv osti kemalarning Amerika kemalariga
xujumlari bunga baxona bo‘ldi. AQSh ning Germaniya bilan ziddiyatlari Antanta
bilan ziddiyatlarga nisbatan chuqurroq bo‘lganligi va nemislarning g‘alabasi
Antantaning g‘alabasiga qaraganda Amerika manfaatlariga ko‘proq ziyon
yetkazishi urushga kirish uchun asosiy sabab edi.
24

AQSh dan so‘ng Kuba, Panama, Braziliya, Gvatemala, Gonduras,
Nikaragua, Peru, Urugvay, Kosta - Riko va Gaiti Germaniyaga urush e’lon
qilishdi. 1917 yil 17 avgustda ittifoqchilar tomonida turib, Xitoy xam urushga
kirdi 24
.
Biroq, 1917 yilda Rossiyada ro‘y bergan inqilobiy voqealar ushbu
mamlakatni urushdan chiqishiga sabab bo‘ldi. Rossiyaning sovet xukumati juda
og‘ir shartlar asosida Germaniya va uning ittifoqchilari bilan Brest - Litovsk
shartnomasini (1918 y.) imzoladi. Rossiyaning urushdan chiqishi bilan Germaniya
oldida faqat g‘arbiy front qoldi.
1918 yilning mart oyida nemislar xujum boshlashdi. German qo‘shinlari
yirik taktik muvaffaqiyatlarga erishdilar, ittifoqchilarning mudofaasini yorib
o‘tishdi va iyun oyida Marna daryosi qirg‘oqlariga yana bir bor chiqishdi. Parij
o‘qqa tutildi. Biroq, fransuzlar iyul oyida general Fosh qo‘mondonligi ostida qayta
xujumni tashkil etishdi. Tashabbus Antanta qo‘liga o‘tdi.
Germaniyaning ittifoqchilari, ichki ziddiyatlar natijasida tang axvolga tushib
qolib, urushdan chiqishdi. 29 sentyabrda - Bolgariya, 30 oktyabrda Turkiya taslim
bo‘lish to‘g‘risidagi shartnomani imzolashdi. 1918 yil 3 noyabrda Gabsburglar
generalitetining vakillari Antantaga taslim bo‘lishdi. Imperiya tarkibiy qismlarga
bo‘linib ketdi. Chexlar, xorvatlar, serblar, slovenlar va vengrlar oktyabrda o‘z
mustaqilligini e’lon qildilar.
5 oktyabrda Germaniya “Vilsonning 14 bandi” asosida muzokaralar
boshlashga rozi ekanligi xaqida bayon qildi. 3 noyabrda Germaniyada inqilob sodir
bo‘ldi. Kayzer Vilgelm II ag‘darilganidan so‘ng Germaniyaning yangi xukumati
urushni to‘xtatishga qaratilgan muzokaralarni yakunlashga shoshildi. 1918 yil 11
noyabrda Kompen o‘rmonida, marshal Foshning shtab poezdi turgan Retond
stansiyasida Germaniya delegatsiyasi yarash axdini imzoladi. Bitim 34 moddadan
iborat edi: German qo‘shinlarining 15 kun ichida Fransiya, Lyuksemburg, Elzas va
Lotaringiyadan chiqib ketishi; Germaniyaning Brest - Litovsk va Buxarest
shartnomalaridan voz kechishi; xarbiy aslaxa - anjomlarni g‘olib mamlakatlarga
24
Эргашев Ш. Жаҳон тарихи (Янги давр. 1800-1918). -Т., 2015. Б 230
25

topshirilishi va boshq.
Birinchi jaxon urushi (1914 - 1918 yy.) yakunlandi. Germaniya va uning
ittifoqchilari mag‘lubiyatga uchradi 25
.
25
История Первой Мировой войны. 1914-1918 года. В 4-х т. // под. ред. Ростунова И.И. -М. 1975. С 120
26

II. BOB. AQSHNING XIX ASRNING OXIRI XX ASR BOSHLARIDAGI
SIYOSIY JARAYONLAR
II.1. Amerikada mustaqillik davrida hududiy kengayish.
Fuqarolar urushining bo'lajak generallari o'zlarining harbiy mahoratlarini
oshirgan Meksika bilan g'alabali urushdan so'ng, Qo'shma Shtatlar Amerika
qit'asining shimoli-g'arbiy qismida joylashgan, taxminan 742 ming kvadrat
kilometrlik ulkan hudud bo'lgan Oregon masalasini ko'taradi. Rossiya Amerikasi
va Kaliforniya, sharqda Rokki tog'lari bilan chegaralangan, o'sha paytda AQSh va
Angliya birgalikda egalik qilgan va shu vaqtga qadar amerikaliklar faol yashagan.
Oregonga immigrantlar oqimi, ayniqsa 1840-yillarda faol bo'lib, AQSh va
Angliyani uning maqomi bo'yicha muzokaralarni boshlashga majbur qildi. 26
Oregon muammosi prezident J. Polkning ekspansionistik dasturida asosiy
muammoga aylandi (), uning saylov kampaniyasining "Oregonni AQShga
qaytarish" talabi Prezident J. Polkning 1844 yilgi prezidentlik saylovlarida g'alaba
qozonishiga yordam berdi. XVIII asrning oxirida amerikalik kapitan Grey
tomonidan Kolumbiya daryosining ochilishi, shuningdek, 1830-yillardan boshlab
faol davom etayotgan AQSh fuqarolari tomonidan ushbu hududning haqiqiy
joylashishi bo'yicha ushbu hududga bo'lgan huquqlar. AQShdagi ekspansionistlar
Angliya Oregon shtatidagi huquqlaridan voz kechishni talab qilishdi. Oregon
muammosi Angliya bilan muzokaralar orqali hal qilindi. 1846 yilda prezident J.
Polk davrida AQSh va Angliya o'rtasida shartnoma tuzildi, unga ko'ra 49 gradus
shimoliy kenglik ikki davlat o'rtasidagi chegaraga aylandi - shimoliy kenglikning
49 gradus janubidagi hudud, taxminan bundan mustasno. Vankuver, Britaniya
Kolumbiyasiga kiritilgan. Shunday qilib, Qo'shma Shtatlar Tinch okeani sohiliga
keldi. Oregon uchun kurashda 1845 yilda Amerika imperatorlik intilishlari
tarafdorlari AQShning butun Shimoliy Amerikaga bo'lgan huquqini oqlaydigan va
19-asr oxirida paydo bo'lgan "taqdirni oldindan belgilash" kontseptsiyasini ishlab
26
Gelber, Harry G. Opium, Soldiers and Evangelicals: Britain's 1840–42 War with China, and its Aftermath.
Palgrave Macmillan, 2004). P-221
27

chiqdilar. 27
Amerika ekspansionistik doktrinasi. Doktrina mualliflari (jumladan, J.
O'Sallivan) Amerika siyosiy institutlarining ustunligiga va amerikaliklarning o'ziga
xos iste'dodiga ishonishlarini bildirdilar. Qo'shma Shtatlar uchun oldindan belgilab
qo'yilgan alohida taqdir haqidagi ushbu doktrina uning e'lon qilinishidan oldin va
undan keyin sodir bo'lgan barcha hududiy egallashlar uchun asos bo'ldi. Doktrina
AQSHni Yangi Dunyoning o z manfaati doirasidagi istalgan qismida –ʻ
Atlantikadan Tinch okeanigacha hukmronlik qilish huquqini oqladi.Bu doktrinaga
keyinroq to xtalib o tamiz – AQSHning imperialistik ta sir doiralari, bozorlar,
ʻ ʻ ʼ
bozorlar va boshqalarga da volarini oqlash uchun. xom ashyo manbalari va AQSh
ʼ
chegaralaridan tashqarida - Osiyo-Tinch okeani mintaqasida, Markaziy
Amerikada, Kubada. Fuqarolar urushi yillarida va u tugaganidan keyin AQSH
tashqi siyosati bevosita AQSH Davlat kotibi U.Syuard (U.Syuard) tomonidan
shakllantirildi va amalga oshirildi, 28
chunki na prezident A.Linkoln (), na prezident
E.Jonson mohiyatan tajribaga ega emas edi. tashqi siyosat faoliyati. Davlat kotibi
U.Syuard g arbning ashaddiy ekspansionisti va Monro doktrinasi tarafdori edi, bu
ʻ
yillarda AQSHning barcha tashqi siyosati bevosita u tomonidan shakllantirildi va
boshqariladi. Avvalo, u savdo-iqtisodiy manfaatlarni boshqargan va Osiyoda
dunyo ustidan hokimiyat uchun kurash avj olishini bashorat qilgan (garchi bu 19-
asrning oxirida esda qolgan bo'lsa ham). Syuard Rossiya Amerikasini sotib olishni
rasmiylashtirdi - 1867 yil mart oyida U.Sevard va Rossiyaning AQShdagi vakili
o'rtasida Rossiya Amerikasini AQShga 7,2 million dollarga oltinga sotish
to'g'risida shartnoma imzolandi, umumiy maydoni. 1519 ming kvadrat metr. km.
Bundan tashqari, Qo'shma Shtatlar barcha mustamlaka arxivlarini, barcha
ko'chmas mulklarni, tarixiy hujjatlarni topshirdi. Mahalliy aholi uch yil ichida
AQShda qolishi yoki Rossiyaga qaytishi mumkin. Qo'shma Shtatlarda ham,
Rossiyada ham Alyaskani qo'lga kiritishga munosabat noaniq edi. Qo'shma
Shtatlarda ekspansionizm muxoliflari unga salbiy munosabatda bo'lishdi, V.
Syuardni tanqid qilishdi va bu Texas bilan qanday sodir bo'lganligi bilan ko'p
27
Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001 b-456
28
Stephen A. Flanders. Dictionary of American Foreign Affairs (1992) P-122
28

umumiylik topdilar. Ammo, boshqa tomondan, ushbu xaridni ma'qullaganlar
uzoqni ko'ra bilishadi. Ammo Syuardning xizmati nafaqat Alyaskani qo'lga kiritish
edi.
1867-yilda Qo'shma Shtatlar Tinch okeanida joylashgan Miduey Atollni
qo'shib oldi va 1868-yilda Amerika-Xitoy shartnomasi imzolandi (Amerikaning
Xitoydagi vakili nomi bilan atalgan Burlingame shartnomasi), unda Amerikaning
Xitoydagi huquqlari, ikki tomonlama savdo masalalarini tartibga soldi va
xitoylarning AQShga cheklanmagan immigratsiyasiga ruxsat berdi. Shunday qilib,
Qo'shma Shtatlar Osiyo-Tinch okeani mintaqasi uchun ariza berdi, ammo ular
hozirgacha bu mintaqada Yevropaning etakchi kuchlari bilan raqobatlasha
olmadilar. Xitoy olimlarining fikricha, XX asr boshlarigacha. AQShning yetakchi
davlatlar bilan Xitoydagi qo‘shma tajovuzkorligi haqida gapirishimiz mumkin.
Ammo Qo'shma Shtatlarning mustamlakachilik ekspansiyasiga ikki omil to'sqinlik
qildi - na armiya kontingenti nuqtai nazaridan, na flot jihatidan (bundan ham
muhimi), Qo'shma Shtatlar 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida hali raqobatlasha
olmadi. Yevropaning yetakchi kuchlari bilan., bundan tashqari, Qo'shma
Shtatlarning o'zida katta ichki bozor mavjud edi va tashqi siyosat ekspansiyasidan
hech qanday holatda butun burjuaziya manfaatdor emas edi. Shu sababli AQSH
19-asrning so nggi choragida boshqa qit alarda mustamlakachilik bosqinchilikʻ ʼ
siyosatini to liq rivojlantira olmadi. Qo'shma Shtatlar tashqi siyosatdagi sa'y-
ʻ
harakatlarini Lotin Amerikasi va Tinch okeani mamlakatlarida, ayniqsa Lotin
Amerikasida, Yevropa davlatlarining pozitsiyalarini zaiflashtirishga qaratdi. Bu
erda ular hali ham 19-asr oxiridagi Monro doktrinasiga amal qilishgan.
panamerikanizm g'oyasi bilan mustahkamlangan. Panamerikanchilar geografik
joylashuvi, iqtisodiyotning o zaro bog liqligi, tarixiy taqdirlar va siyosiy
ʻ ʻ
tizimlarning o xshashligiga ishora qilib, G arbiy yarim shar davlatlarining
ʻ ʻ
manfaatlari birligi haqidagi tezisni ilgari surdilar. Rasmiy Vashington bu
doktrinani qo'llab-quvvatlay boshladi, chunki u Yevropa davlatlarining siyosatiga
qarshi turishning qulay shakliga aylandi, bu AQShning mintaqadagi asosiy raqibi
bo'lgan Buyuk Britaniyaga qarshi kurash usullaridan biriga aylandi. Buyuk
29

Britaniyaning qit'adan chiqarib yuborilishi iqtisodiy emas, balki siyosiy sohada
1889 yilda Vashingtonda birinchi Amerikalararo konferentsiya chaqirilishi bilan
boshlandi, buning natijasida o'zaro almashish uchun Amerika Respublikalarining
Xalqaro Ittifoqi tashkil etildi. iqtisodiy ma'lumotlar. Uning doimiy tuzilmasi -
Tijorat byurosi Vashingtonda joylashgan edi (1910 yilda Byuro Panamerika
Ittifoqi deb o'zgartirildi). Shunday qilib, mohiyatan Buyuk Britaniyaning Lotin
Amerikasidagi hukmron mavqei shubha ostiga olindi.Amerika monopoliyalarining
Lotin Amerikasiga kirib borishini mafkuraviy asoslash birinchi Venesuela
mojarosi (gg) munosabati bilan Buyuk Britaniyaga yuborilgan Olneyning
qo'shimchasi (AQSh Davlat kotibi nomi bilan atalgan) bilan ta'minlanishi kerak
edi. "Olney qo'shimchasi" ni qabul qilishning rasmiy sababi Venesuela o'rtasidagi
nizo bo'lib, Qo'shma Shtatlar va Britaniya Gvianasi tomonidan qo'llab-
quvvatlangan, ular orasidagi chegara hududida oltin plasterlari topilgan va har ikki
tomon ularga da'vo qila boshlagan. 29
Qo'shma Shtatlar ushbu bahsda Venesuela
tomonini oldi (Amerika monopoliyalari bu vaqtga qadar Venesuelaga kirib borgan
edi) va Qo'shma Shtatlar bu nizoni arbitrajga topshirishni talab qildi va Buyuk
Britaniya Venesuela ishlariga aralashib, Monroni buzmoqda. Doktrina. Aslida,
Qo'shma Shtatlar Venesuela erlari bo'yicha imtiyozlardan manfaatdor edi va shu
ma'noda bahs mavzusiga aylangan Orinoko daryosining og'zida oltin quyqalari
bo'lgan hudud Amerika monopoliyalariga savdo yo'llari ustidan chuqur nazoratni
berdi. qit'aga, ya'ni Qo'shma Shtatlar uchun strategik ahamiyatga ega edi. Ushbu
qo'shimcha mohiyatan Monro doktrinasining rivojlanishning yangi shartlari bilan
bog'liq talqinini anglatardi - Qo'shma Shtatlar aynan ular qit'ada suveren ekanligini
e'lon qildi va shuning uchun Lotin Amerikasidagi Yevropa davlatlari tomonidan
nazoratning har qanday shaklini rad etdi. 30
Va Venesuela inqirozi Amerika shartlari
asosida hal qilindi va Rossiyaga qarshi Xitoyda AQSh bilan hamkorlik qilishdan
manfaatdor bo'lgan Buyuk Britaniya va Afrika mustamlakalari masalasida
Angliya-Germaniya va Angliya-Fransiya munosabatlarining keskinlashuvi
29
Кошелев В. С., Оржеховский И. В., Синица В. И. Всемирная история Нового времени. XIX - начало XX
века / Под. ред. В. С. Кошелева. — Мн. : «Народная асвета», 1998. — С. 271. — 366 с.
30
Бурстин, А. Американцы: колониальный опыт / А. Бурстин. — М.: Наука, 1993. — 589 с.
30

munosabati bilan kelishib olishga majbur bo'ldi. bunga va Qo'shma Shtatlarga yon
berish. AQSHning iqtisodiy salmog i ortib borishi, Amerika korporatsiyalariningʻ
kuchayishi, tutilishlar kursi yanada keskinlashadi va ularning ta siri ostida AQSh
ʼ
hukumatlari bu yo nalishni ma qullaydi. Biroq, XIX asrning oxirida. dunyo
ʻ ʼ
allaqachon bo'lingan. Shu sababli, xom ashyo manbalari va sotish bozorlarini
egallash uchun kurash AQSh faol ishtirok eta boshlagan asosiy kurashga aylanadi.
Bu yerda, ayniqsa, xomashyoga boy Xitoy va Koreya ular uchun jozibali edi.
Lekin u yerda Buyuk Britaniya va Yaponiyaning pozitsiyalari kuchli edi. Shuning
uchun, XIX asrning oxirida. Qo'shma Shtatlar Osiyo-Tinch okeani mintaqasiga
nisbatan o'z siyosatida faol manevr qildi, Yaponiyaning Xitoydagi agressiv tashqi
siyosatini qo'llab-quvvatladi, uning yordami bilan Xitoy bozoriga kirib borishga
harakat qildi. Shuning uchun, aslida, Qo'shma Shtatlar va "Yaponiya
manfaatlarini" qo'llab-quvvatlash kursini e'lon qildi. Yaponiya, o'z navbatida,
Koreya masalasida Amerika Qo'shma Shtatlariga yon berdi - Yaponiya uchun
allaqachon ochiq bo'lgan uchta Koreya porti AQSh uchun ham ochildi, bu esa eng
qulay davlat rejimiga ega bo'ldi. Shunday qilib, Yaponiyaning yordamisiz Qo'shma
Shtatlar 1882 yilda Koreyaga teng bo'lmagan do'stlik va savdo shartnomasini
yukladi. Va tez orada amerikalik missionerlar Koreya va Xitoyga kirib, Amerika
tsivilizatsiyasini Osiyoda yoyish zarurligi haqida ko'p gapirishdi. Aynan ular
AQSH tashqi siyosatini amaliy amalga oshirishda alohida rol o ynaganlar. Ammo
ʻ
o'sha paytda AQShning, birinchi navbatda, Xitoyga nisbatan siyosati "Yevropa
omili"ning ta'siri bilan belgilandi, 31
chunki AQSh Xitoy bilan Yevropa davlatlariga
qaraganda kechroq munosabatlarga kirishdi. Shuning uchun, bir tomondan,
Qo'shma Shtatlar, go'yo Xitoy manfaatlarini "himoya qildi", ikkinchi tomondan,
Yaponiyani qo'llab-quvvatladi va uning yordami bilan Xitoy bozoriga kirib
borishga umid qildi. Yevropa davlatlari Yaponiya bilan birgalikda Xitoyni ta sir
ʼ
doiralariga bo lishga intilayotgan bo lsa, Qo shma Shtatlar Xitoyda “ochiq eshiklar
ʻ ʻ ʻ
va teng imkoniyatlar” shiorini tobora faol ilgari surmoqda. Xitoy-Yaponiya urushi
davrida, Qo'shma Shtatlar o'zining betarafligini rasman e'lon qilib, har ikki
31
Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001 b-434
31

tomonning manfaatlarini "himoya qilishga" harakat qildi. Ushbu siyosat AQShning
ekspansionistik doiralari ta'siri ostida "yaxshi idoralar siyosati" deb nomlandi
(rasmiy ravishda betaraflikni saqlab qolgan holda, AQSh o'z qo'shinlarini
Koreyaga joylashtirdi va uning muhim qismi "o'qotar diplomatiya" deb nomlandi.
AQSh dengiz floti Xitoy qirg'oqlarida edi). Ushbu urush tugagandan so'ng, AQSh
korporativ kapitali AQSh hukumati unga Xitoyda imtiyozlar berishni talab qildi.
Ya'ni, birinchi navbatda, AQShning moliyaviy doiralari Angliya, Rossiya, Fransiya
va boshqalar timsolida jiddiy raqiblarga ega bo'lishiga qaramay, Xitoydagi
"imtihonlar uchun kurash"da faol ishtirok eta boshladilar. 1899 yilda Birlashgan
Davlatlar “ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar” (Xey doktrinasi) deb atalmish
doktrinani ishlab chiqdilar, undan Xitoy bozorini, birinchi navbatda, bozorni
boshqa davlatlar bilan qarama-qarshilik qilmasdan o'zlashtirish uchun
foydalanishga umid qilishdi. 19-asr oxirida AQShning maqsadi Xitoyga iqtisodiy
kirib borish edi. Doktrinaning tashabbuskori Xey Rossiyani AQSHning Uzoq
Sharqdagi asosiy raqibi deb hisoblardi, lekin agar Rossiya “ochiq eshiklar va teng
imkoniyatlar” doktrinasini tan olsa, Shimoliy Xitoyda o zining maxsus huquqlariniʻ
qabul qilishga tayyor edi. Bu sodir bo'lmaganda, Xey rus-yapon urushi yillarida
o'zini namoyon qilgan Rossiyaga nisbatan AQShning qattiq pozitsiyasini qo'llab-
quvvatladi. Hozirgacha AQSh dengiz floti dunyoda beshinchi o'rinni egallagan
(Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Italiya, Rossiyadan keyin), ammo bu 19-
asrning oxirida edi. Qo'shma Shtatlar dengiz qurilishiga o'tadi - dengizchilik
g'oyalari mamlakatning etakchi doiralari tomonidan qo'llab-quvvatlanadi va
ma'qullanadi - 1883 yilda AQSh Kongressi flotni yangi texnik asosda
rekonstruktsiya qilish to'g'risidagi qonunni qabul qildi.
Dengiz kuchlarini rivojlantirish zaruratining nazariy asoslari dengiz arbobi,
tarixchi, kontr-admiral A. Mahenning (uni AQSh siyosiy doiralari vakillari,
masalan, nufuzli respublikachi senator ham qo'llab-quvvatlagan) asarlarida
keltirilgan. u buyuk davlatning muvaffaqiyatli rivojlanishi uning dengizlarda
hukmronlikni qo'lga kiritishiga bog'liqligini ta'kidladi va Xitoy uchun kurashni
xalqaro siyosatning asosiy muammosi deb hisobladi, bunda Mahen fikricha,
32

Qo'shma Shtatlar ham ishtirok etishi kerak. Shuning uchun AQShning hukmron
doiralari flot qurilishiga katta e'tibor berdilar, chunki 19-asr oxirida. AQShning
hali Tinch okeanida Xitoyga olib boradigan qo'rg'onlari yo'q edi. Shuning uchun
rejalarga AQShdan Xitoy va Yaponiyaga yo'nalishdagi orollarni o'zlashtirish
masalasi kiritilgan. Shuni ta'kidlash kerakki, davlat davridan beri. Kotib D.
Webster (1990-yillar) AQShda bu masala bilan qiziqdi. Bu erda Gavayi orollarini
sotib olish katta ahamiyatga ega edi. 1875 yilda Gavayi orollarida tengsiz
ayirboshlash shartnomasi joriy qilingan, ammo unda Gavayi orollari boshqa
davlatga tegishli bo'lmasligi kerakligi ko'rsatilgan. Shartnoma 1884 yilda
yangilandi va u AQShning Perl-Harborga dengiz bazasi sifatida eksklyuziv
huquqini belgilab berdi. 32
Gavayi orollarining siyosiy bo'ysunishi faqat vaqt
masalasi edi. 1893-yilda Gavayida amerikaparast hukumat tuzildi (AQSh dengiz
piyodalari Gonoluluga qo ndirildi), u AQSH bilan shartnoma imzoladi, unga ko raʻ ʻ
Gavayi AQShning ajralmas qismi hisoblangan. Ingliz hukmronliklari bunga qarshi
chiqdi. Qonunchilik darajasida Gavayi orollarining haqiqiy anneksiyasini
rasmiylashtirish faqat 1898 yilda prezident U.MakKinli davridagi Ispaniya-
Amerika urushi davrida amalga oshirilgan - Qo'shma Shtatlarda keng tarqalgan
ekspansionistik kayfiyat muhitida AQSh Kongressi qo'shilish haqida e'lon qildi.
Gavayi hududi huquqlari bo'yicha AQShga, Gavayi 1959 yilda davlat maqomini
oldi. Va Samoa arxipelagining bo'linishi (Qo'shma Shtatlar arxipelagining
geografik joylashuvi Tinch okeanining janubida, Gavayi esa Tinch okeanining
shimolida joylashganligi bilan bog'liq edi), Amerika Qo'shma Shtatlari va
Germaniya o'rtasida, uzoq vaqtdan so'ng. 1899 yilda diplomatik kurash AQSh
Gavayi orollaridan keyin yana bir dengiz bazasini oldi. Bularning barchasi 20-asr
boshlarida ekanligini ko'rsatdi. Qo'shma Shtatlarning ekspansionistik intilishlari
allaqachon Yangi Dunyodan tashqariga - Osiyo va Tinch okeani orollariga o'tib
ketgan. 33
Bu musodaralar AQShning o'z mustamlaka imperiyasini yaratish
tashabbusiga aylandi. Ammo dunyo allaqachon, 20-asrning boshlarida. bo'lingan
edi. Allaqachon bo'lingan dunyoni qayta taqsimlash uchun birinchi urush 1898
32
История США. В 4 тт. Т.1.1607-1877/Под ред.Н. Н. Болховитинова. — М.: Наука, 1983. C - 567
33
Farmonov . R . Sodiqov . O . Jahon tarixi T .: ” O ’ qituvchi ”.2001. b -443
33

yilgi Ispaniya-Amerika urushi bo'lib, uning maqsadi Ispaniyani G'arbiy yarim
shardan quvib chiqarish edi. Ushbu urushning ozod etilishi Ispaniya mulklari -
Kuba va Filippindagi ozodlik harakatlari edi va iqtisodiy va harbiy jihatdan zaif
Ispaniya o'z kuchlarini metropoliyadan minglab kilometr uzoqlikda - Atlantika va
Tinch okeanlarida jamlashga majbur bo'ldi. Bunday sharoitda AQSHning
pozitsiyasini aniqlashda 1896 yilgi prezidentlik saylovlari katta ahamiyatga ega
bo lib, o shanda ekspansionist bo lgan respublikachi U.Makkinli prezident etibʻ ʻ ʻ
saylangan edi. Uning hukumati Ispaniya bilan urushga kirishadi. Qo'shma
Shtatlarda qo'zg'atilayotgan urush isteriyasi matbuot tomonidan kuchaytirilmoqda.
Zaiflashgan Ispaniya Kuba va Puerto-Rikoga avtonomiya berishga majbur bo'ldi,
buni na Kuba, na AQSh tan oldi. AQShning bu masalaga harbiy aralashuvi uchun
bahona Ispaniyaning Kuba aholisiga nisbatan shafqatsizligi edi. Aslida, bu birinchi
navbatda AQShning iqtisodiy manfaatlari haqida edi, chunki XIX asr oxiriga kelib.
Tijorat kompaniyalari va AQSh banklari Kubadagi ikkita eng muhim sanoatni -
xom shakar ishlab chiqarish va tamaki sanoatini deyarli to'liq nazorat qildilar,
Ispaniya esa AQShning Kubaga kirishiga yo'l qo'ymaslikka harakat qildi.
AQShning Ispaniyaga qarshi urushining boshlanishi 1898 yil fevral oyida
Gavanada Amerikaning Meyn jangovar kemasining portlashi bilan tezlashdi.
Qo'shma Shtatlar portlash uchun Ispaniyani javobgar deb e'lon qildi va "Meynni
esla" shiori urush tarafdorlarining shioriga aylandi. 34
Shunday qilib, Ispaniya-
Amerika urushi muqarrar bo'ldi. 1898-yil aprelda prezident V.Makkinli
Kongressga Kubani majburan tinchlantirishga chaqirish bilan murojaat qildi,
shundan so ng 1898-yil 20-aprelda Kongress Kuba mustaqilligini tan oldi, ispan
ʻ
qo shinlarini oroldan olib chiqib ketish zarurligini e lon qildi. va prezidentga
ʻ ʼ
harbiy kuch ishlatishga ruxsat berdi. Bundan tashqari, Qo'shma Shtatlar Kubani
anneksiya qilish niyatida emasligini rasman e'lon qildi. Aslida, bu Ispaniyaning
ultimatumi edi, u rad etdi. Qo'shma Shtatlar Kuba blokadasini e'lon qildi, bunga
javoban 1898 yil 23 aprelda Ispaniya Qo'shma Shtatlarga urush e'lon qildi.
34
Бурстин, А. Американцы: колониальный опыт / А. Бурстин. — М.: Наука, 1993. — 589 с.
34

I I .2. Amerika davlatida so`nggi hududiy jarayonlar, zamonaviy Amerika
hududi.
Ispaniya va Qo'shma Shtatlar o'rtasidagi diplomatik aloqalar uzildi. AQSh
Kongressi ham Ispaniya bilan urush holati e'lon qildi. Shunday qilib urush
boshlandi. Va flot bu urushning muvaffaqiyatini hal qildi. Va Amerika Qo'shma
Shtatlari Filippindagi ispan flotiga birinchi zarbani 1898 yil may oyida, Amerika
35

eskadroni Manilaga bostirib kirganida va u erda ispan flotini cho'ktirganida,
ayniqsa ispan qo'shinlari Filippin isyonchilari tomonidan quruqlikda to'sib
qo'yilganligi sababli. Tinch okeanidagi operatsiyalarni qo'llab-quvvatlash uchun
Qo'shma Shtatlar Veyk va Guam orollarini egallab oldi. Ya'ni Ispaniyaning
pozitsiyasi umidsiz bo'lib qoldi. 1898 yilning yozida Kubada ispan eskadroni to'sib
qo'yildi va Kuba shu tariqa ona mamlakatdan butunlay uzilib qoldi. Kuba ozodlik
armiyasi ko'magida amerikaliklar Santyago yaqiniga qo'nishni boshladilar. Bu
jangovar harakatlarda polkovnik va qahramon unvonlari bilan vataniga qaytgan
bo‘lajak prezident T. Ruzvelt ham qatnashgan. 1898 yil iyul oyida Amerika
qo'shinlari Puerto-Rikoni bosib olishni boshladilar. Ispaniya garnizoni taslim
bo'ldi. 1898 yil 22 iyulda Madrid tinchlik uchun sudga murojaat qildi. Avgust
oyida Fransiya vositachiligida sulh tuzildi va 1898 yil dekabrda Parij shartnomasi
imzolandi, uning shartlariga ko'ra Ispaniya Kubaga bo'lgan huquqlaridan voz
kechdi, Qo'shma Shtatlar Puerto-Riko va G'arbdagi boshqa ispan orollarini
topshirdi. 35
Hindiston, shuningdek, . Guam (Mariana orollarining eng kattasi),
garnizoni Ispaniya-Amerika urushi paytida Qo'shma Shtatlarga taslim bo'lgan.
Kelishuv shartlariga ko‘ra, Filippin orollari ham AQShga o‘tgan, garchi Ispaniya
ular uchun 20 million dollar tovon puli olgan bo‘lsa-da.Kelishuvda Kuba
mustaqilligi va Amerika qo‘shinlarining u yerda qancha muddat qolishi haqida
hech narsa aytilmagan. 36
1898 yilda Qo'shma Shtatlar Parij tinchligi shartlarini
bilgach, ko'plab amerikaliklar hayratda qoldilar - ular urush Kuba ozodligi uchun
olib borilayotganiga ishonishdi, ammo uni Amerika qo'shinlari bosib oldi. Natijada
Amerika ziyolilarining bir qismi turli ijtimoiy qatlamlarga mansub 500 mingga
yaqin amerikaliklarni birlashtirgan va AQSH pozitsiyasini qoralagan
“Antiimperialistik liga” deb ataluvchi tashkilotni tuzdi. Ammo Parij tinchlik
shartnomasi 1899 yil fevral oyida AQSh Kongressi tomonidan ikki ovoz bilan
ratifikatsiya qilindi. Shunday qilib, Kubaning mustaqilligi so'roq ostida qoldi.
Bundan tashqari, 1901 yilda AQSh Kongressi Konnektikut shtatidan senator
35
Mellander, Gustavo A.; Nelly Maldonado Mellander (1999). Charles Edward Magoon: The Panama Years. Río
Piedras, Puerto Rico: Editorial Plaza Mayor. P-233
36
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014. b -623
36

tomonidan taklif qilingan "Platt tuzatishi" ni qabul qildi. Ushbu tuzatishga
muvofiq, Kubaning tashqi siyosatini nazorat qilish huquqi AQShga tegishli edi,
AQSH hukumati roziligisiz Kuba xorijiy davlatlar bilan shartnomalar tuza olmas,
ulardan qarz ololmas, Kuba hududida Amerika harbiy-dengiz bazalari tashkil
etildi. . 1902 yilda Kubada birinchi prezidentlik saylovlari bo'lib o'tgan va AQSh
ishonch bildirgan Estrada Palme prezident bo'lganida AQSh qo'shinlari Kubani
tark etishdi. "Platt tuzatishi" 1903 yilda AQSh-Kuba shartnomasi imzolanganidan
keyin kuchga kirdi, unga ko'ra AQSh Kuba hududining istalgan qismini harbiy
bazalar uchun sotib olish yoki ijaraga olish huquqiga ega edi, shu jumladan AQSh
muddatsiz ijaraga olish huquqini oldi. bugungi kungacha mavjud bo'lgan
Guantanamodagi harbiy-dengiz bazasi. Prezident T. Ruzvelt ma muriyati Kubaniʼ
o ziga xos namunali protektoratga aylantirishga intildi, bu boshqa Lotin Amerikasi
ʻ
respublikalari uchun namuna bo lishi kerak edi. Kubada yo'llar, ko'priklar,
ʻ
kasalxonalar qurildi, maktab tizimi qayta tashkil etildi. Mahalliy hokimiyat tizimi,
sud tizimi, sanitariya dasturi amalga oshirildi. Shu bilan birga, 1912-yilda Kubada
hukumatga qarshi qo'zg'olonlarga javoban, yillar. aslida AQShning bevosita
nazorati o'rnatildi. Faqat 1934 yilda AQSh va Kuba o'rtasidagi kelishuvga binoan
protektorat rejimi bekor qilindi. Shunday qilib, 1898-yilda Ispaniya-Amerika
urushi natijasida Qo'shma Shtatlar aholisi 8 million kishidan oshgan ulkan
mustamlaka imperiyasini qo'lga kiritdi. Ushbu urush natijalari Qo'shma Shtatlarni
Uzoq Sharqdagi jiddiy xalqaro mojaroga jalb qildi. Shunday qilib, Qo'shma
Shtatlar jahon sahnasida mustaqil o'yinchi bo'lishga intildi. Bu vaqtga kelib, 19-asr
oxiri - 20-asr boshlari. monopollashtirish darajasi bo'yicha Qo'shma Shtatlar o'sha
paytda o'nlab nisbatan kichik korxonalarni birlashtirgan kartellar va sindikatlar
bilan ajralib turadigan Yevropadan sezilarli darajada oshib ketdi.
AQSHda monopol kapital bu bosqichdan o'tdi. Shuning uchun AQSHda
monopoliyalarning xulq-atvori (o'sha paytda trast ko'rinishida) ayniqsa uyatsiz edi
va tashqi siyosat kursi, qoida tariqasida, ularning manfaatlariga mos ravishda olib
borildi. Ya'ni, mamlakatning o'sib borayotgan iqtisodiy salohiyatidan Amerika
Qo'shma Shtatlarining iqtisodiy ta'siri va shuning uchun boshqa mamlakatlarning
37

ularga iqtisodiy qaramligi yordamida kengaytirishga qaratilgan tashqi siyosatni
amalga oshirish uchun faol foydalanildi, bu ayniqsa o'zida yaqqol namoyon bo'ldi.
o'sha paytda Lotin Amerikasida dollarlar nayza rolini o'ynagan. Qo'shma Shtatlar
o'sha paytda hali o'z harbiy qudratiga tayana olmas edi. 37
Bu siyosat «dollar
diplomatiyasi» deb atalmish bilan to‘ldiriladigan «katta tayoq» siyosati deb ataldi.
20-asr boshlarida Lotin Amerikasining ko plab davlatlari AQShning moliyaviyʻ
protektorati ostida bo lgan. - Dominikan Respublikasi, Gonduras, Nikaragua va
ʻ
boshqalar.Ya'ni AQShning iqtisodiy hukmronligi ostida siyosiy mustaqillik
ko'rinishi bor edi. AQShning iqtisodiy va siyosiy ta'sirini amalga oshirish uchun
Atlantika va Tinch okeanlari o'rtasida kanal qurilishi muhim ahamiyatga ega bo'ldi,
bu esa AQShning dunyo ishlariga, global siyosatga burilishini anglatardi. Bu
prezident T. Ruzvelt ( ) bilan bog'liq bo'ladi, garchi Qo'shma Shtatlar bunga 1870-
yillarning oxiridan qiziqish bildira boshlagan. Kanal qurishning ikkita varianti bor
edi - Nikaragua orqali va Panama Isthmus orqali, ya'ni Kolumbiyaning Panama
provinsiyasi orqali. 1903 yilda Qo'shma Shtatlar Kolumbiya bilan shartnoma
imzoladi, ammo Kolumbiya Senati uni ratifikatsiya qilishdan bosh tortdi. Keyin
Qo'shma Shtatlar allaqachon tasdiqlangan yo'ldan - kengayish yo'lidan bordi. 1903
yilda Panamada inqilob bo'lib o'tdi, uning Kolumbiyadan mustaqilligi e'lon qilindi,
uni Qo'shma Shtatlar yangi davlat - Panama bilan Qo'shma Shtatlar uchun ushbu
strategik muhim kanalni qurish to'g'risida shartnoma imzolash orqali tan oldi.
Shartnomaga ko'ra, Panama Respublikasi Qo'shma Shtatlarga Panama Isthmus
hududini berdi - kengligi 10 km bo'lgan chiziq Qo'shma Shtatlar nazorati ostida
edi. Panama Istmusi qo'lga kiritilgach, Qo'shma Shtatlar Karib dengizini o'zining
ichki dengizi deb hisoblay boshladi. Ruzvelt Panama kanalini qurish to'g'risidagi
qarorni tashqi siyosatining eng yuqori yutug'i deb hisobladi, bu Lotin Amerikasi
mamlakatlariga nisbatan "katta tayoq siyosati" deb nomlandi, bu zarurat
tug'ilganda "dollar diplomatiyasi" bilan to'ldirildi. Prezident V. Taft, bu tasodif
emas edi. , chunki Amerika Qo'shma Shtatlari uni oshirishga harakat qilgan bo'lsa-
da, hali etarli darajada harbiy kuchga tayana olmadi. Aslini olganda, AQShning
37
Бир, Д. Британская колониальная политика 1754-1765 гг / Д. Бир. — М.: Наука, 1992. — 456 с
38

o'sib borayotgan iqtisodiy salmog'ini hisobga olgan holda, jahon siyosatida
muhimroq rol o'ynash istagi uchun aynan Prezident Ruzvelt javobgar edi. 1905-
yilda T. Ruzvelt Rossiya va Yaponiya o rtasidagi urush tugaganidan so ngʻ ʻ
Yaponiya “Xitoyda ochiq eshiklar siyosati”ga amal qilishi va Manchuriyadan o z
ʻ
qo shinlarini evakuatsiya qilish sharti bilan vositachi bo lgan. Tinchlik
ʻ ʻ
muzokaralari Nyu-Xempshir shtatining Portsmut shahrida bo'lib o'tdi va
imzolangan tinchlik shartnomasiga ko'ra, Rossiya o'z hududlarining muhim
qismini, shu jumladan Janubiy Saxalinni yo'qotdi. 38
T. Ruzvelt "Yapon maydonida
o'ynadi", Rossiyani zaiflashtirish va Yaponiyaning yordami bilan Xitoyga kirib
borishni umid qildi, lekin aslida ular buni o'shanda anglamagan bo'lsalar ham.
1906-yilda "vositachilik" uchun T. Ruzvelt Tinchlik uchun Nobel mukofotini oldi.
Shunday qilib, 20-asrning boshlarida. AQShning Uzoq Sharqqa e'tibori ortdi, bu,
birinchi navbatda, Amerika korporatsiyalarining intilishlari bilan qo'llab-
quvvatlandi. 39
AQSHning Yaqin va O rta Sharq mamlakatlariga munosabati 20-asr
ʻ
boshlarida edi. cheklangan, chunki ularning e'tiborini G'arbiy yarim shar va Uzoq
Sharq o'z ichiga olgan. Bundan tashqari, Qo'shma Shtatlar Yevropa davlatlarining
tegishli reaktsiyasiga duch kelishlarini tushunmay qolishi mumkin emas edi.
Ammo shu bilan birga, Uzoq Sharqda bo'lgani kabi, amerikalik missionerlar
Turkiyada, Forsda, Suriyada, Eronda paydo bo'lib, Amerika ta'siriga ham, Amerika
korporatsiyalariga ham yo'l ochdilar. Mashhur amerikalik tarixchi U.Kimbolning
fikriga qo'shilamiz, u XX asr boshidan beri butun Amerika tashqi siyosati haqida
yozgan. AQSHning jahon ishlariga aralashuvining barqaror ortib borishi bilan
tavsiflanadi. Bu vaqtga kelib - 19-asr oxiri - 20-asr boshlarida mustamlaka
davridan boshlab AQShda chuqur ildiz otgan ekspansionizm mafkurasi shakllana
boshladi. Mustamlaka davrida, Amerika Yevropadan kelgan ko'chmanchilarga
"Yangi Kan'on" sifatida taqdim etilganda va ko'chmanchilarning o'zlari Xudoning
himoyasi ostida ekanligiga ishonishganida, teologik talqin ustunlik qildi. “Amerika
istisnoligi” doktrinasi shundan kelib chiqadi.
38
Азимов, А. История США: Освоение Северной Америки / А. Азимов. — М.: Слово, 2003. — 278 с.
39
История США. В 4 тт. Т.1.1607-1877/Под ред.Н. Н. Болховитинова. — М.: Наука, 1983. C-342
39

Ozodlik va demokratiya tamoyillarini e’lon qilgan Mustaqillik urushidan
boshlab siyosiy “taqdirni oldindan belgilash” tushunchasi birinchi o‘ringa chiqdi.
19-asrning birinchi yarmida AQSh. yagona burjua respublikasi bo'lgan va ular
boshqa mamlakatlarga demokratiya olib kelishlari kerak, deb hisoblashgan, chunki
ularning siyosiy tizimi Yevropanikidan farq qiladi, shuning uchun butun Amerika
xalqining "tanlanganligi" haqida gapirish mumkin. Ya'ni, Amerika
demokratiyasining o'ziga xosligi, uning eski dunyo davlat tizimlaridan ustunligi
haqida edi, aynan Amerika demokratiyasi boshqa mamlakatlar uchun namuna
bo'lishi kerak. XIX asr oxiridagi mashhur olimlarning asarlarida. - AQSHdagi
anglo-sakson maktabi vakillari J.Fiske va J.V.Barjlar Amerika siyosiy
institutlarining kelib chiqishi va rivojlanishini kuzatishga harakat qilindi. 40
Ular 5-
asrda anglo-sakslarning "tevtonik siyosiy merosi" haqida yozishgan. Angliyaga,
so'ngra ingliz puritanlar tomonidan Amerikaga ko'chirildi. J.V.Barjs oriy xalqlarini
“siyosiy xalqlar”, oriy bo‘lmaganlarni esa “siyosiy bo‘lmaganlar” deb tasniflagan.
ya'ni u anglo-sakslarning (uning fikricha, davlat g'oyasini erkinlik bilan
birlashtirgan) boshqa xalqlardan ustunligi haqida gapirdi. Aslida, davlat "tabiiy
chegaralar" ga yetguncha kengayish yo'li bilan kengayishi kerak, deb hisoblagan J.
V. Barges 19-asr oxirida shakllantirilgan. 19-asr oxiri va 20-asr boshlaridagi
amerikalik siyosatchilar tomonidan amalga oshiriladigan AQSh imperialistik
ekspansiya dasturi. Iqtisodiy qudrat bilan bir qatorda siyosiy nufuzga ega bo'lgan
Amerika kapitali ham dunyoni qayta taqsimlash jarayonidan chetda qola olmadi,
bu qayta taqsimlash ishtirokchilariga jiddiy foyda va'da qildi. XIX asr oxiri - XX
asr boshlarida. Amerika davlatining talablari va iqtisodiy imkoniyatlari milliy
doiradan oshib keta boshladi. Ularning chegaralaridan tashqarida tashqi siyosat va
iqtisodiy ekspansiya boshlandi va hozirgacha davom etmoqda.
40
Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001. 173-b.
40

XULOSA
XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi Yevropa va Amerika tarixiy taraqqiyoti, dunyo
tarixining muhim burilish nuqtalaridan birini tashkil etadi. Bu davr siyosiy,
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarda tub o‘zgarishlar bilan ajralib turdi. Bir
tomondan, Yevropada sanoat inqilobining ikkinchi bosqichi, milliy davlatlarning
mustahkamlanishi, imperialistik davlatlar o‘rtasidagi raqobat kuchaygan bo‘lsa,
ikkinchi tomondan, Amerikada (ayniqsa AQShda) sanoat rivoji, shaharlar sonining
ortishi va tashqi siyosatda faol pozitsiyalarning kuchayishi kuzatildi.
Yevropada Germaniya va Italiya birlashgach, siyosiy kuchlar muvozanati o‘zgardi.
Bu esa katta davlatlar o‘rtasida ittifoqlar tizimi — Antanta va Troynoy ittifoq —
shakllanishiga olib keldi. Shu bilan birga, mustamlakachilik raqobati, millatchilik va
qurollanish poygasi Yevropani birinchi jahon urushiga olib kelgan muhim omillar
bo‘ldi. Aynan shu davrda fan va texnikaning jadal rivojlanishi, temiryo‘l va
telekommunikatsiya tarmoqlarining kengayishi iqtisodiy integratsiyaga turtki
berdi, ammo bu jarayon ko‘plab siyosiy tangliklar va mojarolar bilan hamroh
bo‘ldi.
Amerika Qo‘shma Shtatlari esa XIX asr oxiri va XX asr boshlarida dunyo sahnasiga
kuchli industrial davlat sifatida chiqdi. AQShda kapitalizm rivojlanib, yirik
monopoliyalar shakllandi. 1898-yildagi Ispan-Amerika urushi natijasida AQSh
o‘zining imperialistik ambitsiyalarini ochiq namoyon eta boshladi. Panama kanali
qurilishi, Lotin Amerikasidagi faol siyosat va Osiyo-Tinch okeani mintaqasiga
qiziqish ortib bordi. Bu holat AQShni global siyosatda muhim o‘yinchiga aylantirdi.
Ijtimoiy sohada esa bu davrda ishchi harakatlari, ayollar huquqlari uchun kurash,
ijtimoiy adolat talab qiluvchi oqimlarning kuchaygani kuzatildi. Yevropa va
Amerikada sotsialistik g‘oyalar tarqalib, ba'zi mamlakatlarda siyosiy partiyalar
shakllandi. Bu holat jamiyatda o‘zgarishlar, yangi qonunlar va ijtimoiy
institutlarning rivojlanishiga olib keldi.
Madaniy hayotda ham bu davr o‘ziga xos uyg‘onish davri bo‘ldi. Realizm va
41

modernizm yo‘nalishidagi adabiyot, san’at va falsafiy fikrlar insoniyat tafakkurida
yangi ufqlarni ochdi.
Xulosa qilib aytganda, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Yevropa va Amerika
taraqqiyoti bugungi zamonaviy dunyo shakllanishining negizini tashkil etdi. Ushbu
davrdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlar keyingi asrlarning global
jarayonlariga katta ta'sir ko‘rsatdi. Kurs ishida ko‘rib chiqilgan tarixiy voqealar va
tendensiyalar insoniyat taraqqiyotining murakkab, ammo qiziqarli sahifalaridan
biri bo‘lib, ularni chuqur o‘rganish bugungi kun uchun ham dolzarb ahamiyatga
ega.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001. 173-b.
2. Gelber, Harry G. Opium, Soldiers and Evangelicals: Britain's 1840–42 War
with China, and its Aftermath. Palgrave Macmillan, 2004). P-221
3. Mellander, Gustavo A.; Nelly Maldonado Mellander (1999). Charles
Edward Magoon: The Panama Years. Río Piedras, Puerto Rico: Editorial
Plaza Mayor. P-233
4. Stephen A. Flanders. Dictionary of American Foreign Affairs (1992) P-122
5. Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001 b-456
6. Азимов, А. История США: Освоение Северной Америки / А. Азимов.
— М.: Слово, 2003. — 278 с.
7. Бир, Д. Британская колониальная политика 1754-1765 гг / Д. Бир. —
М.: Наука, 1992. — 456 с
8. Бурстин, А. Американцы: колониальный опыт / А. Бурстин. — М.:
Наука, 1993. — 589 с.
9. Григорьева И.В. (ред.) Новая история стран Европы и Америки. Начало
1870-х годов - 1918 г.- М., 2001. С 126
10. Европа мамлакатлари ва АҚШ 1640-1918 йилларда / А.Холлиев
таҳрири остида.-Т., 2010. Б 115-120
11. История Первой Мировой войны. 1914-1918 года. В 4-х т. // под. ред.
Ростунова И.И. -М. 1975. Б 150
12. История Первой Мировой войны. 1914-1918 года. В 4-х т. // под. ред.
Ростунова И.И. -М. 1975. С 120
13. История США. В 4 тт. Т.1.1607-1877/Под ред.Н. Н. Болховитинова. —
М.: Наука, 1983. C - 567
14. История США. В 4 тт. Т.1.1607-1877/Под ред.Н. Н. Болховитинова. —
М.: Наука, 1983. C-342
15. Кошелев В. С., Оржеховский И. В., Синица В. И. Всемирная история
Нового времени. XIX - начало XX века / Под. ред. В. С.
43

Кошелева. — Мн. : «Народная асвета», 1998. — С. 271. — 366 с.
16. Новая История стран Европы и Америки. XVI-XIX века. В 3 частях. /
под ред. А. Родригеса. Часть 2, 3. -М., 2010. С
17. Новая история стран Европы и Америки. Второй период / Под ред.
Е.Е.Юровской и И.М.Кривогуза. – М., 1998. С 125
18. Тарле Е.В. Крымская война. соч. в 12 т. -М., 1957-1962 т. 8-9. С 150
19. Эргашев Ш. Жаҳон тарихи (Янги давр. 1800-1918). -Т., 2015. Б 240
44

AQSH va Yevropa mamlakatlarini tarixi yaxshi yoritilgan va tasdiqdan o'tgan kurs ishi.

Sotib olish