Arab istelosi tarixshunoslikda o'rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	94.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

Arab istelosi tarixshunoslikda o'rganilishi

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………2-6
I BOB. Arab xalifaligi tomonidan Movarounnahrning bosib olinishini
tadqiqotlarda o’rganilishi.
1.1 Arablar tomonidan Movarounnahrning bosib olinishini tarixshunoslikda
yoritilishi…………………………………………………………………7-15
1.2 Sovet tarixshunoslari tomonidan arablarning yurtimizni islomlashtirish siyosati
va uning oqibatlarini o’rganilishi………………………………………..16-20
II BOB. Tadqiqotlarda Mavarounnahrda arablar hukmronligi davrida
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotning tadqiqotlarda o’rganilishi.
2.1 Yurtimiz tarixshunoslari tomonidan Arab bosqinchilariga qarshi Sug’d
hududlarida xalq ozodlik harakatlariga oid tadqiqotlar………………….21-29
2.2 Arablar hukmronligi davrida Mavarounnahrning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
hayotini xorijiy tadqiqotlarda yoritilishi…………………………………30-34
Xulosa……………………………………………………………………35-36
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………...37-38
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda yangilanish, poklanish va ma’naviy
yuksalish jarayoni talablari О ‘rta va Yaqin Sharq xalqlarining ilg‘or madaniy,
ijtimoiy-falsafiy merosi, undagi umuminsoniy, axloqiy qadriyatlari, xurfikrlilik va
ayniqsa diniy-oriflik an’analarini yanada chuqurroq va har tomonlama о ‘rganishni
kun tartibiga q о ‘ymoqda. Sharq xalqlarining О ‘rta asrlardagi ilg‘or ma’naviy,
axloqiy-madaniy va ilmiy merosidagi insonparvarlik, muhabbat, d о ‘stlik, mehnatni
sevish, odamiylik kabi ma’naviy qadriyatlarini targ‘ib qilish ham ijobiy
ahamiyatga ega. Butun jonzotlaorga muqaddas ma’no beruvchi mehr-muhabbat
iymon va insof tushunchalari islom dinida ayniqsa k о ‘p targ‘ib qilinadi.
Islom dinining kirib kelishi uning asl g‘oyalari an’analari
mazmun mohiyatini chuqur anglash jamiyat a’zolarini ma’naviy tarbiyalash, ularni
komil insonlar b о ‘lib yetishishida katta ahamiyatga ega. Respublikamiz mustaqil
rivojlanishga ilk qadam q о ‘ygan kunlardanoq, “ О ‘zbekiston xalqining munosib
turmushini, uning huquqlari va erkinligini kafolatlashi, milliy an’analar va
madaniyat qayta tiklanishini, shaxs sifatida insonning ma’naviy-axloqiy kamol
topishini ta’minlash” 1
ni о ‘zining kuchli demokratik davlat va fuqarolik jamiyati
barpo etish borasidagi pirovard maqsadi qilib belgiladi. Ushbu maqsad,
Respublikamiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, rivojlangan
davlatlardan nusxa k о ‘chirilmagan, ammo ulardagi yuksak hayot darajasi va
sifatiga erishgan holda millatimiz madaniyati, an’analari va ijtimoiy-tarixiy
tajribalariga tayanib farovon turmush ta’minlanadigan demokratik rivojlanish
y о ‘lini izchil davom ettirishdan iborat b о ‘lib qolmoqda. Tariximizning eng
istibdodli vaqtlaridan biri arab bosqinchiligi davri hisoblanadi. Istiqlol yillarida
О ‘zbek xalqining asl tarixi yoritilib xalqimiz bundan xabardor b о ‘la boshladi.
Uzoq vaqtlar kamsitilgan milliy qadriyatlari, diniy udumlari qayta tiklandi.
Istiqlolning dastlabki paytlarida, jamiyatimiz a’zolarida, ma’naviy b о ‘shliqning
о ‘rni hali t о ‘lmagan edi. Bundan mustaqil taraqqiyotimizni, xalqimiz
1
Karimov I.A.. О‘zbekistonnning о‘z istiqlol va taraqqiѐ;t yо‘li // О‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, si ѐ;sat,
mafkura. T. 1. – T.: О‘zbekiston, 1996. B .39.
2

osoyishtaligini k о ‘ra olmagan, о ‘zini xaqiqiy islom himoyachilari deb atagan
ekstrimistlar foydalanib qolishga harakat qila boshladilar. Ular
о ‘zlarining asl niyatlarini amalga oshirish uchun avvalo yoshlar ongini zaharlab,
ularni о ‘z ortidan ergashtira boshladilar. Bunday harakatlarga qarshi turishda
hukumatimizning oqilona siyosati, ma’naviy sohadagi islohatlari muhim
ahamiyatga ega b о ‘ldi. Prezidentimizning “G‘oyaga qarshi G‘oya, fikrga qarshi
fikr,jaholatga qarshi ma’rifat”, degan s о ‘zlari asosida mustaqilligimizni k о ‘ra
olmagan kuchlarga qarshi urush olib borildi.
Mavzuning maqsad va vazifasi Asosiy maqsad esa Arab xalifaligining
vujudga kelishi, uning istilochilik yurishlari, islom dinining tarixiy taraqqiyoti,
xalifalik davrida yaratilgan ilm-fan sohasidagi ulkan о ‘zgarishlari tarixshunoslikda
o’rganilishini ilmiy tahlil qilishga bag‘ishlangan. Vazifalari esa quyidagicha
- Arab xalifaligi tomonidan Movarounnahrning bosib olinishini
tadqiqotlarda o’rganilishi;
- Arablar tomonidan Movarounnahrning bosib olinishini
tarixshunoslikda yoritilishini tahlil qilish;
- Sovet tarixshunoslari tomonidan Arablarning
Movarounnahrdagi islomlashtirish siyosati va uning oqibatlarini o’rganilishi;
- Tadqiqotlarda Movarounnahrda arablar hukmronligi
davrida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotini yoritib berish;
- Yurtimiz tarixshunoslari tomonidan Arab
bosqinchilariga qarshi xalq ozodlik harakatlariga oid tadqiqotlar;
- Arablar hukmronligi davrida
Movaraunnahrdagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotini xorijiy tadqiqotlarda
yoritilishidir. Mavzuning obekti va predmeti
Arablarning yurtimizda olib borgan istelochilik harakatlariga oid tadqiqotlarni
o’rganish mavzuning obekti etib bergilandi. Predmeti esa tarixshunoslarning
arablar bosqiniga oid olib borgan tadqiqotlari, ilmiy materillar, manbalar,
jurnallarda yoritilishidir. Mavzuning o’rganilganlik darajasi
Movarounnahr Arab xalifaligi tomonidan uzil-kesil egallanishi borasidagi
3

tadqiqotlarda bahsli masalalar k о ‘p. Mualliflarning aksariyati Arab xalifaligi О ‘rta
Osiyoni bosib olishini Islom dinini yoyish maqsadi yuzasidan tahlil qilishgan.
Tadqiqotga doir ilmiy ishlarni davriy jihatdan quyidagi guruhlarga ajratish
mumkin: 1) Rossiya imperiyasi va sovet
davridagi tadqiqotlar; 2) Mustaqillik davriga oid tadqiqotlar;
3) xorijiy tillardagi ilmiy izlanishlardan
iborat. Birinchi guruh Arab xalifaligining О ‘rta Osiyoni,
xususan, Movarounnahrni bosib olishi masalasi yuz yillar davomida
tadqiqotchilarning diqqat markazidagi muammolardan hisoblanadi. Ushbu davrni
tarixshunoslikda yoritib bergan olimlardan A. Myuller, V.V.Bartold,
O.G.Bolshakov, T.Qodirova, O.I.Smirnova, G.Goibov, B.G.Gafurov,
A.Muhammadiyev, E.V.Rtveladze, I.Y.Krachkovskiy, V.Krachkovskaya,
YE.A.Belyayev, P.Bulgakov 1
ishlarida ham xalifalik tarixini tadqiq etish asnosida
bir muncha о ‘rganilgan. Ikkinchi guruh –
mustaqillik davriga oid tadqiqotlar. Ushbu davrda Arab xalifaligining
Movarounnahrga oid siyosati, asosan, SH.Kamoliddinov tomonidan k о ‘proq
о ‘rganilgan. Olim о ‘z asarlari va tarixiy tarjimashunoslik ishlari orqali
Movarounnahr tarixiy-geografiyasini arabiy manbalar asosida tadqiq etgan holda
xalifalikning mintaqada yuritgan siyosatiga doir muhim ilmiy xulosalarni ilgari
surgan. Shuningdek, H.Mamadaliyev ham Movarounnahrdagi xalifalik davridagi
etnik holatni tadqiq etgan holda, xalifalikning mintaqani bosib olishiga о ‘z
e’tiborini qaratgan. Movarounnahrni Arab xalifaligi tomonidan egallanganligi va
islomlashtirish siyosati masalalari sug‘dshunos olimlar tomonidan ham anchayin
о ‘rganilgan. Jumladan, M.Ishoqov, A.Otax о ‘jayev, A. Malikov, B.G‘oyibov,
1
Мюллѐр А. История ислама. Том II. – Санк-П ѐтѐрбуг, 1895. Бартольд В.В. К истории арабских заво ѐваний
в Ср
ѐдн ѐй Азии / Т. II (2). Соч. – Москва: Наука, 1964. Кадырова Т. Мав ѐраннахр и восстани ѐ Хариса ибн
Сур
ѐйджа в Хорасан ѐ в с ѐрѐдин ѐ VIII в. // ОНУ. – 1962. 7 Смирнова О.И. Согдийски ѐ мон ѐты как новый
источник для истории Ср
ѐдн ѐй Азии // СВ. – 1949. Гоибов Г. Ранни ѐ походы арабов в Ср ѐднюю Азию (644-
704). – Душанб
ѐ: Дониш, 1989. Гафуров Б.Г. Таджики. Др ѐвн ѐйшая, др ѐвняя и ср ѐдн ѐвѐковая история. Кн. 2.
– Душанб
ѐ: 1989. Мухамади ѐв А.Г. Др ѐвни ѐ мон ѐты Поволжья. – Казань: Татарско ѐ кн. изд-во, 1990.
Ртв
ѐладз ѐ Э.В. Др ѐвни ѐ мон ѐты Ср ѐдн ѐй Азии. – Ташк ѐнт: Гафура Гуляма, 1987. Крачковский И.Ю.
Др
ѐвн ѐйший арабский докум ѐнт из Ср ѐдн ѐй Азии / Избранны ѐ сочин ѐния. –М.-Л.: Изд. АН СССР, 1957.
Ўша муаллиф. Арабская г
ѐографич ѐская лит ѐратура. Избр. соч. – Т. IV. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1957.
Крачковская В.А. Эволюция куфич
ѐского письма в Ср ѐдн ѐй Азии / ЭВ. – М.: Изд. АН СССР, 1949. – Вып: 3.
Б
ѐляѐв Е.А. Арабы, ислам и арабский халифат в ран ѐѐ ср ѐдн ѐвѐковь ѐ. – Москва: Наука, 1966
4

turkshunos numizmat G‘.Boboyorov ishlarida ham Sug‘d tarixi va turk-sug‘d
munosabatlarini о ‘rganish asnosida xalifalikning Movarounnahrdagi siyosati tahlil
qilingan 1
.
Uchinchi guruh – xorijiy tillarda amalaga oshirilgan tadqiqotlar.
Movarounnahrning xalifalik tomonidan egallanishi masalasiga yevropalik
tadqiqotchilar birinchilardan b о ‘lib о ‘z e’tiborlarini qaratishgan. Jumladan,
A.R.Gibb Movarounnahrda Arab xalifaligining harbiy yurishlari va antiarab
koalitsiyasining faoliyatlariga alohida t о ‘xtalgan. R.N.Fray numizmatik materiallar
asosida Movarounnahrdagi xalifalik siyosatini о ‘rgangan.
Chet ellik tadqiqotchilardan ingliz islomshunosi G.R.Havting umaviylar
boshqaruvini sulolaviy ahamiyatiga doir b о ‘lgan о ‘z asarini nashr ettirgan. Ingliz
tarixchisi X.Kennedi Movarounnahrda xalifalik tomonidan olib borilgan urushlar
haqida, V.L.Novak esa umaviylarga qarshi guruh va muxolifatlar, xususan,
“xorijiylar” va Xoris ibn Surayj t о ‘g‘risida, M.D.Luse Movarounnahrda xalifalik
ma’muriyati tomonidan olib borilgan soliq siyosati, P.B.Golden Arab xalifaligi
kuchlariga qarshi Movarounnahrdagi voha hukmdorliklari va turklar
ittifoqchiligini keltirib о ‘tishadi. Nemis olimi Y.Vellxauzen tadqiqotlarida xalifalik
hokimiyatining Movarounnahrdagi ilk davriga (654-715) oid ma’lumotlar joy
olgan. Shuningdek, Sharon Moshe, D.Elton, A.H.Jangebe tadqiqotlarida ham Arab
xalifaligida abbosiylarga qarshi vujudga kelgan muxolifat doirasida
Movarounnahrdagi siyosiy jarayonlar о ‘rganilgan. Talas jangi va Xitoyning
Movarounnahrdagi mag‘lubiyati xususida B.Xoberman, G.R.Xoyland, B.Jonatan
kabi tadqiqotchilar izlanishlar olib borishgan 2
.
1
Ш.С.Камолиддина. Архѐолого-топографич ѐский комм ѐнт. Е.Г.Н ѐкрасовой. – Ташк ѐнт: SMIA-SIA, 2011.
ибн Йаҳйо ал-Балозурий. Футуҳ ал-булдон. Хуросоннинг фатҳ этилиши / Сўз боши, араб тилидан тар.,
шарҳ., изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи Ш.С.Камолиддин. – Тошк
ѐнт: ТошДШИ, 2017. Мамадали ѐв Х.М.
Этнич
ѐско ѐ полож ѐни ѐ в Ср ѐдн ѐй Азии в IX-XII вв. (на основ ѐ мат ѐриалов арабоязычных источников):
Автор
ѐф. дисс. на соиск. уч ѐн. ст ѐп. канд. ист. наук. – Ташк ѐнт: 2010. Исҳоқов М. Суғдиёна тарих
чорраҳасида. – Тошк
ѐнт: 1990. Отахўжа ѐв А. Илк ўрта асрлар Марказий Осиё цивилизaциясида турк-суғд
муносабатлари. – Тошк
ѐнт: ART-FLEX, 2010. Маликов А. Культ Абу Муслима и ѐго сподвижников в
Ц
ѐнтральной Азии: варианты мифологизации. // Этнографич ѐско ѐ обозр ѐни ѐ №. 3. Ғойибов Б. Д ѐваштич. –
Тошк
ѐнт: Наврўз, 2013. – 44 б. Ўша муаллиф. Суғд конф ѐдѐрaцияси: шаклланиши, тараққиёти ва таназзули.
– Тошк
ѐнт: ABU MATBUOT-KONSALT, 2015. Бобоёров Ғ. Ғарбий Турк ҳоқонлигининг давлат тузуми. –
Тошк
ѐнт: Yangi nashr, 2018.
2
Gibb H.A.R. The Arab conquests in Central Asia. – London, 1923. 5 Frye R.N. Notes on the early coinage of
Transoxania. – New York, 1949. Hawting G.R. The First Dynasty of Islam The Umayyad Caliphate (661-750). –
5

Yuqoridagi olimlar tomonidan Arab xalifaligining
Movarounnahrdagi siyosati tarixi haqida ma’lumotlar berilganiga qaramay, bu
ishlarda tadqiqotchilarning maqsadlari y о ‘lida muammoning u yoki bu jihati aks
ettirilgan. 715-751 yillarda Movarounnahrda Arab xalifaligi hokimiyatining t о ‘la
о ‘rnatilishi davri yaxlit muammo obyekti sifatida о ‘rganilmagan.
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi Kirish ikkita bob, to’rtta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
New York: Taylor & Francis, 2002. Кѐнн ѐди Х. В ѐлики ѐ арабски ѐ заво ѐвания / П ѐр. с англ. Соловь ѐвой. –
Москва: АСТ, 2010. Novak V.L. The delineation between believer, rebel, and heretic: islamic heterodoxy in the
late umayyad period. – Maryland: Advisory Committee, 2012. Luce M.D. Frontier as process: Umayyad Khurāsān.
– Chicago: Illinois, 2009. Golden P.B. Türk halklari tarihine giriş / çeviren O. Karatay. – Çorum, 2006.
В
ѐлльхауз ѐн Ю. Арабский халифат. Золотой в ѐк Ислама / П ѐр. с англ. Т . М . Шуликовой . – Москва :
Ц
ѐнтрполиграф , 2018. Moshe Sh. Revolt: The Social and Military Aspects of the Abbāsid revolution. – Jerusalem: ʿ
Graph Press, 1990. Daniel E. The Political and Social History of Khurasan under Abbasid Rule (747-820). –
Chicago: Bibliotheca Islamica, 1979. Jangebe H.A. Abu Muslim Al-Khurasani: The Legendary Hero of Abbasid
Propaganda // Journal of humanities and social science. Volume 19, Issue 1, Ver. III, 2014. Hoberman B. The battle
of Talas // Saudi Aramco World, September / October 1982. Hoyland R.G. In God’s Path: The Arab Conquests and
the Creation of an Islamic Empire. – New York: Oxford University Press, 2015. Jonathan B.M. Paper Before Print:
The History and Impact of Paper in the Islamic World. – Singapore: CS Graphics, 2001.
6

I BOB. Arab xalifaligi tomonidan Movarounnahrning bosib olinishini
tadqiqotlarda o’rganilishi.
1.1 Arablar tomonidan Movarounnahrning bosib olinishini tarixshunoslikda
yoritilishi
Arab xalifaligi (632 — 1258) VII-VIII asrlarda arab istilolari natijasida
Arabiston yarim oroli, Yaqin va О ‘rta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy
Osiyo va Kavkazortini о ‘z ichiga olgan davlat hisoblanadi. Ibn Xaldunning
yozishicha, johiliya arablari faqat diniy sifatdagi (payg‘ambarlik, valiylik,‖
kohinlik va h.k о ‘rinishidagi) hokimiyatni tan olganlar. Shuning uchun ham hijrat
(622 yil) dan s о ‘ng Madinada barpo b о ‘lgan va 630-632 yillarda butun Arabiston
yarim orolini о ‘z ichiga olgan tuzum islom diniga asoslangan, teokratik davlat
shaklini olgan. Bu davlatning boshlig‘i - rasululloh — Allohning elchisi
Muhammad(sav) – payg‘ambarimiz hisoblanadi. Bu davlatni kelajakda
boshqaradiganlar siyosiy usullardan foydalanishlari muqarrar edi, zero Muhammad
(sav) — payg‘ambarlarniig oxirgisi (xotam ul-anbiyo).
Birinchi b о ‘lib bu haqiqat Payg‘ambar (sav) tomonidan anglandi. Xalifalik
mendan keyin ummatlarim ichida о ‘ttiz yil, s о ‘ngra amirlik (podsholik) dir degan
‖
mazmundagi hadis aynan shu fikrni isbotlaydi. Darhaqiqat Allohning nomidan
(vahiy orqali) ummatini boshqargan Muhammad payg‘ambar vafotidan s о ‘ngra
rahbarlikka ilohiy rahnamolik sifatida ega b о ‘lmagan va bunga da’vo ham
qilmagan xalifalar kelgan. Sahobalar bundan keyin dunyoviy ishlarni oddiy inson
hukmdor - amir boshqarishini tushunganlar. Makkalik va madinalik sahobalar -
muhojirlar va ansorlar о ‘rtasidagi bahs faqatgina ularning qaysi biri ana shu
lavozimga saylanishi haqida borar edi. Abu Bakr Siddiqning Xalifatu Rasululloh
— Alloh elchisining о ‘rinbosari b о ‘lib saylanishi shundan dalolatdir.
Aynan shu davrda hokimiyat vazifalarining (sud, moliya
va hakozo) b о ‘linishi va ularning, asosan, muhojirlar о ‘rtasida taqsimlanish yuz
bergan. Bu jarayon, ya’ni davlat boshqaruv tizimi diniylik qiyofasini y о ‘qotib,
dunyoviy tus olishi t о ‘rtta xalifa — Abu Bakr Siddiq (632— 634), Umar ibn
7

Xattob (634—644), Usmon ibn Affon (644- 656) va Ali ibn Abu Tolib (656—661)
davrida uzil-kesil amalga oshgan. Arab xalifaligi asoschisi payg‘ambar
Muhammad (alayhissalom)ning eng yaqin safdoshi xalifa Abu Bakr Siddiq
hisoblanadi. Arablar yuqorida zikr etilgan mamlakatlarni 633-715 yillar orasida
bosib olganlar. XIX asrning oxirilarida nemis
tarixshunosi J. Myullerning “ История ислама ” asarning II kitobida shunday
ma’lumot uchraydi - “Bu mamlakatlar asosan “Xulafo ar-roshidin” (“T о ‘g‘ri
y о ‘ldan boruvchi xalifalar”) va ummaviylar zamonida fath etildi” 1
. Ali ibn Abu
Tolib vafotidan s о ‘ng davlatni boshqargan umaviy xalifalar (661—750) arab
tarixiy adabiyotida diniy tarbiyadan umuman yiroq shaxslar sifatida‖
tavsiflanadilar. Miloddan burungi asrlardan e’tiboran Turon deb atalgan
mamlakatimiz hududi k о ‘p bosqinlarni boshdan kechirgan. Jayhun va Sayhun
oralig‘idagi Zamin k о ‘pincha turli о ‘lkalarning podshoxlari tajovuzlari oqibatida
talangan, vayronalikka yuz tutgan. Xorijdan b о ‘ladigan yurishlar mahalliy ixshid,
ixrid va xudotlarning о ‘zaro birikmasligi, mudom ixtilofda b о ‘lishi oqibatida
amalga oshirilgan. Shimoliy Arabisgon yarimorolida VI asr о ‘rtalarida vujudga
kelgan arab halifaligi islom dini mustahkam о ‘rnashuvi oqibatida kuchli saltanatga
aylanadi. Islom bayrog‘i ostida о ‘zga yurtlarni istilo qilish g‘oyasini amalga
oshirish muntazam tus oladi. Dastlab q о ‘shni b о ‘lgan Eron fath etila di.
Amudaryo ortidagi о ‘lklar-Movarounnahrni islom davlati tarkibiga kiritish
ham asta-sekinlik bilan boshlanadi. Arablar, aftidan, turkiylarning harbiy
salohiyatidan xabardor b о ‘lgan, shu sababli, dastlab bu yurtga sinov chopqunlari-
razvedka y о ‘sinidaga yurishlarga ahamiyat berishadi. Har bir xalqning, u kattadir-
kichikdir, Alloh Taolo muharrar etgan о ‘z hududi, vatani b о ‘ladi. Kindik qoni
tomgan tuproq muqaddas va tabarruk sanaladi. Biroq, taqdir tahozosi о ‘laroq,
о ‘zga yurtlarga talab solishlar, bir qit’adan ikkinchisiga siljshnlar tarix sahnida
g‘oyat k о ‘p takrorlangan.
K о ‘chuvlar siyosiy, harbiy yohud diniy nuqtai nazardan amalga
oshirilmasin, baribir, ular mohiyati zamirida manfaat turadi. Shu boisdan mahalliy
1
Мюлл
ѐр А. История ислама. Том II. – Санк-П ѐтѐрбуг, 1895. C . 41.
8

aholi о ‘z ona tuprog‘ini jon-jaxdi bilan himoya qilgan, uni osonlik bilan о ‘zgalar
q о ‘liga topshirib q о ‘ymagan. Markaziy Osiyo zaminida necha о ‘nlab xalq va
millat vaqillarining aralash yashab kelishlari sabablari ham aslida qadim davrlarda
yuz bergan buyuk k о ‘chuvlarga borib taqaladi.
Arab xalifaligiga oid muhim manblardan Yu. Velluxazenning
“ Арабский халифат . Золотой вѐк Ислама ” asaridir. Ushbu asarni rus tiliga M.
Shulikovoy 2018 – yilda tarjima qilgan. Asarda keltirilishicha “Arab halifalarining
Movarounnahrni b о ‘ysundirish uchun olib borgan kurashlari uch asr yuzini
k о ‘rgan, deyilsa mubolag‘a b о ‘lmaydi” 1
. Halifalik 53 (673)- hijriy yildan to 191
(807)- hijriy sanaga qadar Turon shahar va qishloqlariga qarshi 40 ga yaqin harbiy
yurishni amalga oshiradi. Jahon bosqinlari kechmishida arablarning
Movarounnahrga nisbatan olib borgan istilochilik kurashlari eng uzoq davom
etganligi va benihoya ch о ‘zilib kettanligi bilan alohida ajralib turadi.
Taniqli muarrix V.V.Bartold dalolatiga k о ‘ra, arablarning
Movarounnahrga qilgan eng s о ‘nggi bosqini hijriy 207 /823/-yilda Usrushonaga
nisbatan amalga oshirilgan 2
. Shundan kelib chiqiladigan b о ‘lsa, halifalikning
Movarounnahrga qilgan dastlabki sinov chopqunlari hijriyning 32 /654/- yilida yuz
berganligini hisobga olib, arablar yurtimizni zabt etish uchun 169 yil sarflagan,
deyish mumkin b о ‘ladi. Shu dalilning о ‘ziyoq mahalliy aholining istilochilarga
nisbatan qanchalik mardonavar, shiddatli kurash olib borganligini, bosqinchilarga
uzluksiz qattiq qarshilik k о ‘rsatgaklitini anglatib turadi.
Arablarning Turon Zaminga ilk da’fa qadam q о ‘yishi A.
Rasulevning fors tilidan tarjima qilgan “Buxoro tarixi” asarida shunday bayon
etiladi: “Ubaydulloh ibn Ziyod Muoviya tomonidan Xurosonga yuborilib, u Jayxun
daryosidan о ‘tib, Buxoroga kelgan vaqtida Buxoro podshohi, о ‘gli Tag‘gaoda
kichik yoshda b о ‘lgani tufayli, bir xotin kishi edi. Ubaydulloh ibn Ziyod Boykand
va Romtinni olib, k о ‘p kishilarni asir qildi. T о ‘rt ming buxorolik asirni shaxsan
о ‘ziga oldi. Bu voqea ellik uchinchi yilning oxiri va ellik turtinchi yilning boshida
1
В
ѐлльхауз ѐн Ю. Арабский халифат. Золотой в ѐк Ислама / П ѐр. с англ. Т.М.Шуликовой. – Москва:
Ц
ѐнтрполиграф, 2018. C .62.
2
Бартольд В.В. Сочин
ѐния. Т . 2.. ч . 1., м ., 1963. C. 184.
9

(noyabr-dekabr 673 yil) b о ‘lgan edi” 1
. At-Tabariy ham aynan shu voqeani tafsil
qilar ekan, Narshaxiydan farkli о ‘laroq, Arabistonda, xalifalik markazida yuz
bergan hodisalar, noiblar, lashkar boshlikdari atrofida sodir b о ‘lgan о ‘zgarishlar
haqida daliliy naqllar keltiradi. Uning shahodat etishicha, Xijriyning 53-yilida
Xuroson noibi b о ‘lib turgan Ziyod al Harisiy vafot etadi. U Xurosonda ikki yil
noib b о ‘lib turgan edi. Otasi о ‘rniga bu vazifata ugli Abdulloh k о ‘tariladi. U ham
ikki oydan s о ‘nt. hayotdaya k о ‘z yumadi. Shunda Muoviya huzuriga Ziyodning
birodari, 25 yoshli Ubaydulloh ibn Ziyod kiradi va Xuroson noibligini s о ‘raydi.
Muoviya hokimiyat shashtida yonib turgan
Ubaydullohga katta ishonch bildiradi, uni о ‘ziga juda yaqin olib, fotihlik
rejalarining amalga oshirilishida eng munosib kishi deb biladi. U navqiron noibiga
о ‘gitlar berar ekan, “ о ‘tmas qilichni mahkam ushlashni” tavsiya etadi. Bu,
chamasi, yangi о ‘lkalar fathiga kirishishda sabr, matonat ishorasi edi, chog‘i. Shu
tariqa, Ubaydulloh 53-yilning oxirlarida Suriyadan chiqib, Xuroson sari y о ‘l oladi.
At-Tabariy vokealar davomini qikoya qilar ekan, Ubaydulloh ibn Ziyodning
Xurosonga yetib kelishi va “ о ‘tmas qilich”ni tezda qindan chiqarishiAmudaryoni
kechib, tuyalar karvonida Buxoro sari yurish boshlagani haqida s о ‘zlaydi.
Jumladan, hali Ubaydulloh ibn Ziyod Xuroson noibi b о ‘lib turgan vaqtida Sa’id
ibn Usmon halifa Muoviya oldiga kelib ochiqdan ochiq Xuroson mulkini talab
qiladi. Bunda u Muoviyaga otasining bir vaqtlar qilgan xizmatini pesha etadi.
Noiloj qolgan Muoviya,
unga “urushlar bilan Xurosondagi mavqeni mustahkamlash” shartini q о ‘yib
noiblikka tayinlaydi. Halifa Muoviya Sa’idga Xurosondagi urush harakatlarini
kengaytirishni vazifa qilib q о ‘ygani sababli, u о ‘z atrofiga jangari, qaroqchilarni
tuplashga intiladi. At-Tabariy bu hakda tubandagilarni yozadi: “badaviylar
qabilalaridan biri Batn Felj y о ‘lida ziyoratchilarni talab, qaroqchilik bilan
shugullanib kelar edi. Sa’idga, bu joyda ziyoratchilarni tolon qilib, ularga qattiq
xavf solayotgan odamlar bor, sen ularni olib kettaningda bormidi”, deyishadi. Va u
1
Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far an-Narshaxiy. Buxoro tarixi. Fors tilidan tarjima qildi. Rasulev. A . T :. 1966.
B .26.
10

о ‘zi bilan tamim qabilasidan k о ‘p odamlarni birga olib ketadi. Ular orasida
о ‘zining dovyurak kishilari bilan Malik ibn ar-Rayb al Maziniy ham bor edi. Sa’id
ibn Usmon, anglashiladiki, Xuroson noibi vazifasiga k о ‘tarilgach, Ubaydulloh ibn
Ziyoddan k о ‘ra keskirroq qilich hozirlashni afzal bilgan k о ‘rinadi.
Xurosonning yangi noibi fathlik
ishlarida k о ‘zi pishgan odamlar qurshovida hokimiyatda qaror topgach, k о ‘p
о ‘gmay Amudaryo ortiga q о ‘shin tortadi. Bu haqida X . Mamadaliyevning
“Этничѐско ѐ полож ѐни ѐ в Ср ѐдн ѐй Азии в IX-XII вв. (на основ ѐ мат ѐриалов
арабоязычных источников)” nomli yozgan ilmiy tadqiqotida mufassalroq hikoya
qilinadi : “ Sa ’ id ibn Usmon Xuroson amiri b о‘ ldi va Jayhun daryosidan о‘ tib
Buxoroga keldi . Xotin unga odam yuborib “Ubaydulloh ibn Ziyod bilan tunan
sulhimda barqarorman” dedi va moldan bir ozini yubordi. Nogoh shu asnoda
S о ‘g‘d, Kesh (Shaxrisabz) va Naxshab (Karshi) lashkarlari yetib keldilar. Ularning
soni bir yuz yigarma ming edi. Xotin sulh tuzganligi va mol yuborganligiga
pushaymonlik bildirdi. Sa’id: “Men ham shunday fikrdaman”, dedi-da, molni
qaytarib yuborib, “Bizning oramizda sulh y о ‘q”, dedi. Shundan keyin lashkarlar
yigilishib bir-birlariga qarama-qarshi turib, saf tortdilar. Xudoy taolo kofirlar
(ya’ni, mahalliy q о ‘shinlar) diliga vahima solib, ularning hamma lashkarlari
urushsiz orqaga qaytdilar. Xotin yolg‘iz qolib, yana odam "yubordi va (Sa’iddan)
sulh s о ‘radi, mol (miqdorini) k о ‘paytirib, hammasini yubordi. Sa’id: “Men endi
S о ‘g‘d va Samarqandga boraman, sen mening y о ‘limdasan, (qaytishimda) mening
y о ‘limni t о ‘smasliging va meni ranjitmasliting uchun sen tomondan biror garov
b о ‘lishi lozim”, dedi. Xotin malikzodalar va Buxoro dehqonlaridan sakson kishini
garov qilib Sa’idga berdi” 1
.
Sa’idga qarshi kurashga oglashay Samarqand, Kesh va Naxshab lashkarining
urushmasdan orqaga qaytishi, muarrix aytganidek, shunchaki vahimadan b о ‘lmasa
kerak. Chunki, son jihatdan ham arablarga qarshi borganlar ancha ustun edi.
X о ‘sh, gap nimada b о ‘lishi mumkin? Ubaydulloh ibn Ziyod bostirib kelganda
1
Мамадали
ѐв Х.М. Этнич ѐско ѐ полож ѐни ѐ в Ср ѐдн ѐй Азии в IX-XII вв. (на основ ѐ мат ѐриалов
арабоязычных источников): Автор
ѐф. дисс. на соиск. уч ѐн. ст ѐп. канд. ист. наук. – Ташк ѐнт: 2010. C .51.
11

q о ‘rquvga tushgan Buxoro podshoxi xotin kishi zudlik bilan uzoqdagi homiylari-
turk xoqoniga chopar j о ‘natgan edi. Bu safar xotin hech joyga elchi yubormagan.
Uning va’da qilingan molning bir qismini Sa’idga berishi ham k о ‘ngli t о ‘qlgini
k о ‘rsatadi. Zero, Buxoro, Samarqand, Kesh va Naxshab о ‘rtasida bungacha
birgalikda kurashish uchun ahdu naymon qilingan.
Hatto, ular Sa’idning Amudaryodan о ‘tishi va Buxoro
osgonalariga qadar yaqinlashib kelayotganidan k о ‘z-quloq b о ‘lib turganlar. Endi,
urushmasdan, jang maydonini tashlab, xotinni yolg‘iz qoldirib ketishga kelganda,
harb boshlanishidan oldingi ixtilof nimadai chiqqanligiii aytksh mushkul. Nima
b о ‘lganda ham, Movarounnahrning zaruratdan birlashgan q о ‘shinida yagona
boshliqning b о ‘lmaganligi, buning ustiga, S о ‘g‘dning asosiy shahari
Samarqandning egasi y о ‘qligi t о ‘rt shahar q о ‘shinlarining qovushmasligaga sabab
b о ‘lganligi oydinlashadi. Bu holdan, tabiiyki, istilo mashqini olgan arablar
foydalanmasligi mumkin emasdi. Yagona hukmdorning y о ‘qshgi, xar bir q о ‘shin
t о ‘pining о ‘z boshiga harakat qilishi, “janga sen kir, men kir”, qabilidagi
kelishmovchiliklar, - oxir-oqibatda, ittifoqchilarning bir-biridan yuz о ‘tirishlarga
olib keladi. Buxoroda jangsiz g’olib b о ‘lgan Sa’id ibn Usmon egasiz
yurtni egallashning ayni vaqti ekanligini fahmlab qoladi-da, Samarqand sari -
otlanadi. Bu haqida Rossiyalik tarixshunos olim Yu. Krachkovskiyning
“ Дрѐвн ѐйший арабский докум ѐнт из Ср ѐдн ѐй Азии ” о ‘z tarixida shunday
yozadi: “Sa’id Buxoro ishlaridan forig b о ‘lgach, Samarqand va S о ‘g‘dga borib
k о ‘p janglar qildi va zafar uning tomonida b о ‘ldi, u vaqtda Samarqandda biror
podshoh y о ‘q edi. Sa’id Samarqanddan о ‘ttiz ming kishini asir qilib, k о ‘p mol
q о ‘lga tushirib qaytdi” 1
. Istilo ishlarining VII asr uchinchi choragidan to
Qutayba noibligi davriga (705-715) qadar ch о ‘zilib ketishi va Qutayba hokimiyati
davrida faollashishi birgina tovon bilan qoniqish yohud tabiiy sharoit bilan
bog‘lanib qolmagan edi, albatta. Qutaybaning harakatlaridan keyin ham
Movarounnahrni zabt etish yana bir necha о ‘n yillarga uzayib ketadi. Bunday
1
Крачковский И.Ю. Др
ѐвн ѐйший арабский докум ѐнт из Ср ѐдн ѐй Азии / Избранны ѐ сочин ѐния. –М.-Л.: Изд.
АН СССР, 1957. C . 97.
12

sustkashlikning ildizini halifalikda yuz berayotgan notinchlik, siyosiy inqirozlar va
qarshilik harakati bardavomligidan axtarish о ‘rinli b о ‘lur edi. Zero, istiloning eng
avj olgan davri Qutayba muvaffaqiyatlari xotimasi ham halifalikda yuz bergan
hokimiyat talashuvlar oqibatida inqiroz batqog‘iga botib ketadi.
Mustaqillik yillaridan so’ng arablarning istelochilik davri
bo’yicha bir qancha asarlar o’rganildi va tadqiq qilindi. Ushbu davrni tadqiq qilgan
olimlarimizdan Shamsiddin Kamoliddinning arab muarrixlarining asarlarini
tarjima qilinishi va ularning asarlariga sharx yozishi yurtimizda tarih sohasining
rivojlanayotganiga sabab bo’lmoqda.
Shamsiddin Kamoliddining arab muarrixi Ibn Yahyo al-
Balozuriyning “Futuh al-buldon” (Xurosonning fath etilishi) asarining tarjimasida
shunday yozilgan “704 yil Qutayba ibn Muslim Xuroson amiri etib tayinlanadi.
Unga О ‘rta Osiyoda arab xalifaligi hukmronligini о ‘rnatish vazifasi topshiriladi.
Shu davrdan arablarning Movaraunnahrni bosib olishining ikkinchi bosqichi
boshlanadi. 706 yili Qutayba Omul (Chorj о ‘y), Zamma (Karki) va Buxoro
shaharlarini egallab, Poykentni qamal qiladi va uni oladi. 709 yil Qutayba
Zarafshon vodiysining quyi qismidaga eng kuchli Vardanza (Shofirkon) hukmdori
Vardanxudot ustiga yurish qiladi. Vardanza va Buxoro ustidan g‘alaba qozondi.
710 yili Qutayba Kesh (Shahrisabz) va Nasaf (Qarshi) shaharlarini bosib oladi. 711
yili Xorazmda boshlangan ichki g‘alayonlardan foydalanib, Xorazmga yurish
qiladi va u yerda arab hukmronligani о ‘rnatadi” 1
.
Shu yili Qutayba Xorazm va Buxoroda
harbiy kuch t о ‘plab, Samarqandga yurish qiladi. Shosh (Toshkent), Farg‘ona va
turklarning yordamiga qaramay Samarqand taslim b о ‘ladi. Yana bir tarixchi
olimimiz A. Malikovning “ Культ Абу Муслима и ѐго сподвижников в
Ц
ѐнтральной Азии : варианты мифологизации ” asarida shunday ma’lumot
uchraydi “Qutayba bilan Samarqand hokimi G’urek о ‘rtasida bitim tuzilib,
Samarqand hukumati arab xalifaligi uchun har yili ikki mln. 200 ming dirham boj
1
И бн Йаҳйо ал-Балозурий. Футуҳ ал-булдон. Хуросоннинг фатҳ этилиши / Сўз боши, араб тилидан тар.,
шарҳ., изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи Ш.С.Камолиддин. – Тошк
ѐнт: ТошДШИ, 2017. B .32.
13

t о ‘lash majburiyatini oladi. 713-715, yillari Qutayba Toshkent va Farg‘ona
viloyatlarini b о ‘ysundirib, Qashqargacha b о ‘lgan yerlarni ishg‘ol etdi. Arab istilosi
tufayli О ‘rta Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati y о ‘q qilib yuborildi. Xorazm,
s о ‘g‘d va boshqa mahalliy yozuvlarni bilganlar о ‘ldirildi. K о ‘p ming yillik noyob
asarlar, tarixiy hujjatlar yoqib yuborildi asori atiqalar y о ‘q qilindi 1
.
96- hijriyda (715)
Qutayba xalifa al-Valid ibn Abdulmalikning harbiy va ma’naviy k о ‘llab-
quvvatlashi tufayli Qoshg‘ar va Xitoy sarhadlariga yurish qiladi Shu orada al-Valid
hayotdan k о ‘z yumadi. Halifaning о ‘limi Qutayba uchun k о ‘tilmagan
noxushliklarga sabab b о ‘ladi. Zotan, halifa saroyida uning ikki о ‘g‘li Abdulaziz va
Sulaymon о ‘rtasida vorislik uchun kurshn qizg‘in davom etib kelayotgan edi.
Vaqtida al-Hajjoj va Qutayba halifaning irodasiga qarshi bormay (Halifa
Abdulazizni taxt vorisi qilmoqchi edi), Sulaymonni vorislikdan mahrum etish va
Abdulazizni yoqlash, q о ‘llab-quvvatlashga qasamyod qilgan edilar. Itgifoqo, halifa
taxti Abdulazizga emas, Sulaymonga nasib etadi. Sulaymon halifalik masnadiga
о ‘tirar- о ‘tirmas, ashaddiy yomon k о ‘rgani al-Hajjoj va unga tobin kishilarni
qatag‘on qila boshlaydi. Bundan mashhur sarkarda, halifalikning harbiy va
iqtisodiy jihatdan mustahkamlanishiga bemisl hissa q о ‘shgan Qutayba va uning
birodarlari ham chetda qolmaydi.
Qutayba Sulaymonga bir y о ‘la uchta maktub y о ‘llaydi. Birinchi xatida uni
halifalik masnadiga k о ‘tarilishi bilan q о ‘tlaydi va otasi al-Validga ta’ziya izhor
etadi. Shuningdek, u bobosi Abdumalik va otasi al-Validga sadoqat ila xizmat
qilganligini, Xuroson noibi b о ‘lib tursa, unga ham avvalgidek sidqidildan xizmatda
b о ‘lajagini aytishni ham un о ‘tmaydi. Halifa bilai Qutayba о ‘rtasida gazaklagan
ixtilof tafsiloti bu о ‘rinda hojat k о ‘rinmaydi. Hokimiyat talashish, qabilaviy
nizolar, xudbinlik, oxir-okibatda, Farg‘onada turgan Qutayba qarorgohida, uning
q о ‘shinlari ichida xdm avjga minadi. Yangi Halifa xohishi bilan Qutayba ga
nisbatan о ‘tkazilgan sovuq munosabat oqibatida Qugayba va unin ukalari,
1
Маликов А. Культ Абу Муслима и ѐго сподвижников в Ц ѐнтральной Азии: варианты мифологизации. //
Этнографич
ѐско ѐ обозр ѐни ѐ №. 3. Ғойибов Б. Д ѐваштич. – Тошк ѐнт: Наврўз, 2013. B .44.
14

о ‘g‘illari о ‘ldiriladi. U hayotining oxirgi kunlarida q о ‘rquvga tushib, Halifaga bir
emas uchta tahlikali nomalar bitganiga qaramay, о ‘ylagani yuz beradi. 97- hijriyda
(715) Xuroson noibi Yazid ibn al-Muxallab b о ‘ladi. U Xurosonni, ayniqsa,
Movarounn.axrni yaxshi bilardi, bu о ‘sha, Nasaf dashtida turkiylar qulidan yalinib-
yolvorib q о ‘tilgan arab lashkarboshildridan biri, Keshni ikki yil qamalda t о ‘tgan
al-Muhallabning о ‘g‘li edi. Bu holat Qutayba ning isyon k о ‘tarishiga va uning
о ‘limiga sabab b о ‘ladi. Qutayba ning о ‘limi, aynan Xurosonda sodir b о ‘lganidek,
u z о ‘r bilan tobe’ etgan Movarounnahr mulklarida ham aks-sado bermay
qolmagan. Farg’ona vohasida arablarning ahvoli tang b о ‘lib qoladi, ular yurtdan
haydab chiqariladi. Biroq, Buxoro, Samarqand, Xorazm, Nasaf va Kesh kabi
viloyatlarda hali arablarning ta’siri katta edi.
15

1.2 Sovet tarixshunoslari tomonidan arablarning yurtimizni
islomlashtirish siyosati va uning oqibatlarini o’rganilishi
Movaraunnahrni bosib olgan arab bosqinchilari bu yeada о ‘zlaridan ancha
ustun madaniyatga duch keldi. Bunday holatda islomni yoyish mushkul edi.
Shuning uchun ular bu yerdagi barcha madaniyat namunalarini y о ‘q qilishga
kirishdilar. Ming yillardan buyon e’zozlab kelinayotgan san’at asarlari noyob
inshoatlar barchasi yoqib yuborildi. Mahalliy aholiga о ‘z tilida yozish va
s о ‘zlashish taqiqlandi. Arablarning bosib olingan yerlardagi birinchi vazifasi
aholini islom diniga kiritish, b о ‘tun-b о ‘tun о ‘lkalar aholisini Muhammad
payg‘ambarimiz ummatlariga aylantirish edi. Movaraunnahrning Buxoro,
Samarqand, Kesh kabi yirik shaharlaridagi har bir mahallaga masjidlar qurildi.
Arabistondan k о ‘chirib keltirilgan k о ‘plab oilalar joylashtirildi. Biroq mahalliy
aholining islom diniga kirishi oson kechmadi va uzoq yillar mobaynida singib
bordi. V. Shishkinning “ Дрѐвний Самарканд и ѐ го
округа / В кн . Городская культура Бактрии – Тохаристана и Согда
античность , ранн
ѐѐ ср ѐдн ѐвѐковь ѐ ” asarida shunday ma’lumot uchraydi “Dastlab
nomozga kelgan aholi (asosan aholining asosiy kambag‘al qismi kelard) ga 2
dirhamdan pul ulashilishi k о ‘plab aholining masjidlarga qatnashiga sabab b о ‘la
boshladi” 1
. Islom joriy qilingan hududlarda tashqil b о ‘lgan davlat boshliqlari shu
din qonun-qoidalariga rioya qilib, uning ta’limotlaridan chetga chiqmadilar. Lekin
din bayrog‘i ostida о ‘z yovuz niyatlarini amalga oshirgan, bosqinchilik urushlari
olib borgan hukmdorlar ham kam b о ‘lmagan. Movaryuunnahr va jumladan,
Samarqaqdda Qutayba о ‘limidan keyin arablar hokimiyati nomigagina mavjud
b о ‘lib, aholi, eng avvalo, aslzodalar, dehqonlar islomdan qaytgan edi. Shu boisdan,
Xuroson noibligini egallagan Ashras, umuman, Movarounnahr va, avvola,
Samarqand axlini islomga kirishga chaqiradi va musulmon b о ‘lganlarni jizya
1
Шишкина Г.В. Др
ѐвний Самарканд и ѐго округа / В кн. Городская культура Бактрии – Тохаристана и Согда
античность, ранн
ѐѐ ср ѐдн ѐвѐковь ѐ / Мат ѐриалы м ѐждународного коллоквиума (Самарканд, 1986). –
Ташк
ѐнт: Фан, 1987. – С. 164.
16

solig‘idan ozod qilishga s о ‘z beradi. Aholini soliqlar, odamlarni
garovga olib, qul qilishlar juda qaqshatib b о ‘lgan edi. Shu sababli, Movarounnahr
yurtlarida Ashrasning taklifi ma’qullanib, islomga qaytish sezilarli tus oladi.
Ashrasning Samarqandga olijanob, diyonatli ruhoniy Abu Sayd Solih ibn Tarifni
va unga yordamchi qilib ar-Robi’ ibn Imron at-Tamimiylarni targ‘ibot uchun
yuborishi aholida noibning va’dasiga ishonchni mustahkamlaydi. Abu Sayd,
Movarounnahrga borishda, Ashrasga islomga kirganlardan jizya soligi
olinmasligini shart qilib q о ‘ygan edi. Noib ham bu shartni ma’qullab, unga katta
vakolatlar bergan edi. Abu Saydning Samarqandda olib boradigan xayrli ishini
k о ‘pgina arab arboblari, lashkarboshilar q о ‘llab-quvvatlagan.
Diyonatli islom namoyondasi jizya bobida ularning ham k о ‘magiga
tayangan edi. Abu-s-Sayd tashviqoti va kafoloti tufayli Samarqandning k о ‘p
aholisi islom dinini qabul qiladi. Bu vaqtda Samarqandda harbiy va xaraj (soliq)
ishlariga mas’ul b о ‘lib turgan al-Xasan ibn Abul Amarrata ham Abu Saydga
hamfikr b о ‘ladi, unga yordam k о ‘rsatadi.
Xorijlik tadqiqotchilar tomonidan arab istelosini o’z
tadqiqotlarida yoritib bergan olimlardan Adam Metsning “ Мусульманский
Рѐнѐссанс ” asarida “Samarqand ixshidi G‘urak, chamasi, о ‘z qavmining islomni
qabul qilishga shoshilayottanidan vahimaga tushibmi, yohud ularning oliq-
soliqlardan ozod qilinayotganidan quvonibmi, harholda, Ashrasga «Darhaqiqat,
xaraj tugadi», deb maktub y о ‘llaydi” 1
deb ma’lumot bergan. Diyonat va xiyonat
orasi juda yaqinligini Ashrasning qilmishi misolida ochiq k о ‘rish mumkin b о ‘ladi.
U, Movarounnahr aholisini islomga da’vat etib, jizya solig‘ini bekor qilishga va’da
berganida yuzaki ish t о ‘tganligini, beburdlik va xiyonatni shior qilganligini tezda
oshkor etadi. Al-Hasan ibn Abul Amarrataga (bu zot arablar bilan mahalliy aholini
yaqinlashtirmoqni niyat qilgani haqida oldinroq aytilgan edi) noma yuborib,
«Haqiqatda, musulmonlar kuchi xarajda, menga xabar qildilarki, s о ‘g‘diylar va
unga о ‘xshashlar jizyadan q о ‘tilish maqsadida, islomni sidqidildan emas, yuzaki
qabul qilganlar. Qarab k о ‘r, kimki xatna qildirgan b о ‘lsa, e’tiqodi
1
Адам М
ѐц. Мусульманский Р ѐнѐссанс. -М., 1973. C .35.
17

mustahkam, islomga sodiq, Qur’ondan biror sura о ‘qiy oladigan b о ‘lsa, uni
xarajdan ozod qil», degan b о ‘yruqni beradi. Al-Hasan ibn Abul vaqtida shu ish
tashabbuskori b о ‘lgan noibning s о ‘zidan qaytayotganligini hazm qila olmagan.
Tez orada uning о ‘rniga Xoni’ ibn Xoni’ xaraj ishlari mu tasaddisi qilib q о ‘yiladi.
Ashras, soliq ishlarini mukammal yigishni ta’minlash maqsadida G‘urakni ham
Xoni’ bilan birlikda mas’ul qilib belgilaydi. Diyonatta qilingan xiyonat, aniq
b о ‘ladiki, arablar о ‘rtasida ham bir xil qabul qilinmagan, islomga kirgan mahalliy
aholi tarafdorlari faqattina norozi b о ‘lib qolmasdan, ular yonini olib, isyonga ham
tayyor b о ‘lishgan. Al Mujashshir va Xoni’, ularga Marvdan
yordamga yuborilgan Sulaymon ibn Abus Sarilar oliq-solikdar olishni nixoyatda
kattiqq о ‘llik bilan amalga oshiradilar. Mahalliy aqolining taniqli, hurmatli
kishilarini, aslzodalarini ham ayab о ‘tirmaydilar. Islomga kirganlardan ham jizya
soliga о ‘ta q о ‘pollik va z о ‘rlik bilan yig‘ib olinadi. Dehqonlarning kaltakdan ust-
boshi yirtilgai, kamarlari b о ‘iniga solingan holda sazoyi etiladi. Aholi о ‘zining
hurmatli kishilarining behurmat etilishiga, xaraj z о ‘rovonligiga chiday olmaydi.
Rus tarixshunosi A. Belyayevning “ Илк
ўрта асрларда араблар , ислом , Араб халифалиги ” asarida “B о ‘tun S о ‘g‘d va
Buxoro aholisi islomdan qaytadi va Turkistonga yordam s о ‘rab murojaat qiladi” 1
.
Voqealarning bunday rivojini kutmagan Ashras Movarounnahrga q о ‘shin tortishga
majbur b о ‘ladi. U oldinroq j о ‘natgan lashkarboshi Qatan ibn Qutayba 10 ming
k о ‘shin bilan daryodan о ‘tgan va atrofi xandaq bilan о ‘ralgan bir mavzeda
mustahkamlanib olgan edi. S о ‘g‘d va Buxoro aholisi, ularga yordamga kelgan turk
Xoqoni arab lashkarini о ‘rab oladi. Bu orada Ashras ham Qatanga kelib q о ‘shiladi.
Ikki о ‘rtada qatgiq janglar davom etadi. Arablardan k о ‘nlab kishilar halok b о ‘ladi.
Oxir, ularning q о ‘li ustun kelib,
Ashras Boykand ostonasida joylashishga erishadi. Aholi arablarga qatra suv
qoldirmaslik chorasini k о ‘rgan-quduqdar k о ‘mib tashlangan edi. Arablar harchand
quduq kovlashmasin suv chiqarishga muvaffaq b о ‘la olmaqdilar. Suvsizlik
azobidan k о ‘ra qilich tigini afzal k о ‘rg‘an arablar jon holatda xujumlar uyushtirib,
1
Бѐляѐв В. А. Илк ўрта асрларда араблар, ислом, Араб халифалиги, М, 1965. B .61.
18

qarshi turganlarni quvish va Buxoroga yaqinlashish imkoniyatiga ega b о ‘ladilar.
Umaviylar saltanatining Xurosondagi mustaxkam tayanchi, shubhasiz Nasr ibn
Sayyor edi. U, bu lavozimda un yil faoliyat kursatadi. Eng sunggi umaviy xalifa
Marvon hokimiyati barham topganda xam u kurash maydonini tashlab chiqmagan
edi. 126- xijriyda (744) Nasr ibn Sayyorga qarshi Xurosondagi Janubiy arab
qabilalari yulboshchisi Juday ibn Ali ibn Shabib ibn Baroriy ibn Sunaym al-
Kirmoniy al Azdiy kurashni kuchaytiradi. Nasr bu vavqtda ikki о ‘t orasida qoladi.
Bir tomondan al Kirmoniy unga taxdid solayotgan b о ‘lsa, dare ortidan turkiylar
bilan qalin ittifokda b о ‘lgan al-Xoris ibn Surayj xujumidan xavfi xam yuq emasdi.
K о ‘pni k о ‘rgan arbob sifatida u al-Xorisni о ‘z tomoniga og‘irish, uni turkiylardan
ajratish fikriga keladi. Al-Xoris ibn Surayj xuzuriga, Movarounnahrga Mukrtil ibn
Xayyon, Sa’lab ibn Safvan, Anas ibn Bajal, Xudb ash-Sharaviy va Robi’ al-
Kurayshiylarni yuborib, bulib о ‘tgan ishlarga salovat, Xurosonga, uz
kavmdoshlaring-arablar yoniga qayt, avvaldagidek, uz mavkeingni egallaysan,
mazmunida xat qiladi. Al-Xoris ibn
Surayj bu vavqtda Termizda yashab turar, maxalliy axrliiing xurmatiga noyil bulib,
adolat va islom dini kurashchisi sifatida mashxurlik kasb etgan edi. Uning
umaviylar xokimiyati bilan kelishmovchiligi moxiyati mazlum xalklarga, islom
dinini kabul qilganlari va kilmaganlariga Qur’oni Karim va Paygambar (CAB)
sunna-lari asosida muomala qilishni talab etishdan iborat b о ‘lgan edi. U Abu-s-
Sayd izdoshi sifatida arab amirlarining, lashkarboshilari va sipoxiylarining zulm,
faxsh va nafsga ruju q о ‘yganligidan qattiq nafratlangan, okibatda. umaviylarga
kdrshi urush e’lon kilgan va turkiylar tarafida turib, kavmdoshlariga nisbatan
murosasiz kurash olib borayotgan edi. U nixoyatda kamtarona xayot kechirar,
kunlik taomi ham, aytilishicha, non-suvdan iborat b о ‘lgan. Nasr ibn Sayyor al-
Xorisning molu-mulkini musodara kilgan va yakin karindoshlarini, jumladan, о ‘gli
Muxammad ibn al-Xorisni, qizlari al-Oluf binti al-Xoris va Umm Baqolarni xibsda
saklayotgan edi. Tabiiyki, Nasr ibn Sayyor islom
va adolat yalovbardorining bu talablarini bajarishga kodir emas edi. Shu boisdan
al-Xoris Nasrning fe’li ayniyotganidan shubxa qilib, uning rakibi al-Kirmoniy
19

bilan aloka bog‘lashni ma’kul k о ‘radi. Unga xam Nasrga ta’kidlagan talablarni –
Qur’oni Karim va sunnaga amal qilgan takdirda yordamlashajagini shart kilib
q о ‘yadi. Marvda Xoris muxlislari k о ‘paya boradi va ular soni tezda 3 ming kishiga
yetodi. 128-(746) xijriyda Xalifa Yazid ibn al-Validning qisqa davom etgan
xokimiyati nixoyasiga yetadi. Oradan k о ‘p о ‘tmay, Umaviylardan b о ‘lgan s о ‘nggi
Amiralmu-m о ‘min Morvan bu masnadni egallaydi. Xalifaliada b о ‘lgan bu
о ‘zgarish Movaraunnahr ijtimoiy hayotiga ta’sir k о ‘rsatmay qolmaydi.
Islom dinini qabul
qilib, musulmon b о ‘lgan mahalliy aholi vakillari dastlabki yillarda xiroj va jizya
soliqlaridan ozod etilib, ularga ancha imtiyozlar berildi. Sovet davri tarixshunosi
A. Borisovning “ Арабскоѐ ср ѐдн ѐвѐковь ѐ и ислам ” asarida keltirilishicha
“Islomni qabul qilishdan bosh tortgan kimsalardan “jizya” undirib olingan” 1
. Bu
soliqlarni о ‘z vaqtida t о ‘lamagan kishilar tutib olinib b о ‘yinlariga “qarzdor” deb
yozilgan taxtacha osib q о ‘yilardi. Bunday amaliy chora tadbirlar shubhasiz
Movaraunnahr aholisining islom diniga kirishini tezlashtirgan. Biroq shunday
b о ‘lsada, islomni qabul qilgan aholining k о ‘pchiligi nomigagina musulmon b о ‘lib,
uzoq vaqtlargacha pinhona ravishda ota bobolari diniy –ma’naviy udumlarini
sodiqlik bilan davom ettiraveradi.
1
Борисов В.М. Арабско
ѐ ср ѐдн ѐвѐковь ѐ и ислам, М, 1968. C .85.
20

II BOB. Tadqiqotlarda Mavarounnahrda arablar hukmronligi davrida
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotning tadqiqotlarda o’rganilishi.
2.1 Yurtimiz tarixshunoslari tomonidan Arab bosqinchilariga qarshi
Sug’d hududlarida xalq ozodlik harakatlariga oid tadqiqotlar
Markaziy Osiyo xalqlari arablar istilochilik yurishining birnichi kunlaridan
boshlab о ‘z erki va ozodligi uchun muqaddas kurashga otlanganlar, ona Vatan
tuprog‘ining biror qarich yeri b о ‘lsa uni jangsiz va kurashsiz bosqinchilarga
bermaganlar. Arablarga qarshi olib borilgan erk va ozodlik kurashining eng ztiborli
tomoni shundaki, bu kurashda Movarounnahrning о ‘trok qadimiy yerlik aholisi
bilan turk qabilalari doimo birgalashib yagona ittifoqda jang qilganlar.
Mustaqillik yillarida Sug’d tarixini yoritib bergan tarixshunos
olimlarimizdan Ravshan Poyonning “ Ватан тарихидан Турон VII-IX асрларда ”
asaridir. Ushbu asarda keltirilishicha “720—722 yillarda birinchilar qatorida
arablarga qarshi S о ‘g‘diyonada q о ‘zg‘olon k о ‘tarilgan” 1
. Bu q о ‘zg‘olonga
Samarqand hokimi G‘ о ‘rak va Panjikent hukmdori Divashtich boshchilik
qilganlar. Har safar b о ‘lganidek s о ‘g‘dliklarning ozodlik va erk uchun kurashlarini
turklar q о ‘llab quvvatlaganlar. Yettisuvdan, Turkash hoqon shaxzoda Kursul
boshchiligida katta q о ‘shinni yordam berish uchun Samarqandga yuborgan.
S о ‘g‘dliklarning birlashgan kuchlari arablarga qarshi muvaffaqiyatli janglar qilib
bir necha sezilarli zarbalar berganlar. Bu paytda Xurosonda Said ibi Abdulaziz
noib edi. U yumshoq tabiatli va ayni zamonda kiyim-kechakka о ‘ch b о ‘lganligidan
“Xuzayna” (uy bekasi) laqabini olgan edi.
Yana bir tarixchi olimlarimizdan ushbu davrni
yoritgan R. X. Suleymanovning “ Дрѐвний Нахшаб . Пробл ѐмы др ѐвних
цивилизаций Узб
ѐкистана VII вв .” Asari ham beqiyosdir. Ushbu asarda
yozilishicha “Xurosonga yangi tayinlangan Said ibn Amr Al-Xaroshiy (721)
s о ‘g‘dliklarga qarshi keskin choralar k о ‘rgan. U Iroqda k о ‘tarilgan xalq
q о ‘zg‘olonini bostirishda о ‘zining shafqatsizligi bilan nom qozongan edi” deb
1
Равшанов По
ѐ;н. Ватан тарихидан Турон VII-IX асрларда. Қарши, Насаф. 2003. B .59.
21

yozib o’tgan 1
. Xaroshiy k о ‘rgan keskin choralardan jabr k о ‘rib norozi b о ‘lgan
S о ‘g‘d aholisi mamlakatni tark etib, Farg‘onaga k о ‘chishga qaror qilgan. S о ‘g‘d
aholisidan taxminan 10 miig kishi y о ‘lga otlanib, X о ‘jand shahriga yetib
kelganlarida Farg‘ona podshasi ularni shaharda joylashtira olmay Isfara
hududlarida joylashishini taklif ettan. Bu birinchi guruh edi.
S. Sh. Kamoliddinovning
“ Послѐдний ихшид Согда Тургар в письм ѐнных источниких ” deb nomlangan
maqolasida “Ikkinchi guruh Panjikent hokimi Divashtich boshchiligida Zarafshon
b о ‘ylab tog‘lar oshib Obgar (Obargar) qal’asi oldidan о ‘tib ilgarilab borgan.
Birinchi guruh hali Isfaraga yetib bormasdan Al— Xaroshiy yuborgan arab
q о ‘shinlari X о ‘jandga yetib borganlar va s о ‘g‘dlilarni qamal qilgailar. Farg‘ona
hokimi s о ‘g‘dliklarga yordam bermagan. Qamalda qolgan s о ‘g‘dliklarni arablar
batamom qirib tashlaganlar. Ba’zi ma’lumotlarda uch ming, yana boshqalarida esa
yetti ming odam ana shu qirg‘inda halok b о ‘lganligi takidlanadi. Arablar juda katta
о ‘ljalarni q о ‘lga olganlar. Said Al-Xaroshiy Divashtich boshchiligida Obargar
yaqinida turgan panjikentliklarni tugatishga kirishadi. Shu maqsadda u Sulaymon
ibn Abussari boshchiligida katta q о ‘shin j о ‘natadi. Bu q о ‘shin tarkibida Markaziy
Osiyo hududlaridagi bir necha hokimlar, jumladan Xorazm vohkasi kuchlari ham
bor edi. Umumiy q о ‘shinga rahbarlik qilish Musayyob ibn Bashir Ar-Riyohiyga
yuklatiladi. Q о ‘zg‘olon k о ‘targan Divashtich boshchiligidagi kuchlar obargar
qalasidan chiqib dushmanni qarshi oladi” deya yozib o’tgan 2
.
Bu jangda arablarning q о ‘li baland
kelib, q о ‘zg‘olonchilar Obargar qal’asiga chekinadilar. Qala arablar tomoindan
qurshovga olinadi. Kuchlar nisbatining teng emasligini hisobga olgan Divashtich
Sulaymonga qalani topshirishga rozi b о ‘ladi va о ‘zini Musayyob bilan birga
Xaroshiy oldiga yuborishni s о ‘raydi. Xaroshiy Divashtichni izzat-ikrom bilan
k о ‘tib oladi, samimiy qabul qiladi, s о ‘ngra Arbinjonga (ba’zi manbalarda Rabinjon
— Kattaq о ‘rg‘onga yaqin joyda) olib borib qatl etadi. Divashtich tanasi
1
Др
ѐвний Нахшаб. Пробл ѐмы др ѐвних цивилизаций Узб ѐкистана VII вв. до н.э. – VII в. н.э. – Ташк ѐнт: Фан,
2000. C .52
2
Камалиддинов Ш.С. Посл
ѐдний ихшид Согда Тургар в письм ѐнных источниких. Тошк ѐнт: 2012. Б. 103.
22

zardushtiylarning xilhonasi — novus devoriga qoqib q о ‘yiladi. Xaroshiy
s о ‘g‘dliklar q о ‘zg‘olonini bostirgach, Zarafshon va Qashqadaryo vodiylarida
“tartib” о ‘rnatadi. Unda ayniqsa Kesh va Nasaf katta taassurot uyg‘otadi. U
Sulaymon ibn Abussariyni bu shaharlarga hokim qilib tayinlaydi. Bundan tashqari
Sulaymon ayni zamonda harbiy ishlarga, hamda hiroj t о ‘plash b о ‘yicha ham
boshliq edi Bunday masuliyatli ikkita lavozimga bir vaqtning о ‘zida u davrda hech
kim q о ‘yilmasdi. Bu Sulaymonga b о ‘lgan о ‘ziga hos katta ishonch edi, albatta.
Arab istilochilariga qarshi kurash bir daqiqa b о ‘lsada t о ‘xtamadi va u m о ‘ttasil
davom etdi. Shamsiddin Kamoliddinning
ham yozgan tarjima asarida Ahmad ibn Yahyo al-Balozuriyning “Futuh al-buldon”
(Xurosonning fath etilishi) asarid “723 yilda Farg‘ona podshosi bosh k о ‘tardi. Uni
Shosh, Nasaf aholisi va turklar q о ‘llab quvvatladi. Ittifoqchilarning birlashgan
kuchlari arablarni X о ‘janddan to Samarqandgacha bir necha zarbalar berib ta’qib
etib bordilar. Bu voqealar shundan dalolat beradiki, s о ‘g‘dliklar arablardan bir
necha bor mag‘lubiyatga uchragan b о ‘lsalarda ular о ‘zlarini hali batamom zabt
etilgan deb hisoblamas edilar va arablarga qarshi kurashni davom ettira verdilar.
736—737 yillarda Tohariston va S о ‘g‘dda arablarga qarshi yana q о ‘zg‘olon
k о ‘tarilgan. Natijada arablarga qarshi juda og‘ir ahvolga tushib qoladilar. Og‘ir
vaziyatdan q о ‘tulish mahsadida Xuroson va Movarounnahrning noiblari va
amirlari bir necha marta о ‘zgartiriladi” 1
. Xususan Nasr ibi Sayyor
(738—748) davrida k о ‘rilgan tadbirlar tufayli arab istizyuchilari о ‘lkada о ‘z
mavqelarini mustahkamlash imkoniyatiga ega b о ‘ldidar. U q о ‘zg‘olonchilarni
bostirish uchun Samarqand, Shosh, Farob va Farg‘onaga bir necha bor q о ‘shinlar
tortib bordi. Nasr ibn Sayyorning noiblik davri Markaziy Osiyo yerlariniig arablar
tomonidan istilo qilinishi tarixida yangi va sungi davrdir. U ma’lum bir- muddat
davomida mamlakatda nisbiy osoyishtalik о ‘rnata oldi. Nasr bunga qanday erishdi?
Avvalo u oqsuyak dehqonlar о ‘rtasidagi nizolardan foydalandi, ularning
k о ‘pchiligini о ‘z tomoniga og‘dirib oldi. Oqsuyak dehqonlar, lashkarboshilar
1
Аҳмад ибн Йаҳйо ал-Балозурий. Футуҳ ал-булдон. Хуросоннинг фатҳ этилиши / Сўз боши, араб тилидан
тар., шарҳ., изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи Ш.С.Камолиддин. – Тошкѐнт: ТошДШИ, 2017. B . 44.
23

imtiyozlarini saqlashga alohida e’tibor berdi, ular о ‘tasida kon-qardoshlik va
qarindosh-urug‘chalik aloqalarini о ‘rnatishni har taraflama q о ‘llabquvvatladi. Uzi
bu sohada namuna k о ‘rsatib Tog‘shoda Buxorxudotning qiziga uylandi. Va
nihoyat Nasr ibn Sayyor moliyaviy islohot о ‘tkazdi. Unga k о ‘ra islom dinini qabul
qilgan barcha kishilar juzya solihlaridan ozod qilindilar va barcha musulmonlar
xuquq jihatdan tenglashtirildi. Yer egasi 29 esa
qaysi e’tikodda b о ‘lishidan qat’i nazar, xiroj solig‘gi t о ‘lashi shart qilib q о ‘yildi.
Albatta Nasr ibn Sayyor davridagi о ‘lka osoyishtaligi vaqtinchalik va nisbiy
xarakterda edi. Xalifalikning sharqiy mustamlakalari hisoblangan Markaziy Osiyo
hududlari erk va ozodlik uchun kurashga bel bog‘lagan avlod-ajdodlarimizning
ulug‘vor yangi chiqishlari arafasida turar edi. Abu muslum q о ‘zg‘oloni.
Ummaviylarga qarshi q о ‘porovchilik harakati ayniqsa halifa Marvon II (744—
750) davrida g‘oyatda kuchaydi. Abbosyylar bu davrda xalifalikning aholiga
soladigan soliq miqdorlarining oshirilishi va mehnatkashlarni k о ‘plab hasharlarga
majburan jalb qilinishi oqibatida kuchayib ketgan xalq noroziligidan ustalik bilai
foydalandilar. Bu davrda ummaviylarga qartshi uyushtirilgan harakatga
abbossiylarning e’tiborli va obr о ‘li vaqillaridan b о ‘lgan imom Ibrohim nbn
Muhammad boshchilik qildi. Xuddi mana shu davrda yani 746 yilda Xurosondaga
abbosiylar harakatiga boshchilik qilish maqsadida Abu Muslum (asli ismi
Abdurahmon ibn Asad, taxminan 727—755 yillar bu yorga yuboriladi.
Abu Muslimning tarjimai holi t о ‘g‘risida bir-biriga qarama-qarshi
ma’lumbtlar bor. Dinovariy bergan ma’lumotlarga qaraganda Abu Mulum kuchlari
safi va geografik doirasi tobora kengayib bordi. Uning qal’asi atrofida Xirot,
Bushang, Marvirud, Talikon, Marv, Niso, Obivard, Tus, Nishopur, Seraxs, Balx,
Chog‘aniyon, Tohariston, X о ‘ttaliyon, Kesh, Nasaf va boshqa viloyatlardan 100
mingdan ortiq lashkar t о ‘plangan edi. Yetarli miqdorda kuch t о ‘planganligiga
ishonch hosil qilgan Abu Muslim 747 yilda о ‘zining qora rangli libos kiygan
q о ‘shinlarini ummaviylarga qarshi ochiq kurashga da’vat etdi. Ummaviylarga
qarshi Abu Muslim boshchiligidagi kuchlar xavfi tobora kuchayib borayotgan bir
paytda Xurosonda hokimiyat tepasida turganlar о ‘rtasida qabilaviy kurashlar goh
24

pasayib, goh alangalanib turdi. G‘oyatda ayyor siyosatdon b о ‘lgan Nasr ibi Sayyor
Abu Muslimga qarshi muvaffaqqiyatli kurash olib bormoq uchun arab qabilalari
ittfoqi birligini hammadan k о ‘proq tushunar edi. Lekin u arab qabilalari bilan о ‘zi
о ‘rtasidagi nizolarni bartaraf etishga ojizlik qildi. Bunday nizo Nasr ibn Sayyor
bilan Marvning x о ‘jayini Al-Kirmokiy о ‘rtasida g‘oyatda kuchli edi.
Oxir oqibatda ikki о ‘rtada urush kelib chiqdi. Abu Muslim bu ikki о ‘rtadagi
nizodan foydalandi va Kirmoniyga yordam berishga va’da qildi. Abu Muslim
k о ‘rsatgan yordamga qaramasdan Nasr urushda g‘alaba qozondi va Kirmoniyni
asir olib, oyoq-q о ‘lini mixlab о ‘ldirdi. Bu bilan Xuroso hokimi Nasr ibn Sayyor
juda katta xatoga y о ‘l q о ‘ygan edi. Chunki arablarning Asd qabilasining boshlig‘i
Kirmoniyni о ‘ldirilishi bu qabila a’zolari о ‘rtasida Nasrga nisbatan dushmanlik va
о ‘ch olish tuyg‘usini alangalatab yubordi. Darvoqe, Kirmoniy qatl etilgach, uning
о ‘g‘li Ali ibn Juday Kirmoniy Abu Muslim oldiga kelib Nasrga qarshi kurashda
unga yordam berajagini ishor etdi. Tahlikaga tushgan Nasr ibi Sayyor 748-yilda
Marvnii jangsiz tashlab chiqdi va Nishopurga chekindi. Ammo Abu Muslum
boshchiligidagi q о ‘zg‘olonchi kuchlar Nasrga hal qiluvchn earbani berdalar. Bu
mag‘lubiyat ummaviylar hukmronligi taqdirini uzil-kesal hal qildd. Xalifa Marvon
II о ‘z ixtiyoridagi barcha kuchlarni ishga solib abbosiylar harakatining g‘oyaviy
raxbari va rahnamosi Imom Ibrohim ibn Muhammad qatl ettirgan b о ‘lsa-da,
Ummaviylar sulolasini halokatdan saqlab qola olmada.
X. Isamiddinovning yozgan tadqiqotida “ Исамиддинов М . Х . Гѐнѐзис
городской культуры Самаркандского Согда ( пробл
ѐмы взаимод ѐйствия
культурных традиций в п
ѐриоды ранн ѐжѐлѐзного в ѐка и античности )” “Abu
Muslim erishgan muvaffaqiyat uning obru etiborining arab xalifaligidagi keng
yoyilishiga sabab b о ‘ldi. Unin q о ‘shini tobora yangi kuchlar hisobidan k о ‘payib
bordi” 1
. Tez orada q о ‘zg‘olonchilar Xurosonni egallab oldi va 749 yilda Iroq va
Jazoirda ummaviylar q о ‘shinlariga bir necha bor qaqshatkich zarbalar berdalar.
Shundan s о ‘ng Abu Muslim lashkarlari poytaxt Damashqqa tomon yurish qildi va
1
Исамиддинов М.Х. Г
ѐнѐзис городской культуры Самаркандского Согда (пробл ѐмы взаимод ѐйствия
культурных традиций в п
ѐриоды ранн ѐжѐлѐзного в ѐка и античности). Автор ѐф. дисс. д.и.н. – Самарканд,
2000. C .74.
25

xalifa Marvon II ni taxtdan ag‘dardi. Bu janglarda lashkarboshi sifatida arab
Kaxtaba va xurosonlik Xolid ibn Barmo о ‘zlarini k о ‘rsatdilar. Xalifalik taxti
abbosiylar q о ‘liga о ‘tdi. Ular 750— 1258. davomida xalifalikni о ‘z q о ‘llarida
saqladilar. Taxtga birinchi b о ‘lib Muhammadniig amakisi avlodlaridan b о ‘lgan
Abul-Abbos as-Saffoh (749—754) о ‘tirdi. Xalifalikning hamma hududlarida
ummaviylar xonadonining vaqillari va yaqiilari batamom qirib tashlandilar.
Shunday qilib arab xalifaligida davlat hokimiyati ummaviylar sulolasidan
abbosiylar sulolasi q о ‘liga о ‘tdi.
Abbosiylar harakati va Abu Muslim q о ‘zg‘olonidan xafsalasi pir b о ‘lgan
Movarounnahr aholisi abbosiylar о ‘tkazgan zulm va ekspluatatsiyaga qarshi
kurashni ummaviylar bilan kurash tugamasdanoq boshlab yuborgan edi. Buni biz
Buxoro shahrida 750 yilda Sharik ibn Shayx Almaxriy boshchiligida k о ‘tarilgan
q о ‘zg‘alon timsolida k о ‘ramiz. Asli arablardan b о ‘lgan Sharik Narshaxiyning
“Buxoro tarixi” kitobida yozishicha shia mazhabida b о ‘lib, abbosiylik harakatiga
qarshi b о ‘lgan. U “payg‘ambarning kuyovi” t о ‘rtinchi xalifa Alining avlodlarigina
xalifa b о ‘lishga haqlidir, degan g‘oyani ilgari surgan. Q о ‘zg‘olonchilar biz
“abbosiylarga b о ‘ysunush uchun ummaviylarga qarshi kurashmadik” degan shiorni
ilgari surdilar. Q о ‘zg‘olon Markaziy Osiyo hududlarining kattagina qismiga
yoyilgan va unda 30 ming kishi qatnashgan. Hatto Buxoro amiri Abdujabbor ibn
Shuayb va Xorazm xoni Abdumalik ibn Xuzayl kabi nufuzli kishilar ham bu
q о ‘zg‘olonga tarafdorlik qilganlar.
B. G’oyibovning “ Дѐваштич ” asarida “Q о ‘zg‘olonning asosiy kuchi s о ‘g‘d
va arab mehnatkashlar ommasi b о ‘ldi. Buxorxudot ibn Tog‘shoda esa boshdan
boshlab bu q о ‘zg‘olonga ashaddiy dushmanlik qilgan va о ‘zining 10 ming kishilik
q о ‘shini bilan uni bostirishda qatnashib abbosiylarga homiylik k о ‘rsatgan” deya
ma’umotlar yozgan 1
. “Oq kiyimlilar” ga qarshi arablarning kurashi yangi davrga
kiradi. 780—783 yillarni о ‘z ichiga olgan bu kurash davrining bosh maqsadi “oq
kiyimlilar” q о ‘zg‘olonining bosh rahbari Muqannani tor-mor keltirishdan iborat
edi. Bu davrga kelib mahalliy oqsuiyaklar va zodagon dehqonlar ozodlik va erk
1
Ғойибов Б. Д
ѐваштич. – Тошк ѐнт: Наврўз, 2013. B .44.
26

uchun olib borilgan kurash manfaatilariga xiyonat qilib, sotqinlarcha arablar
tomoniga о ‘tadilar. Ular Said Xaroshiy lashkarlar bilan birgalashib Muqanna
boshchiligidagi vatanparvar kuchlarga qarshi jang qiladilar. Kesh shahri va
Muqanna qarorgohi b о ‘lgan nihoyatda mustahkam Som qal’asi atrofida keskin va
shiddatli janglar b о ‘ladi. Mana shunday qaltis va nozik bir paytda Qulartegin
boshchiligidagi turk suvoriylari Muqannaga yordamga keladilar.
Xalifa Mahdiy esa arab q о ‘mondonligiga yangi madad kuchlar
yuboradi. Madad kuchlar yetib kelgach, arablar va mahalliy sotqin kuchlar
birlashib, Muqannaning s о ‘ngi tayanchi b о ‘lgan Som qal’asini chor atrofdan
qurshovga oladilar. Q о ‘zg‘olonchilar bu siquvga bardosh bera olmaydilar va
yengiladilar. Muqannaning og‘asi Qabzam 3000 va Som qal’asi atrofida mudofaa
janglariga q о ‘mondonlik qilgan Sarham 3300 kishilik k о ‘shin bilan sotqinlarcha
Said Xaroshiyga taslim b о ‘ladi. О ‘zoq davom etgan kurash oqibatida Muqanna
k о ‘shinining tinkasi qurigan edi. Shu bois q о ‘zg‘olon yengiladi va Muqqanna
halokatga uchraydi. Yozma tarixiy manbalarda Muqannaning taqdiri t о ‘g‘risida
turlicha talqinlarga duch kelamiz. Tarixchi Tabariyning yozishicha, Muqanna о ‘z
halokatining muqarrarligiga k о ‘ziga yetgach zahr ichgan. Som qal’asiga kirgan
arablar uning jasadini tonganlar va boshini kesib о ‘sha davrda Halabda turgan
xalifa Maxdiyga olib borganlar.
Narshahiy b о ‘lsa afsonaga о ‘xshashroq rivoyatni hikoya qiladi. Uning
yozishicha Muqanna о ‘zini yonib turgan о ‘tga tashlagan. Bu fiqoni Bar Yahudiy
(Abul Faroj) ham takrorlaydi. Beruniy о ‘zining ―Xronologiya asarida‖
Muqannaning о ‘limi xususida ikki xil rivoyat keltirgan. Bu rivoyatlarga qaraganda
Muqanna о ‘ldirilgan, ikkinchi rivoyatda esa Muqanna о ‘zini о ‘zi о ‘tga tashllab
о ‘ldirgan, deyiladi. Muqannaning qachon vafot etganligi haqidagi fikr ham bir xil
emas. Narshahiyning zzi Muqannaning vafoti t о ‘g‘risida bir-birini inkor etuvchi
ikkita yilni tilga oladi bu 782 va 783 yillardir. Beruniy ma’lumotiga ishonsak,
Muqanna 785 yilda olamdan о ‘tgan. Shunday qilib, qariyb о ‘n yil davom etgan va
о ‘z davrida jahonning eng yirik davlatlaridan biri hisoblangan Arab xalifaligini
larzaga solgan Muqanna q о ‘zg‘oloni yengildi. “Oq kiyimlilar” q о ‘zg‘olonining
27

yengilganligining asosiy sabablari nimalardan iborat? Birinchidan, “oq kiyimlilar”
q о ‘zg‘oloniga qarshi kurashgan arab istilochilariniig lashkarlari davlat hokimiyati
q о ‘shini b о ‘lib u tartibli, uyushgan katta kuch edi va u doimiy suratda Arab
xalifaligi tomonidan harbiy va moddiy tomondan ta’minlanib turdi.
Muqanna kuchlari esa nima b о ‘lganda ham turli toifa va tabaqalarniig
vaqtinchalik qurama uyushmasidan tashqil topgan edi va doimiy muntazam
ta’minlanib turadigan harbiy va moddiy zaxiraga ega emas edi. Ikkinchidan,
Muqanna tomonida turib jang qilgan kuchlar turli toifa, tabaqa va guruhlarga
mansub b о ‘lganliklaridan ularda mustahkam birlik b о ‘lmadi. Ularning kattagina
qismi, xususan mulkdorlar, oqsuyak mahalliy hukmdorlar va zodagon dehqonlar
dushman ustidan tez, yengil va osongina g‘alaba qozonishga k о ‘z t о ‘tgan edilar.
Urush ch о ‘zilib ketgach, va borgan sari dahshatli tus ola borgach vatanfurush
kuchlar xoinlik, xiyonat va sotqinlik y о ‘liga о ‘tdilar, hatto arab bosqinchilari
tomonida turib о ‘z vatandoshlari, birodarlari, og‘a va inilariga qarshi jang qildilar.
Arab bosqinchilari esa bundan ustalik bilan foydalandilar. Uchinchidan, “oq
kiyimlilar” q о ‘zg‘oloni onglilik va dasturiy kurash darajasidan ancha yiroqdagi
olomon kurashining nisbatan rivojlangan bir k о ‘rini edi. Albatta, biz q о ‘zg‘olonga
XX asr oxirlaridagi xalq k о ‘zi bilan qarab uning oldida buyuk va yuksak talablar
q о ‘ya olmaymiz.
Q о ‘zg‘olon rahbari Muqannaning о ‘zi ham zamonasining davriga hos vaqili
edi, k о ‘p hollarda q о ‘zg‘olonga bevosita о ‘zi rahbarlik qila olmadi. K о ‘p vaqtini u
malikalar davrasida sharob ichib о ‘tkazdi. Muqanna rahbarligida “oq kiyimlilar”
q о ‘zg‘oloni yengilgan b о ‘lsada juda katta tarixiy iz qoldirdi va Movarounnahrda
Arab xalifaligining mustamlakachilik, bosqinchilik ildizlariga bolta urdi. Bu
q о ‘zg‘olon xalq ommasining kuch-qudrati birlikda, hamkorlikda ekanligini
k о ‘rsatdi. IX asrdan boshlab о ‘lkada tashqil topa boshlagan mahalliy
markazlashgan feodal davlatlarning shakllanini ibtidosi ham “oq kyyimlilar”
k о ‘zg‘oloni davrlaridan boshlangan desak mubolag‘a b о ‘lmaydi. Muqanna
q о ‘zg‘oloni ayniqsa hozirgi sharoitda О ‘zbekiston fuqarolari Vatan mustaqilligini
yanada mustahkamlash uchun kurash olib borayotgan bir paytda g‘oyat katta
28

ijtimoiy siyosiy va tarixiy ahamiyatga egadir. Muqanna va u bilan birga Vatan
ozodligi va erki uchun kelgindi arab bosqinchilariga qarshi kurashgan fidoiy
kaxramonlar timsoli ayniqsa yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash
borasida asrlar osha xizmat qilaveradi. Muqanna q о ‘zg‘oloni yengilgan va
halokatga uchragan b о ‘lsa-da, “oq kiyimlilar” harakati darhol t о ‘xtab qolgani y о ‘q,
balki u yana bir necha о ‘n yillar mobaynida davom etdi va istilochi arablarning
tinkasini quritib 40 bordi. Bu albatta о ‘lkamiz xalqlarining erksevar,
hurriyatparvar, haq va adolat uchun kurashda juda katta tarixoy an’ana ga ega
b о ‘lgan jasur va mard xalq b о ‘lganliklaridan dalolatdir.
2.2 Arablar hukmronligi davrida Mavarounnahrning siyosiy va
ijtimoiy-iqtisodiy hayotini xorijiy tadqiqotlarda yoritilishi
Arab itilochiligi natijasida bu huddudda mahalliy aholiga nisbatan mislsiz
zulm va z о ‘rovonlik о ‘tkazildi. Xalq tomonidan asrlar davomida yaratilgan noyob
29

moddiy va ma’naviy boyliklar asori atiqalar talandi yakson qilindi. Mahalliy
yozuvda bitilgan nodir kitoblar, q о ‘l yozmalar yondirildi. Zard о ‘shtiylik
ibodatxonalari, muqaddas qadamjolar y о ‘q qilindi. Ulug‘ bobokolonimiz
A.R.Beruniy о ‘zining “ О ‘tmish xalqlardan qolgan yodgorlikla” asarida achchiq
alam bilan ta’kidlaganidek, “arablar mahalliy din, san’at, adabiyot namunalarini,
olimlarni о ‘ldirdilar, asrlarini esa о ‘tda kuydirdilar, S о ‘ngra ular ajdodlarimizning
bebaho boyligi hisoblangan mahalliy yozuvlar tarixiy xujjatlarni y о ‘q qildilar”.
Musuomonchilik diniga islom aqidalariga zid keladigan jamiki narsalar
ularning nazarida g‘ayri tabiiy hol hisoblanib, ular ayovsiz y о ‘q qilindi. Islom dini,
bu talonchilikni mafkuraviy tasdiqlovchi, oqlovchi b о ‘ldi: hamma uchun bab
baravar prinsiplar, millatlarning etnik kelib chiqishiga qaramay, din oldida
xammaning huquq tengligi arablar oldida katta imkoniyatlar tug‘dirdi. Natijada
islom bayrog‘i ostida birlashgan arab qabilalarining bosqinchilik siyosatini amalga
oshirishga qodir vaziyat yuzaga keldi. Movaraunnahr rasman Xuroson noibligi
tarkibida edi. Bu о ‘lka xalifalikning eng boy о ‘lkasi b о ‘lib turli xil soliqlar
k о ‘rinishida yig‘ib olingan bu soliqlar poytaxtga juda katta foyda keltirar edi.
Soliqlar asosan xiroj, jizya, va zakot k о ‘rinishida yig‘ilardi. Bu soliqlar miqdori
о ‘sha davrt iqtisodiq holatidan olib qaralganda juda og‘ir edi.
Xiroj yer va dehqonchilikdan keladigan daromadning 1/3 qismida olingan, -
zakot, chorva, savdo va hunarmandchilikdan 1/40 miqdorida olingan, -jizya
musulmon b о ‘lmaganlardan о ‘rtacha 24 dirhamdan iborat b о ‘lardi. Arablar
hukmronligining ilk davrida ancha yengil tortgan xalifalik mehnatkash aholisining
ahvoli keyinchalik og‘irlasha bordi. Dehqonlar qisman natura shaklida va qisman
pul shaklida katta-katta soliqlar t о ‘lardi, bu esa mayda ishlab chiqaruvchi dehqon
yoki hunarmandning deyarli hamma q о ‘shimcha maxsulotlarini yamlab ketar edi-
da, natijada ularning о ‘zlari juda achinarli kun kechirar edi. Amaldorlarning
о ‘zboshimchaligi va jabr zulmi, dehqonlarning huquqsizligi va himoyasizligi,
ularni yarim qul xoliga solib q о ‘ygan edi. Xalifalikda qullarning ahvoli esa
nihoyatda og‘ir edi. Ularni xaddan tashqari vaxshiyona suratda ekspluatatsiya
qilardilar. Mehnatkashlar ommasining dehqonlar shahar kambag‘allari va
30

qullarning qattiq ekspluatatsiya qilinishiga javoban feodallarga va ularning
manfaatini ximoya qiluvchi xalifaga qarshi bir necha marta q о ‘zg‘olon k о ‘tarildi.
Sh. Kubayevning yozgan dissertatsiyasida “ Илк ўрта
асрлар Суғд қурилиш маданияти ( архѐологик мат ѐриаллар асосида ) “725—
729 yillar davomida qarshi Samarqand, Buxoro va Xuttaliyonda ijtimoiy- iqtisodiy
siyosatning not о ‘g‘ri tashkil etilishi arab xalifaligining soliq siyosatiga qarshi xalq
harakatlarini keltirib chiqardi” deya yozib o’tgan 1
. Bu davrda Ashros ibn Abdulla
As Sulomiy noib b о ‘lib u ikki tomonlama siyosat olib borib mahalliy aholining
g‘azabiga duchor b о ‘lgandi. U dastlab musulmon dinini qabul qilgan fuqarolardan
hech qanday soliq olinmaydi, deb Xuroson va Movarounnahr aholisining
ishonchiga sazovor b о ‘lgan edi. Ashros arablar kuchi islomda, islomni qabul
qilgan mahalliy xalq arablarga hech qanday qarshilik qilmaydi, deb о ‘ylagandi.
S о ‘g‘dliklar uning va’dasiga ishonib tezda islom diniga kirgan va musulmon
b о ‘lgandilar. Arablar Vizantiya chegaralari, Suriya, Misr, Eron va О ‘rta Osiyoda
Markaziy Osiyoda mavjud ijtimoiy va siyosiy davlat tuzumi, ma’muriy
tashkilotlar, moddiy va ma’naviy hayot udumlarini qabul qiladilar.
Masalan Erondagi
Sosoniylar davlatidan markazlashgan davlat idorasi, feodal ishlab chiqarish usulini
qabul qiladilar. Xalifalikda taraqqiyot darajasi turlicha b о ‘lgan mamlakatlar va
xalqlarning bir davlatga birlashuv, ular о ‘rtasida yaqin aloqalarning о ‘rnatilishi,
iqtisodiy hayotning ravnaq topishi, ichki-tashqi savdo aloqalari rivojiga turtki
berdi. Natijada xalifalikni tashkil etgan xalqlar madaniyati Ovrupadagi tarqoq
davlatlar, mamlakatlar madaniyatidan yuqori darajada b о ‘di. Metallurgiya,
t о ‘quvchilik sanoatida qator yangiliklar kashf etidi. Qog‘oz, sopol va shisha
buyumlar ishlab chiqarish y о ‘lga q о ‘yildi, madanlar qazib olish va qayta ishlash
taraqqiy ettirildi34 . Qishloq x о ‘jaligi sohasida xalifalikdagi rivojlangan
mamlakatlar, ayniqsa, Markaziy Osiyo xalqlari yutug‘i suniy sug‘orish,
gidrotexnik inshoatlardan foydalanish, t о ‘g‘onlar, ariqlar, suv omborlari qurish,
1
Куба
ѐв С.Ш. Илк ўрта асрлар Суғд қурилиш маданияти (арх ѐологик мат ѐриаллар асосида). Автор ѐф. дисс.
ф.д. (PhD). – Тошк
ѐнт, 2020. B .25.
31

bog‘dorlik, poliz, texnik (paxta, shakarpoya) о ‘simliklar ekish kabilardan boshqa
xalqlar ham baxramand b о ‘ldilar.
Xalifalikni tashqil etgan mintaqalarda xunarmandchilik, bozor uchun
buyumlar ishlab chiqarish, ichki savdo aloqalari, tovar almashtirishlar keng y о ‘lga
q о ‘yildi. Bu davrda quruqlik orqali amalga oshirilgan qit’alararo savdo y о ‘li
(Buyuk ipak y о ‘li) bilan qanoatlanmay, dengiz, okean y о ‘llari ham ochildi, daryo,
suv y о ‘llaridan xam keng foydalanildi. Savdo va xunarmandchilik, jamiyat
hayotidagi о ‘zgarishlar turli muammolarni keltirib chiqardi. Ularning yechimini
topish ilm-fanning rivojiga extiyoj t о ‘g‘dirdi. Jumladan, matematika, astranomiya,
tabiat fanlari, kemasozlik va katta inshoatlar qurish kabilar uchun о ‘ta zarur edi.
Aholining k о ‘payishi, shaharlar sonining oshishi va umumiy taraqqiyot darajasi
tabobat fani rivojini taqozo qildi. Sanoat, hunarmandchilik taraqqiyoti
madanchilikni yuksaltirdi. Islom din sifatida shakllangan davrda arablar yarim
badaviy elatlardan iborat b о ‘lgan xalq edi. Tabiiyki, ular zabt etilgan xalqlar
madaniyatini zudlik bilan о ‘zlashtiradilar.
B. G’oyibovning asarida “Arab madaniyati” deb nom
olgan madaniyat xalifalikni tashqil etgan xalqlar madaniyati asosida islomga
mujassamlashtirilgan madaniyat edi 1
. Arab tili faqat xalifalikni tashkil etgan
xalqlar о ‘rtasida aloqa tiligina b о ‘lib qolmay, siyosat va ilm-fan tiliga aylanadi.
Arab xalifaligi davlat boshqaruvi va soliq tizimi k о ‘lroq eron sosoniylari davlat
boshqaruviga о ‘xshab ketardi. Masalani qiziq tomoni shundaki ilgari xalq
tomonida turib arablarga qarshi kurashgan Samarqand Hokimi G‘ о ‘rak endi
Ashros siyosatiga qarshi chiqadi. Taboriy ma’lumotlariga qaraganda u Ashrosga
hat yozadi. Bu hatda musulmonlikka о ‘tganlarga nisbatan t о ‘tilgan siyosat
hirojning y о ‘qolib ketishiga sabab b о ‘ldi xiroj oladigan odam qolmadi, deb uni
ogohlantirgan emish. Shundan s о ‘ng Ashros G‘ о ‘rakning haq ekanligiga hayotda
ishonch hosil qilibdi va ilgarigi “kuch islomda” degan fikr о ‘rniga “arablar
hukmronligining kuchi hirojda degan shiorni ilgari suribdi. Ana shu asnoda‖
Ashros islomni qabul qilgan va qilmaganlardan ham bir hilda, avvalgidek soliq
1
Ғойибов Б. Суғд тарихидан лавҳалар. – Самарқанд, СамДУ нашриёти, 2020. Б . 88
32

yig‘averishni buyuribdi. Bu tezda s о ‘g‘d aholisining keskin noroziligiga sabab
b о ‘lib katta q о ‘zg‘olonlarning boshlanishiga olib kelgan. Samarqandda boshlaigan
bu q о ‘zg‘olonga yetti ming kishi qatnashgan. Q о ‘zg‘olon kengayib Buxoroga
tarqalgan. Samarqand va Buxorodagi q о ‘zg‘olon qatnashchilari о ‘zlarini
musulmonlikdan chiqib kofirlikka qaytganliklarini ochiq-oydin e’lon qilganlar.
Turklar q о ‘zg‘olonchilarni q о ‘llab-quvvatlab ularga yordam berganlar. Q о ‘zg‘olon
hamma yerni qamrab olgan. M.
Is’hoqovning “ Суғдиёна тарих чорраҳасида ” asarida “IX-X asrlarda
xalifalikning ekopolitikasida keng k о ‘lam olgan ichki savdo va ayniqsa tashqi
xalqaro savdo juda katta о ‘rin tutar edi” deya ma’lumo keltiriladi 1
. Arab
savdogarlari yiroq shimolgacha – yuqori Volgagacha va hatto Baltika dengizi
qirg‘oqlarigacha borib savdo qilardilar. Uzoq sharqda Xitoy, Hindiston va
Indoneziyada doimiy suratda savdo qilardilar. Arablar Yaqin sharqda Levantda,
ayniqsa, qizg‘in savdo olib bordilar. Suriya, Misr, Kichik Osiyo arablar
savdosining asosiy rayonlari b о ‘lib, arablar bu yerlarda Vizantiya savdogarlari
bilan raqobat qilardilar va tavarlarni shu yerlardan G‘arbiy Yevropaga yubordilar.
Arablar savdosida qul savdosi katta о ‘rin t о ‘tardi, bu qullar asosan Osiyolik,
Afrikalik va bir qismi Yevropaliklardan iborat edi. Bog‘dod xalifaligi davrida
arablarda feodal munosabatlar uzul-kesil qaror topdi. Xalifalikga qarashli
mamlakatlarda ekspluatatsiya qilinuvchi asosiy sinf jamoachi dehqonlar edi. Biroq
arablardagi feodalizmning о ‘ziga xos xususiyatlari bor edi. Jamoachi
dehqonlarning k о ‘pchiligi xalifaning yerlarida yashab, feodal rentani bevosita
davlatning о ‘ziga t о ‘lar edi. Arab qonunlariga muvofi о ‘ b о ‘tun yer xalifaga
qarashli b о ‘lib xalifa bu yerning biror qismini о ‘z xizmatkorlariga vaqtinchagina
berar edi. Shu tufayli xalifalikda katta yer egaligining nasldan-naslga о ‘tishi о ‘rta
asr Yevropasidagi kabi qat’iy emas edi. Biror ayon о ‘lgandan keyin uning mol-
mulki odatda xalifa xazinasiga о ‘tar edi. Bu mol-mulkni о ‘lganning vorisiga
berish-bermaslik xalifaning ixtiyoriga bog‘liq edi. Ikkinchi tomondan odatda
xalifada ham, uning zadogonlarida ham feodal Yevropasida b о ‘lgani kabi
1
Исҳоқов М . Суғдиёна тарих чорраҳасида . – Тошкѐнт : 1990. B.56.
33

barshchinali, ya’ni ishlab beradigan rentali pomes’telari y о ‘q edi. Bunda zadogon
x о ‘jaligidagi ish kuchini odatda qullar tashqil etar edi.
Qaram dehqonlar esa barshchinada ishlamas, faqat mahsulot bilan pul bilan
renta t о ‘lar edilar, xolos. Shunga qaramasdan Bog‘dod xalifaligi zomonida feodal
mulkchiligi sezilarli darajada rivojlanib bordi. Iqta-xarbiy xizmat о ‘taganligi uchun
beriladigan chek yer b о ‘lib, G‘arbiy yevropa benifetsiyalariga о ‘xshab ketadi.
Mulk – in’om qilingan va asta sekin nasldan naslga meros b о ‘lib о ‘tadigan yer
mulklar, xissa va boshqa imtiyozli yerlar g‘aznaga soliq t о ‘lashdan ozod qilingan
b о ‘lib, bular о ‘sib kelayotgan feodal xususiy yer egaligining formalari edi.
Yerlarning ma’lum qismi – voqif yerlar – machitlarga berilar edi. Xalifaning dalat
feodal mulkchiligini qisqartirish hisobidan yirik va о ‘rta darajadagi xusuiy yer
egaligining xarakterli feodalizmli rivojlanishning xarakterli xodisalaridan biri
b о ‘lib, bu xol turli xil mamlakat va о ‘lkalardagi yerli feodallarning ajralib chiqish
va aparatistik kayfiyatlarining toboro avj olishida ancha katta rol о ‘ynaydi. Arab
feodalizmining yana bir xususiyati qulchilik elementlarining ancha saqlanib
qolganligi edi.
Xulosa
34

Arablar istilosi va hukmronligi Vatanimiz hududida qanchalik murakkab
ijtimoiy-siyosiy oqibatlar bilan bog‘liq b о ‘lmasin, shu bilan birgalikda yakka
xudolik g‘oyasi, ilg‘or ijtimoiy siyosiy, falsafiy qarashlarni о ‘zida mujassam etgan
islom dini va ta’limotining о ‘lkamizda asta sekin ildiz otib borishi, ulug‘
ajdodlarimiz hayoti va tafakkurida katta ahamiyatga ega b о ‘ldi. Yurtboshimiz Biz
ota bobolarimizning muqaddas dini b о ‘lgan islom dinini qadrlaymiz, hurmat
qilamiz, odamzod ruhiy dunyosida imon e’tiqodni, insoniy fazilatlarni
mustahkamlashda uning о ‘rni va ta’sirini yuksak baholaymiz, deb ta’kidlaganligi
bejiz emasdir.
Zero о ‘lkaning ma’naviy yuksalishi ni ta’minlash, odamlarning bir-biriga
qonqardoshligi hamjihatligini jipslashtirishda muhim ahamiyatga ega. Islom dini,
bu birlashuvni mafkuraviy tasdiqlovchi, oqlovchi b о ‘ldi: xamma uchun bab-
baravar prinsiplar, millatlarning etnik kelib chiqishiga qaramay, din oldida
xammaning huquq tengligi arablar oldida katta imkoniyatlar t о ‘g‘dirdi. Natijada
islom bayrog‘i ostida birlashgan arab qabilalarining bosqinchilik siyosatini amalga
oshirishga qodir vaziyat yuzaga keldi. Xalifalikda taraqqiyot darajasi turlicha
b о ‘lgan mamlakatlar va xalqlarning bir davlatga birlashuv, ular о ‘rtasida yaqin
aloqalarning о ‘rnatilishi, iqtisodiy hayotning ravnaq topishi, ichki-tashqi savdo
aloqalari rivojiga turtki berdi. Natijada xalifalikni tashkil etgan xalqlar madaniyati
Ovrupadagi tarqoq davlatlar, mamlakatlar madaniyatidan yuqori darajada b о ‘di.
Metallurgiya, t о ‘quvchilik sanoatida qator yangiliklar kashf etidi. Qog‘oz, sopol va
shisha buyumlar ishlab chiqarish y о ‘lga q о ‘yildi, madanlar qazib olish va qayta
ishlash taraqqiy ettirildi. Qishloq x о ‘jaligi sohasida xalifalikdagi rivojlangan
mamlakatlar, ayniqsa, Markaziy Osiyo xalqlari yutug‘i suniy sug‘orish,
gidrotexnik inshoatlardan foydalanish, t о ‘g‘onlar, ariqlar, suv omborlari qurish,
bog‘dorlik, poliz, texnik (paxta, shakarpoya) о ‘simliklar ekish kabilardan boshqa
xalqlar ham baxramand b о ‘ldilar. Xalifalikni tashqil etgan mintaqalarda
xunarmandchilik, bozor uchun buyumlar ishlab chiqarish, ichki savdo aloqalari,
tovar almashtirishlar keng y о ‘lga q о ‘yildi. Savdo va xunarmandchilik, jamiyat
hayotidagi о ‘zgarishlar turli muammolarni keltirib chiqardi. Ularning yechimini
35

topish ilm-fanning rivojiga extiyoj tug‘dirdi. Jumladan, matematika, astranomiya,
tabiat fanlari, kemasozlik va katta inshoatlar qurish kabilar uchun о ‘ta zarur edi.
Aholining k о ‘payishi, shaharlar sonining oshishi va umumiy taraqqiyot darajasi
tabobat fani rivojini taqozo qildi. Sanoat, xunarmandchilik taraqqiyoti
madanchilikni yuksaltirdi. Islom din sifatida shakllangan davrda arablar yarim
badaviy elatlardan iborat b о ‘lgan xalq edi. Tabiiyki, ular zabt etilgan xalqlar
madaniyatini zudlik bilan о ‘zlashtiradilar. “Arab madaniyati” deb nom
olgan madaniyat xalifalikni tashqil etgan xalqlar madaniyati asosida islomga
mujassamlashtirilgan madaniyat edi. Biroq xalqimiz islom dinini birdaniga qabul
qila olmagan. Buning sababi ajdodlarimizning yuksak madaniyat soxibi
b о ‘lganligidir. Shunga bog‘liq holda, bu о ‘lkada, о ‘z davrida jahonning eng yirik
davlatlaridan biri hisoblangan Arab xalifaligini larzaga solgan q о ‘zg‘olonlar b о ‘lib
о ‘tgan. Biroq, q о ‘zg‘oloniga qarshi kurashgan arab istilochilariniig lashkarlari
davlat hokimiyati q о ‘shini b о ‘lib u tartibli, uyushgan katta kuch edi va u doimiy
suratda Arab xalifaligi tomonidan harbiy va moddiy tomondan ta’minlanib turdi.
Q о ‘zg‘olonchilar kuchlari esa nima b о ‘lganda ham turli toifa va tabaqalarniig
vaqtinchalik qurama uyushmasidan tashqil topgan edi va doimiy muntazam
ta’minlanib turadigan harbiy va moddiy zaxiraga ega emas edi. Ikkinchidan, ular
tomonida turib jang qilgan kuchlar turli toifa, tabaqa va guruhlarga mansub edi.
Foydalanilgan adabiyotlar
36

1. Karimov I.A.. О ‘zbekistonnning о ‘z istiqlol va taraqqiyot y о ‘li //
О ‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.:
О ‘zbekiston, 1996.
2. Мюллѐр А. История ислама. Том II. – Санк-П ѐтѐрбуг, 1895.
3. Бартольд В.В. К истории арабских заво
ѐваний в Ср ѐдн ѐй Азии / Т. II
(2). Соч. – Москва: Наука, 1964.
4. Кадырова Т. Мав
ѐраннахр и восстани ѐ Хариса ибн Сур ѐйджа в
Хорасан
ѐ в с ѐрѐдин ѐ VIII в. // ОНУ. – 1962.
5. Смирнова О.И. Согдийски
ѐ мон ѐты как новый источник для истории
Ср
ѐдн ѐй Азии // СВ. – 1949.
6. Гоибов Г. Ранни
ѐ походы арабов в Ср ѐднюю Азию (644-704). –
Душанб
ѐ: Дониш, 1989.
7. Гафуров Б.Г. Таджики. Др
ѐвн ѐйшая, др ѐвняя и ср ѐдн ѐвѐковая история.
Кн. 2. – Душанб
ѐ: 1989.
8. Мухамади
ѐв А.Г. Др ѐвни ѐ мон ѐты Поволжья. – Казань: Татарско ѐ кн.
изд-во, 1990.
9. Ртв
ѐладз ѐ Э.В. Др ѐвни ѐ мон ѐты Ср ѐдн ѐй Азии. – Ташк ѐнт: Гафура
Гуляма, 1987.
10. Крачковский И.Ю. Др
ѐвн ѐйший арабский докум ѐнт из Ср ѐдн ѐй Азии /
Избранны
ѐ сочин ѐния. –М.-Л.: Изд. АН СССР, 1957. Ўша муаллиф.
Арабская г
ѐографич ѐская лит ѐратура. Избр. соч. – Т. IV. – М.-Л.: Изд.
АН СССР, 1957.
11. Б
ѐля ѐв Е.А. Арабы, ислам и арабский халифат в ран ѐѐ ср ѐдн ѐвѐковь ѐ. –
Москва: Наука, 1966
12. Мамадали
ѐв Х.М. Этнич ѐско ѐ полож ѐни ѐ в Ср ѐдн ѐй Азии в IX-XII вв.
(на основ
ѐ мат ѐриалов арабоязычных источников): Автор ѐф. дисс. на
соиск. уч
ѐн. ст ѐп. канд. ист. наук. – Ташк ѐнт: 2010.
13. Исҳоқов М. Суғдиёна тарих чорраҳасида. – Тошк
ѐнт: 1990.
14. Илк ўрта асрларда Чочнинг ҳарбий-сиёсий вазиятига доир (Муғ тоғи
суғд ҳужжатлари асосида). – Ташк
ѐнт қаласынынг 2200 жылдығына
37

арналған “Тэуэлсыздық танғи – досттық нэрi” мавзусидаги халдқаро
конфѐрѐнция. – Тошк ѐнт. 2009.
15. Отахўжа
ѐв А. Илк ўрта асрлар Марказий Осиё цивилизaциясида турк-
суғд муносабатлари. – Тошк
ѐнт: ART-FLEX, 2010.
16. Маликов А. Культ Абу Муслима и
ѐго сподвижников в Ц ѐнтральной
Азии: варианты мифологизации. // Этнографич
ѐско ѐ обозр ѐни ѐ №. 3.
38

Ushbu kurs ishi Arablar istelosi davrini tarixshunoslikda o'rganilishi

Sotib olish