Arab tarixchilari nigohida o'lkamiz - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	26.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruzbek Matyoqubov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Yanvar 2025

2 Sotish

Arab tarixchilari nigohida o'lkamiz

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
Mustaqil ish
Mavzu: “Arab tarixchilari
nigohida o’lkamiz”
Tayyorladi: _________________________
Sana: ______________________________
Fakultet: “__________________________”
Yo’nalish: “_________________________”
Guruh: _____________________________
1

Mundarija
1. Kirish…………………………………………..………………..3
2. Asosiy
2.1 Arab tarixchilari asarlarida Markaziy Osiyo: ilm-fan va
madaniyatni yoritish ………………..…….……………….5
2.2 Siyosiy voqealar va ijtimoiy hayot arab tarixchilari
nigohida …..……………………………….…………… ..8
2.3 Arab tarixchilari yozuvlarida ilm-fan, ma’rifat va
madaniyat …………………………………………………11
3. Xulosa………………………………………….……………….13
4. Foydalanilgan adabiyotlar…………………….………………16
2

Kirish
Tarix – insoniyat o‘tgan yo‘llarni o‘rganish, o‘tmishdan saboq olish va
kelajak uchun yo‘l ko‘rsatadigan bilimlar xazinasi bo‘lib, har bir
xalqning o‘z madaniyati va tamaddunini anglashida muhim ahamiyat
kasb etadi. Markaziy Osiyo kabi boy tarixiy va madaniy merosga ega
bo‘lgan hududlar ayniqsa diqqatga sazovordir. Bu mintaqa qadimdan
savdo, ilm-fan va madaniyat chorrahasida joylashgani sababli,
dunyoning turli mintaqalaridan kelgan olimlar, sayyohlar va tarixchilar
tomonidan alohida qiziqish bilan o‘rganib kelingan. Arab tarixchilari
ham o‘z davrlarida bu mintaqaga katta e’tibor qaratib, o‘lkamizning
ijtimoiy-siyosiy, madaniy va iqtisodiy hayotiga oid qimmatli
ma’lumotlarni qoldirganlar.
Arab tarixchilari yozuvlarida Markaziy Osiyo xalqlarining hayoti,
madaniyati va Islom sivilizatsiyasi bilan aloqalari keng yoritilgan. Bu
tarixchilar o‘z davrida mintaqamizni dunyo sivilizatsiyasining markaziy
qismlaridan biri sifatida ta’riflab, uning boy tabiiy resurslari, ilmiy
salohiyati va madaniy o‘ziga xosliklarini tasvirlab berganlar. Masalan,
al-Tabariy, al-Mas’udiy, Ibn Xaldun, al-Balazuriy, Ibn Battuta kabi
mashhur tarixchilar o‘z asarlarida Samarqand, Buxoro, Xiva kabi
shaharlarga alohida e’tibor qaratib, ularning taraqqiyoti, ulug‘ allomalar,
olimlar va shoirlarning faoliyati haqida qimmatli ma’lumotlar
qoldirishgan.
Bu asarlar bugungi kun tarixshunoslari uchun beqiyos xazinadir. Ular
nafaqat tarixiy voqealarning xolis ifodasini beradi, balki arab
olimlarining dunyoqarashi va ularning o‘z davri madaniy va diniy
kontekstini ham ochib beradi. Ular o‘lkamizda ilm-fan, falsafa va din
sohalaridagi taraqqiyotni yoritish bilan birga, o‘sha davrning siyosiy
jarayonlari va ijtimoiy hayoti haqida ham muhim dalillarni taqdim etgan.
Shu sababli, arab tarixchilari nigohida Markaziy Osiyoni o‘rganish, bu
hudud tarixining o‘ziga xos jihatlarini tushunish uchun bebaho
imkoniyatdir.
Markaziy Osiyo o‘zining boy tarixiy merosi bilan jahon tarixida o‘ziga
xos mavqega ega. Bu hududda qadim zamonlardan beri Buyuk ipak
yo‘li orqali turli sivilizatsiyalar o‘rtasida madaniy va iqtisodiy aloqalar
3

shakllangan. Arab tarixchilarining yozuvlariga ko‘ra, Samarqand va
Buxoro kabi shaharlar nafaqat iqtisodiy markazlar, balki Islom
dunyosining muhim ilmiy va madaniy o‘choqlari bo‘lib xizmat qilgan.
Ulug‘ mutafakkirlar va olimlar yetishib chiqqan bu yerlar arab dunyosi
ilm-fani va madaniyatiga ulkan hissa qo‘shgan.
Arab tarixchilari mintaqamizni Islom dinining tarqalishi va
rivojlanishidagi muhim markaz sifatida ta’riflaydilar. Masalan, al-
Mas’udiy o‘zining asarlarida Markaziy Osiyo xalqlarining Islomni qabul
qilishi, uning ijtimoiy va madaniy hayotga ta’siri haqida ma’lumot
beradi. Ibn Xaldun esa ushbu hududning iqtisodiy imkoniyatlari, savdo-
sotiq aloqalari va ijtimoiy tuzumi haqida batafsil ma’lumot bergan.
Mazkur mavzuni o‘rganishning bugungi kundagi ahamiyati beqiyosdir.
Arab tarixchilari tomonidan qoldirilgan asarlar nafaqat o‘tmishimiz
haqida qimmatli ma’lumotlarni ochib beradi, balki milliy o‘zlikni
anglash va dunyo madaniyati bilan bo‘lgan aloqalarni chuqurroq
tushunishga ham yordam beradi. Ushbu ma’lumotlar orqali
o‘lkamizning Islom dunyosidagi o‘rni, ilmiy va madaniy yutuqlari,
shuningdek, tarixiy jarayonlarining o‘ziga xos tomonlari haqida
to‘liqroq tasavvurga ega bo‘lamiz.
Ushbu mustaqil ish doirasida arab tarixchilari asarlarida aks etgan
o‘lkamizga oid ma’lumotlar tahlil qilinadi. Xususan, bu ma’lumotlar
o‘tmishdagi ijtimoiy, siyosiy va madaniy jarayonlarni o‘rganish va
ularning bugungi kundagi ahamiyatini ochib berishga qaratiladi. Shu
orqali nafaqat tarixiy faktlarni yoritish, balki ularning mintaqamiz
rivojlanishiga qanday ta’sir ko‘rsatganini tahlil qilish ham ko‘zda
tutiladi.
Markaziy Osiyo arab tarixchilari nigohida dunyo tamadduniga qo‘shgan
hissasini anglashga xizmat qiluvchi ulkan xazinadir. Shu sababli, ushbu
mavzuni o‘rganish orqali biz nafaqat o‘tmishimizni yaxshiroq bilib
olamiz, balki milliy va global tarixda o‘z o‘rnimizni aniqroq tushunish
imkoniyatiga ega bo‘lamiz.
4

2.1 Arab tarixchilari asarlarida Markaziy Osiyo: ilm-fan va
madaniyatni yoritish
Markaziy Osiyo tarix davomida ilm-fan va madaniyatning ulug‘vor
markazi sifatida tanilgan. Bu hududdagi shaharlar qadimdan savdo va
ilmiy faoliyatning chorrahasida joylashgani sababli, ular arab
tarixchilarining asarlarida alohida o‘rin egallagan. Arab dunyosida
o‘lkamizni ilmiy va madaniy jihatdan yuksak darajada tasvirlash o‘sha
davrda mavjud bo‘lgan mintaqaning boyliklari, ilmiy salohiyati va
madaniyatining keng tarqalganligini ko‘rsatadi.
Arab tarixchilarining Markaziy Osiyo ilmiy markazlariga e’tibori
Arab tarixchilari, xususan, al-Mas’udiy, al-Tabariy, va al-Balazuriy
asarlarida Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarning ilmiy hayoti
haqida ko‘plab ma’lumotlar uchraydi. Ular o‘z yozuvlarida bu
shaharlarni nafaqat ilm-fan o‘choqlari, balki madaniy aloqalar va savdo
markazlari sifatida tasvirlashgan. Masalan, al-Mas’udiy Samarqandni
"Yerdagi eng maftunkor shaharlardan biri, ilm va san’at markazi" deb
ta’riflagan. Ushbu ta’rifdan ko‘rinadiki, Samarqand nafaqat geografik
joylashuvi, balki undagi bilim olishga bo‘lgan qiziqish va ilmiy
inshootlari bilan ham dunyo ahlini o‘ziga jalb qilgan.
Al-Balazuriy esa o‘zining “Fotuh al-Buldan” asarida Markaziy
Osiyoning qadimgi shaharlarini tasvirlar ekan, ularning xalqaro savdoda
tutgan o‘rniga va bu hududlarda faoliyat yuritgan olimlarning ilm-fanga
qo‘shgan hissasiga alohida urg‘u beradi. U Samarqandni astronomlar va
matematiklar o‘chog‘i deb atagan va bu yerda qadimiy rasadxonalar
faoliyati haqida qaydlar qoldirgan.
Samarqand va Buxoroning ilm-fan rivojidagi o‘rni
Samarqand va Buxoro shaharlari arab tarixchilarining asarlarida doimo
yetakchi o‘rinlarni egallab kelgan. Samarqanddagi ilmiy maktablar va
rasadxonalar o‘z davrida noyob bo‘lib, ularda matematik, astronom va
faylasuflar ishlagan. Samarqand, shuningdek, qog‘oz ishlab chiqarish
bo‘yicha mashhur bo‘lgan. Arab tarixchilari yozuvlariga ko‘ra,
Samarqandda ishlab chiqarilgan qog‘oz sifati bilan butun musulmon
dunyosida mashhur bo‘lgan. Bu esa ilm-fanning rivojlanishiga katta
5

hissa qo‘shgan, chunki qog‘oz ishlab chiqarish kitoblar va ilmiy
asarlarni keng tarqatishga imkon yaratgan.
Buxoro esa ko‘proq diniy ilm-fan markazi sifatida tanilgan. Bu shahar
huquqshunoslik, hadis va tafsir ilmlari bo‘yicha mashhur bo‘lgan. Al-
Tabariy o‘z yozuvlarida Buxoroni "fiqh ilmida tengi yo‘q shahar" deb
atagan. Shuningdek, Buxoro diniy ilmlarning yirik markazlaridan biri
bo‘lib, u yerda o‘qitilgan bilimlar musulmon dunyosining turli
mintaqalariga tarqalgan.
O‘lkamiz allomalari va ularning arab dunyosiga ta’siri
Markaziy Osiyo tarixida ilm-fan va madaniyat rivojiga ulkan hissa
qo‘shgan allomalar arab tarixchilarining asarlarida alohida o‘rin tutadi.
Al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy, Ibn Sino kabi buyuk olimlar nafaqat
musulmon dunyosida, balki Yevropa ilm-fanida ham o‘chmas iz
qoldirgan.
Al-Xorazmiy arab matematika ilmining asoschisi sifatida tanilgan. U
algebra faniga asos solgan va uning “Hisob al-jabr val-muqobala” asari
bugungi kundagi matematik hisob-kitobning asosini tashkil etadi. Al-
Xorazmiyning kashfiyotlari haqida arab tarixchilari keng yozib, uni “al-
Mu’allim al-Awwal” (birinchi muallim) deb atashgan.
Al-Farg‘oniy esa astronomiya sohasida ulkan kashfiyotlar qilgan. Uning
“Samoviy harakatlar asoslari” asari asrlar davomida o‘rganilgan va bu
ilmiy asar Yevropaning yirik astronomik kashfiyotlariga asos bo‘lgan.
Arab tarixchilari al-Farg‘oniyni “Yulduzlar olimi” deb e’zozlashgan.
Ibn Sino – bu shunchaki olim emas, balki o‘z davrining eng buyuk
mutafakkiri va tabibi. Uning “Tib qonunlari” kitobi arab dunyosida
shifokorlik san’atining asosi bo‘lgan. Ibn Sinoning falsafa va tibbiyot
bo‘yicha ishlari arab tarixchilarida chuqur taassurot qoldirgan va u
“Shayx ur-Rais” (olimlar rahnamosi) unvoniga sazovor bo‘lgan.
Arab tarixchilari tomonidan o‘lkamiz ilmiy merosiga berilgan baho
Arab tarixchilari o‘lkamiz ilm-fan va madaniyatiga yuksak baho
berishgan. Ularning yozuvlariga ko‘ra, Markaziy Osiyo allomalari
nafaqat o‘z mintaqasida, balki dunyo miqyosida ilm-fan rivojiga katta
hissa qo‘shgan. Arab tarixchilari yozgan asarlar bugungi kun
6

tarixshunosligi uchun beqiyos ahamiyatga ega. Chunki ular o‘sha davr
mintaqasining ilmiy va madaniy yutuqlarini o‘z davrining talablari va
dunyoqarashi doirasida tasvirlagan.
Arab tarixchilari yozuvlarida aks etgan Markaziy Osiyo ilm-fani va
madaniyati nafaqat o‘tmishimizga bo‘lgan qiziqishni oshiradi, balki
mintaqamizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasini yanada
chuqurroq anglash imkonini beradi. Samarqand va Buxoroning madaniy
va ilmiy markaz sifatidagi roli, shuningdek, al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy
va Ibn Sino kabi allomalar faoliyati o‘z davrida dunyo ilm-fanining
rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan. Arab tarixchilari yozuvlari orqali bu
yutuqlar bugungi kunda ham milliy o‘zlikni anglashda va xalqimizning
boy madaniy merosini kengroq targ‘ib qilishda muhim o‘rin tutadi.
7

2.2 Siyosiy voqealar va ijtimoiy hayot arab tarixchilari nigohida
Markaziy Osiyodagi siyosiy tuzum va arab xalifaligi bilan aloqalar
Markaziy Osiyo geografik jihatdan Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi muhim
chorrahada joylashgan bo‘lib, qadimdan buyuk davlatlarning diqqat
markazida bo‘lgan. Arab xalifaligi VII asrda Islom dinini tarqatish va
hududlarni kengaytirish maqsadida Markaziy Osiyoga kirib kelganida,
bu yerda mavjud bo‘lgan siyosiy tuzum ularga qarshi katta qarshilik
ko‘rsatgan. Arab tarixchilari, xususan, al-Balazuriy va al-Tabariy
asarlarida bu davr haqida batafsil ma’lumotlar uchraydi.
Arab tarixchilari yozuvlarida Markaziy Osiyoning turli siyosiy
tuzilmalarini tavsiflashga alohida e’tibor qaratilgan. Masalan, Xorazm,
Sug‘d va Farg‘ona kabi hududlarda shakllangan mustaqil davlatlar o‘z
boshqaruv tizimiga ega bo‘lib, arablar tomonidan "muluk at-tavoyif"
(kichik podshohliklar) deb atalgan. Bu davlatlar kuchli mudofaa tizimiga
ega bo‘lib, Islom xalifaligi tomonidan olib borilgan harbiy yurishlarga
qarshi qattiq kurash olib borgan. Al-Balazuriy o‘zining “Fotuh al-
Buldan” (Hududlarning fath qilinishi) asarida Markaziy Osiyo
xalqlarining jasorati va arab lashkarlariga qarshi ko‘rsatgan
qarshiliklarini batafsil yoritadi.
Masalan, Qutayba ibn Muslim boshchiligidagi arab qo‘shinlari
tomonidan Samarqand va Buxoroning bosib olinishi arab tarixchilari
tomonidan keng yoritilgan. Al-Tabariy Samarqandning arablar
tomonidan zabt etilishini nafaqat harbiy g‘alaba sifatida, balki bu
hududda Islom dinining tarqalishida muhim qadam deb baholaydi. Arab
tarixchilari yozuvlariga ko‘ra, Islom xalifaligi o‘zining siyosiy ta’sirini
oshirish bilan birga, bu hududda iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga ham
katta hissa qo‘shgan.
Mahalliy hokimiyat va aholi o‘rtasidagi munosabatlar
Markaziy Osiyoda arablar hukmronligi o‘rnatilganidan so‘ng, mahalliy
hokimiyat va aholi o‘rtasidagi munosabatlar haqida arab tarixchilarining
asarlarida turlicha tasvirlar uchraydi. Al-Mas’udiy yozuvlariga ko‘ra,
arablar tomonidan bosib olingan hududlarda mahalliy hokimiyat
vakillari Islom dinini qabul qilganidan so‘ng, ular xalifalikning siyosiy
8

tizimiga kiritilgan. Biroq, mahalliy hokimiyat va arab ma’muriyati
o‘rtasidagi munosabatlar har doim ham tinch bo‘lmagan.
Mahalliy aholining arablar tomonidan joriy qilingan soliqlarga nisbatan
noroziligi arab tarixchilari yozuvlarida keng yoritilgan. Masalan, al-
Balazuriy va al-Tabariy asarlarida Sug‘diylar va boshqa mahalliy
xalqlarning arab ma’muriyatiga qarshi qo‘zg‘olonlari haqida so‘z
yuritiladi. Arab tarixchilari bu qo‘zg‘olonlarni mahalliy aholining o‘z
erkinligini saqlab qolish yo‘lidagi jasur urinishlari deb baholashgan. Shu
bilan birga, al-Muqaddasiy kabi geograf-olimlar yozuvlarida, Islom
dinini qabul qilgan mahalliy hokimiyatlar va arab boshqaruvchilari
o‘rtasidagi munosabatlar tinchlik va hamkorlik asosida kechgani qayd
etilgan.
Aholi turmushi ham arab tarixchilarining asarlarida o‘z aksini topgan.
Ular mahalliy aholi o‘zining turmush tarzi, dehqonchilik va
hunarmandchilik sohalaridagi yuqori darajasi bilan ajralib turganini qayd
etishgan. Masalan, al-Istaxriy va al-Muqaddasiy yozuvlarida Markaziy
Osiyoda dehqonchilik madaniyati, qishloq xo‘jaligi va savdoning
rivojlanganligi haqida batafsil tasvirlar berilgan.
Arab tarixchilari yozuvlarida savdo va iqtisodiy hayot
Markaziy Osiyo qadimdan Buyuk ipak yo‘li orqali o‘tgan savdo
yo‘llarining chorrahasida joylashgani sababli, bu hududning iqtisodiy
hayoti arab tarixchilari asarlarida keng yoritilgan. Al-Mas’udiy
Samarqand va Buxoroni savdo-sotiq markazlari sifatida tilga olib, ularni
sharq va g‘arbni bog‘lovchi muhim strategik nuqtalar deb ataydi. Ushbu
shaharlar orqali ipak, ziravorlar, qimmatbaho metallar, qog‘oz va boshqa
tovarlar savdosi amalga oshirilgan.
Al-Muqaddasiy yozuvlarida Buxoroning bozorlaridagi savdo ahvoli
haqida batafsil ma’lumotlar beriladi. Unga ko‘ra, Buxoro bozorlarida
nafaqat mahalliy mahsulotlar, balki Hindiston, Xitoy va arab
mamlakatlaridan olib kelingan tovarlar ham sotilgan. Savdogarlarning
faoliyati haqida gapirar ekan, arab tarixchilari bu hududdagi iqtisodiy
tizimning yuqori darajada rivojlanganligini ta’kidlaydilar.
Bundan tashqari, arab tarixchilari tomonidan Markaziy Osiyoda suv
ta’minoti tizimining rivojlanganligi, sug‘orish inshootlari va yirik
9

qishloq xo‘jaligi yerlarining samaradorligi haqida ma’lumotlar
keltiriladi. Masalan, al-Istaxriy Sug‘d vodiysining hosildor yerlarini
“Sharqning eng boy yerlari” deb ataydi.
Arab tarixchilari yozuvlarida Markaziy Osiyodagi siyosiy va ijtimoiy
hayot haqida boy ma’lumotlar uchraydi. Ular bu hududdagi siyosiy
tizim, mahalliy hokimiyat va aholi o‘rtasidagi munosabatlarni tasvirlab,
Islom xalifaligining mintaqaga ko‘rsatgan ta’sirini yoritgan. Savdo va
iqtisodiy hayotning rivojlanganligi ham arab tarixchilarining e’tiborini
tortgan. Ushbu yozuvlar orqali o‘lkamiz tarixidagi siyosiy voqealar va
iqtisodiy hayotning boyligini chuqurroq anglash mumkin.
10

2.3 Arab tarixchilari yozuvlarida ilm-fan, ma’rifat va madaniyat
Markaziy Osiyo ilm-fan markazlari arab tarixchilari asarlarida
Arab tarixchilari asarlarida Markaziy Osiyo mintaqasining ilm-fan va
ma’rifat markazi sifatida katta ahamiyatga ega ekanligi qayd etilgan. Bu
hudud qadimdan Samarqand, Buxoro, Xiva, Marv kabi shaharlar bilan
mashhur bo‘lib, bu shaharlar ilm-fan va madaniyat rivojlanishida muhim
rol o‘ynagan. Al-Muqaddasiy va Ibn Xaldun kabi arab tarixchilari
yozuvlarida bu shaharlarning nafaqat iqtisodiy va siyosiy, balki ilmiy
hayotdagi ahamiyati ham ta’kidlangan.
Samarqand va Buxoro arab dunyosi tomonidan "Sharqning yulduzlari"
sifatida tilga olingan. Al-Muqaddasiy o‘z asarlarida Buxoro masjidlari
va madrasa tizimini tasvirlab, bu joylarda Islom ta’limining keng
rivojlanganligini qayd etgan. Bundan tashqari, ushbu hududlarda
Islomdan oldingi zardushtiylik madaniyatining izlari va ularning Islom
ilmlari bilan uyg‘unlashuvi haqida ham ma’lumotlar uchraydi.
Marv shahri esa arab tarixchilari tomonidan "Bilimlar shahri" deb atalib,
u yerda ko‘plab olimlar faoliyat olib borganligi qayd etilgan. Bu shahar
arab xalifaligining sharqiy chegaralarida joylashgan bo‘lib, ilmiy
muhokamalar va diniy masalalar yechimini topish uchun muhim markaz
bo‘lgan.
Arab madaniyati va mahalliy an’analar uyg‘unligi
Arab tarixchilari yozuvlarida Islom madaniyati va mahalliy an’analar
o‘rtasidagi uyg‘unlik haqida keng ma’lumotlar berilgan. Bu uyg‘unlik
o‘z ifodasini nafaqat madaniy hayotda, balki kundalik turmush tarzida
ham topgan. Masalan, arab yozuvchilarining asarlarida mahalliy
me’morchilikda arab uslubining qanday joriy etilgani va yangi diniy
qadriyatlar bilan birga yashash tarzi qay tarzda o‘zgargani aks ettirilgan.
Al-Mas’udiy va al-Istaxriy kabi tarixchilarning yozuvlarida Markaziy
Osiyoning arab xalifaligi tarkibiga kirganidan keyin mahalliy madaniyat
bilan arab madaniyati uyg‘unlashib, yangi me’moriy uslublarning paydo
bo‘lgani ta’kidlanadi. Masalan, Samarqanddagi minoralar va madrasa
binolarida arab yozuvlari va naqshlari bilan birgalikda mahalliy
hunarmandchilik uslublari aks ettirilgan.
11

Bundan tashqari, arab tarixchilarining yozuvlarida mahalliy xalqlarning
kiyinish madaniyati, hunarmandchilik va oziq-ovqat tayyorlashdagi
o‘ziga xosligi haqida ham ma’lumotlar keltiriladi. Bu ma’lumotlardan
mahalliy urf-odatlarning Islom ta’siri ostida boyib borishi va yangi
ko‘rinishga ega bo‘lishi kuzatiladi.
Markaziy Osiyo olimlarining Islom ilm-faniga qo‘shgan hissasi
Arab tarixchilari Markaziy Osiyo olimlarining Islom ilm-faniga
qo‘shgan hissasini yuqori baholagan. Ushbu hududda yetishib chiqqan
olimlar nafaqat diniy ilmlarda, balki matematika, astronomiya, tibbiyot
va falsafa sohalarida ham ulkan yutuqlarga erishgan.
Masalan, Imom Buxoriy, Abu Iso Termiziy kabi hadisshunoslar arab
dunyosi va Islom olamida katta e’tiborga sazovor bo‘lgan. Al-
Muqaddasiy o‘z asarlarida Imom Buxoriy haqida alohida to‘xtalib,
uning “Al-Jome’ as-Sahih” asarini eng ishonchli hadislar to‘plami
sifatida tilga olgan.
Bundan tashqari, Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sino kabi olimlar
nafaqat Markaziy Osiyoning, balki butun dunyo ilm-fanining yirik
namoyandalariga aylangan. Arab tarixchilari, jumladan, Ibn Xaldun va
al-Mas’udiy, ularning asarlari haqida yozar ekan, bu olimlarning ilmiy
ishlari arab tili orqali Islom dunyosiga tarqalganini ta’kidlaydilar. Ibn
Sinoning “Tib qonunlari” asari o‘rta asr Yevropasi tibbiyotiga ham ta’sir
ko‘rsatgan.
Astronomiya sohasida Abu Rayhon Beruniyning ishlari arab
tarixchilarida katta qiziqish uyg‘otgan. U koinot tuzilishi, Yerning
aylanishi va sayyoralar harakati haqida ilgari surgan nazariyalari bilan
tanilgan. Arab tarixchilari uning ilmiy yondashuvini yuqori baholashgan
va bu asarlar Islom ilm-fani rivojiga ulkan hissa qo‘shganini qayd
etishgan.
Arab tarixchilari yozuvlari Markaziy Osiyoning ilm-fan va madaniyat
markazi sifatidagi rolini tasdiqlabgina qolmay, bu hududning dunyo
sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasini ham ochib beradi. Ilm-fan va
madaniyat sohasida arab va mahalliy qadriyatlarning uyg‘unlashuvi
natijasida boy ilmiy va madaniy meros yaratilgan.
12

Xulosa
Markaziy Osiyo o‘lkasi asrlar davomida boy tarixiy, madaniy va ilmiy
meros yaratib kelgan hudud sifatida nafaqat mintaqaviy, balki global
miqyosda ham alohida ahamiyat kasb etib kelgan. Ushbu hududning
o‘tmishiga oid eng muhim manbalardan biri arab tarixchilari yozuvlari
bo‘lib, ular orqali biz o‘sha davrning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va
madaniy hayoti haqida boy ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. Bu tarixchilar
o‘z asarlarida Markaziy Osiyoning qadimdan buyuk sivilizatsiyalar
beshigi bo‘lganligini va uning Islom olamiga qo‘shgan ulkan hissasini
yuksak baholaganlar.
Arab tarixchilari nigohida siyosiy hayot
Arab tarixchilarining yozuvlariga ko‘ra, Markaziy Osiyo xalqlari
o‘zining mustaqil siyosiy tuzumlari bilan ajralib turgan. Xususan, Sug‘d,
Xorazm, Farg‘ona va boshqa hududlarda shakllangan davlatlar arab
bosqinlariga qarshi mustahkam mudofaa tizimlarini yaratgan. Al-
Balazuriy va al-Tabariy asarlarida arab qo‘shinlarining bu hududni bosib
olish jarayonlari va mahalliy aholining o‘z yerlarini himoya qilish
yo‘lida olib borgan mardona kurashlari batafsil tasvirlangan. Arab
tarixchilari bu jarayonni nafaqat harbiy voqelik sifatida, balki Islom
dinining mintaqaga kirib kelishidagi muhim bosqich sifatida ham talqin
qilishgan.
Arab yozuvlarida ijtimoiy va iqtisodiy hayot
Arab tarixchilari, jumladan, al-Muqaddasiy va al-Mas’udiy, Markaziy
Osiyoning ijtimoiy va iqtisodiy hayotini katta e’tibor bilan o‘rganib,
uning muhim jihatlarini o‘z yozuvlarida aks ettirgan. Ularning
yozuvlarida mahalliy aholi turmush tarzi, hunarmandchilik,
dehqonchilik va savdo aloqalari haqida batafsil tasvirlangan. Markaziy
Osiyoning savdo-sotiq yo‘lidagi strategik o‘rni, ayniqsa, Buyuk ipak
yo‘li orqali olib borilgan xalqaro savdo jarayonlari arab tarixchilari
e’tiboridan chetda qolmagan. Samarqand va Buxoro kabi shaharlardagi
bozorlar, hunarmandlar va savdo tizimlari haqida keltirilgan
ma’lumotlar bu hududning o‘sha davrda dunyodagi eng rivojlangan
iqtisodiy markazlardan biri bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Madaniyat va ilm-fanning rivojlanishi
13

Arab tarixchilari asarlarida Markaziy Osiyoning madaniy hayoti va ilm-
fan markazi sifatidagi o‘rni alohida o‘rin egallaydi. Ushbu hududda
shakllangan boy madaniy meros Islom qadriyatlari bilan uyg‘unlashib,
nafaqat mintaqaviy, balki butun dunyo ilm-fani va madaniyatiga katta
hissa qo‘shgan. Xususan, Imom Buxoriy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali
ibn Sino kabi ulug‘ allomalar ilm-fanning turli sohalarida ulkan
yutuqlarga erishib, nafaqat Islom dunyosida, balki Yevropa va Osiyo
ilmiy markazlarida ham katta e’tirofga sazovor bo‘lgan.
Arab tarixchilari yozuvlariga ko‘ra, Islom madaniyati Markaziy Osiyoda
nafaqat diniy hayotda, balki ilmiy va ma’rifiy rivojlanishda ham muhim
rol o‘ynagan. Ularning yozuvlari orqali bu hududdagi ilmiy
maktablarning yuksalishi, yangi texnologiyalar va bilimlarni
o‘zlashtirishdagi yutuqlarni o‘rganish imkoniyati mavjud.
Arab va mahalliy madaniyatning uyg‘unlashuvi
Arab tarixchilari mahalliy madaniyat va Islom qadriyatlari o‘rtasidagi
uyg‘unlikni yuksak baholaganlar. Bu uyg‘unlik nafaqat madaniy
hayotda, balki me’morchilik, adabiyot, san’at va ta’lim sohalarida ham
yaqqol ko‘zga tashlangan. Samarqand va Buxorodagi madrasa va
masjidlar, shuningdek, mahalliy an’analar bilan boyitilgan arab
me’morchiligi uslublari bunga yaqqol misoldir.
Markaziy Osiyoning Islom olamidagi o‘rni
Arab tarixchilari yozuvlari orqali biz Markaziy Osiyoning Islom
olamidagi beqiyos o‘rnini anglashimiz mumkin. Ushbu hududning
ilmiy, madaniy va diniy hayoti butun musulmon dunyosiga katta ta’sir
ko‘rsatgan. Ayniqsa, mahalliy olimlar tomonidan yaratilgan ilmiy va
diniy asarlar Islom dunyosining bilim va ma’rifat zaxirasini boyitgan.
Shu sababli, arab tarixchilari Markaziy Osiyoni nafaqat madaniyat va
ilm-fan markazi, balki musulmon dunyosining ilmiy va diniy yuragi
sifatida tasvirlaydilar.
Xulosa o‘rnida
Arab tarixchilari yozuvlari nafaqat o‘tmishimizni yorituvchi muhim
manba, balki bugungi kunda bizning madaniy va ilmiy merosimizni
o‘rganish va anglashda bebaho asosdir. Bu yozuvlar orqali biz Markaziy
14

Osiyoning qanday qilib buyuk madaniyatlar va sivilizatsiyalar
chorrahasida joylashgan holda o‘zining boy madaniy, ilmiy va ma’naviy
merosini yaratganligini chuqurroq anglaymiz. Arab tarixchilari
tomonidan keltirilgan ma’lumotlar bugungi avlod uchun tarixiy saboq va
ilmiy qimmatga ega bo‘lib, bu merosni chuqur o‘rganish va targ‘ib
qilish barchamizning ma’naviy burchimizdir. Markaziy Osiyo o‘lkasi
faqat o‘z davrida emas, balki hozirgi zamonda ham tarix va madaniyat
ko‘zgusi sifatida o‘zining ahamiyatini saqlab kelmoqda.
15

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Usmonov Q. Markaziy Osiyo tarixi arab manbalarida . Toshkent:
"Fan", 2005.
2. Karimov A. Islom va madaniyat rivojlanishidagi o‘rni . Toshkent:
"Sharq", 2010.
3. Saidov R. Markaziy Osiyo shaharlarining arab tarixchilari
nigohidagi o‘rni . Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti
Nashriyoti, 2017.
4. Islom Ensiklopediyasi (islamencyclopedia.com).
5. O‘zbekiston Respublikasi Milliy Arxivi va Kutubxonasi
ma’lumotlari (narch.uz).
6. Sharqiy manbalarni tadqiq etish markazi (arabicstudies.uz).
16

Arab tarixchilari nigohida o'lkamiz

Sotib olish