Arab tarixshunosligida mo‘g‘ullar davri masalalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	78.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

103 Sotish

Arab tarixshunosligida mo‘g‘ullar davri masalalari

Sotib olish

« ARAB TARIXSHUNOSLIGIDA MO‘G‘ULLAR DAVRI MASALALARI »
MUNDARIJA
KIRISH ...................................................................................................................................................... 2
I BOB MO‘G‘ULLAR DAVRI DINIY VA SIYOSIY HAYOTI .............................................................................. 3
1.1 Islom davlatining rivojlanishi va mustaqilligi ...................................................................................... 3
1.2 Mo‘g‘ullar davri ilmiy, madaniy, va ma’naviy rivojlanishi .................................................................. 7
1.3 Mo‘g‘ullar davri masalalari Arab tarixshunosligida ............................................................................ 9
II BOB ARAB XALQINING TA’LIM-TARBIYA, FAN VA MADANIYAT SOHASIDAGI ROLI ............................. 11
2.1 Mo‘g‘ullar davri Arab dunyosiga ta’siri ............................................................................................ 11
2.2 Arab tarixshunoslarining Mo‘g‘ullar davriga qarshi qiziqishi ............................................................ 12
2.3 Arab tarixshunosligi va uning o‘ziga xos xususiyatlari ...................................................................... 13
III BOB MO‘G‘ULLAR DAVRIDA ILM FANLARI VA ULARDAGI RIVOJLANISH ............................................ 17
3.1 Mo‘g‘ullar davrida sotsial-jamiyat va siyosat. Mo‘g‘ullar davrida qabul qilingan siyosiy tizimlar. . . . 17
3.2 Mo‘g‘ullar davri ilmiy va falsafiy fikrlar.Mo‘g‘ullar davrida ilm fanlari va ulardagi rivojlanish.
Mo‘g‘ullar davri falsafiy fikrlarining o‘rni va ahamiyati. ......................................................................... 19
3.3 Mo‘g‘ullar davri dinshunosligi.Mo‘g‘ullar davrida islom.Mo‘g‘ullar davri tarixida boshqa dinlar.
Mo‘g‘ullar davri adabiyoti va shoirlik. .................................................................................................... 22
IV XULOSA .............................................................................................................................................. 28
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ........................................................................................................ 29

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Milliy ma’naviyatimiz islom dini bilan
uzviy bog liq ekanini Prezident Sh.Mirziyoyev ham o‘zlarining ko plab nutqlaridaʻ ʻ
ta’kidlab kelmoqdalar 1
. Bu borada juda ko plab amaliy ishlar amalga oshirilmoqda.
ʻ
Shunday ekan, barkamol avlodni ma’nan shakillangan qilib tarbiyalashda
dinimizdagi mehr oqibat, rahm-shavqat, doimo atrofimizdagi kishilardan xabar
olib turish kabi hislatlarni yoshlarning qalbiga singdirib, shu asosida
ulg aytirmog imiz zarur bo ladi. O zbekiston Respublikasi birnchi Prezidenti
ʻ ʻ ʻ ʻ
I.A.Karimov ta’kidlaganidek, Mustaqillik yillari o z o tmishimizni, o‘z
ʻ ʻ
madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon hamjamiyati tarix oldidagi
vazifamizni anglab olish davridir 2
.
Kurs ishi mavzusining maqsadi va vazifalari. Arab xalifaligi tarixiga oid
manbalarni o rganish. Arab xalifaligi boshqaruvining ijtimoiy- siyosiy mohiyati; 2.
ʻ
Arablar tomonidan O‘rta Osiyoning bosib olinishi; 3. Mo‘g‘ullar davri Arab
dunyosiga ta’siri; 4. Mo‘g‘ullar davri masalalari Arab tarixshunosligida.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining predmeti Arab
tarixshunosligida mo‘g‘ullar davri masalalari o‘rganish.
Kurs ishining o rganilis darajasi.
ʻ Yurtimizda “Arab tarixshunosligida
mo‘g‘ullar davri masalalari” bilan bog liq jarayonlarni o rganish.
ʻ ʻ Islom davlatining
rivojlanishi va mustaqilligi o rganish. Arab tarixshunosligi va uning o‘ziga xos
ʻ
xususiyatlari bilib olish.
1
Mirziyoev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent, 2017.
– B. 76.
2
Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida. – T.: O`zbekiston, 1995. – B. 84
2

I BOB MO‘G‘ULLAR DAVRI DINIY VA SIYOSIY HAYOTI
1.1 Islom davlatining rivojlanishi va mustaqilligi
652 yilda arablar Balx shahrini egallashga muvaffaq bo‘ldilar. O‘sha yili
Amudaryodan o‘tib Movaraunnahrga hujum qilish rejasi arablar uchun
muvaffaqiyatsiz tugaydi. Ammo, Xuroson noibi Abdulloh ibn Amir 652 yilda
Chag‘aniyonni egallashga muvaffaq bo‘ldi. Bu esa ilk bor Movaraunnahr erlarini
egallash edi. 654 yilda Sug‘ddagi Maymurg‘ qal’asiga arablarning birinchi hujumi
bo‘ladi. 657 yilda arablar Chag‘aniyonga qayta yurish qilib eftalitlarga kuchli
zarbalar berdilar. Arablar keng miqyosdagi hujumlarga tayyorgarlik ko‘ra
boshlagan edilar. Manbalarning ma’lumot berishicha, Movarounnaxrga yurish
qilishdagi harbiy-siyosiy tayyorgarlikdan biri, xalifalikning Basra va Kufa
shaharlaridan 50 ming arab oilasi ko‘chirib keltirilishi va Xurosonning turli
shaharlariga garnizon sifatida joylashtirilishi bo‘ldi.
Islom davlatlari tarixi bo‘yicha, Islom xalqaro munoqashalari va
tarixshunoslar uchun muhim mavzulardan biri-bu haqda gapirish, mazkur mavzuda
boshqa bir qancha maqolalar va adabiyotlar mavjud. Islom davlatlarining
rivojlanishi va mustaqilligi, umuman, shuningdek, ularning siyosiy, iqtisodiy,
madaniy va diniy jarayonlar asosida o‘zgarishi haqida turli tahlillar mavjud.Islom
davlatlari, VII-XI asrlarda, dunyo bo‘ylab keng tarqalgan davlatlardir, ularning
doirasi Afrika, Osiyo, Yevropa va Osiyoning ko‘zgusi qismini o‘z ichiga olgan. Bu
davlatlar, ma’lum bo‘lgan bo‘ladi, iqtisodiy va madaniy rivojlanishga ega
bo‘lganlar edi. Bu davlatlar, tarixiy ravishda, uning ko‘nikmalari bo‘yicha muhim
o‘rin tutadi.Islom davlatlari, umuman, diniy harakatlar asosida paydo bo‘lgan va
yuqori miqyosdagi madaniy rivojlanishga ega bo‘lganlar edi. Ular shuningdek, bir
qancha soha bo‘yicha ilmiy zamonaviyliklar bilan ajralib turishlari, shu jumladan,
fan, falsafa, ijtimoiy va siyosiy sohalarda, turli xil fikrlar, ko‘nikmalar va
qadriyatlar asosida, kelajakka ulkan ta’sir ko‘rsatganlar.
Mustaqil Islom davlatlari, qadimiy ko‘nikmalar asosida, dunyo bo‘ylab
o‘zlariga xos mustaqil qo‘shinlar yaratib, yuqori miqyosdagi madaniy, iqtisodiy va
siyosiy rivojlanishlarga erishganlar edi.
3

Juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan biri, ularning mustaqil qo‘shinlari va
siyosiy tashkilotlanishi bo‘lgan. Mustaqil Islom davlatlari, umuman, islomiy
huquqiyat tizimiga asoslangan davlatlardir, bu esa, ularning huquqiyat, ijtimoiy va
madaniy rivojlanishini chegaralab turadi. 3
Islom davlati shariat qonunlariga asoslangan boshqaruv shakliga ega. Bu
atama sifatida islom olamidagi turli tarixiy siyosat va boshqaruv nazariyalarini
ifodalash uchun ishlatilganArabcha davlah islomiyya (arabcha: dwl ạ̉slạmy ) ẗ ẗ
atamasining tarjimasi sifatida u siyosiy islom (islomizm) bilan bog‘liq bo‘lgan
zamonaviy tushunchaga ishora qiladiTarixiy islom davlatlarining ko‘zga ko‘ringan
misollari orasida Islom payg‘ambari Muhammad tomonidan tashkil etilgan Madina
davlati va uning vorislari va Umaviylar davrida davom etgan arab xalifaligi kiradi.
Zamonaviy islom davlati kontseptsiyasi Sayyid Rashid Rido, Muhammad
Umar, Abul A’la Maududiy, Oyatulloh Ruhulloh Humayniy, Isror Ahmad, Sayyid
Qutb va Hasan al-Banna kabi mafkurachilar tomonidan ifodalangan va ilgari
surilgan. Klassik islom siyosiy nazariyalarida bo‘lgani kabi islom davlatining
zamonaviy nazariyalarida ham islom huquqini tatbiq etish muhim o‘rin tutadi.
Biroq, zamonaviy nazariyalarning aksariyati zamonaviy davrdan oldin mavjud
bo‘lmagan tushunchalardan ham foydalanadi. Bugungi kunda ko‘pgina musulmon
davlatlari islom huquqini to‘liq yoki qisman o‘zlarining huquqiy tizimlariga
kiritdilar. Ayrim musulmon davlatlari o z konstitutsiyalarida islomni davlat dini
ʻ
deb e lon qilgan, biroq o z sudlarida islom qonunlarini qo llamaydi. Islom
ʼ ʻ ʻ
monarxiyasi bo‘lmagan islom davlatlari asosan islom respublikalaridir.
Islomiy hukumat yoki islomiy davlatning mohiyati yoki yetakchi tamoyillari
Sho‘ro tushunchasidir. Bir qancha olimlar Sho‘ro tushunchasiga nisbatan turlicha
tushuncha va fikrlarga ega. Biroq ko‘pchilik musulmon ulamolari Islom ash-
Sho‘ro quyidagilardan iborat bo‘lishi kerak, degan fikrdadirlar: 4
 Islom ta’limotiga ergashadigan uchrashuv yoki maslahat.
3
Ayubi, Nazih N.; Hashemi, Nader; Qureshi, Emran (2009). "Islamic State". In Esposto, John L. (ed.). The Oxford
Encyclopedia of the Islamic World. Oxford: Oxford University Press.
4
Hashmi, Sohail H. (2004). "Dawla". In Richard C. Martin (ed.). Encyclopedia of Islam and the Muslim World.
MacMillan Reference.
4

 Qur’on va Sunnat ko‘rsatmalariga amal qilgan holda maslahatlashish.
 Ular orasidan yig‘ilishga rahbarlik qilish uchun saylangan rahbar bor.
 Muhokama mushavarat va mudhakara asosida bo‘lishi kerak.
 Barcha a’zolarga o‘z fikrlarini bildirish uchun adolatli imkoniyat beriladi.
 Bu masala maslahah ammah yoki jamoat manfaati bo‘lishi kerak.
 Ko‘pchilikning ovozi, Qur’on va Sunnat ta’limotiga zid bo‘lmasa, qabul
qilinadi.
Muhammadning o‘zi sho‘ro a’zolarining qarorini hurmat qilgan. U ash-
Sho‘ro tushunchasining g‘olibi bo‘lib, bu ko‘plab tarixiy voqealardan birida,
masalan, Xandaq jangida (Xandaq jangida) tasvirlangan bo‘lib, u yerda
Muhammad ikki qarorga duch kelgan, ya’ni unga qarshi kurashish. Madinadan
tashqarida musulmon bo‘lmagan arab qo‘shinlarini bosib olish yoki ular shaharga
kirguncha kutish. Sahobalar (sahobalar) bilan maslahatlashgandan so‘ng, Salmon
al-Forsiy musulmonlar Madinaning shimoliy chekkasida dushmanlar kirib
kelishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun katta xandaq qurib, Madina ichida
g‘ayrimusulmon arablarga qarshi jang qilishsa yaxshi bo‘lardi, degan fikrni aytdi.
Madina. Keyinchalik bu fikrni ko‘pchilik sahobalar qo‘llab-quvvatladilar, keyin
Muhammad ham buni ma’qulladi.Muhammad sho‘ro qarorida ixtilofga katta
ahamiyat bergan, chunki ko‘pchilikning (sahobalarning) fikri bir kishining
qaroridan afzaldir. 2
Arabcha “davla” so‘zi “d-w-l” o‘zagidan kelib chiqqan bo‘lib, “aylanmoq,
aylanib yurmoq” degan ma’noni anglatadi. Qur’onda u g‘alaba va mag‘lubiyat
o‘rtasida almashinadigan inson taqdirining tabiatiga ishora qilish uchun ishlatiladi
(3:140). Bu qo llanish arab yozuvchilarining bu so zni sulolalar vorisligiga,ʻ ʻ
xususan, Damashqdagi Umaviylarning Abbosiylar tomonidan ag darilishiga
ʻ
nisbatan qo llashiga sabab bo ldi
ʻ ʻ 5
. Birinchi abbosiy xalifalar o‘zlari “davla” haqida
“bizning navbatimiz/vaqtimiz” ma’nosida so‘zlashgan Abbosiylar o z kuchlarini
ʻ
saqlab qolishgan sari, sulolaviy davla tuyg usi ularning sulolaviy hukmronligi
ʻ
5
Akhavi, Shahrough (2009). "Dawlah". In Esposito, John L. (ed.). The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
Oxford: Oxford University Press.
5

bilan qo shilib ketdi va keyingi davrlarda ad-Davla butun islom olamidaʻ
hukmdorlar va oliy amaldorlar uchun sharafli unvon sifatida qo llanila boshlandi.
ʻ
Nasroniy zamondoshlari singari, hozirgi zamongacha bo‘lgan musulmonlar
ham davlatni siyosiy hokimiyatga ega bo‘lgan shaxs yoki guruhdan ajralib
turadigan mavhum mavjudot sifatida tasavvur qilmaganlar. “Davla” so‘zi va uning
hosilalari XVI-XVII-asrlarda Usmonlilar imperiyasi va Eronda Yevropa bilan
diplomatik va tijorat almashinuvlari jarayonida zamonaviy ma’noga ega bo‘la
boshlagan. XIX-asrda arab davla va turk davlati zamonaviy davlat tushunchasining
barcha jihatlarini o z zimmasiga oldi, forscha davlat esa davlat yoki hukumatni
ʻ
anglatishi mumkin.
Bugungi kunda ko‘pgina musulmon davlatlari islom huquqini qisman
o‘zlarining huquqiy tizimlariga kiritdilar. Ayrim musulmon davlatlari o z
ʻ
konstitutsiyalarida islomni davlat dini deb e lon qilgan, biroq o z sudlarida islom
ʼ ʻ
qonunlarini qo llamaydi. Islom monarxiyasi bo‘lmagan islom davlatlari odatda
ʻ
islom respublikalari deb ataladi, masalan, Eron islom respublikalari 6
Pokiston va
Mavritaniya. Pokiston 1956 yilgi konstitutsiyaga muvofiq unvonni qabul qildi;
Mavritaniya uni 1958 yil 28 noyabrda qabul qildi; va Eron uni Pahlaviylar
sulolasini ag‘dargan 1979 yilgi inqilobdan keyin qabul qildi. Eronda boshqaruv
shakli Islom huquqshunoslarining vasiyligi sifatida tanilgan. Afg‘oniston 1992
yildan buyon postkommunistik davrda islomiy davlat (Afg‘oniston Islomiy
Davlati) sifatida boshqarilgan, ammo keyinchalik 1996 yildan beri va 2001 yilda
Tolibon ag‘darilganidan keyin Tolibon (Afg‘oniston Islom Amirligi) tomonidan
nazorat qilingan hududlarda de-fakto 2021-yilning 15-avgustiga qadar mamlakat
Afg‘oniston Islom Respublikasi sifatida tanilgan, Tolibon mamlakatni egallab
olgan.
Panislamizm - bu siyosiy islom ichidagi internatsionalizm va
antimillatchilikning bir ko‘rinishi bo‘lib, u musulmon dunyosini ko‘pincha
xalifalik yoki ummat sifatida tasvirlangan yagona islom davlati ostida
birlashtirishni yoqlaydi. Musulmon dunyosini birlashtirish va butun dunyo bo‘ylab
6
Elliesie, Hatem. "Rule of Law in Islamic Modeled States" Archived 2019-06-10 at the Wayback Machine.
6

xalifalik o‘rnatish maqsadini ko‘zlagan eng mashhur, kuchli va tajovuzkor
zamonaviy panislomiy guruh bu vahhobiy/salafiy jihodiy harakati Iroq va Shom
Islom Davlatidir.
1.2 Mo‘g‘ullar davri ilmiy, madaniy, va ma’naviy rivojlanishi
Mo‘g‘ullar davri, islom tarixida ahamiyatli va rivojlanish muhitida bo‘lgan
bir davrdir. Bu davrning ilmiy, madaniy va ma’naviy rivojlanishi, dunyo
madaniyatining o‘zida jiddiy o‘rniga ega bo‘lgan bir hodisadir. Mo‘g‘ullar davri,
VIII-XIII asrlar orasida Osiyo, Afrika va Yevropa bo‘ylab o‘rtacha bilim,
madaniyat va san’atni o‘z ichiga olgan birlashgan davr sifatida ifodalangan.Ilmiy
rivojlanishga kelib, mo‘g‘ullar davrining buyuk olimlari, ma’lum bo‘lgan bo‘ladi,
madaniy aloqalari bo‘yicha ilmiy almashish va bilimlarni o‘zlariga olib kirdilar.
Bu davrda, bir qator yuqori darajadagi olimlar, yuqori sifatli ilmiy asarlar tuzdilar
va turli sohalarda (shuningdek, falsafa, astronomiya, matematika, kimyo, tibbiyot
va geografiya) ilmiy izlanishlar qilishdi.
Madaniy rivojlanishga kelib, mo‘g‘ullar davri, umuman, madaniyat sohasida
jiddiy rivojlanish ko‘rsatdi. Ular, tarixiy ravishda, arxitektura, rasmiy san’at,
adabiyot, musiqa, katta qadriyatli buyuk o‘limlar va shoir va shu jumladan, turli xil
san’at ramzlari yaratishda juda yuqori ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu davrda, dunyo
madaniyati o‘zini mo‘g‘ullar madaniyati sifatida ifodalangan. Ma’naviy
rivojlanishga kelib, mo‘g‘ullar davri, insoniy ma’naviyoti sohasida ham jiddiy
rivojlanish ko‘rsatdi. Ular, islom diniy, adabiyot va fikrlar asosida ma’naviy ijodni
yuqori darajada olib borishdi. Bu davrda, tasavvuf madaniyati katta ahamiyatga
ega bo‘lgan, bu esa, insonlarning ma’naviy sozni qidirishlari va o‘z ma’naviy
rivojlanishlariga e’tibor berishlari bilan bog‘liq edi.
Barcha mo g ullar o zlarining qarindoshliklarini afsonalar, yozma tarix vaʻ ʻ ʻ
ayniqsa, til orqali turli darajada tan oladilar. Lahjalar shimoldan janubga qaraganda
sharqdan g‘arbga ko‘proq farq qiladi, ammo boshqa mo‘g‘ullar uchun tushunarsiz
bo‘lganlar kam. Mo‘g‘ul tilining xalx (xalxa) dialekti taxminan XVII-asrdan
boshlanadi. “Mo‘g‘ullarning maxfiy tarixi” (XIII-asr o‘rtalari) buyuk xronikasida
7

xitoycha transkripsiyada tilning (O‘rta mo‘g‘ul) hozirgi zamongacha bo‘lgan
versiyasi saqlanib qolgan.
Mo g ullar azaldan ko chmanchi bo lgan; ammo ko‘chmanchilik chorvaʻ ʻ ʻ ʻ
mollari va lagerlarning bir yaylovdan ikkinchi yaylovga mavsumiy ko‘chishi,
to‘siqsiz sarson-sargardonlik emas. Rivoyat va folklor shuni ko‘rsatadiki, hozirgi
zamongacha bo‘lgan mo‘g‘ullar orasida oddiy xalq chorva molini shaxsiy mulk,
yerni esa jamoa mulki deb hisoblagan. An’anaviy jamiyat o‘z nomini urug‘ga
qo‘ygan umumiy erkak ajdod orqali kuzatilgan qon munosabatlariga asoslanadi,
ammo matrilineal naslning qadimgi tizimi haqida dalillar mavjud. Bir urug‘
a’zolari o‘rtasida nikoh taqiqlangan, bu urug‘lar o‘rtasida murakkab nikoh
ittifoqlarini (shuningdek, janjallarni) keltirib chiqargan. Klanlar o‘sib ulg‘aygan
sari, eng muvaffaqiyatli oilalar o‘zlarining nasl-nasabi va hududi haqida da’vo
qilishlari mumkin edi. Zaif urug‘lar bo‘ysunuvchi maqomga tushib qolishdi, lekin
xizmatkor bo‘lmaganlar: ularning o‘z chorvalariga egalik qilishgan va o‘z
boshliqlari bor edi, lekin hukmron urug‘ga soliq to‘lashdi va uning buyrug‘i ostida
ko‘chib ketishdi, qarorgoh qurishdi, yaylovlar qilishdi va jang qilishdi.
Har bir ot minib, qurol ko‘tara oladigan kishi zamon taqozosiga ko‘ra ham
chorvador, ham askar edi. Chorvalarni, ayollarni va mahbuslarni qo‘lga olish
uchun bosqinchilik mulkni to‘plashning tan olingan usuli edi. Hech bo‘lmaganda
XIII asrda Chingizxon davrida (va ehtimol undan ham kattaroq) 10, 100, 1000 va
10000 birliklari bo‘lgan harbiy tashkilotning o‘nlik shakli qabul qilingan. Yirik
qo shinlar qo mondonlariga hududlar ajratilgan, ular oliy xonga o lpon olib, o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shinlarini to plaganlar.
ʻ ʻ 7
Mo g ul xalqlari orasida harbiy ishninh umumiy taraqqiyoti. Harbiy
ʻ ʻ
ko nikma va malakaning shakllantirish usullari va ov. Mo g ullarda qo shin
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuzilishi. Harbiy birliklar. O‘nlik tizim. Harbiy qurollanish. Ot va uning mo g ul
ʻ ʻ
harbiy yurishlaridagi o rni. Qurultoy. Harbiy strategiya. Harbiy taktika. Harbiy
ʻ
kiyim va oziq-ovqat ta’minoti. Mo g ul harbiy yurishlari muvaffaqiyati sabablari
ʻ ʻ
borasidagi mutaxassislar mulohazalari.
7
https://www.britannica.com/topic/history-of-Mongolia
8

XIII asr boshlarida Xorazmshohlar davlati. Mamlakat hukmron doiralari
ichida o zaro nizo va boshboshdoqlikning kuchayishi, siyosiy va iqtisodiy ahvol.ʻ
Xorazmshoh Muhammad va Chingizxon munosabatlari Chingizxon tomonidan
Xorazmshoh Muhammadga yuborilgan birinchi elchilik. O‘tror fojeasi.
Chingizxon va Muhammad Xorazmshoh munosabatlarining keskinlashuvi. Urush
sabablari. Mo g ullarning harbiy muvaffaqiyatlari sabablari. O‘rta Osiyoga hujum.
ʻ ʻ
O‘tror va O‘zgand shaharlarining egallanishi. Buxoro va Samarqand bosqini.
Buxoro fojiasi. Xo jand mudofaasi. Temur Malik jasorati. Urganchning mo g ullar
ʻ ʻ ʻ
tomonidan bosib olinishi. Xorazmshohlar davlatining qulashi. O‘rta Osiyoning
mo g ullar tomonidan bosib olinishi oqibatlari.
ʻ ʻ 8
Chingizxon ulug xonlik taxti borasidagi vasiyati va joriy qilqingan tartib.
ʻ
1229-yilgi qurultoy. O‘qtoyning ulug zonlik taxtiga kelishi. O‘qtoy vafoti va
ʻ
ulug xonlik taxti uchun kurashning keskinlashuvi. Botu va Guyuk o rtasidagi
ʻ ʻ
kurashlarning chingiziyzodalar o rtasidagi kurashlarga aylanib ketishi. Jo ji,
ʻ ʻ
Chig atoy, Hulagularning amalda mustaqil idora qilinishi. Ulug xonlikning ikkiga
ʻ ʻ
bo lininshi va Hubilayning to liq Xitoyga ketishi. Ariq Bug a bilan kurash.
ʻ ʻ ʻ
1.3 Mo‘g‘ullar davri masalalari Arab tarixshunosligida
Mo‘g‘ullar davri, yoki Arab adabiyoti tarixida "Davri Mo‘g‘ullar" deb
ataladigan davr, VIII-XIII asrlar oralig‘ida Osiyo va Afrika mintaqalarida Mo‘g‘ul
imperiyasining egasi bo‘lgan Mo‘g‘ullarning boshqarishida o‘tkazilgan davr
hisoblanadi. Bu davrda Mo‘g‘ul imperiyasi dunyoning eng katta imperiyalaridan
biri bo‘lib, ularga xos adabiyot, san’at va madaniyat shakllari shakllanib, tarixiy va
adabiylarning ko‘p qismi bu davrda yaratilgan.Mo‘g‘ullar davri masalalari esa
Arab adabiyoti tarixida katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Mo‘g‘ul imperiyasida turli
millatlarga mansub odamlar yashagan va ularning adabiyatlariga ham e’tibor
qaratilgan. Mo‘g‘ullar o‘z mamlakatlarida ko‘plab ilmiy va madaniy markazlar
yaratganlar va bu markazlarda adabiyot, falsafa, ilm-fan va san’at sohalarida
faollik ko‘rsatganlar.Mo‘g‘ullar davri masalalari, asosan, bir nechta turli tillarda
yozilgan va tarqatilgan edi.
8
https://www.samdu.uz/public/images/Chingizxon%20fan%20dasturi%202019.pdf
9

Bunday masalalar odatda "Adiblar Majmuasi" deb atalgan adabiy
yig‘ilishlar, dostonlar, ruboilarning hikoyalari, qahramonlarning sarguzashtlari va
mavzuiy ko‘rsatmalar sifatida joy topgan adabiy kitoblar yoki asarlar orqali
o‘rnatilgan edi.
Mo‘g‘ullar davri masalalari Arab adabiyotida ikkilik va ramzlar bilan
bog‘liq edi. Bu masalalarda ko‘plab mantiqiy va ma’noli qoidalar mavjud bo‘lib,
ularning yaratuvchilari o‘z fikrlarini, xulosa va nazoratlarini ifoda qilish uchun
ramzlar va ikkiliklardan foydalanishadi. Bu masalalar odatda didaktik maqsadlarga
muvofiq yozilgan va o‘qituvchilar, o‘quvchilar va adiblar uchun mantiqiy
qoidalarni tushunishda yordam beruvchi edi.Mo‘g‘ullar davri masalalari
adabiyotida umumiy tarzda mo‘g‘ul adabiyoti xususiyatlari kuzatiladi. Bu tarzda
masalalarda odatda hamisha qahramonlar ko‘ngillarini boshqarish, himmat qilish,
hurmat va e’tiborni saqlash, adolatli bo‘lish, xalqqa xizmat qilish kabi qadriyatlar
hamda mo‘g‘ul imperiyasi va qarama-qarshi rivojlanayotgan millatlarga oid
g‘oyalar aks ettirilgan.
10

II BOB ARAB XALQINING TA’LIM-TARBIYA, FAN VA MADANIYAT
SOHASIDAGI ROLI
2.1 Mo‘g‘ullar davri Arab dunyosiga ta’siri
Mo‘g‘ullar davri Arab dunyosiga katta ta’sir qo‘shgan. Mo‘g‘ul imperiyasi
XII-XIV asrlarda Osiyo, Afrika va Birlashgan Millatlar Jamiyati mintaqalarida
keng tarqalgan bo‘lib, bu davrda Arab dunyosi bilan intensiv muloqotlar
o‘tkazgan.Bu muloqotlar asosan iqtisodiy, madaniy va ilmiy sohalarda bo‘lgan.
Mo‘g‘ul imperiyasi iqtisodiy ravishda Osiyo va Afrika mintaqalariga uzluksiz
bog‘lanib, ularga yo‘l-xo‘jaliklar va tijorat ko‘rsatkichlarini oshirgan. Arab xalqlari
bilan ham ularga o‘rtacha bozor yo‘l bilan aloqalar o‘rnatildi va bu o‘rtasida
to‘qimachilik, sanoat, madaniyat va bilim sohasida bilish va tajriba almashishlar
amalga oshirildi.Mo‘g‘ullar Arab adabiyoti va madaniyati hamda ilmiy faoliyati
esa Arab dunyosida ko‘plab sohalarda ta’sir ko‘rsatdi. Mo‘g‘ul imperiyasi ilmiy
markazlari, bibliotekalari va ilmiy mavzular bo‘yicha g‘oyalar bilan mashhur edi.
Ularga ko‘plab ilm-fan adabiyotlari, falsafa, astronomiya, matematika, tibbiyot va
inshootlar o‘tkazildi. Arab ilmiy olimlari Mo‘g‘ullar bilan o‘zaro muloqotda
bo‘ldi, ulardan o‘qish va ta’lim usullarini o‘rganish, ilm-fan sohasidagi
yangiliklarni olish imkoniyati bor edi.
Mo‘g‘ullar davri Arab adabiyoti hamda san’ati esa shu davrda yoqimli
rivojlandi. Mo‘g‘ul imperiyasi davrida Arab adabiyotida qaysi xususiyatlarning
rivojlandi va yangi janrlar va shakllar shakllangan. Mo‘g‘ullar o‘zida turli
millatlarga mansub adiblar va o‘quvchilar to‘plamlarini o‘zgartirgan, ularga o‘qish
va yozish imkoniyati berilgan. Bu davrda Arab adabiyoti tarixida shoirlik,
dostonlik, tarixiy hikoya va falsafa janrlari o‘zgartirilib, yangi uslubiyat va
ma’naviyat yuzaga keldi.Shuningdek, Mo‘g‘ullar davri Arab archaestetikasi va
arxitekturasi hamda yodgorliklar, qal’alarning qurilishi, bog‘bonlar, suv manbalari
va boshqalar kabi ob’ektlarning tarqalishi hamda dizayni Arab dunyosida katta
ta’sir qo‘shgan. Bu davrda Mo‘g‘ullar shaharlarining architekturasi va dizayni
ko‘plab Arab davlatlarida asosiy inspiratsiya manbai bo‘lib qolgan.Bundan
tashqari, Mo‘g‘ullar davri Arab dunyosiga madaniy va ijtimoiy sohalarda ham
11

ta’sir ko‘rsatgan. Mo‘g‘ullar davri davomida Arablar va Mo‘g‘ullar o‘rtasida turli
shart-sharoitlarda diplomatiya, siyosat va ijtimoiy aloqalar o‘rnatildi. Bu
muloqotlar davomida Arab xalqlari Mo‘g‘ullar adabiyoti, madaniyati va madaniy
qadriyatlaridan ta’sir olayotganlar va ularga o‘ziga xos milliy va madaniy kimlik
shakllantirishda jarayonlar boshladi. 9
2.2 Arab tarixshunoslarining Mo‘g‘ullar davriga qarshi qiziqishi
Arab tarixshunoslarining Mo‘g‘ullar davriga qarshi qiziqishi normal va
tabiiydir, chunki bu davr Arab dunyosi tarixida katta ahamiyatga ega bo‘lgan bir
davr hisoblanadi. Mo‘g‘ullar davri, Arab tarixi va madaniyatining bir qismidir va
bu davrda Arablar Mo‘g‘ul imperiyasi bilan yo‘l-yo‘riqda bo‘lganlar.
Arab tarixshunoslarining Mo‘g‘ullar davriga qiziqishi bir necha
sabablarga asoslangan olish mumkin:
Siyosiy muammo: Mo‘g‘ul imperiyasi, Arab dunyosining siyosiy xaritasini
o‘zgartirdi. Bu imperiya katta ilmiy, madaniy va iqtisodiy rivojlanishga ega
bo‘lganligi bilan birga, territoriyasi keng bo‘lgan bir davrda kuchli bo‘lgan. Bu esa
Arab xalqlarining mustaqil davlatlarini yutib, Mo‘g‘ullar tashqi xakimiyatiga
o‘tkazildiklarini ko‘rsatadi. Bu sabablarga asosan Arab tarixshunoslar Mo‘g‘ullar
davriga qarshi qiziqish bilan o‘zaro munozaralar olib borishadi.
Madaniy va adabiy ta’sir: Mo‘g‘ullar davri, Arab adabiyoti va
madaniyatining rivojlanishi va tarqalishi bilan bog‘liqdir. Bu davrda Mo‘g‘ul
imperiyasining ilmiy markazlari va bibliotekalari Arab adabiyotchilar, olimlar va
o‘quvchilar uchun birjanjali maqomga ega bo‘lgan edi. Bu ta’sir Arab
tarixshunoslarining Mo‘g‘ullar davri adabiyoti va madaniyatini o‘rganishga
qiziqish tug‘diradi.
Tarixiy materiallar: Mo‘g‘ullar imperiyasi tarixiy materiallarda bog‘liq
qolgan bir davr hisoblanadi. Mo‘g‘ul imperiyasi tarixiy yodgorliklar, hujjatlar,
adabiyotlar va arxiv materiallari bilan bog‘liq qolganligi sababli, Arab
tarixshunoslar bu davrdagi materiallarni o‘rganishda va tahlil qilishda qiziqish
bilan bo‘lishlari tabiiydir.
9
https://poe.com/chat/2756gf1mng3houivxvf
12

Mo‘g‘ullar davri va Arab dunyosi bo‘ylab o‘tgan o‘zaro ta’sir:
Mo‘g‘ullar davri, Arab dunyosi tarixida keng tarqalgan bir davr hisoblanadi. Bu
davrda Arablar Mo‘g‘ul imperiyasi bilan kontaktda bo‘lganlar va ularga
o‘zlarining adabiyoti, madaniyati va madaniy qadriyatlarini o‘rganganlar. Bu esa
Arab tarixshunoslarining Mo‘g‘ullar davriga qarshi qiziqishini oshiradi, ularning
o‘zaro ta’sirni o‘rganish va tahlil qilish niyatida bo‘lishi mumkin.
Shu sabablarga ko‘ra, Arab tarixshunoslarining Mo‘g‘ullar davriga qarshi
qiziqishi o‘zbek tarixshunoslarining Xitoy, Mongol va boshqa davrlarning tarixiga
qarshi qiziqishiga o‘xshash bo‘lishi mumkin. Tarixshunoslikda qiziqish va tahlilga
asos bo‘lganligi sababli, har bir davrning o‘ziga xosliklari va ta’sirlari o‘rganish va
tahlil qilish tabiiy va kerakli hisoblanadi.
2.3 Arab tarixshunosligi va uning o‘ziga xos xususiyatlari
Arab tarixshunosligi, Arab dunyosi va uning tarixi bo‘yicha o‘rganishga
bag‘ishlangan ilmiy soha hisoblanadi. Bu sohada faoliyat ko‘rsatuvchi olimlar va
tadqiqotchilar, Arab dunyosining tarixini, madaniyatini, iqtisodiyotini, siyosiy
jarayonlarini va boshqalarini o‘rganish va tahlil qilish bilan shug‘ullanadilar.
Arab tarixshunosligiga xos xususiyatlardan ba’zilari quyidagilardir:
Islom davri fokusida: Arab tarixshunosligi, Islomning paydo bo‘lgan va
keng tarqalgan davri bilan erkatoy etadi. Bu sohada olimlar, Islom dinining
tarixini, qadimiy Arab jahonini, Islom adabiyotini, falsafasini va madaniyatini
o‘rganishga va tahlil qilishga e’tibor berishadi. Islom davri Arab tarixshunosligi
uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy maqolalar "Hadis" (Muhammad
sallallahu alayhi va sallamning so‘zlari), "Sira" (Muhammad sallallahu alayhi va
sallamning hayoti) va "Tafsir" (Qur’oni Karimning tafsiri) hisoblanadi.
O‘zbeklilik: Arab tarixshunosligi o‘zbeklik prinsipiga asoslangan
davlatlarning tarixiga katta e’tibor beradi. Bu davlatlar orasida Xitoy, Hindiston,
Misr, Irak, Sham va boshqa davlatlar kiritadi. Arab tarixshunoslari, o‘zbek
davlatlarning tarixiy yodgorliklarini, arxitekturani, adabiyotini va madaniyatini
o‘rganishda va tahlil qilishda uzoq muddatlar mobaynida bo‘lganlar.
13

Tafsiliy o‘rganish: Arab tarixshunosligi, tarixiy yodgorliklar, arxiv
materiallar, qalam adabiyotlari va boshqa tarixiy manbalardan tashkil topgan
materiallarni tafsiliy o‘rganishga e’tibor beradi. Bu o‘rganish jarayoni tarixiy
hodisalar, adabiyotlar, qiroatlar, maqolalar va boshqalar kabi manbalardan
foydalanishni o‘z ichiga oladi.
Arab adabiyotining tarixshunoslikga ta’siri: Arab adabiyoti,
tarixshunoslikning muhim manbalaridan biridir. Arab tarixshunoslari, qadimiy
Arab adabiyotini, shoirlikni, dostonlikni, tarixiy hikoyalarni va boshqa janrlarni
o‘rganish va tahlil qilishda uzoq muddatlar bilan shug‘ullanadi. Arab adabiyotining
tarixshunoslikga ta’siri katta bo‘lib, bu sohada arab adabiyotchilar,
adabiyotshunoslar va tarixshunoslar o‘rtasida o‘zaro munozaralar va fikr
almashishlar amalga oshirilgan.
Islom tarixshunosligi bilan bog‘liq: Arab tarixshunosligi, Islom
tarixshunosligi bilan erkatoy etadi va ularga o‘zaro bog‘liqdir. Islom
tarixshunosligi, Islom dinining tarixiy jarayonlarini, dinshunoslikni, islom
davlatlarini va ularda rivojlanayotgan madaniy va iqtisodiy jarayonlarni
o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy soha hisoblanadi. Arab tarixshunoslari ham Islom
tarixshunosligining bir qismiga tegishli bo‘lib, Islom davri Arab tarixini
o‘rganishda va tahlil qilishda qiziqish bilan bo‘lishadi.
Shu sabablarga qarab, Arab tarixshunosligi uning fokusida Islom, o‘zbeklik,
tafsiliy o‘rganish, Arab adabiyotining ta’siri va Islom tarixshunosligi bilan bog‘liq
xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bu xususiyatlar Arab tarixshunosligining maydonini
belgilaydigan yutuqlar hisoblanadi.
Arab tarixshunoslar Mo‘g‘ullar davri haqida turli asarlarda yozganlar. Bu
asarlarning ba’zilari quyidagilardir:
1. "Tarikh al-Tabari" – Bu asar Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir al-Tabari
tomonidan yozilgan, Arab dunyosining umumiy tarixini qamrab olgan katta
maqoladir. Bu asarda Mo‘g‘ullar davri ham o‘ziga xos bir bo‘limni
egallaydi.
14

2. "Kitab al-Ibar" – Bu asar Abdul Qahir ibn Tahir al-Baghdadi tomonidan
yozilgan va Arab dunyosi tarixining asosiy manbalari bilan bog‘liqdir.
Mo‘g‘ullar davri haqida ham ma’lumotlar mavjud.
3. "Tarikh al-Rusul wa al-Muluk" – Bu asar Abu Ja’far Muhammad ibn
Jarir al-Tabari tomonidan yozilgan va Arab dunyosining tarixi va siyosiyati
bo‘yicha keng ma’lumotlar beradi. Mo‘g‘ullar davriga doir ham ma’lumotlar
bu asarda joy olgan.
4. "Al-Bayan wa al-Tabyin" – Bu asar ibn al-Athir tomonidan yozilgan va
Arab dunyosining tarixi va siyosiyati bo‘yicha ma’lumotlar beradi.
Mo‘g‘ullar davri ham bu asar ichida tahlil qilingan.
5. "Al-Muntaz=am fi Tarikh al-Umam wa al-Muluk" – Bu asar ibn al-Jawzi
tomonidan yozilgan va umumiy Arab tarixiga oiddir. Mo‘g‘ullar davri
haqida ham ma’lumotlar bu asarda o‘rin olgan.
6. "Tarikh al-Khulafa" – Bu asar Suyuti tomonidan yozilgan va Islom
halifalari tarixiga oiddir. Mo‘g‘ullar davri ham bu asarda tahlil qilingan.
Bu asarlardan tashqari, boshqa tarixshunoslarning ham Mo‘g‘ullar davri
haqida yozgan asarlari mavjud. Arab tarixshunoslarining Mo‘g‘ullar davri haqida
yozgan asarlari, Mo‘g‘ul imperiyasining tashqi xakimiyati, siyosiy va iqtisodiy
jarayonlari, uchrayotgan voqealar va boshqalar haqida tafsiliy ma’lumotlar beradi.
Shu bilan birga, bu asarlarda Mo‘g‘ullar va arablar o‘rtasidagi munosabatlar, ta’sir
va almashtirishlar ham tahlil qilingan. 10
Mo‘g‘ullar davri masalalari Arab tarixshunosligida ahamiyati yuqori,
chunki bu davr arab tarixiga va madaniyatiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatgan.
Quyida Mo‘g‘ullar davri masalalari Arab tarixshunosligida nega muhim ekanini
ko‘rsatadigan bir necha asosiy jihatlarni ko‘rib chiqamiz:
Tarixiy ahamiyat: Mo‘g‘ullar davri arab tarixida muhim burilish nuqtasi
hisoblanadi. Bu davrda arab dunyosi mo‘g‘ullar istilosiga duch kelgan va bu istilo
hududdagi siyosiy tuzilmalarni o‘zgartirgan. Tarixshunoslar bu davrni tadqiq qilish
10
https://poe.com/chat/2756gf1mng3houivxvf
15

orqali arab dunyosining o‘sha zamon siyosiy, madaniy, va ijtimoiy hayotini
o‘rganadilar.
Madaniy almashinuv: Mo‘g‘ullar davri davomida arablar bilan mo‘g‘ullar
o‘rtasida madaniy almashinuv kuchaygan. Bu davrda ilm-fan, adabiyot, san’at va
falsafa sohalarida bir-biridan o‘rganishlar yuz bergan. Arab tarixshunosligi bu
madaniy almashinuvlarni o‘rganish orqali o‘sha zamon madaniy landshaftini
yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Siyosiy o‘zgarishlar: Mo‘g‘ullar istilosi arab dunyosida siyosiy kuchlarning
o‘zgarishiga olib kelgan. Mo‘g‘ullar imperiyasi parchalanganidan keyin ham bu
siyosiy o‘zgarishlar arab dunyosida uzoq vaqt davom etgan. Arab tarixshunosligi
bu siyosiy o‘zgarishlarni o‘rganish orqali hududning tarixiy taraqqiyotini
yaxshiroq anglaydi.
Hududiy ta’sirlar: Mo‘g‘ullar istilosi arab dunyosida bir qancha hududiy
o‘zgarishlarni keltirib chiqargan. Hududlararo savdo va iqtisodiy aloqalar o‘zgarib,
yangi savdo yo‘llari va tarmoqlari ochilgan. Arab tarixshunoslari bu hududiy
o‘zgarishlarni tadqiq qilish orqali iqtisodiy va madaniy taraqqiyotni tahlil qiladi.
Mo‘g‘ullar istilosining arab tarixida izlari: Mo‘g‘ullar istilosi arab
tarixida o‘z izlarini qoldirdi. Bu davrda qurilgan binolar, yo‘llar, va boshqa
inshootlar Arab tarixshunosligida tadqiqot uchun muhim mavzulardir. Mo‘g‘ullar
tomonidan olib kelingan yangiliklar arab dunyosining keyingi davrlarida ham
sezilarli bo‘lgan.
Arab tarixshunosligida Mo‘g‘ullar davri masalalarini o‘rganish o‘sha
zamonning ko‘plab jihatlarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Bu davr arab
tarixining turli sohalariga, jumladan, madaniy, siyosiy, va iqtisodiy jihatlariga katta
ta’sir ko‘rsatgan.
16

III BOB MO‘G‘ULLAR DAVRIDA ILM FANLARI VA ULARDAGI
RIVOJLANISH
3.1 Mo‘g‘ullar davrida sotsial-jamiyat va siyosat. Mo‘g‘ullar davrida qabul
qilingan siyosiy tizimlar.
Mo‘g‘ullar davri sotsial-jamiyat va siyosat alanida bir necha muhim
masalalarni o‘z ichiga oladi. Bu davrning sotsial-jamiyat va siyosiy tizimlari,
ijtimoiy taraqqiyot, madaniy hayot va boshqa muhim mavzularini o‘z ichiga oladi.
Quyidagi podshohlar davri sotsial-jamiyat va siyosatiga oid muhim masalalardan
ba’zilarini tashkil etadi:
Sotsial-jamiyat tizimlari: Mo‘g‘ullar davri boyunca, podshohlar tomonidan
tashkil etilgan sosial-jamiyat tizimlari o‘rnatildi. Bu tizimlarda podshoh va oliy
toifa hodimlar, fuqaro va ularning qonuniy huquqlari, ijtimoiy qatlamlar va
ularning huquqlari, ijtimoiy farovonlik va adolat masalalari katta ahamiyatga ega
bo‘ldi.
Siyosiy tizimlar: Mo‘g‘ullar davri siyosiy tizimlari ko‘p qismda monarxiya
prinsiplari asosida amalga oshirilgan edi. Podshoh va uning xotinlari tomonidan
boshqarilgan davlatlar o‘rniga, davlat boshqarlari tomonidan boshqarilgan
nomdorliklar mavjud bo‘ldi. Siyosiy tizimlarning asosiy xususiyati podshohning
iqtidorli hakimiyligi va uning qarashlarining qonuniyligi bo‘ldi.
Ijtimoiy taraqqiyot: Mo‘g‘ullar davri ijtimoiy taraqqiyotning kuchayish
davri bo‘lib hisoblanadi. Bu davrda madaniy hayot, arxitektura, irrigatsiya
tizimlari, transport va tijoratning rivojlanishi katta e’tiborga sazovor bo‘ldi.
Bunday ijtimoiy rivojlanish orqali mo‘g‘ullar davri davlatlari katta iqtisodiy va
madaniy markazlarga aylanib, ularga xalqaro savdo aloqalari o‘rnatish
imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Madaniy hayot: Mo‘g‘ullar davri madaniy hayotda ham katta o‘zgarishlar
bo‘ldi. Podshohlar va ulkan xotinlarining himoyachiligi ostida adabiyot, san’at,
musiqa va arxitektura sohasida rivojlanishlar bo‘ldi. Bunday madaniy
rivojlanishlar ushbu davrda yaratilgan unikal mahsulotlarni ajralib turadi va
mo‘g‘ullar davri madaniy merosining yuqori qiymati ko‘riladi.
17

Mo‘g‘ullar davri sotsial-jamiyat va siyosat tushunchalari va ularning amaliy
asosiy ko‘rsatkichlari tarixshunoslar uchun muhimdir.Mo‘g‘ullar davri bo`yincha
qabul qilingan siyosiy tizimlarning asosiy shakllari monarxiya va qaramoq
rejimlari bo‘lishi bilan jihatdan farq qiladi. Quyidagi siyosiy tizimlar mo‘g‘ullar
davrining turli davlatlarida ko‘plab:
Podshohlik (Monarxiya): Monarxiya, mo‘g‘ullar davri davlatlarining
ko‘pida qabul qilingan siyosiy tizim bo‘lib, podshoh yoki sultonning hakimiyligi
asosida bajarilardi. Podshoh davlatning eng yuqori toifasi bo‘lib, qonuniy va
siyosiy huquqlarga ega edi. Podshohlik tarkibida to‘qquzchilik (amirlik), shaharlik
(shahar monarxiyalari) va boshqa podshohlik shakllari mavjud edi.
Xalifalik: Mo‘g‘ullar davrida musulmon xalifalarning hakimiyligi ostida
bajarilgan siyosiy tizim. Khalifalar, Islom dinining rahbarligini ham amalga
oshirganlar. Ular islomiy xalifalik davlatlarida davlat boshqarlari sifatida xizmat
qildilar. Khalifalar o‘rtasida Abbosiy, Umaviy, Fatimiy, Buyidid va Qarahanli
khalifalari kabi turli tarixiy davlatlar bo‘lgan.
Amirlik: Mo‘g‘ullar davrida emirlar tomonidan boshqarilgan davlat
tuzuvchisi. Emirliklar nomi ostida an’anaviy o‘zbek davlatlarining boshqaruv
shakllari mavjud bo‘lgan. Bu tizimda emir, boshqa saroylik toifalarga nisbatan
kam iqtidorga ega bo‘lib, o‘zining emirlik hududida boshqarish amalga oshirgan.
Sultonlik: Mo‘g‘ullar davri davlatlarida sultoning hakimiyligi ostida
bajarilgan siyosiy tizim. Sultanlar, o‘rtacha podshoh va emirlik
boshqaruvchilaridan yuqori darajali bo‘lib, o‘zlarining sultoniya yoki saltanatida
boshqarishganlar.
Qaramoq rejimi: Bu tizimda davlat boshqaruvchisi o‘z madhiyasi yoki
turmush tarzi asosida taqdirlangan edi. Qaramoq rejimi bilan boshqarilgan
davlatlarda boshqaruvchilik o‘rni avtomatik ravishda oilaviy yo‘nalishda otasi
tomonidan o‘tkazilardi.Har bir mo‘g‘ullar davri davlatida siyosiy tizimlar o‘ziga
xos bo‘lganliklarga ega bo‘lishi mumkin. Bu tizimlar tarixiy va madaniy firqalar,
oilaviy qowmalar, geografik sharoitlar, podshohning iqtisodiy va siyosiy huquqlari
bilan bog‘liq edi.
18

Mo‘g‘ul davri davlatlarida ijtimoiy taraqqiyot va madaniy hayot o‘ziga xos
bo‘lgan. Mo‘g‘ul davri davlatlarida iqtisodiy taraqqiyot o‘ziga xos bo‘lib, bu
davrda sanoat, savdo va madaniyat sohalarida rivojlanish kuzatilgan. Mo‘g‘ul
davri davlatlarining iqtisodiy taraqqiyoti, ularga xos iqtisodiy tizimlar, bozor
o‘rniga tashqi iqtisodiy aloqalar, transport va tijoratning rivojlanishi bilan
birgalikda oshirilgan. Mo‘g‘ul davri davlatlari ilm-fan va meditsina sohasida ham
rivojlangan. Bu davrda tibbiyot, kimyo, astrologiya, matematika va boshqa ilm-fan
sohalarida ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Shuningdek, mo‘g‘ul davri davlatlarida
meditsina sohasida rivojlanish kuzatilgan, shifo-kulgu va davlat boshqaruvining
dastlabki shakllari shakllantirilgan. Mo‘g‘ul davri davlatlarida san’at va madaniyat
sohasida yuksak darajada rivojlanish kuzatilgan. Bu davrda mo‘g‘ul davlatlarida
hunarmandchilik, musiqa, adabiyot, tarixiy qalamush, arxitektura va boshqa san’at
shakllari rivojlanib, mo‘g‘ul madaniyati o‘zining yuqori darajasiga erishgan.
Mo‘g‘ul davri davlatlarida ijtimoiy tartib o‘zining xususiyatlari bilan
ajratilgan. Mo‘g‘ul davlatlarida farovonlik va xalqaro aloqalar rivojlanib, ijtimoiy
tartibning asosiy taraqqiyoti ko‘rsatilgan.Mo‘g‘ul davri davlatlarida din va falsafa
sohasida rivojlanish kuzatilgan. Bu davrda mo‘g‘ul davlatlarida Buddizm, Daoizm,
Konfutsiyizm va boshqa dinlar rivojlanib, falsafa sohasida ham ilmiy tadqiqotlar
olib borilgan.Mo‘g‘ul davri davlatlarida ijtimoiy taraqqiyot va madaniy hayot
o‘zaro bog‘liqlik bilan rivojlanib, ularga xos iqtisodiy, ilmiy, san’at va madaniy
imkoniyatlar yaratilgan. Bu davrning rivojlanishi mo‘g‘ul imperiyalarining o‘zida
o‘zining xususiy madaniy, din va iqtisodiy tizimlari bilan bog‘liq bo‘lgan.
3.2 Mo‘g‘ullar davri ilmiy va falsafiy fikrlar.Mo‘g‘ullar davrida ilm fanlari va
ulardagi rivojlanish. Mo‘g‘ullar davri falsafiy fikrlarining o‘rni va ahamiyati.
Mo‘g‘ullar davri, ilmiy va falsafiy fikrlarning rivojlanishi va o‘zining
xususiyatlarini o‘z ichiga olgan muhim bir davr bo‘lib, bu davrda bir nechta ilm-
fan va falsafa sohasidagi g‘oyalar va fikrlar shakllantirilgan.Mo‘g‘ullar davrida
ilm-fan sohasida rivojlanish kuzatilgan. Bu davrda matematika, kimyo,
astronomiya, tibbiyot, falsafa va boshqa ilm-fan sohalari rivojlanib, ilmiy
tadqiqotlar olib borilgan.
19

Mo‘g‘ullar davrida ilm-fan sohasida yuqori darajada rivojlanish borligi va
ilmiy fikrlarning tarqalishi, ilm-fan adabiyoti va ilmiy asarlar yozilishi bilan ajralib
turadi.
Mo‘g‘ullar davrida falsafa sohasida ham yuqori darajada rivojlanish
kuzatilgan. Bu davrda Mo‘g‘ul imperiyalarida filosofiya, mantiq, etika, ontologiya,
epistemologiya va boshqa falsafa sohalari ustida o‘rganish va ilmiy fikrlar
shakllantirish katta e’tibor berilgan. Mo‘g‘ullar davrida Konfutsiyzmdan,
Daoizmga, Buddizmga va boshqa falsafa tizimlari va fikrlariga asoslangan
tarjimalar, tefsirlar va falsafa asarlari yozilgan.Mo‘g‘ullar davri tarixiy fikrlarning
yuqori darajada rivojlanishiga ham shahid bo‘lgan. Bu davrda Mo‘g‘ul
imperiyalarining tarixi, tarixiy voqealar va tarixiy shaxslar ustida tadqiqotlar olib
borilgan. Tarixiy fikrlar, tarixiy asarlar va tarixiy manbalar bu davrda katta
ahamiyatga ega bo‘lgan.Mo‘g‘ullar davri ilmiy va falsafiy fikrlar, o‘zining o‘ziga
xos tafsilotlar, g‘oyalar va nazariyalar bilan ajralib turadi. Bu davrda
rivojlanadigan ilm-fan va falsafa sohalari, o‘zlarining o‘ziga xos Mo‘g‘ul
madaniyatining bir qismi bo‘lib, o‘zining o‘ziga xos tarzda rivojlanish ko‘rsatgan.
Bu ilmiy va falsafiy fikrlar, o‘zbek xalqining tarixiy va madaniy bog‘lanishlari,
g‘oyalar va fikrlar tarqalishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.
Mo‘g‘ullar davri, ilm-fan sohasidagi bir nechta fanlar va ulardagi rivojlanish
uchun muhim bir davr bo‘lib hisoblanadi. Bu davrda bir nechta ilm-fan sohasida
ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va yangi g‘oyalar shakllantirilgan. Quyidagi ilm-fan
sohalari Mo‘g‘ullar davrining ilmiy rivojlanishi bilan bog‘liq muhim sohalardan
ba’zilaridir:Mo‘g‘ullar davrida matematika sohasida rivojlanish kuzatilgan.
Mo‘g‘ul matematikasi, geometriya, arifmetika va hisoblash tizimlari sohasida
o‘ziga xos g‘oyalar va metodlar bilan ajralib turadi. Mo‘g‘ullar davrining
matematikasi, hisoblashning amaliyotiy va nazariy aspektlarini o‘z ichiga olgan.
Mo‘g‘ullar davrida astronomiya sohasida ham rivojlanish kuzatilgan. Bu davrda
yulduzlar, planetalar, maqbur yulduzlar va ko‘pchilik asmaniy ob’ektlari ustida
ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Mo‘g‘ul astronomiyasi, observertorik va matematik
aspektlardan iborat bo‘lib, astrologiya bilan ham bog‘liq bo‘lgan.
20

Mo‘g‘ullar davrida tibbiyot sohasida rivojlanish kuzatilgan. Bu davrda
mo‘g‘ul doktorlari tibbiyotda ilmiy tadqiqotlar olib borishgan, shifo-kulgu va
davlat boshqaruvining dastlabki shakllari shakllantirilgan. Mo‘g‘ul tibbiyoti,
ko‘pchilikning sog‘liqni saqlash, tibbiyotning nazariy va amaliy asoslari bilan
bog‘liq bo‘lib, uning rivojlanishi ko‘rsatilganMo‘g‘ullar davrida falsafa sohasida
ham ilmiy rivojlanish kuzatilgan. Bu davrda Konfutsiyzmdan, Daoizmga,
Buddizmga va boshqa falsafa tizimlari va fikrlariga asoslangan tarjimalar, tefsirlar
va falsafa asarlari yozilgan. Mo‘g‘ul falsafasi, odamlarning mavjudlik, haqiqat,
ijodiyot va uning maqsadi, odamning ruhiy hayoti va boshqalar bilan bog‘liq
muhim muddalarni tahlil qilgan.
Mo‘g‘ullar davrida ilm-fanlar rivojlanishida tarixiy voqealar, davlat
rahbarlari va ulardagi dastlabki ilm-fan markazlari ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu
davrda ilm-fanlar o‘zlarining o‘ziga xos Mo‘g‘ul madaniyatining bir qismi bo‘lib,
o‘zining o‘ziga xos rivojlanish ko‘rsatgan. Ilmiy tadqiqotlar, tarjimalar, falsafa
asarlari va ilmiy fikrlar Mo‘g‘ullar davrining turli sohalarida o‘zining
rivojlanishini va g‘oyalarini ifodalaydi.Mo‘g‘ullar davri, falsafa sohasidagi
rivojlanishi va falsafiy fikrlarning o‘rni bilan taninadi. Bu davrda falsafa, o‘zbek
xalqining g‘oyalarini, dunyoviy mavzularni, mavjudlikning haqiqiyatini tahlil
qilishga va manaviy, fikriy muzokaralarni olib borishga oid muhim bir vazifani
bajaradi.
Mo‘g‘ullar davrida falsafa sohasida tafakkur etish va fikrlar shakllantirish
katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu davrda Konfutsiyzmdan, Daoizmga, Buddizmga
va boshqa falsafa tizimlari va fikrlariga asoslangan tarjimalar, tefsirlar va falsafa
asarlari yozilgan. Falsafiy tafakkur, odamlarning mavjudlik, haqiqat, odamning
maqsadi va ruhiy hayoti bilan bog‘liq muhim muddalarni tahlil qilishda muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan.Mo‘g‘ullar davrida etika sohasidagi rivojlanish kuzatilgan.
Etika, odamlarning ma’naviy qadriyatlari, huquqiy va adliya masalalari, insoniyat,
ijobiylik va yomonlik, yaqinlik va mehribonlik muammolarini o‘rganishda muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan. Mo‘g‘ullar davri etikasi, insoniyatga qarshi muhabbat,
21

adolat va to‘g‘ri yo‘lga erishish, insoniyatning maqsadi va qadrlanishi muhim
muddalarni tahlil qilgan.
Mo‘g‘ullar davrida ontologiya sohasidagi rivojlanish kuzatilgan. Ontologiya,
mavjudlikning haqiqiyatini, olijanoblik va olijanoblikning xususiyatlari, ma’naviy
qadrlanish muammolarini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Mo‘g‘ullar
davri ontologiyasi, mavjudlikning haqiqiyatini, olijanoblik va olijanoblikning
xususiyatlari, ruhiy hayotning mohiyatini tahlil qilgan.
Mo‘g‘ullar davri falsafiy fikrlarining o‘rni, o‘zbek xalqining madaniy
hayotida ahamiyatli bo‘lib, g‘oyalar va fikrlar tarqalishida muhim rol o‘ynagan.
Falsafiy fikrlar, tarixiy va madaniy bog‘lanishlarda, adliya va huquqiy masalalarda,
insoniyatning maqsadi va qadrlanishi, mavjudlikning haqiqiyatini tahlil qilishda
muhim bir asos sifatida ko‘rinadi. Mo‘g‘ullar davridagi falsafa fikrlari, o‘zbek
xalqining fikriy hayotini, dunyoqarashi va mavjudlikning haqiqiyatini tahlil
qilishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.
3.3 Mo‘g‘ullar davri dinshunosligi.Mo‘g‘ullar davrida islom.Mo‘g‘ullar davri
tarixida boshqa dinlar. Mo‘g‘ullar davri adabiyoti va shoirlik.
Mo‘g‘ullar davri, dinshunoslik sohasida ham rivojlanish kuzatilgan. Bu
davrda o‘zbek xalqining diniy g‘oyalariga oid fikrlar, diniy amaliyotlar va madaniy
tajribalar shakllantirilgan.Mo‘g‘ul dinshunoslik madaniyati: Mo‘g‘ullar davrida
o‘zbek xalqining dinshunoslik madaniyati o‘zining o‘ziga xos shakl va ifodalar
bilan ajralib turadi. Bu davrda Mo‘g‘ul xalqi zoroastrizm, maniqizm, yahudilik,
budizm, konfutsiyanizm, daoizm va boshqa din va madhhablarga oid g‘oyalar
bilan tanishgan. Mo‘g‘ullar davri dinshunosligi, o‘zbek xalqining qadimiy diniy
asrlari bilan bog‘liq tarixiy, falsafiy va madaniy amaliyotlarni o‘z ichiga olgan.
Mo‘g‘ullar davrida diniy amaliyotlar ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.
Bu davrda o‘zbek xalqi ziyoratgohlar, maqbaralar, ibodatxonalarni qurib, diniy
bayramlar, duolar, o‘qishlar va boshqa diniy amaliyotlarni jarayon ostida amalga
oshirgan. Mo‘g‘ullar davri diniy amaliyotlari, o‘zbek xalqining diniy madaniyatini
ifodalash, insonning ruhiy hayotini ta’minlash, hikmat va erkinlik izhor qilishda
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.Mo‘g‘ullar davrida diniy fikrlar va nazariyalar
22

ham rivojlanish kuzatilgan. Bu davrda mo‘g‘ul olimlari, ilmuhitlari va diniy
liderlari o‘zbek xalqiga oid diniy masalalarni tahlil qilgan, diniy fikrlarni
shakllantirgan va ulardan ma’naviy yutuqlar olib chiqqanlar. Mo‘g‘ullar davri
diniy fikrlari, o‘zbek xalqining insoniyatga qarshi muhabbat, odamning ruhiy
hayoti, adolat va insaf, insoniyatning maqsadi va qadrlanishi, erkinlik va huquqlar
muhim muddalarini tahlil qilishda ahamiyatli bo‘lgan.
Mo‘g‘ullar davri dinshunosligi, o‘zbek xalqining diniy g‘oyalarining o‘ziga
xos ifodalar bilan ajralib turadi. Bu davrda dinshunoslik madaniyati, diniy
amaliyotlar va diniy fikrlar o‘zbek xalqining madaniy hayotining muhim bir
qismini shakllantirgan. Bu davrning dinshunosligi, o‘zbek xalqining tarixiy,
madaniy, diniy-tarixiy, falsafiy va insoniyatga oid g‘oyalarini tahlil qilishda
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.
Mo‘g‘ullar davri, Islom dini tarixida muhim davr hisoblanadi. Mo‘g‘ullar,
XIII-XIV asrlarda katta imperiya qurib, Markaziy Osiyo, Xitoy va Islom
dunyosining bir qancha mintaqalarini fath etdilar. Ushbu davrda Islom dunyosi
bilan Mo‘g‘ollar Imperiyasi orasida murakkab munosabatlar yashandi.Mo‘g‘ollar,
Islom dunyosiga katta askeri kuch bilan hukm qilib, bir qancha Islom davlatlarini
yiqdilar. Mo‘g‘ollar Imperiyasi eng mashhur rahbari Jengizxon, Islom dunyosiga
qarshi hujumkar siyosatni amalga oshirmadi va dindagi ozodlikka hurmat qildi. Bu
sababli, Islom dinini qabul qilgan Mo‘g‘ollar hakimiyati davrida Islomga qiziqish
va ta’sir oshdi.Mo‘g‘ollar, Islom dunyosida muhim madaniy ta’sir qoldirdi.
Xususan, Eron va Misr kabi mintaqalarda Mo‘g‘ollar hukmronligi davrida Islom
san’ati, mimosi va adabiyoti rivojlandi. Mo‘g‘ol hukmronlarining himoyasi ostida
Islom olimlari va mutaassiblari tarbiyalandi, Islom ilmlarining yayilishiga hissa
qo‘shdi.Bundan boshqa, Mo‘g‘ollarning Islom dunyosiga ta’siri faqat musbat
emas. Mo‘g‘ollarning xarbiy xotirasidan keyin bir qancha Musulmon jamiyat katta
zarar ko‘rishi, shaharlar tahrip bo‘lishi va odamlar o‘ldirilishi bo‘ldi. Ushbu davrda
Islom dunyosida katta buzilish yuz berdi va bir qancha Islom davlati
qisqarildi.Natijada, Mo‘g‘ollar davrida Islom dunyosi katta o‘zgarishlar yashadi.
23

Mo‘g‘ollarning Islomga ta’siri murakkab tarzda baholanganur, u vaqtidagi siyosiy,
madaniy va ijtimoiy omillarning natijasi sifatida chiqdi.
Mo‘g‘ullar davri tarixida boshqa dinlar mavjud edi. Mo‘g‘ollar imperiyasi
ildizida turli dinlarga tegishli odamlar yashagan va o‘z manbalari bilan davom
etishgan davr hisoblanadi.Mo‘g‘ollar kengaytirilgan geografiya bo‘ylab hakimiyat
qilgani uchun turli dinlarga mansub jamiyatlar bilan aloqada bo‘lganlar.
Mo‘g‘ollar odatda muxofiqiyatli bir qarash uslubi ko‘rsatgan va dindagi erkinlikka
hurmat qilganlar. Shuning uchun Mo‘g‘ollar imperiyasi davrida Islom, Budizm,
Xristianlik, Shamanizm va boshqa ma’naviyat tizimlari barqaror tarzda mavjud
bo‘lishi mumkin bo‘ldi.Mo‘g‘ollar qo‘zg‘atishgan mintaqalarda dindan
qiziqtirmagan yoki zorla ishlash siyosatini amalga oshirmaganlar. Bu, turli
dinlarga mansub odamlarning o‘z manbalari bilan erkinlik bilan yashashlariga
imkon berdi. Misol uchun, Mo‘g‘ollar imperiyasining poytaxti bo‘lgan
Qaraqorumda turli dinlarga tegishli ibodatxonalarga va ibodat joylari mavjud
bo‘lgan edi.
Mo‘g‘ollar o‘z Shamanizm manbalari bilan ham davom etishdi. Shamanizm,
Mo‘g‘ol madaniyati uchun muhim bir qism hisoblanib, ba’zi Mo‘g‘ol rahbarlar
shamanistik rituallarni qo‘llab-quvvatlagan. Lekin, Mo‘g‘ollar vaqti o‘tishi bilan
Islomni ham qabul qilganlar va Islomning ta’siri ostida bo‘lganlar.Natijada,
Mo‘g‘ollar davrida turli dinlar birga mavjud bo‘lgan muhit yaratildi. Mo‘g‘ollar
imperiyasining muxofiqiyatli qarash uslubi, dinlararo aloqalarning va din
erkinliklarining davom etishiga yordam berdi. Ushbu davrda Islom, Budizm,
Xristianlik, Shamanizm va boshqa dinlar izlari Mo‘g‘ollar imperiyasining
hukmronlik qilgan mintaqalarda ko‘rinadi.
Mo‘g‘ullar davri adabiyoti va shoirlik jihatidan ham ko‘pni o‘z ichiga olgan
davr hisoblanadi. Ushbu davrda Mo‘g‘ollar imperiyasi hakimiyati ostida turli
madaniyatlar, ma’naviyatlar va til guruhlarining birgalikda yashashmoqda edi. Bu
holat, adabiy asarlarining turlicha bo‘lishiga va farqli ta’sirlar o‘rtasida
o‘zgarishlarga olib kelishdi.Mo‘g‘ollar, qo‘zg‘atishgan mintaqalarda o‘ziga xos
adabiyot tarixiga hurmat bildirdilar va o‘z madaniyatlari bilan ta’sirga kirishdi.
24

Ushbu ta’sir natijasida Mo‘g‘ollar imperiyasi hududida turlicha tillarda adabiy
asarlar paydo bo‘ldi. Ma’noda, Fars, Turk, Arab va Xitoy adabiyotlari Mo‘g‘ollar
adabiy faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Mo‘g‘ollar davri boyunca she’rlar muhim bir adabiy janr bo‘ldi. Mo‘g‘ol
she’rlari o‘z tillarida va turlicha tillarda she’rlar yozdilar. Mo‘g‘ollar imperatoru
Chingizxon va uning onasi hukmdorlar ham she’rlar tarixiga ko‘rsatishda hissa
qo‘shdi. Masalan, Kubilayxon davrida mashhur Mo‘g‘ol shoiri va o‘qituvchi
Nasiruddin Tusi, muhim she’rlar va asarlar yozdi.
Mo‘g‘ollar, hukmdorlarining himoyasi ostida o‘sgan shoirlarni qo‘llab-
quvvatladilar va ularning asarlarini qadr-qomat qildilar. Ushbu davrda paydo
bo‘lgan muhim Mo‘g‘ol shoirlardan biri Navoiy hisoblanadi. Navoiy, Turk
adabiyotining muhim vakillaridan biri deb hisoblanadi va uning she’rlarida
Mo‘g‘ol ta’sirlari ko‘rinadi.Mo‘g‘ollar, adabiyatning yanada gapirib, hikoya qilish,
hikoyalar va deston adabiyot turlari kabi so‘zli adabiyot janrlariga ham qiziqish
bildirdilar. So‘zli adabiyotlar, Mo‘g‘ol madaniyati va adabiyatiga muhim hissa
qo‘shdi.Mo‘g‘ollar adabiyoti, turlicha madaniyatlar va ta’sirlar birlashmasi bilan
boyitilgan sifat bilan boyitilgan. Ushbu davrda paydo bo‘lgan asarlar, Mo‘g‘ollar
imperiyasining madaniy va adabiy yodgorligining bir qismi sifatida bugungi
kungacha yetib kelgan.
Mo‘g‘ollar davri madaniy merosi va turmush tarzi jihatidan oldukcha
boylikka ega davr hisoblanadi. Mo‘g‘ollar imperiyasi kengayiborishi bilan birga,
turli madaniyatlar o‘rtasidagi ta’sirlashish muhitiga duch kelgan muhit yuzaga
kelgan.Mo‘g‘ollar o‘z egalarining qasidaga hurmat ko‘rsatib, ularni o‘z
madaniyatlariga qo‘shishdi. Bu holat, Mo‘g‘ollar imperiyasi mintaqalarida boylik
va turli madaniy meros va turmush tarzi paydo bo‘lishiga olib keldi.Mo‘g‘ollar,
ko‘chmas hayot uslubiga asoslangan bir jamiyat bo‘lib, bu ularning kiyim-kechak,
ovqat, yashash joyi va san’at tushunchalariga ta’sir qildi.
Mo‘g‘ollar odatda o‘zlarining g‘ildirak va po‘lat kiyimlaridan foydalanishdi.
Maxsus ta’sirchan o‘zgaruvchilar bo‘lgan kurtka, shlyapa va chizmalar Mo‘g‘ol
askarlarning xususiy kiyimlari edi. Bundan tashqari, yovgon va ipak to‘qimalar
25

bilan bezlangan kiyimlar ham kiyilardi. Mo‘g‘ollar kiyimlariga rangli tikishlar,
namunalar va zargarliklar kiritishadi.
Mo‘g‘ollar turmush tarzi, ko‘chmas hayot uslubiga va urushga mos ravishda
shakllangan. Masalan, yurt deb nomlanadigan ko‘chmas qushonxona turlarida
yashardilar. Ular tez harakat qilishlari va oson o‘rnatishlari uchun mo‘ljallangan
edi. Mo‘g‘ollar hayvonchilik bilan shug‘ullanishlari uchun ham, harakatli va
amaliy yechimlar yaratishdi.Mo‘g‘ollar madaniy merosi ham turlicha madaniyatlar
ta’siri ostida shakllangan. Mo‘g‘ollar imperiyasi hukmdoriyetida joylashgan
mintaqalarda, Fars, Turk, Xitoy va boshqa mahalliy madaniyatlarning san’ati,
adabiyoti, musiqa va raqslaridan ta’sir olingan. Ushbu ta’sirchanliklar Mo‘g‘ollar
madaniy merosini boylik va turlicha qurishda ahamiyatli o‘rin tutdi.
Mo‘g‘ollar imperiyasi davrida rasm, miniatyura, heykellik va bezash kabi
san’at shakllari ham rivojlandi. Ayniqsa, miniatyuralarda va bezashlarda Mo‘g‘ol
motivlari va ramzlari ko‘p marta qo‘llanilardi.Natijada, Mo‘g‘ollar madaniy
merosi va turmush tarzi, turlicha madaniyatlar ta’siri ostida shakllangan boylik
sifatiga ega edi. Ko‘chmas hayot uslubi, kiyimlar, yashash joyi va san’at
tushunchalarini ta’sir qildi. Mo‘g‘ollar imperiyasi hukmdoriyati ostida turlicha
madaniyat unsurlari birlashdi va Mo‘g‘ollar madaniy merosi, ajiblanarli
xususiyatlarga ega bo‘ldi.
Mo‘g‘ollar davri madaniy merosi, jamiyatga katta ta’sir ko‘rsatgan tarih
davridir. Mo‘g‘ollar imperiyasi hukmdoriyati davrida turli madaniyatlar o‘rtasida
bir muloqot va o‘zaro ta’sir o‘tkazgan. Mo‘g‘ollar, egallashgan hududlarda
o‘zlariga xos madaniyatlarini saqlab qolish bilan birga, yerli madaniyatlar bilan
ham yakindan aloqada bo‘ldilar. Bu natijada, Mo‘g‘ollar imperiyasi ostida turli
madaniy mulkchiliklar birgalikda yashashga va o‘zaro ta’sir o‘tkazishga olib
kelgan.Tilning Tarqalishi: Mo‘g‘ollar davri hukumatida, Mo‘g‘ol tilining rasmiy til
sifatida ishlatilishi odatiy bo‘ldi. Mo‘g‘ollar, turli hududlardagi hukumat tarkibiga
ta’sir qilish orqali, Mo‘g‘ol tilining turli yerli tillar ustida ta’siri paydo bo‘ldi va
ba’zi joylarda uni keng tarqalish bilan ishlatishga boshlandi.Mo‘g‘ollarning
26

kuchayishi bilan birga, savdo yo‘llari xavfsizlikka solindi va savdo faoliyati
rivojlandirildi. Mo‘g‘ol imperiyasi ostida bo‘lgan hududlar, turli madaniyatlararo
savdo va iqtisodiy aloqalarga sahna bo‘ldi.
Bu esa savdoning rivojlanishiga va iqtisodiy faoliyatning o‘sishiga xizmat
qildi.Mo‘g‘ollar, imperiyalarining kengayishi bilan birga katta miqdorda qurilish
loyihalarini amalga oshirdi. Yo‘llar, mostlar, pochta stantsiyalari va karvansaroylar
kabi infrastruktur ob’ektlari qurildi. Bu loyihalar, kommunikatsiyani
osonlashtirish, savdo yo‘llarini qo‘llab-quvvatlash va hukumat boshqaruvini
kuchaytirishga yordam berdi.
Mo‘g‘ollar, turli madaniyatlar ta’sirida o‘zlariga xos san’at va adabiyot
tushunchalarini rivojlantirdi. Mo‘g‘ol san’ati, minyatürlar, bezaklar, she’rlar va
hikoyalar kabi turli sohalarda o‘zini ko‘rsatdi. Bu davrda Mo‘g‘ol hukmdorlarining
himoyachiliklarida bir nechta asarlar yaratildi. Mo‘g‘ollar, egallashgan hududlarda
o‘z ijtimoiy va boshqaruv tuzilmalarini shakllantirdilar. Mo‘g‘ol imperiyasi
boshqaruv tizimi, turli madaniyatlar ta’sirida rivojlandi va bu tizim,
Mo‘g‘ollarning hakimiyati davrida turli hududlarda uzoq muddat davomida amal
qildi.
Umumiy holatda, Mo‘g‘ollar davri madaniy merosi jamiyatda kulturlararo
o‘zgarishlarni keltirdi, savdo va iqtisodiyotning rivojlanishiga yordam berdi,
qurilish va infrastruktur loyihalarini amalga oshirdi, san’at va adabiyot sohasida
zenginlik yaratdi va ijtimoiy-boshqaruv tuzilmalarini shakllantirdi. Bu ta’sir,
Mo‘g‘ollar imperiyasining o‘rta asrlardagi madaniyatining jamiyatga ko‘rsatgan
ta’sirini yoritdim. Lekin diqqatga sazovor bo‘lishi kerakki, bu faqatgina biron bir
madaniyatning jamiyatga ta’siri emas, balki ko‘p madaniyatlararo o‘zaro ta’sirning
natijasi sifatida ham hisoblanishi lozim. Shuning uchun, Mo‘g‘ollar va boshqa
madaniyatlararo aloqalar orqali jamiyatga ta’sir keltirgan o‘zgarishlarni ko‘rib
chiqish juda muhimdir.
27

IV XULOSA
Bu davr, XII-XIV asrlarda Markaziy Sharqni yetkizib o‘tgan Mo‘g‘ul
Imparatorligi davridir. Mo‘g‘ullarning Arab dunyosidagi mavjudligi, siyosiy,
madaniy, iqtisodiy va dini sohalarda bir qator muammolarni g‘oyib chiqarishga
olib kelgan.Siyosiy jihatdan, Mo‘g‘ullar hukumati ostida Arab geografyasida yangi
siyosiy tartib qurildi. Davlatlar tuzilishi, boshqaruv shakllari va aloqalar bu
davrdagi muhim mavzular orasida joy oladi. Mo‘g‘ullarining Arab dunyosidagi
siyosiy ta’siri va uning natijalari, Arab tarixshunoslar tomonidan tafsilotli ravishda
o‘rganilgan.
Madaniy jihatdan, Mo‘g‘ullar Arab dunyosidagi mavjudligi madaniy o‘zaro
ta’sirga va o‘zgarishlarga olib kelgan. Mo‘g‘ul Imparatorligi san’ati, adabiyoti,
mimaoriyati va boshqa madaniy sohalardagi ta’sirlari, Arab tarixshunoslarining
diqqat markaziga aylanadi. Ushbu davrda paydo bo‘lgan yangi san’at asarlari,
adabiy mahsulotlar va mimaoriy binolar, Mo‘g‘ullarning madaniy merosining bir
qismi sifatida baholanadi.Iqtisodiy jihatdan, Mo‘g‘ullarning Arab dunyosidagi
ta’siri savdo, iqtisodiy aloqalar va soliq tizimlarini o‘z ichiga oladi. Mo‘g‘ul
Imparatorligi savdo yo‘llari va iqtisodiy siyosatlari, Arab tarixshunoslar tomonidan
o‘rganilgan va baholangan. Ushbu davrdagi iqtisodiy o‘zgarishlar, savdo o‘sishi,
ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligi faoliyatlari kabi mavzular muhim tadqiqot
sahasi bo‘lib hisoblanadi.
Dini jihatdan, Mo‘g‘ullar Arab dunyosidagi ta’siri Islomga ham etkili rol
o‘ynagan. Mo‘g‘ullar bilan Islom munosabatlari va ularning natijalari, Musulmon
jamiyatining dini va madaniy o‘zgarishlariga ta’sir qilgan. Mo‘g‘ullarining Islom
dini va Islom dunyosiga qarashlari, dini amaliyotlari va o‘zaro ta’sirchanliklari,
Arab tarixshunoslar tomonidan tafsilotli ravishda o‘rganilgan.Natijaviy holatda,
Arab tarixshunosligida Mo‘g‘ullar davri masalalari, Mo‘g‘ul Imparatorligi’nin
Arab dunyosidagi siyosiy, madaniy, iqtisodiy va dini ta’sirini muhokama qiladigan
muhim mavzu hisoblanadi. Ushbu davrga oid manbalar va tadqiqotlar, Arab
dunyosining tarixiy rivojlanishini tushunish uchun qadrlangan bir perspektiva
taqdim etadi.
28

V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016.
2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –
Toshkent: O‘zbekiston,2017.
3. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
4. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.-Toshkent: O‘zbekiston, 1998
Karimov.I.A.
5. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.: O‘zbekiston, 2008
Karimov.I.A.
6. Abul Fazl ayhaqiy.Tarixi Ma’sudiy.T.1962., 381-383-betlar
7. Nizomulmulk.Siyosatnoma T.,Adolat.1995.246-bet
8. Agadjanov S.G. Seldjukidi iTurkmeniya v XI-XII vv.-Ashxabad:
Ilim,197360-bet
9. Ўзбекистон тарихи. Р. Муртазаева таҳрири остида. – Тошкент:
Янги аср авлоди, 2003.80-bet
10. Shahobiddin Muhammad annasaviy, Sulton Jaloliddin Manguberdi
hayoti tafsiloti, T., 1999.59-bet
11. Ayubi, Nazih N.; Hashemi, Nader; Qureshi, Emran (2009). "Islamic
State". In Esposto, John L. (ed.). The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
Oxford: Oxford University Press.
12. Hashmi, Sohail H. (2004). "Dawla". In Richard C. Martin (ed.).
Encyclopedia of Islam and the Muslim World. MacMillan Reference.
29

« ARAB TARIXSHUNOSLIGIDA MO‘G‘ULLAR DAVRI MASALALARI »

Sotib olish