Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 72.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Arab tili tadqiqotlarida Amir Temur va Temuriylar tarixining yoritilishi

Sotib olish
MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................................................... 1 I BOB. AMIR TEMURNING SIYOSIY HOKIMIYATGA KELISHIGACHA BO‘LGAN DAVRDAGI FAOLIYATINING O‘RGANILISHI ............................................................................................................................................... 5 II.BOB. IBN ARABSHOH”AJOYIB AL-MAQDUR FI TARIXI TAYMUR” (TEMUR TARIXIDA TAQDIR AJOYIBOTLARI) AMIR TEMUR DAVRINING YORITILISHI ............................................................................. 10 II.BOB.SOHIBQIRON AMIR TEMUR VA OʻRTA ASR TARIXCHISI IBN XALDUN MUNOSABATLARI ................ 23 XULOSA ...................................................................................................................................................... 33 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................. 35 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Shukurlar bo ‘ lsinkim , Mustasillik tufayli buyuk bobomiz haqidagi haqiqatning ro ‘ yobga chikishi , tantanasi kun tartibiga qo ‘ yildi . Bu millat tarixi vatan taqdiri uchun nihoyatda muhum edi . Takror takidlash joizki Sohibqiron Amir Temurni bizga qaytarib bergan bu borada hormay tolmay haqiqatni qaror toptirgan zot O ‘ zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom 1 Karimovdir . Ushbu ulug ` hizmatlari uchun xalqimiz ulardan behad minnatdordir . Birinchi prezidentimizning “ Yuksak ma ’ naviyat - yengilmas kuch “ nomli sermazmun kitobida xalqimizning toptalib kelgan milliy g ` ururini yuksaltirish , Sohibqiron bobomizning muborak nomi , tarixiy siymosi , boy merosi va xotirasini tiklash yo ‘ lida mamlakatimizda qo ‘ yilgan qutlug ` qadamlar to ‘ g ` risida batafsil hikoya qilingan . Ha , buyuk bobomiz haqidagi haqiqat tiklandi , adolat qaror topdi . 1996- yil O ‘ zbekistonda " Amir Temur yili " deb ataldi . YUNESKO qarori bilan Sohibqiron tavalludining 660 yilligi nishonlandi1. Toshkent, Samarkand va Shaxrisabizda Amir Temurning muxtasham haykallari o‘rnatildi. Bugun biz o‘zining bemisl aqlu tafakkuri, shaxtu shijoati bilan jahon taraqqiyotiga, tarix jarayoniga ulkan ta'sir ko‘rsata olgan, madaniyatlar barpo bo‘lishida xolis xizmat etgan siymo haqida baralla so‘z deya olamiz. G`ururimiz, faxru iftixorimizni yashirib o‘ltirmaymiz. Vatan uzra Sohibqiron Amir Temurning ulmas ruhi kezib yurganini har lahza his etamiz. Sohibqiron Amir Temur shaxsiyati jahon tarixida juda kam uchraydigan hodisadir. “Buyuk shaxslarni millat qayg`usi, xalq, dardi yaratadi” , degan edi birinchi Prezidentimiz. Chindan ham, millat kayg`usidan, xalk, dardidan yaralgan bizning bobomizday ulug` zotning dunyoga kelishi zamon zarurati va talabiga aylandi, boshqacha aytganda, tarix va zamon o‘z qaxramonini o‘zi jahon maydoniga olib kirdi. Tarixdagi ulug` zotlar Bahri Ummonda kezib yurgan bahaybat kemalarga o‘xshaydi. Bir qaraganingizda, bu kema ko‘zingizga yaxlit tashlangani bilan uning ichida va Kayutalarida qanchadan-qancha tilsimli hodisalar yuz beradi. Va bu kemaning izidan mavjlangan iz qoladi. Bu iz xatto fazodan boqqanda ham ko‘zga yaqqol tashlanishi mumkin. Biz buyuk Sohibqiron bobomiz Amir Temur hazratlarini dunyoda neki eng kuchli, eng jozibali, eng mahobatli bo‘lsa, o‘shalarga qiyoslashimiz mumkin. Bu ulug`zotning hayoti va faoliyati, jo‘nroq aytganda, tarjimai holi bizga ma'lum bulsa-da, birok biz eslatgan cho‘qqi yohud ulkan kema Yanglig`, bu muhtasham siymoning nomi bilan bog‘liq biz bilmagai, eshitmagan rivoyatlar, hikoyatlar er yuzi bo‘ylab kezib yuribdi. 2 Amir Temur davri to‘g`risida hozirgi kunda manbalar yetarli hissoblanadi . Shuni qayd qilish kerakki, ushbu davr haqida asar yozgan o‘rta asr mualliflari yaratgan asarlarining xarakteri va mohiyatiga qarab asosan ikki guruhga bo‘linadilar. Birinchi guruhga o‘z davri rasmiy tarixnavislik an'analariga rioya qilib yozilgan solnomalar mualliflari G‘iyosuddin Ali, Nizomuddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, Hofizi Abru, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond, Xondamir, Muiniddin Natanziy kabi mahalliy tarixnavislar mansub bo‘lsa, ikkinchi guruh mualliflari esa turli mamlakatlar vakillaridan iboratdir. Diplomatik xizmat yuzasidan XV asrning boshlarida Temur va uning avlodlari hukmi ostida bo lgan ko‘p shaharlarda, jumladan, Samarqandda ham bo lgan ispaniyalikʻ ʻ (Kastiliya) elchi Klavixo, shuning-dek, o‘z mamlakatiga Temur yurishlari ziyon- zahmatlarining alamini chekkan arman tarixchisi Foma Metsopskiy, rus solnomachilari hamda yuqorida zikr qilganimiz o‘z tarixiy asarlarida mazkur davrdagi voqealarga keng to‘xtab o‘tgan XV asr arab tarixchilari shular jum- lasidandir. Shuni ta'kidlash lozimki, ikkala guruh asarlarida keltirilgan ma'lumotlarni bir xil ahamiyatga ega deb bo‘lmaydi. Yuz bergan voqealarning guvohi yoki bo‘lmasa egallagan mavqelari tufayli sodir bo lgan ishlardan yaxshi ʻ xabardor birinchi guruh tarixnavislaridan ko‘pchiligi keltirgan tarixiy ma'lumotlar to‘laligi, aniqligi va izchilligi bilan ajralib tursa, ushbu imkoniyatlarga to‘liq ega bo lmagan ik- kinchi guruh mualliflari asarlarida esa, bu qadar to lalik va izchillik ʻ ʻ saqlanmay, voqealar jarayoni birbiriga uzviy bog‘lanmagan, chalkash tarzda yoritilgan hollar ham uchraydi. Amir temur haqida yozilgan asarlar ichida Rui Gonsales de Klavixo, Ibn Arabshoh, Ibn Xaldun, arxiyepiskop Ioan yozgan hotiralar alohida ahamiyatga ega. Zero bu shaxislar Amir Temurni ko‘rib , u bilan bevosita suhbatlari asosida o‘z hotiralarini yozib qoldirishgan. Bu esa ularning asarlarini haqqoniyligini yanada oshiradi. To‘plamdan o‘rin olgan keyingi ishonchli va xolis tarixiy manba — arxiyepiskop Ioanning ”Аmir Temur va uning saroyi haqida xotiralar ” asari o‘tgan olti yuz yil mobaynida turli tillarla yaratilgan mingdan ziyod asarlar orasida 3 alohida o‘rin tutadi. Chunki u asrlar mobaynida dunyo miqyosida yaratilgan ko‘p sonli solnomalar, esselar, badiiy va dramatik asarlar ichida Аmir Temur, uning tarixi, davlat arbobi va sarkardalik faoliyati, g‘animlari va do‘stlari, o‘z qo‘shinida o‘rnatgan tartib-qoidalari, saltanati va saroyi, u yerlagi urf odatlar haqida Yevropaliklarga ilk bora hikoya qilib bergan asardir. Bu asar Sohibqiron bilan Samarqandda uchrashgan Yevropalik boshqa bir inson — Kastiliya qiroli elchisi Rui Gonsales de Klavixoning kundaliklari, shuningdek, Аmir Temur bilan bevosita muloqotda bulgan mashhur tarichnavislar Ibn Аrabshoh va Ibn Xaldun qalamiga mansub tarixiy kitoblar kabi birlamchi manba sanaladi. Yana bir muhim jihat bugun Klavixo, Ibn Аrabshoh, Ibn Xadaun nomlarini va ularning asarlarini yurtdoshlarimiz yaxshi biladilar. Аmmo, afsuski, ruhoniy Ioann xotiralari bizda ham, xorijda ham aksariyat ko pchilik uchun Noma`lumligicha qolmoqda. Elchiʼ Ioann xotiralarining hozirga qadar na o zbekcha va na ruscha nashri mavjud ʼ emasligi ham yuqoridagi fikrimizni tasdiqlaydi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Kurs ishida Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarning XVI-XIX asrlardagi tarixi O‘rta Osiyoga oid tarixiy-kartografik manbalar, tarixiy kartalar va turli adabiyotlar asosida ilk bor taxlil qilindi. .Ularning O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi ahamiyati ilk bor, umumlashtirildi. Bunda hozirgacha ilmiy jamoatchilikka ma’lum bo‘lmagan xorijiy manbalar ham ilk bor ilmiy muomalaga kiritildi. Yevropada O‘rta Osiyoning kartografik tarixiga oid ma’lumotlarni qamrab olgan barcha tadqiqot ishlari va ularning natijalari tarixiy davriylik jihatdan jamlangan holda, xolisona yondashuv asosida o‘rganildi. Ularning o‘rganilish natijalariga konseptual nuqtai nazardan yondashilgan holda yangicha xulosalar berishga harakat qilindi. Kurs ishining predmeti. Amir Temur va Temuriylar davrining arab tarixshunlari tomonidan o‘rganilish tarixi. Tadqiqot ob`yekti. Arab manbalarida o‘lkashunoslikni o‘rganish tadqiqotning ob`yektini tashkil etadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishidan kasb hunar kollejlari va akademik liseylarda “O‘zbekiston tarixi” fanidan hamda oliy 4 o‘quv yurtlari “Tarix” fakultetlari bakalavrlari uchun “O‘zbekiston tarixi”, “O‘rta Osiyoning qadimgi va o‘rta asr shaharlari tarixi” va “O‘lkashunoslik” fanlaridan ma’ruza matnlari tayyorlashda, amaliy mashg‘ulotlar olib borishda foydalanish mumkin. Kurs ishining vazifa va maqsadlari. Amir Temur va Temuriylar davlatiga doir arab tarixshilari tomomnidan bildirilgan fikir va mulohazalarni topib uni yoritib berish. Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta yirik bor, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan ibortat. I BOB. AMIR TEMURNING SIYOSIY HOKIMIYATGA KELISHIGACHA BO‘LGAN DAVRDAGI FAOLIYATINING O‘RGANILISHI Amir Temurning siyosiy faoliyati haqida so‘z borar ekan, eng avvalo, uning hokimiyatga kelgunga qadar bo‘lgan davriga katta e’tibor qaratilganligini aytish lozim. Chunki tadqiqotlarning aksariyatida Sohibqironning siyosiy hokimiyatga kelishi muammolari XIV asrning 60 − 70 yillarida Movarounnahrdagi siyosiy 5 ahvol, Amir Temurning amir Husayn bilan ittifoqi, sarbadorlar harakatiga Amir Temurning munosabati, Sohibqironning siyosiy hokimiyatga kelishi kabi masalalar bilan bog‘liq holda o‘rganishni taqozo etadi. Temuriylar davri tarixiga oid yozma manbalarning ko‘pchiligida Amir Temurning hayotiga daxldor tarixiy voqealar, ayniqsa uning siyosiy maydonga kelishi sabablarini bayon qilib, ularda muarrihlarning shaxsiy munosabatlari bildirilgan. Shuni qayd etish kerakki, ularda bildirilgan umumiy fikrlar Amir Temurning yoshlik yillariga va uning 1344 − 1347 yillarda Movarounnahrda Chig‘atoy ulusining oxirgi mo‘g‘ul xoni Qozon Sultonxon (1332 − 1347) bilan amir Qazog‘on o‘rtasida yakka hukmronlik uchun bo‘lgan janglardagi ishtiroki, hokimiyat amir Qazog‘on qo‘liga o‘tib, bu bilan boshqaruvda amirlar hukmdorligi davri boshlangani masalalariga qaratilgan. Qozonxon davrida Movarounnahrda itoatsizlik boshlangan bo‘lib, xon har kuni yuzlab odamlarni oliy jazoga hukm qilardi. A. Ziyo bu ahvolni sharhlar ekan, Chig‘atoy ulusi xonlarining Movarounnahrdagi mavqei zaiflashib, mahalliy amirlar ularga o‘z hukmlarini o‘tkazish va xonlik bilan raqobatlashish qudratiga ega bo‘lgani bois, amir Qazog‘on ulus hukmdori Qozon Sultonxonni jangda yengib qatl etdi, degan fikrni bildirdi 1 . Ba’zi tadqiqotlarda amirlardan Bayon Sulduz bilan Hoji Barlos Amir Qazog‘onning o‘g‘li amir Abdullohga qarshi chiqib, Samarqandga yurish qilgani va Movarounnahrni o‘z tasarrufiga olib, chingiziy Yasun Temurxonning o‘g‘li Temurshoh o‘g‘lonni (1358 − 1359) xon qilib ko‘targani ham ta’kidlangan 2 . Demak, davlatda amirlar boshqaruvi chog‘ida nomiga xon tayinlash an anasi Amir‟ Temurgacha ham bo‘lgan. Nizomiddin Shomiy bu haqda shunday yozadi: “Amir Bayon Sulduz va amir Hoji Barlos mamlakatni va viloyatlarni o‘z tasarrufiga oldi. Amir Bayon mamlakatni boshqarish ishida g‘ofillikda sharobxo‘rlik va aysh−ishrat bilan mashg‘ul bo‘ldi… siyosat maqomiga kelganda sustlik va beparvolik qilardi. 1 Зиѐ А. Амир Темур ва Туғлуқ Темур // Шарқшунослик. – Т.: 1996. − № 6. – Б. 83. 2 Темур ва Улуғбек даври тарихи ... – Б. 72; Бўриев О. Темурийлар даври манбаларида Чағониѐн. – Т.: Фан, 2001. – Б. 5-7; Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур.– С. 19-20. 6 Donishmandlar demishlarki: “Mulk (podshohlik) siyosatsiz barqaror turmas va qilichsiz mustahkam bo‘lmas”. Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”sida ham shu mazmundagi so‘zlarni o‘qiymiz. Natijada ular davrida o‘lkada tartibsizliklar boshlandi. Barlos amirlari Shaxrisabzni, jaloyirlardan amir Boyazid Xo‘jandni, amir Qazog‘on xonadonidan bo‘lgan amir Husayn Balxni, naymonlardan bo‘lgan amir Hamidxoja Shibirg‘onni, amir Shohmuhammad Badaxshoniy Ko‘histonni, amirlar Kayxisrav va O ljoytu Aperdi ittifoq bo‘lib Xatlonni o‘ziga‟ bo‘ysundirdilar. Shunday bo‘linish oqibatida fitnafasodlar ko‘payib, mamlakatda tartibsizliklar boshlandi. Bunday tartibsizliklardan foydalanib, Movarounnahrga mo‘g‘ul xoni Tug‘luq Temur bostirib keladi 3 . Tadqiqotlarda amirlar o‘rtasidagi munosabatlar ham yoritilib, mazkur voqealar o‘sha davrda yuz bergan siyosiy o‘zgarishlar bilan bevosita bog‘liq edi. A. Ziyo o‘z ilmiy izlanishlarida amir Qazog‘onning nabirasi amir Husayn, bobo meros yurtiga da’vo bilan chiqqan va amakisi Qazog‘onning o‘g‘li Abdullohning o‘chini olish bahonasida amir Bayon Sulduzga qarshi kurash boshlagan 4 , deb yozsa, boshqa bir tadqiqotida uning amirlardan Xizr, Boyazid va Temurga suyanib, bobosi davridagi mavqeni tiklab olmoqchi edi 5 , degan fikrni bildiradi. Amirlarning ittifoqlikdagi faoliyati, ularning oqibatlari B.Ahmedov tadqiqotlarida ham tahlil etilgan. Muallif, amirlarning 1363 − 1364 yillarda Chig‘atoyxon naslidan bo‘lgan darveshlikda yurgan Qobulshohni xonlik taxtiga ko‘targanlari va shu voqea (1364) amirlar ittifoqining buzilishiga olib kelganligini qayd etib, deb uning sababini esa shunday ko‘rsatadi: “Amir Husayn Amir Temurni uning nomzodini taxtga loyiq ko‘rib, qo‘llab-quvvatlamaganida ayblaydi. U xon bilan Amir Temurning orasiga rahna solish uchun, Tarmashirinxonning qizi to‘g‘risida Temur nomidan mish-mishlar tarqatdi” 6 . 3 Натанзий Муиниддин. Соҳибқирон ҳаѐтидан лавҳалар … – Б. 5. 4 Зиѐ Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 156. 5 Зиѐ А. Амир Темур ва Туғлуқ Темур … − Б. 84-85. 6 Аҳмедов Б. Амир Темур ҳақида ҳикоялар … – Б. 54. 7 Tadqiqotlarda Movarounnahrning 1340 − 1360 yillardagi siyosiy ahvoli yozma manbalardagi ma’lumotlarni qayd etish bilan kifoyalanilganini ko‘ramiz. Bu esa o‘z navbatida voqeliklarni o‘sha davr manbalari bilan qiyosiy o‘rganib, so‘ngra yoritishni taqozo etadi. Shuningdek, mahalliy hokimiyatning amalda amirlar qo‘liga o‘tib, nomiga Chingiz avlodi vakillari xon qilib ko‘tarilishi an anasi dastlab amir Qazog‘on tomonidan boshlangani, keyinchalik Amir Temur‟ saltanatida ham davom etganini ko‘rsatish lozim, deb o‘ylaymiz. Shu bilan birga, Amir Temurning Tug‘luq Temurxon xizmatiga kirishi tadqiqotlarda turlicha izohlangan. Tadqiqotchilar amirlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganar ekanlar, amir Husaynning halokatiga sabab, uning shaxsidagi salbiy jihatlar edi, deb umumiy tavsif berish bilan cheklanganlar, xolos. Amir Temurning dastlabki yillardagi siyosiy faoliyati bilan bog‘liq voqealardan biri bu Samarqanddagi sarbadorlar harakati masalasidir. Ma’lumki, sovet tarixshunosligida “sarbadorlar” ,“xalq qahramonlari”, ozodlik harakati vakillari degan xulosa ustuvorlik qilar edi. Zamonaviy tadqiqotlarda esa bu harakatga bo‘lgan munosabat bir muncha bahslidir. Mustaqillikning dastlabki yillarida “Sarbadorlar” harakati badiiy adabiyotda adib Muhammad Alining romanida tarixiy faktlarga mos holda yoritilgan 7 . Aytish joiz, roman hali asosiy yozma manbalar to‘liq tarjima etilmagan, Amir Temur hayoti va faoliyati yaxshi o‘rganilmagan bir sharoitda yozilsa-da, haqqoniy yoritilgan. Romanda bu davr ijtimoiy-siyosiy ahvolini muallif “taxtsiz mamlakat” deb tasvirlaydi, sarbadorlarni esa zamonning eng ilg‘or kishilari deb hisoblab, ularning maqsadi Al-Forobiy orzu qilgan “fozil jamoa tuzish” edi va shu mavsadda ular boshlarini dorga tikkanlar degan umumiy xulosaga keladi. B. Ahmedov sarbadorlar harakatini manbalarga tayanib ob ektiv ‟ yondashgan holda ijobiy baholaydi. Olimning fikricha, mamlakat mo‘g‘ullarning oyog‘i ostida qolishi xavfi tug‘ilganda “menman degan beklar” uni himoya 7 Муҳаммад Али. Сарбадорлар. Тарихий роман. – Т.: Ғ. Ғулом, 1992. 1-китоб. – 256 б., 2-китоб. – 240 б. 8 qilishga qodir bo‘lmagan bir sharoitda sarbadorlar xalqning joniga oro kirdilar 8 . Sarbadorlar mustahkam himoya qilgan Samarqand shahri ostonasida mo‘g‘ullar katta talofatga uchrab, chekinishga majbur bo‘lganlar. Buning sabablaridan biri sifatida Ilyosxo‘ja qo‘shinidagi otlarga vabo tarqalgani ham qayd etilgan 9 . Boshqa tadqiqotlarda ham ushbu fikrlarni kuzatish mumkin. Jumladan, “Amir Temur jahon tarixida” kitobida “Shahar qamali uzoqqa cho‘zilib, shaharliklar Samarqandni mardona muhofaza qilayotgan edilar, dushman ham shaharni ololmay, holdan toygan edi. Shu payt, kutilmaganda, dushman otlari orasida vabo tarqaldi va ko‘p “ot o‘ldikim, to‘rt kishi arosida bir ot qolmadi. Va bu jihatdin barcha (mo‘g‘ul) parishon bo‘lib qaytdilar. Ko‘pi egarlarini orqalariga solib, tirkashlarini qo‘ltiqlarig‘a tutub ketdilar” 10 , deb yoritilgan. B. Ahmedov fikricha, sarbadorlar g‘alabasidan amir Husayn foydalanib, hiyla ishlatib, harakatning boshliqlarini qo‘lga tushiradi va Abubakr Kalaviy bilan Xurdak Buxoriyni osib o‘ldiradi. Mavlonzodani esa Temurbek dor ostidan qutqarib qoldi 11 . A.Yu.Yakubovskiy, I. Mo‘minov tadqiqotlarida sarbadorlar harakati rahnamolari bilan Amir Temur o‘rtasida oldindan munosabatlar bo‘lganligiga ishora qilingan, biroq aloqalar qanday vujudga kelgani aniqlanmagan edi. T. Fayziyev bu munosabatlarni avvaldan bo‘lganligi dalili sifatida sarbadorlar qirg‘in qilingandan so‘ng, Amir Temur bilan Husayn o‘rtasida dushmanlik avjiga chiqqanini fakt sifatida keltiradi 12 . Sarbadorlar harakati faqat mo‘g‘ul bosqinchilariga emas, balki mahalliy amaldorlarga ham qarshi qaratilganligi fanda qayd etilgan. Ammo ular amalga oshirgan demokratik tadbirlar xususida aniq fikrga kelinmagan. Tarixchilar Xuroson va Samarqand sarbadorlar harakatining o‘xshash tomonlarini yoritganlar, ammo bular orasidagi farqlarni to‘la qiyosiy tahlil qilmaganlar. Fikrimizcha, farq 8 Аҳмедов Б. Амир Темур ҳақида ҳикоялар … – Б. 32-35. 9 Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур ... – С. 23-26. 10 Амир Темур жаҳон тарихида Муҳaррирлaр: Ҳ. Нурмуҳaмедoв вa бoшқ. … 2001. – Б. 62. 11 Аҳмедов Б. Амир Темур ҳақида ҳикоялар … – Б. 54. 12 Файзиев Т. Темурийлар шажараси. – Т.: Ёзувчи, 1995. − Б. 22 9 bu harakatga berilgan bahoda bo‘lsa kerak. Tadqiqotlarda Xuroson sarbadorlari faoliyati xalq harakati sifatida ijobiy baholangan 13 . Umuman olganda sarbadorlar harakati tadqiqotlarda turlicha izohlangan: Ba’zi tadqiqotchilar sarbadorlar harakatini salbiy baholab, ularning rahnamolarini avantyurachilar, deb ayblashlarini, ularning qatl etilishini ma’qullashlarini xato deb o‘ylaymiz. Qayd etish kerak, bu harakat mo‘g‘ullarga qarshi ko‘tarilgan Mahmud Tarobiy qo‘zg‘olonining mantiqiy davomidir. Sarbadorlar harakati masalasining to‘liq bahosi fanda hali o‘zining uzil-kesil yechimini olmagan va harakatning tarixiy ahamiyati xususida yaxlit bir to‘xtamga kelinmagan. Fikrimizcha, keyingi yangi tadqiqotlarda birlamchi manbalarga tayangan holda izlanishlarni davom ettirish maqsadga muvofiq. Shu o‘rinda Muiniddin Natanziy “Muntaxab ut- tavorixi Muiniy” asaridagi mavzuga doir ma’lumotlar hanuzgacha tadqiqotlarga jalb qilinmaganligini aytish lozim. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, 1340 − 1360 yillardagi Movarounnahr siyosiy hayoti, 1360 − 1370 yillarda Amir Temurning siyosiy faoliyati ham fanda kam o‘rganilgan, voqeliklar ko‘proq axborot shaklida bayon etilgan va tadqiqotlarning aksariyatida mualliflar asosan 1370 yildan keyingi siyosiy voqealarga e’tibor berganlar. II.BOB. IBN ARABSHOH”AJOYIB AL-MAQDUR FI TARIXI TAYMUR” (TEMUR TARIXIDA TAQDIR AJOYIBOTLARI) AMIR TEMUR DAVRINING YORITILISHI XV asr arab tarixnavisi Ibn Arabshohning “Ajoib al-maqdur fi tarixi Taymur»” («Temur tarixida taqdir ajoyibotlari») nomli asari boshqa asarlardan farqli o‘laroq mamlakatimiz xalqlari tarixini yoritishda alohida ahamiyat kasb etadi. 1436-1437-yillarda yozilgan bu asar, asosan, XIV asrning oxiri va XV 13 Каримов Ш., Шамсутдинов Р. Ватан тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1997. − Б. 363 10 asming birinchi yarmidagi O‘rta Osiyo va O‘rta Sharq mamlakatlari tarixiga doir muhim tarixiy manbalardan biri hisoblanadi. Asarning aksar hollarda muallif Samarqandda yashaganda olgan taassurotlari hamda Movarounnahrdan jo‘nab ketgach, ilgariroq Temur tomonidan zabt etilgan bir qancha shahar va mamlakatlarda sayohatda bo‘lib, u joylarda ko‘rgan va eshitganlari, shuningdek, muallif zamondoshlarining hikoyalari tarzidagi faktik ma'lumotlarga asoslanib yozilishi uning ishonchli tarixiy manba ekanligidan dalolat beradi 14 . Shu boisdan ham «Ajoib al-maqdur XVII asrdan boshlab qator (fransuz, lotin, turk, ingliz) tillarga tarjima qilinib, unda keltirilgan ma'lumotlar ko‘pgina tadqiqotlarda o‘z izini qoldirgani ham fikrimizni tasdiqlaydi. «Ajoib al-maqdurni tanqidiy o‘rganib, undagi ma'lumotlardan ilmiy tadqiqotlarda foydalanishda olimlarning xizmati ham kattadir. Mazkur asarda keltirilgan ma'lumotlar turli yo‘nalish va darajada jalb qilinib yozilgan yirik tadqiqotlar, risolalar va ilmiy-ommabop maqolalar olimlarimizning Ibn Arabshoh asaridan samarali foydalanganidan dalolat beradi. Lekin shu bilan birga rang- barang faktik ma'lumotlarga boy bo‘lgan bu asarni har tomonlama mukammal o rganilgan deb hisoblash4 hozircha uncha to‘g‘ri emas. Tarixiy adabiyotlardaʻ hozirgacha mazkur asarga bag‘ishlangan birorta maxsus maqolaning yo‘qligi fikrimizning asosli ekanligiga dalildir. "Ajoib al-maqdur" da hali tadqiqotchilar diqqatidan chetda qolgan ilmiy, ta- rixiy, jug‘rofiy, madaniy ahamiyatga molik talaygina ma'lumotlarning mavjudligi ushbu asarning turli soha mutaxassislari, jumladan, tarixchilar, geograflar, san'atshunoslar, tilshunoslar tomonidan yanada chuqurroq o‘rganilishini taqozo etadi. Buning amalga oshishiga esa, quyidagi sabablar salbiy ta'sir ko‘rsatmoqda: bir tomonidan, hanurgacha "Ajoib al-maqdur" ning Vatanimiz xalqlari tillaridan birortasiga ham to‘lig‘icha tarjima qilinmaganligi bo lsa, ikkinchi tomondan asaming g‘oyatda murakkab til va nafis ʻ uslubda yozilganligi har xil soha mutaxassislarining undan bemalol foydalanishiga ma'lum darajada noqulaylik tug‘diradi. Darvoqe, Iba Arabshoh asarining shu 14 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405. 11 paytgacha ilmiy asosda bajarilgan mukammal tarjimasi yo‘qligiga ham, akademik L. Y. Krachkovskiy ta'biri bilan aytganda, uning "badiiy nafisligi aybdordir" 15 . Ibn Arabshohning ilmiy jamoatchilikka azaldan ma'lum bo‘lgan bu tarixiy- badiiy asari Temurning hayoti va faoliyati hamda XIV asrning oxiri, XV asrning birinchi choragida sodir bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga oladi. Mazkur asar Temur va uning siyosatiga tanqidiy munosabatda yozilganligi bilan shu xildagi boshqa manbalardan ham alohida ajralib turadi. Darvoqe, muallifning shaxsiy hayotiga nazar tashlansa, bu ahvol boisi muayyan darajada ravshanlashadi. Dastlab 1401- yilda o‘n ikki yoshli Ibn Arabshoh o‘z ona yurti Damashqning Temur qo‘shinlari tomonidan ayovsiz vayron qilinib, xarobaga aylanganligining shohidi bo‘lgan, so‘ngra onasi va birodarlari bilan Samarqandga tutqun sifatida zo‘rma-zo‘raki olib ketilishi ham uning dilida alamli dog‘ qoldirgan edi. Samarqanddan ketgach, Xorazm Mo‘g‘uliston, Dashti Qipchoq, Saroy, Astraxan, Turkiya kabi Temur qo‘shiilari tomonidan birma-bir zabt etilib, bosib olingan mamlakatlar va shaharlardagi xarobaliklarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, mahalliy aholidan bu xususda xilma-xil hikoyat va rivoyatlarni eshitgan tarixchining bu tarzda hikoya qilishini, tabiiy hol deb hisoblamoq lozim. O‘z davrining o‘qimishli va yetuk mulohazali kishisi sifatida muallifning o‘z ko‘rganlari va eshitganlari asosida tanqidiy ruxda yozilgan hamda o‘sha davr hayotining turli tomonlariga oid ilmiy ahamiyatga molik ko‘pgina faktik ma'lumotlarni jamlagan bu asari, bir tomondan Temur shaxsi va faoliyatini madhiyali tarzda yoritgan boshqa asarlardan ma'lum darajada ajralib tursa, ikkinchi tomondan, unda muallif- ning shaxsiy adovati yoki badiiy bezakka berilib ketishi tufayli ba'zan chalkash faktlar, taxminiy talqin qilingan hollarning uchrashi mazkur asarga g‘oyatda tanqidiy yondoshish zarurligini taqozo etadi. Ibn Arabshoh asari Temur tarixiga oid muhim manbadir. "Ajoib al-maqdur" ning K.Marks nazariga tushishi6 ham mazkur asarning qimmatli manba ekanligini ko rsatadi. Ingliz sharqshunosi X. A. R. Gibbning (1895-yilda tug‘il- gan) «Temurʻ haqida yozilgan “Ajoib al-maqdur” asari Ibn Arabshh nomini uzoq vaqt Yevropada 15 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C . 210 – 257 12 doston qildi7, degan ta'biri ham o‘sha davrda asarga bo‘lgan qiziqish katta ekanligidan dalildir. Muallif o‘z asarini «Ajoib al-maqdur fi navoib Taymur» («Temur keltirgan musibatlarda taqdir ajoyibotlaris) nomi bilan atagan bo‘lsa-da, ushbu asar keyingi barcha nashrlarida, biografik ma'lumotlarni o‘z ichiga olgan qomuslarning ko‘pchiligida «Ajoyib al-maqdur fi axbori Taymure («Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari»») nomi bilan zikr qilinadi. O‘z asarida qofiyaga qat'iy rioya qilgan Ibn Arabshoh sarlavhadagi «ajoib» so‘ziga qofiya tarzida «navoib»ni keltirganligi shubhasiz. Shu xususdan ham ushbu asar noshirlari keyinchalik asarning mazmuniga binoan sarlavhadagi «navoib» («musibatlar») o‘riga oddiy qilib axbor» («xabarlar)ni qo‘yganlar. Hozirgi vaqtde Damashqdagi (Suriya) Az-Zohiriya kutubxonasida (6893-raqami ostidagi ushbu qo‘lyozma 1492- yilda ko‘chirilgan) saqlanayotgan qa- dimiy nusxalaridan biri «Ajoib al-maqdur fi tarixi Taymur» («Temur tarixida taqdir ajoyibotlari») nomi bilan keltirilgan. Asarning boshqa tillarga (masalan, fransuz, lotin, ingliz) qilingan tarjimalarida ham Ibn Arabshoh asari «Temur tarixi» nomi bilan atalgan 16 . Ibn Arabshohning manbalariga kelsak, muallif o‘z kitobining muqaddimasida o‘zim ko‘rib “mushohada etganlarimu o‘zgalardan eshitganlarimni hikoyat qilishga jazm etdim”8 deb o‘zi foydalangan manbalari haqida hech narsa yozmaydi A.Yu.Yakubovskiy fikricha, ham mazkur asar uchun asosiy manba muallifning shaxsiy kuzatishlari va o‘sha davr voqealariga aloqador bo‘lgan va ishtirok etgan shaxs larning hikoyatlari hisoblanadi. Garchi shu tarzdagi mulohazalar yuritilsa ham, muallif boshqa manbalardan ma'lum darajada istifoda etganligiga ba'zi dalillar mavjuddir. Umuman, "Ajoib al-maqdur" ni yozishda muallif tayangan manbalarni to‘rt qismga bo‘lish mumkin: o‘sha davr (ya'ni XIV- XV asrlar)da yaratilgan arab va fors tilidagi ba'zi asarlar Temur haqida xalq orasida tarqalgan rivoyat-u hikoyatlar: muallif zamondoshlarining hikoyalari va nihoyat, muallifning shaxsiy mulohazalari 17 . 16 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405. 17 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C. 210 – 257 13 Temur Hindistonga qilgan yurishi haqida tarixchi G‘iyosuddin Ali "Ro‘znomai g`azavot-i Hindiston" ("Hindiston yurishi ruznomasi"). (1403 yil) nomli asar yozib, ushbu yurishni mufassal yoritadi. G‘iyosuddin Ali keltirgan ma'lumotlar muhim tarixiy ahamiyatga molik bo‘lib, mazkur davrning ba'zi mualliflari, jumladan, Nizomuddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy kabi mashhur tarixchilarning asarlari uchun ham muhim manba ro‘lini o‘tagan10. Shuningdek, Ibi Arabshoh ham G‘iyosuddin Ali keltirgan ma'lumotlardan bir qadar foydalangan. Masalan, Temur bilan Fors, va Irok xokimi Shoh Mansur (1387- 1393) o‘rtasida 1393 yili Sheroz yaqinida yuz bergan jang tafsiloti muqoyasa qilinsa, bu ahvol yaqqol namoyon bo‘ladi11. G‘iyosuddin Ali ta'kidlaganidek, jang oxirida uch kishining qolishi va Shoh Mansurning yalinib-yolvorishiga qaramasdan, Temur navkarlaridan biri uning boshini kesishi ayrim badiiy bezaklar bilan tasvirlansa-da, Ibn Arabshohda ham shu tarzda aks ettirilgan. Bundan tashqari, Nizomuddin Shomiyning 1404 yil kuzigacha bo‘lgan voqealarni qamrab tugallangan "Zafarnoma" nomli asari ham o‘zidan keyin Temur va uning avlodlari davriga bag‘ishlanib yozilgan ko‘pgina tarixiy asarlarda o‘z izini qoldirdi. Bu jihatdan karalganda, o‘sha paytda Samarqandda yashab, shu joyda ta'lim olgan va fors tilini mukammal bilgan Ibn Arabshoh, shubhasiz, mazkur asardan xabardor bo‘lgan. Ba'zi tadqiqotchilarning bu xususdagi fikrlari ham ushbu mulohazalarni tasdiqlaydi. Yana shu faktni e'tiborga olish kerakki, Ibn Arabshoh kitobining xotimasida o‘zi keltirgan ma'lumotlarni to‘g‘ri (haqiqat) deb, undan oldin ta'lif etilgan asarlarni esa yolg`on va uydirma deb yozadi12. Bu fikrni e'tiborga olsak, muallif hukmdorlarga nisbatan xayrixohlik bilan yozilgan rasmiy asarlarni ko‘zda tutayotgan bo‘lsa kerak. Bundan xulosa qilish mumkinki, u ushbu tarixlardan xabardor bo‘lgan. Shuningdek, Ibn Arabshoh ko‘pgina mamlakatlarda, jumladan, Urta Osiyoda sayoxatda bo‘lgan XIV asr mashhur Arab sayyohi Ibn Batutaning (1304-1378) "Rihlatu Ibn Batuta" ("Ibn Batuta sayohatnomasii") nomli asaridan ba'zi o‘rinlarda bevosita foydalangan. Masalan, Tarobulis amiri Saidmur, bir ayolga tegishli sutni ruxsatsiz ichgan o‘z mamlukiga nisbatan qo‘llagan chora13 Ibn Arabshohda ham takrorlanib, bu voqeaning u turk sultoni Boyazid bilan yuz 14 berganini ta'kidlaydi14. Eki Arab xafoja15 qabilasidan bo‘lgan yo‘lto‘sar talovchi Jamol Luk haqidagi hikoya ham garchi birqadar farq bilan bo‘lsa-da, Ibn Batuta o‘z "sayohatnomasi"da keltirgan hikoyaga o‘xshab ketadi16. o‘z asarini yozishda Ibn Arabshoh boshqa manbalarga murojaat qilganligiga yana bir dalil mavjuddir. Temurning Shomga qilgan yurishini to‘laroq bayon kilish maqsadida muallif o‘sha paytda yuz bergan vokealarning shohidi bo‘lgan Arab adibi va fiqh olimi Ibn ash- Shihnaning (1338-1414) "Ravzat ul-manozir fi axbor al-avoil va-l-avoxir" ("Avval o‘tgan va keyingi (mashhur kishi) lar hayotidan habar beruvchi chamanzor ") nomli kitobidan shu davrga oid bir bobni o‘z asariga kiritib, "ushbu hikoyani qanday bo‘lsa, shundayligicha naql qildim": deb uni to‘lig‘icha keltirgan. Avval zikr qilganimizdek, Ibn Arabshoh taxminan 1408 yilda Samarqanddan jo‘nab ketib, Xorazm, Astraxan, Saroy, Qrim va Andrianopolda bo‘ldi. Muallif usha joylardagi hokimlar va mahalliy aholidan Temur va uning qo‘shini haqida eshitganlarini o‘z asarida keltirgan. Masalan, Ibn Arabshoh o‘zining boshqa bir asarida 814 (1412-1412) yilda, saroyda To‘xtamish o‘g`li Jaloluddinxon Temur qo‘shinlari ko‘rsatgan yomonliklar haqida o‘ziga hikoya qilgani to‘g‘risida yozadi17. Muallif vokealarning shohidlari hikoyasidan ham unumli foydalangan. Jumladan, Sajistonda Temur qo‘shinlari qilgan xarobaliklar haqidagi o‘z bayonini 833 (1429-1430) yilda Damashqda Shayx Zaynuddin Abdulatif ibn Muhammad ibn Abu-l-Fath Kermoniydan eshitganlari bilan to‘lg‘izadi18. Shuningdek, Bag‘dodda hokim bo‘lib turgan qozi Tojuddin Ahmad an-Nu'mon (muallif yozishicha, u 834 yil mukarram oyining boshida (1430 yil, sentyabr) Damashqda vafot etgan) hikoya kilgan xabarlarga asoslanib, Temur qo‘shinlari tomonidan Bag‘dod ahli boshiga solingan bedodliklarni tasvirlaydi19 Deyarli yarim asrlik davr voqealarini o‘z ichiga olgan «Ajoib al-magdun ko‘p sonli “zikr” (bayon)lardan iborat bo‘lib, voqealar jarayoniga binoan muallif ularni tadrijiy ravishda keltirishga haraka qilgan. Mana shu “zikr”larning joylashuvi hamda asarning kompozitsiyasiga asoslanib, bizningcha, uni to‘rt bo‘limga ajratish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bo‘limda Temurning nasabi, bolalik va o‘spirinlik yillari dastlabki faoliyatiga oid ma'lumotlar keltiradi. Ikkinchi 15 bo‘limda Temur Movarounnahrda hokimiyatni mustaqil egallagandan (1370-yil) boshlab deyarli umrining oxirigacha olib borgan har biy yurishlari so‘zlanadi. Temur vafotidan (1405-yil) keyin taxminan 1436-yilgacha bo‘lgan voqealar uchinchi bo‘limda bayon qilinadi. Oxirgi to‘rtinchi bo‘lim esa, Temurning sifatlari, shakl-shamoyillari tabiiy xislatlari haqidagi ma'lumotlarni o‘z ichiga oladi 18 . Ko‘pgina tadqiqotchilar XIV-XV asr O‘rta Osiyo, shuningdek Eron, Ozarbayjon tarixini to‘liq tasavvur qilish uchun o‘sha davrdagi boshqa tarixchilar yaratgan asarlarni «Ajoib al-maqdur» bilan qiyosiy o‘rganish zarurligini haqqoniy ravishda ta'kidlaganlar. Darhaqiqat, bu bo‘lib o‘tgan voqealarning qanchalik to‘g‘riligini aniqlashda yordam beradi. Shu nuqtayi nazardan Temurning bolalik va o‘spirinlik yillari haqida Ibn Arabshoh keltirgan ma'lumotlar diqqatga sazovordir. Boshqa birorta ham manbada ko‘rsatilmasada20, Ibn Arabshoh Temurning Kesh (Shahrisabz) yaqinidagi Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘ida tug‘ilganligini zikr qiladi. So‘ngra muallif Temur va uning otasi bilan Tarag‘ay hayotidan bir talay rivoyatlar keltiradi hamda keyinchalik Temurning o‘z atrofiga tengqurlarini to‘plab o‘lja tushirish bilan shug‘ullangani haqidagi ma'lumotlarni keltiradiki, bu xabarlari u Movarounnahrdaligi paytida eshitgan bo‘lsa kerak. Chunki bir tomondan Temur hayotini maqtovlar bilan bayon qilgan rasmiy tarixchilarni uning yoshlik va o‘spirinlik yillari haqida hech narsa yozmasdan chetlab o‘tishlari, ikkinchi tomondan esa, Ibn Arabshohga aloqador bo‘lmagan Kastiliya elchisi Klavixoning ham shu yo‘sinda yozishi shuningdek, rus solnomasida ham aynan shu tarzdagi xabarlar keltirilishi22 bu fikr ma'lum darajada haqiqatga yaqin bo‘lib, o‘sha paytda bu hikoyalar xalq orasida keng tarqalganligidan dalolat beradi. Darhaqiqat, Ibn Arabshoh yozganidek, “bir qarashdanoq tashqi xu- susiyatiga qarab otlarning zotli yoki zotsizligini ajratadigan” Temur yoshligidan epchil chavandoz hisoblanib, kamalakdan yaxshi otgan. U harbiy ishni paxta egallab asta-sekin o‘z atrofida to‘plangan uncha ko‘p bo‘lmagan otliq askarlarni o‘z qo‘shnilarining yerlarida o lja tushirish va o‘tib borgan savdogarlar karvonlarining yo‘lini to‘sib, mol-ʻ mulkini tortib olish uchun yuborgan. 18 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405. 16 Shaxsiy botirlik hamda boshliqqa xos xislatlari bilan Temur yoshligiga qaramasdan o‘z qabilasi barloslar, ayniqsa chig‘atoy ko‘chmanchi yoshlari orasida shuhrat qozona boshladi. Ibn Arabshoh, uning hamrohlari soni tobora oshaborib, qisqa vaqtda uch yuz kishiga yetanligini zikr qiladi. Shundan keyin sodir bo‘lgan voqealar xususida “Ajoib al-maqdur”da keltirilgan ma'lumotlar garchi forscha manbalarda tasvirlanganidek mukammal va tarixlari ko‘rsatilib aniq bayon etilmasa-da, hokimiyat yo‘lida Temur bilan uning raqiblari o‘rtasida yuz bergan kurashlarni qisman aks ettiradi. XIV asming 60-70-yillarida sodir bo‘lgan bu kurashlar hozirgi zamon tarixiy adabiyotida batafsil yoritilgan 19 . Shuningdek Ibin Arabshoh Amir Temur salatanati haqidagi kamyob malumotlarni ham bergan, jumladan Amir Temur davlati xafsizlik hizmati haqida. Uning kinoya va g‘arazga to‘liq satrlarida Amir Temur maxfiy xizmati shaxsiy tarkibi Xususida bebaho ma'lumotlar mavjud. - U, - deb yozadi Ibn Arabshoh, - yerlarining barcha tomonlariga o‘z ayg‘oqchilarini tarqatib, qolgan mulk lariga esa josuslar qo‘ygan edi. Josuslarning bunisi Qohirada, Muiziyada bo‘lsa, unisi Damashqda, Shamiysoniyadagi so‘fiylardan biri edi. Ulardan biri chaqanafurush bo‘lsa, ikkinchisi yirik savdogar, badxulk polvon va buzuki dorboz, jafokor va xunarmand, munajjim va o‘z tabiaticha ish qiladigan, gapchinoz qalandarlaru sayok darveshlar, dengizchi mallohlaru kuruklikdagi sayyohlar, zarofatli meshkoblar, latofatli etikdo‘zlar, alvasti va hiylakor Dalla misoli firibgar kampirlar tajribasi bo‘lib, ilm talabida mag`ribu mashriqni kezgan, payiga tushgan maqsad yo‘lida makru hiyla makonida kamolga etgan, o‘zining nozik firibi va dahosi bilan, suv bilan olov, to‘g‘rilik bilan egrilik o‘rtasida unib o‘sgan, makru hiylada Soson va Abu Zeyddan ham o‘tib ketgan, o‘z hikmati bahsida Ibn Sinoni ham mulzam kilgan, ikki muxolifni bir- biriga biriktirib, ikki dushmanni bir-biriga qo‘shgan uddaburon kishilar edi. Amir Temurni yoqtirmagan Ibn Arabshoh o‘zi bilmagan va istamagan tarzda hali hech kim bitmagan, qo‘l urmagan va jurat etolmagan mavzuni yoritib, kelgusi avlod uchun qimmatli guvoxliklar qoldirgan. Chindan ham olganda Ibn Arabshoh 19 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405. 17 o‘z iqrorlari bilan boshqa muarrixlardan qarama-qarshi o‘laroq, Amir Temur razvedkasi va kontrrazvedkasi xususida qiziqarli fikrlar bildiradi. Temur askarlari orasida, deb yozadi Ibn Arabshoh butparast turklar, olovga sajda qiluvchi Majusiy ajamlar, kohinlaru sehrgarlar, zolimlaru munkirlar bor edi. Amir Temur tarixi har doim nafaqat tarixchilar, balki ko‘plab davlat arboblari va siyosatchilarning diqqat markazida bo‘lgan. Harbiylarga alohida e'tibor qaratildi, hatto harbiy akademiyalar va oliy o‘quv yurtlarida o‘rganilmoqda. Sovet davrida Amir Temur tarixi bir tomonlama o‘rganilgan, uning barcha salbiy tomonlari katta burilishlar bilan targ‘ib qilingan, ijobiy tomonlarini o‘chirishga harakat qilingan. Va 1973 yilda Amir Temur hukm qilingan O‘zbekiston KP Markaziy qo‘mitasining qarori rasmiy ravishda qabul qilindi. Ushbu hujjat asosida O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Prezidiumi o‘z qarorini qabul qildi, uning asosida butun tiraj sotuvdan olib tashlandi xalqaro miqyosda mashhur, ishonchli tarzda yozilgan Sharafuddin Ali Yazdining "Zafarnam" kitobi "fan" bosmaxonasi hovlisida yoqib yuborilgan va akademik I. Mo‘minovning "Amir Temurning roli va o‘rni" kitobi ham qoralandi. o‘rta Osiyo tarixi". Shu munosabat bilan Amir Temur faoliyatining ijobiy tomonlari to‘g‘risida nashr etish taqiqlandi 20 . Faqat 1991 yildan keyin, O‘zbekiston suveren davlatga aylangandan so‘ng, Amir Temur haqida alohida maqolalar va kitoblar paydo bo‘la boshladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan YUNESKO tomonidan 1996 yilda uning yubileyini o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Shu munosabat bilan Toshkentda Amir Temur haykali o‘rnatildi va yangi muzey ochildi, xalqaro ilmiy konferensiya o‘tkazildi va Amir Temur haqida bir qator kitoblar va maqolalar chop etildi. Amir Temur tarixi haqida o‘zbek va rus tillariga tarjima qilingan bir qator qadimiy qo‘lyozmalar: "Zafarnoma" (shu nomdagi uchta kitob, ularning mualliflari Sharafuddin Ali Yazdiy, Nizomiddin shami va Amir Temur qurag‘ani), "ajayib al- makdur Fi tarixi Taymur" (Ibn Arabshoh), "Tamerlan. Davr. Shaxsiyat. Havoriylar 20 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405. 18 (rus tilidagi to‘plam. Bunga quyidagilar kiradi: "Tamerlanning tarjimai holi", "Temurning Hindistonga yurishi kundaligi", "buyuk Tamerlning tarixi", "Tamerlan haqida", "temir aksak haqidagi ertak", "Tamerlan", "Temurning hayoti", "Temurning xarakteristikasi", "Timur", " O‘rta Osiyo harbiy san'atining mavjudligi tamarlan boshchiligidagi xalqlar", "Tamerlanning Gruziyaga yurishlari", "Temur hukmronligi", "Temurning dafn etilishi to‘g‘risida", "Temurning o‘limi tafsilotlari", "portret [4] Tamerlan", "Tamerlan va G‘arb", "Temur uyg‘onish davri", "Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixidagi roli va o‘rni" va "Tamerlanning Nasabnomasi".), "Tarixi tomm" (Sharafuddin Rokimiy.), Tuzuki Temuriy (Amir Temur Qo‘ragon.), Temur ?issasi " (Amir Temur Qo‘ragon.), «?issay Temur " (Amir Temur Qo‘ragon.), Temur kodeksi va boshqalar 21 . Ibn Arabshohning "ajayib al-makdur Fi tarixi Taymur"kitobidan foydalanmagan tarixchi-temurshunosni topish qiyin bo‘lishi mumkin. Ushbu qo‘lyozmadan taniqli akademiklar V. V. Bartold, Y. Yakubovskiy, B. G‘afurov, B. Ahmedov, Y. G‘ulomov foydalangan. I. Mo‘minov, A. Muhammadjanov va boshqalar. Ammo bu qo‘lyozmani hali hech kim rus tiliga tarjima qilmagan. 1992 yilda U. Uvatov ushbu qo‘lyozmani o‘zbek tiliga tarjima qilib, ikki kitobda nashr etdi. Biz U. Ubatovning o‘zbek tilidagi versiyasidan rus tiliga qisqacha tarjima qildik Rus tiliga tarjima qilishning asosiy maqsadi rus tilida so‘zlashuvchi tarixchilar va talabalarni ushbu manba bilan tanishtirishdir. Ushbu kitobda biz u yoki bu tarixiy voqealarga izoh bermaymiz va o‘z nuqtai nazarimizni o‘rnatishni xohlamaymiz, buni o‘quvchilarga qoldiramiz. Men faqat o‘quvchi Ibn Arabshoh bolaligida Amir Temurning asiri bo‘lganiga va Temur vafotidan 30 yil o‘tgach kitob yozganiga e'tibor berishini istardim. Matnda muallifning o‘z xo‘jayiniga nisbatan noroziligi seziladi va shuning uchun ko‘plab voqealar ob'ektiv va xolisona tasvirlanmaydi. Ayrim tarixiy faktlar buzilgan va noto‘g‘ri. Masalan, Amir Temurning bolaligi, yurishlarning sabablari va ayniqsa urush qurbonlari soni juda abartılı. Ibn Arabshoh kitobida yozilgan ko‘plab salbiy faktlar boshqa nufuzli 21 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C. 210 – 257 19 mualliflar tomonidan tasdiqlanmagan. Ammo bu bilan men kitob zaif deb aytmoqchi emasman. Bu, birinchi navbatda, zamondosh tomonidan yozilgan qadimiy qo‘lyozmalardan biri sifatida qimmatlidir Amir Temura. Ammo bu voqealar muallifning bolalik davrida, ya'ni Ibn Arabshoh davrida sodir bo‘lgan. Va bolalar bu yoki boshqa voqealarni aniq sezmaydilar, shuning uchun ular tarixiy voqealarni baholashda xato qilishadi. Voyaga etgan o‘quvchi 12-15 yoshida sodir bo‘lgan tarixiy voqealarni eslasa yaxshi bo‘lar edi. Ko‘pgina tarixchilar ma'lum manbalarni manbashunoslik tahlilisiz tarixiy asar yozishda katta xatoga yo‘l qo‘yishadi. Bunday tarixchilar asl manbani oddiy manbadan ajrata olmaydilar. Axir, har bir manba asosiy manba bo‘la olmaydi, ayniqsa har bir manba haqiqatni aks ettirmaydi ma'lumotni aks ettiradi 22 . Masalan, o‘zlarini O‘zbekistonda tarix fanining yorituvchisi deb hisoblaydigan bir qator zamonaviy tarixchilarni nomlash mumkin, ammo ular ba'zi tarixiy voqealarni yoritishda yoki tarixiy shaxslarni baholashda qo‘pol xatoga yo‘l qo‘yishadi. Manbashunoslikda ki asosiy manbalari katta o‘rin egallaydi, ular rasmiy hujjatlar: farmonlar, savdogarlar va imzolar va muhrlar bilan tasdiqlangan boshqa huquqiy hujjatlardir. Ko‘pgina tarixchilar memorandumlar, yuqori martabali shaxslar va voqealar ishtirokchilarining guvohnomalari ham asosiy manbalar deb hisoblashadi. Biroq, ularga juda ehtiyotkorlik va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish kerak. Bir qator bunday manbalar sub'ektiv xarakterga ega bo‘lgan ma'lumotlarni o‘z ichiga olganligi sababli, mualliflar ba'zi voqealarni noto‘g‘ri qabul qilgan, noto‘g‘ri talqin qilgan yoki voqealarni ongli ravishda buzib ko‘rsatgan holatlar mavjud, garchi ular o‘zlari guvohlar yoki ushbu voqealarning ishtirokchilari. Bu erda ular shaxsiy, xudbin maqsadlarga intilishadi Manbashunoslikda rivoyat manbalari ham katta o‘rin tutadi: tarixiy qo‘lyozma kitoblar. Bunday qo‘lyozmalarda, kompilyatsiya qismidan tashqari, mualliflarning o‘zlari ishtirok etgan ba'zi tarixiy voqealar haqida qimmatli ma'lumotlar mavjud. Bunday qismlarni asosiy manbalar toifasiga kiritish mumkin, ammo yuqoridagi bandni hisobga olgan holda 22 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405. 20 O‘zbekiston tarixi bo‘yicha yozma tarixiy manbalarning umumiy korpusida quyidagi turlarni ajratib ko‘rish mumkin: yilnomalar, qonun hujjatlari, ish yuritish hujjatlari, xususiy hujjatlar, statistik manbalar, davriy matbuot, shaxsiy hujjatlar (xotiralar, kundaliklar, xatlar), adabiy yodgorliklar, jurnalistika va siyosiy asarlar, ilmiy ishlar. Shuni ta'kidlash kerakki, manbalarni turiga qarab tasniflash manbalarning ishonchliligi muammosini hal qilish bilan bog‘liq emas. Tur xususiyati ishonchlilik belgisi emas va uning asosida bir manbani boshqasidan ustun qo‘yish mumkin emas 23 . Boshqa barcha manbalar guruhlari muayyan muammolarni hal qilish yoki manbalarning ayrim turlarini ishlab chiqish doirasida mavjud bo‘lish huquqiga ega bo‘lgan hosilalar sifatida taqdim etiladi. Manbalarni ommaviy va noyoblarga bo‘lish yanada umumiy xususiyatga ega. Sovet davrida manbashunoslik masalasiga ikki nuqtai nazardan yondashilgan: partiyaviylik printsipi va tarixiylik printsipi. [6] manbalarni partiya pozitsiyasidan o‘rganish ko‘pincha voqelikning buzilishiga yoki manbaning noto‘g‘ri izohlanishiga olib keldi. KPSSning siyosiy yo‘nalishiga mos kelmaydigan har qanday narsa zararli deb hisoblangan va ko‘pincha bunday hujjat sir saqlangan va tadqiqotchining qo‘liga berilmagan. Tarixshunoslik printsipini manbashunoslikning eng muhim uslubiy printsiplari qatoriga kiritish, odatda faqat manbaga aniq tarixiy yondashuv zarurligini ta'kidlaydi, ya'ni ushbu manbaning paydo bo‘lishiga olib kelgan voqealar, jarayonlarni o‘rganish. Shu bilan birga, tarixiylik printsipi manbaga yanada yaxlit va chuqur yondashuvni talab qiladi. Ma'lumotni bir nechta boshqalar bilan taqqoslaganingizdan keyingina ishonchli ma'lumot va fakt deb hisoblash mumkin. Muallifning tarjimai holini iloji boricha o‘rganish kerak, agar u tasvirlangan voqealarning guvohi bo‘lsa. U necha yoshda edi, u yoki bu tarixiy voqealarni to‘g‘ri baholay oladimi, muallif tomonidan to‘plangan materiallar ishonchli bo‘ladimi, noto‘g‘ri ma'lumotlar mavjudmi va 23 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C. 210 – 257 21 hokazo.masalan, raqibi haqida faqat yaxshi narsalarni yozadigan odamni topish qiyin 24 . Shuning uchun, men o‘quvchilarga Ibn Arabshohning ma'lumotlarini Sharafuddin Ali Yazdiyning "Zafarnam" va"?issai Temur (Malfuzoti Temuri, Temur ?issasi, Temur kodeksi), uning muallifi Amir Temurning o‘zi. Temurshunos tarixchilarning so‘nggi tadqiqotlari bilan tanishish ham yomon bo‘lmaydi. Ishonchim komilki, Amir Temur tarixi ko‘plab tarixchilar tomonidan o‘rganiladi, chunki tarixchilar o‘rtasida ko‘plab "oq dog‘lar" va kelishmovchiliklar mavjud, Shuning uchun Amir Temur tarixi yana ko‘plab ilmiy munozaralar va nashrlarning sababi bo‘ladi. Umid qilamanki, ushbu tarjima o‘zbek, Arab va fors tillarini bilmaydigan tadqiqotchilar uchun ham foydali bo‘ladi Quyida men nashr etilgan kitoblardan ba'zi parchalarni misol qilib keltiraman, unda Amir Temur asossiz ravishda ayblanadi va o‘quvchilarni noto‘g‘ri ma'lumot beradigan tarixiy faktlarni va rus tadqiqotchisi A. Vorbievning bunday nashr etilgan salbiy baholarga nisbatan o‘z nuqtai nazarini bildiradigan va Amir Temur haqidagi yolg‘on va uydirmalarni rad etadigan maqolasini bo‘rttirib ko‘rsatadi 24 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405. 22 II.BOB.SOHIBQIRON AMIR TEMUR VA O RTA ASR TARIXCHISI IBNʻ XALDUN MUNOSABATLARI O rta asr Misr tarixchilarining asarlarida Amir Temurga tegishli ʻ ma lumotlarni ko plab uchratish mumkin. Ibn Xaldun Amir Temur bilan 1401- ʼ ʻ yilning yanvar-fevral oylarida Damashq shahri va uning bo sag alarida bir necha ʻ ʻ bor uchrashgan. Damashq shahrining qamali bilan band bo lgan Amir Temur Ibn Xaldun ʻ haqida qiziqib, “Misr askarlari bilan jo nab ketdimi yoki shaharda qoldimi?”, deb ʻ surishtiradi. Demak, Amir Temur Ibn Xaldun to g risida uchrashmasdan oldin ham ʻ ʻ ba zi ma lumotlar ega bo lgan. ʼ ʼ ʻ Tarixchi bu haqda eshitgach, uning oldida ikki yo l bor edi: yo Misr sultoni ʻ Nosir Faraj va ba zi amirlarga o xshab Qohiraga yashirin tarzda qochish yoki ʼ ʻ Sohibqiron qarorgohiga borish. U o ylab ko rgach, ikkinchi yo lni, ya ni hayoti ʻ ʻ ʻ ʼ xavf ostida bo lishiga qaramay, 69 yoshni qoralagan mutafakkir qamaldagi shahar ʻ devoridan arqonda osilib tushib, Amir Temur bilan uchrashishdan Ibn Xaldunning 23 o z iborasi bilan aytganda: “o zga chorasi yo q edi”. Negaki, u erta-indan batamomʻ ʻ ʻ himoyasiz qoldirilgan shahar aholisining holi ne kechajagini yaxshi tasavvur qilardi. Shu bois u Amir Temurdan shahar aholisiga omonlik tilab olishga qaror qildi va ushbu olijanob maqsadiga erishdi ham 25 . Birinchi muloqotdayoq Amir Temur va Ibn Xaldun o rtalarida iliqlik paydo ʻ bo ldi. Shundan so ng Ibn Xaldun va Amir Temur 35 kun mobaynida suhbat ʻ ʻ qurishgan. Tarixdan ma lumki, 1250-1517-yillarda Misrda mamluk sultonlari ʼ hukmronlik qilishgan. Mamluk sultoni Beybars 1258-yilda Bag dodda mo g ullar ʻ ʻ ʻ istilosi natijasida zavol topgan Abbosiy xalifaligini 1261-yilda Qohiraga ko chirgan. Abbosiy xalifalar Misrni “xalifalik yeri” kabi ulug lab, mamluklarga ʻ ʻ ularni mamlakatni boshqarishlari, legitimlashtirishgan, chunki mamluk sultonlari qullardan chiqqan edi. Misr sultonlarini boshqa xalifalar borligi shu qatorda qo shni musulmon davlat hukmdorlari tomonidan quraysh qabilasidan xalifa ʻ titulini qabul qilgani xavotirga solmagan. Madina masjidida butun dunyo ziyoratchilari ko z oldida Usmoniy sulton ʻ Boyazid II (1481-1512) sharafiga “mavlona amir al-mu miniyn as-sulton al-malik ʻ al-muzaffar” (bizning olampanohimiz, sulton-muzaffar podshoh, mo minlarning ʻ amiri, ya ni xalifasi) nomi bilan sharaflab yozuv yozib qo yilgandi. Bunga qarshi ʼ ʻ mamluklar o zlarining “islom sultoni” va “xodim al-haramayn” titullarini asragan. ʻ Bu masalada mamluklar hattoki, qurolli nizolar chiqarishdan ham toyishmasdi. Ko pgina musulmon hukmdorlar XIV-XV asrlarda mamluklarning rahbarlik va ʻ muqaddas shahar homiysi ekanliklariga qarshi chiqishgan. Shu sabab bois Makkaga ka bapo shni yuborish bilan bog liq qator kelishmovchiliklar yuzaga ʼ ʻ ʻ keldiki, buning asosida musulmon dunyosidagi boshliqlikka bo lgan kurash ʻ yotardi. Amir Temur, Shohrux va qator turkman sulolasidan Oq quyunli va Qora quyunli Misrning diniy boshchiligini tan olishmagan 26 . 25 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405. 26 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C. 210 – 257 24 1429-,1435-1436-yillar va 1443-yilda Shohrux, muqaddas shaharlar homiysi sifatida o z da volarini e lon qildi. Har bir bunday da vo urushni keltirib chiqargan.ʻ ʼ ʼ ʼ Oq quyunli sulolasidan Eron hukmdori Uzun Hasan 1472-yilda mamluklarga qarshi yurish qildi. V.Bartold o‘z asarida shunday yozadi: “Biroq Misr sultonlarining yutuqli tomoni shunda ediki, muqaddas shaharlarning homiysi sifatida uzoq vaqt davomida na Temur “xalifaligi”, Shohrux va uning qarindoshlari, na qora qo y turkmanlari, na ularning o rnini egallagan oq qo y (XV ʻ ʻ ʻ asrning ikkinchi yarmi) turkman sulolasi tomonidan ular kabi obro ga ega ʻ bo lmagan”. ʻ Ushbu o rinda V.Bartoldning Amir Temur hukmronlik qilgan joyni xalifalik ʻ deb atashiga fikr bildirish lozim deb topildi. Chunki Abbosiy xalifalar sulolasi masalasida Amir Temur chinakam daho ekanini ko rsatdi. Ibn Xaldunning ʻ yozishicha, Damashq shahri ichidagi qal a taslim bo lgach, bir kishi Amir Temur ʼ ʻ huzuriga kelib, o zini Bag dodda o tgan Abbosiy xalifalarning naslidan, deb ʻ ʻ ʻ tanishtirdi va Sohibqirondan haqiqiy merosxo r sifatida xalifa mansabiga ʻ tayinlashni talab qiladi. Faraz qilaylik, agar Amir Temur uni o zi bilan ʻ Samarqandga olib ketib, Abbosiy xalifalarning davomchisi, deb e lon qilganda ʼ “Samarqand xalifaligi” to XX asrgacha yetib kelishi muqarrar edi. Ammo Amir Temur bunday soxta obro ni, to g rirog i, tarix oldida kulgi bo lishni o ziga ep ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ko rmagan va juda oqilona chora qo lladi: faqih va qozilarni, jumladan, Ibn ʻ ʻ Xaldunni chaqirtirib, mazkur shaxs bo yicha muhokama uyushtirdi. Uning fikrlari ʻ bilan qiziqdi. Olimlarning fikrlarini adolat tarozisiga solgach, da vogarga shunday ʼ dedi: “Fatvo ahli va qozilarning gaplarini o zing eshitding. Ravshan bo ldiki, ʻ ʻ mendin xalifalikni talab qilmoqqa senda hech qanday haq yo q erkan”. Bu holat ʻ Amir Temurning naqadar oqil inson bo lganligini ko rsatadi. ʻ ʻ Ibn Xaldun Misrga qaytgach, o zining eski homiysi – Mag rib hokimiga ʻ ʻ maktub yo llab, Amir Temur bilan muloqotlari haqida yozadi. Olim bu paytda ʻ Sohibqiron Samarqandga qaytib ketganidan xabardor, demak, Amir Temur to g risida qo rqmasdan erkin fikr bildirishi, hatto qoralashi ham mumkin edi. ʻ ʻ ʻ Ammo Ibn Xaldun maktubni quyidagi so zlar bilan tugallaydi: “Ana shu malik ʻ 25 (podshoh) Amir Temur podshohlarning sardori va eng buyugidir. Ba zi odamlarʼ ani ilm bilan bog laydilar, o zgalar…anda qandaydir sehr bor, deydilar. Bularning ʻ ʻ barisi aning haqiqiy ta rifi oldida hech narsa emas. Aslida ul odamni o ziga g oyat ʼ ʻ ʻ maftun etadig on va o ta zakovatli, yoshi 60-70 orasidagi...zot”. ʻ ʻ Misr mamluk sultonlari 1405-yilda Amir Temurning vafoti tufayli bu mamlakatni bosib olish xavfidan qutiladilar. Sohibqiron bilan Ibn Xaldun olib borgan fikr almashuvlari Amir Temurning nafaqat buyuk sarkarda va davlat arbobi, balki zamonasining bilimdon kishisi bo lganini tasdiqlaydi. ʻ SHubhasiz, SHarq dunyosi deganda ko‘z o‘ngimizda boy ilmiy-madaniy meros, o‘lmas qadriyatlar va bugungi taraqqiyotning asosi bo‘lmish yuksak tamaddun namoyon bo‘ladi. Mazkur ma’naviy boylikni mukammal o‘rganish SHarqqa boy berilgan etakchilikni qaytarib be¬radi. Binobarin, necha asrlar muqaddam yangragan ilg‘or g‘oyalar bugun ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmay kelmoqda. Zamonasining ko‘zga ko‘¬ringan mutafakkirlari Amir Temur va Ibn Xaldunlarning siyosiy-huquqiy qarashlarida alohida e’tibor bilan yoritilgan vazirlik in¬stitutini tadqiq etganimiz holda so‘z yuritganimiz yuksak taraq¬qiyotdan bahra olamiz. Amir Temur davlati va huquqi ko‘plab olimlarning tadqiqot ob’ekti sanaladi. Amir Temurning siyosiy-huquqiy qarashlarida va¬zirlik institutining yoritilish mavzusi H.Boboev tadqiqotlarida1 qisman yoritilgan bo‘lsada, ayni masala hali- hanuz o‘zining sinchkov tadqiqotchisini kutmoqda desak yanglishmagan bo‘lamiz. Temur tuzuk¬larida vazirlik instituti O‘rta asrlar nazariyotchi olimlaridan farqli ravishda amaliy jihatdan tahlil etilgan. Tuzuklarda o‘ziga xos uslubda bayon etilgan vazirlik institutini tadqiq etganimiz holda uni o‘z xususiyatlariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘lishni o‘rinli deb topdik: I. Temurgacha hukmronlik qilgan turli davlat vazirlarining tarixiy tahlili. Bunda Amir Temur tarixda o‘tgan vazirlarni o‘rnak sifatida zikr qilib, ularning ijobiy xususiyatlarini namuna qilib ko‘rsatadi. Aksincha, yomon xulqli, zolim 26 vazirlardan esa ogoh bo‘lishga undaydi. SHunga ko‘ra, mazkur vazirlarni quyidagi guruh¬larga ajratish mumkin: 1.1 Odil vazir. Amir Temur o‘z orzuidagi oqil, tadbirkor vazir sifatida Malikshoh Saljuqiyning vaziri Nizomulmulkni2 qayd etadi3. Temur saltanat ishlariga ko‘maklashish, Tangri taoloning bandalariga yordam qilish eng sharafli ishlardan ekanligini ta’kid¬laydi, vazirlik martabasining sha’nini ulug‘laydi. Amir Temur¬ning o‘zi ham Tug‘luq Temurxonning o‘g‘li Ilyosxo‘jaga vazirlik, sipohsolorlik qilishga rozi bo‘lganini aytadi. “SHu boisdan bo‘lsa kerak, Alloh taolo meni saltanat martabasiga ko‘tardi”,- deydi4. 1.2 Zolim vazir. Gina kuduratli, ko‘nglida hukmdorga nisbatan dushmanlik kayfiyati bor vazir. Temur bunday vazirlar safiga Ab¬bosiy xalifa Musta’sim Billohning vaziri Ibn Al’amiyni kiri¬tadi. Ibn Al’amiy xalifa ishonchiga kirgan holda o‘z vazolatlarini suiste’mol qiladi. Oppozitsiya rahnamosi bo‘lgan Halokuxon bilan til biriktirib, uni hokimiyat tepasiga olib keladi. Xalifa Mus- ta’simni esa o‘limga mahkum etadi. Temur bu kabi vazirlardan ogoh bo‘lib, xushyor turishga chaqiradi. Aks holda, ular qisqa fursat ichida xazinani talon-taroj qilib, davlatni tanazzulga uchratadi, deydi5. II. Vazir shaxsiga qo‘yilgan talablar. Amir Temur vazirlikka nomzod shaxs quyidagi 4 sifatga ega bo‘lishi lozim deb hisoblaydi. Birinchisi, asllik, toza nasllilik. Vazirlikka nomzod shaxsga nisbatan qo‘yilgan mazkur talab vazirning avlodiga alohida urg‘u be¬rilishini anglatadi. Bundan Amir Temur kishilarni ularning avlo¬diga qarab tabaqalashtirgan degan ma’no anglashilmaydi. Amir Te¬mur: “Nasliyu zoti past, hasadchi, gina-kek saqlovchi, qora ko‘ngilli kishilarga zinhor vazirlik lavozimi berilmasin. Buzuqi, qora ko‘ngilli, zoti past odam vazirlik qilsa, davlatu saltanat tez orada qulaydi”,- deydi. Ikkinchisi, aql, farosatlilik. Uchinchisi, sipohu raiyat ahvolidan xabardorlik, ularga nisbatan xushmuomalalik. To‘rtinchisi, sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik. “Kimki shu to‘rt sifatga ega bo‘lsa, unday odamni vazirlik martabasiga loyiq kishi deb bilsinlar. Uni vazir etib tayinlasinlar. Mamlakat ishlarini, sipoh va raiyat 27 ixtiyorini unga topshirsinlar. Bunday vazirga to‘rt imtiyoz: ishonch, e’tibor, ixtiyor va qudrat berilsin”,-deydi 27 . III. Amir Temur idealidagi vazir timsoli. “Kamolotga erishgan vazir ulkim”,- deydi Temur: “Asli-nasli tozaligini ko‘rsatib, dav¬lat ishlarini tartibga keltiradi, moliyaviy ishlarni to‘g‘rilik bi¬lan bajaradi”. Olgulik joyidan olib, bergulik erga beradi. Salta¬nat muammolarini o‘z o‘rnida qattiqqo‘llik, o‘z o‘rnida muloyimlik bilan hal qiladi. Aqlli vazir bir qo‘li bilan raiyat (xalq)ni, bir qo‘li bilan esa sipoh (armiya)ni ushlab turadi. Tajribali vazir mamlakat obodonligini, raiyat va sipohning tinch-farovonligini, xazina boyligini doim ko‘zda tutadi. Temur ana shunday komil va-zirlarni “qilich va qalam sohibi”, “valine’mat (hukmdor)ning soqchisi”, “davlat sherigi” kabi nomlar bilan ataydi. IV. Vazirlarning faoliyat ko‘rsatish tartibi. 4.1 Doimiy tartibda faoliyat ko‘rsatuvchi vazirlar. Amir Temur o‘z tuzuklarida: “Amr qildimki, to‘rt vazir har kuni devonxonada hozir bo‘lsinlar”,- deydi. SHunga ko‘ra davlatning muhim kundalik vazifalari bilan bog‘liq masalalarni mazkur to‘rt toifa vazirlar doimiy tartibda amalga oshirgan deya ayta olamiz. Ular: 4.1.1. Mamlakat va raiyat vaziri mamlakat aholisi ahvolini na¬zoratga olib, viloyatlardan yig‘ilgan hosil, soliqlar, ularning taq¬simlanishi, mamlakat obodonligi va mol-mulkning qay tarzda tar¬tibga keltirilayotganligi xususida hukmdorga axborot berib turgan7. 4.1.2. Sipoh vaziri. Bu toifa vazir saltanat armiyasi bilan bog‘liq barcha vazifalarga mas’ul bo‘lib, jangchilarga maosh berili¬shi, qo‘shinning umumiy safarbarligi ustidan nazorat olib borgan. 4.1.3. Moliya vaziri. Mazkur vazir egasiz qolgan, vafot etgan va qochganlarga tegishli mollarni mamlakatga kirib-chiquvchi shaxslar mulkidan olinadigan bojlarni chorva mollari va yaylovlarni bosh¬qarish vazifasini amalga oshirgan. 27 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405. 28 4.1.4. Iqtisodiyot vaziri saltanat idoralarining kirim-chiqim¬lari, xazinadan ajratiladigan barcha sarf-xarajatlar ustidan nazo¬ratga mas’ul shaxs sanalgan. 4.2. Saltanat hududi tashqarisidagi vazifalarni bajaruvchi va¬zirlar. Bundan tashqari saltanat chegaralari va tobe’ mamlakatlarga doir vazifalar bilan shug‘ullanuvchi 3 vazirdan iborat davlat ha¬y’ati ham mavjud bo‘lib, ular mazkur erlardagi moliyaviy masalalar, keladigan moliyaviy daromadlarni boshqargan. YUqorida sanab o‘tilgan 7 vazirning bari devonbegiga bo‘ysun¬gan. D.YUsupovaning qayd etishicha, devonbegi lavozimi vazirlardan yuqori bo‘lgani bois uni bosh vazir deb atash joiz8. SHuni ham alohida qayd etib o‘tish lozimki, vazirlar Temur saltanatining aso¬si bo‘lmish o‘n ikki toifaning ettinchi toifasiga mansub bo‘lgan9. V. Jazoga loyiq vazirlarni jazoga tortish tartibi. Amir Te¬mur saltanat asosini tashkil etuvchi mamlakat xazinasiga alohida e’tibor berib, uning talon-taroj qilinishi bilan bog‘liq jinoyat¬larni o‘ziga xos uslubda kvalifikatsiya qilganining guvohi bo‘lamiz. – Moliya vazirlari moliya ishlarida xiyonat qilib, o‘zlashtirib olgan mablag‘lari o‘ziga tegishli haq miqdoridan oshmagan bo‘lsa, mazkur mablag‘ unga hadya tariqasida qoldirilgan. – Agar vazir o‘zlashtirib olgan mablag‘ o‘z maoshidan ikki baro¬bar ortiq bo‘lsa, ortig‘i oladigan maoshi hisobidan ushlab qolingan. – Agar maoshidan uch barobar ko‘p mablag‘ olgan bo‘lsa, uning hammasi saltanat xazinasi hisobiga musodara qilingan. Tuzuklarda vazirlarning maoshlari amirlar maoshlaridan o‘n barobar ko‘p qilib belgingani qayd etilgan. Ta’kidlash joizki, Temur joriy etgan ja¬zo choralari liberal xarakterga ega bo‘lib, adolat, insonparvarlik kabi prinsiplarga to‘la mos keladi 28 . O‘rta asrlarning eng yirik mutafakkirlaridan biri, sotsiolo¬giya fanining asoschisi Ibn Xaldunning siyosiy-huquqiy qarashlari¬da vazirlik institutiga alohida urg‘u berilgan. Olimning shoh asari sanalmish “Muqaddima”da vazirlik institutiga bag‘ishlangan alohi¬da bo‘lim ham mavjud bo‘lib, unda Ibn Xaldun vazir so‘zini 28 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405. 29 morfo¬logik xususiyatlaridan tortib, uning jamiyat va davlat apparatida tutgan o‘rni, ahamiyati, vazirning vazifalari kabi masalalarni sof nazariy jihatdan izchil tahlil etgan. Ibn Xaldunning qayd etishi¬cha, vazir so‘zi (ZbjTnS) “ko‘mak berish”, “yordam ko‘rsatish” ma’nola¬rini beruvchi muazara yoki “yuk”, “yumush” mazmunini ifo¬dalovchi vizr 10 so‘zidan olingan bo‘lib, har ikki holatda ham bevosita davlat rahbariga hukumat vazifalarini bajarishda yordam beruvchi shaxs tushuniladi. Ibn Xaldun hukmdorning faoliyatini quyidagi to‘rt faoliyat doirasi bilan chegaralaydi: 1.Jamiyatni turli tahdidlardan himoya qilish, armiya usti¬dan nazorat o‘rnatish, jangovor harakatlarga boshchilik qilish. Mazkur vazifalar uchun mas’ul shaxs vazir hisoblangan. 2.Mamlakat hududidan yiroqda bo‘lgan davlat xizmatchilari bilan yozishmalar olib borish. Bu tur vazifaga mas’ul shaxs kotib deyilgan. 3.Davlat xazinasining kirim-chiqimi, soliqlarning yig‘ilishi bilan bog‘liq moliyaviy ishlar. Ayni vazifalarni ham vazir yurit¬gan. 4.Hukmdorni davlat bilan bog‘liq vazifalarni bajarishdan chalg‘ituvchi har qanday narsani bartaraf etish. Mazkur vazifani eshik og‘asi (NZMI) bajargan. Ma’lumki, vazirlik lavozimi qadimdan fors, yahudiy va boshqa qabilalarga ma’lum bo‘lgan. Muhammad (a.s.) davrlarida bu lavozim ilk davlat apparatiga tadbiq etilmagan. Muhammad (a.s.) jamiyat va davlat hayotiga doir bo‘lgan masalalarni yon atrofdagi kishilar bilan maslahatlashib qilganlar. SHu bois, Fors, Vizantiya hamda Najjo¬shiylar davlat boshqaruvi tizimidan xabardor bo‘lgan ba’zi arab¬lar Abu Bakrni “Payg‘ambarning vaziri” deb ataganlari ma’lum. Hokimiyat tepasiga kelgan Abu Bakr huzurida asosiy maslahatchi maqomini egallagan Umar ibn al-Xattob xalifaga qozilik va iqti¬sodiy masalalarda yordam bergan. Keyinchalik Usmon ibn Affon dav¬rida mazkur vazifani Marvon ibn al-Hakam bajargan. Ummaviylar davriga kelib, davlat boshqaruvi tizimida de-fakto sifatida mav¬jud bo‘lgan maslahatchi vazifasi de-yure shaklida “vazir” lavozimi-ni kiritish bilan o‘zining mantiqiy echimini topdi. SHunday bo‘l¬sada, vazirlik lavozimining 30 davlat apparatidagi eng muhim lavo¬zimga aylanishi davri Abbosiylar sulolasining hukmronlik yilla¬riga to‘g‘ri keladi 29 . Bu davrda vazirlik lavozimi ijro hokimiyati¬ning rahbari sifatida shakllandi. Dastlab kotib va vazir lavozim¬lari o‘zaro teng vakolatlarga ega bo‘lgan bo‘lsa, mazkur davrda armiya ustidan umumiy nazorat hamda soliq yig‘imi singari moliyaviy va¬zifalarning vazir qo‘liga o‘tishi, uning nufuzini kotibnikidan bir necha yuqori pog‘onaga ko‘tarib yubordi. Davlat sirlarinning oshkor etilmasligini ta’minlash maqsadida keyinchalik davlat kanselya¬riyasi ham vazir nazorati ostiga o‘tdi. Abbosiylar hukmronligi dav¬rida imperiyaning muhim strategik ahamiyatiga ega bo‘lgan davlat muhri vazir qo‘lida saqlanadigan bo‘ldi. . A. Xasanovning “Amir Temur va Ibn Xaldun” maqolasida, 1401 yilning yanvar-fevral oylarida Damashq qamal qilingan va ishg‘ol etilgan paytda Amir Temur bilan uchrashgan o‘z davrining yirik mutafakkiri Ibn Xaldunning “Ta’rif bi Ibn Xaldun” (Ibn Xaldunning tarjimai holi) qo‘lyozmasidagi qimmatli faktlarga e’tibor qaratildi. Uning qimmatli tarafi shundaki, qo‘lyozma Ibn Xaldun hayotlik paytida yozilgan. A. Hasanov, Sohibqiron va mutafakkirning 35 kun qamal davomida suhbat qurganliklariga urg‘u berib, “Amir Temur yirik sarkarda va davlat arbobi bo‘libgina qolmay, balki o‘z davrining ma’rifatli kishilaridan biri bo‘lgan”, degan xulosani beradi va tarjimai hol qo‘lyozmasini Amir Temur davri tarixi to‘g‘risida qimmatli manba sifatida ilmiy doiraga kiritish taklifini beradi. Akademik M.M. Xayrullayev “Temur va temuriylar davrida madaniyat gullab-yashnashining asosiy omillari 30 ” nomli tezisida madaniy-ma’naviy taraqqiyotning asosiy yo‘nalishi sifatida iqtisodiysiyosiy o‘zgarishlar, boy madaniy zaminga asoslanganligi, boshqa davlatlar bilan madaniy aloqalarning tiklanganligi, so‘fiylik, jumladan naqshbandiylik bu davr madaniyatining yuksalishida g‘oyaviy omil bo‘lib xizmat qilganligini alohida ta’kidladi. E.Karimov Amir Temur davrida ma’naviy-diniy tafakkurning rivojlanishida so‘fiylik ta’limotining rivojlanganiga to‘xtaladi. 29 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C. 210 – 257 30 Каримов Э. Темур ва темурийлар даврида маънавий, диний тафаккурнинг ривожланиши // Амир Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни. Халқаро конференция тезислари … – Б. 77. 31 Xususan, tadqiqotchi Amir Temur zamondoshlari Abdul Malik, Nuriddin Basir, Bahovuddin Naqshband, Xo‘ja Ali kabi tariqat shayxlari nomlarini tilga oldi 31 . A.Habibullayev arab olimi Ibn Xaldunning “Tarjimai hol” asaridan ma’lum qismlarni tarjima qilib, Amir Temurning olimlarga munosabatini ko‘rsatishga harakat qildi 32 . Shuningdek tadqiqotchi o‘sha davrning yirik olim va fuzalolaridan Qozi Burhoniddin ibn Muflih, xorazmlik faqih Abduljabbor Ibn an-Nu mon,‟ shofi iylar qozisi Sadriddin alMunoviy, qustantaniyalik xatib, munajjim Abu Ali ‟ Badis, tabib va munajjim Ibn Zarzar al-Yahudiy, shayx va imom Muhammad Ibn Ibrohim al-Obiliy, mag‘riblik avliyo shayx Abu Ya’qub al-Bodisiyning nabirasi Yana bir muhim tomoni, Ibn Xaldunning Amir Temur bilan geografiya, tarix sohalaridagi chunonchi, tarixiy shaxslar Afrosiyob, Xusrav, Qaysar, Iskandar, Buxtannasr, Manuchehr haqidagi suhbatlari yozma manbalarda qayd etilgan ma’lumotlar asosida taqdim etildi 33 . Yana bir muhim tomoni, Ibn Xaldunning Amir Temur bilan geografiya, tarix sohalaridagi chunonchi, tarixiy shaxslar Afrosiyob, Xusrav, Qaysar, Iskandar, Buxtannasr, Manuchehr haqidagi suhbatlari yozma manbalarda qayd etilgan ma’lumotlar asosida taqdim etildi 34 . 31 Хайруллаев М.М. Темур ва Темурийлар даврида маданият гуллаб-яшнашининг асосий омиллари // Амир Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни. Халқаро конференция тезислари .– Б. 51-53 32 Ҳабибуллаев А. Ибн Халдун. “Таржимаи ҳол”дан // Амир Темур ва Улуғбек замондошлари хотирасида. – Т.: Ўқитувчи, 1996. – Б. 32. 33 Ҳабибуллаев А. Амир Темур ва Ибн Халдун. – Т.: Ўзбекистон ѐзувчилар уюшмаси Адабиѐт нашриѐти, 2004. Б. 12-15. 34 32 XULOSA Xulosa sifatida shuni ta’kidlash lozimki, bugungi globalizatsiya sharoitida, davlat apparati o‘zining mobil ko‘rinishiga o‘tayotgan bir paytda boy tarixiy tajribamizni o‘rganish, uning ijobiy xusu¬siyatlaridan davlat qurilishi sohasida foydalana bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyoning turli burchaklarida taniqli davlat va jamiyat arboblari, olimlar va adiblar o‘z ijtimoiy-siyosiy, ilmiy va ijodiy faoliyati davomida buyuk ajdodlarimiz, xususan Sohibqiron AmirTemurning jahon sivilizatsiyasi va madaniyati rivojiga qo‘shgan munosib ulushini yuksak baholab kelmoqda. Xalqaro jamoatchilik ulug‘ bobokalonimiz shaxsiga bunday behad ulkan e’tibor va ehtirom bildirib turganiga guvoh bo‘lish bul zotning vorislari sifatida biz, o‘zbekistonliklarga katta mamnuniyat va faxr-iftixor bag‘ishlaydi. Xaqiqatan ham, Amir Temur jahon tarixida qudratli va gullab-yashnagan davlat barpo etgan buyuk sarkarda va davlat arbobi sifatidagina mavqe tutmaydi. Sohibqiron o‘z poytaxti bo‘lmish Samarqandni er yuzining chinakam madaniy- me’moriy va ilmiy-ma’naviy markazlaridan biriga aylantirgan. Bu ulug‘ zot kurdirgan me’morchilik va xalq san’atining javohirlari yanglig‘ bugungacha qad 33 ko‘tarib turgan osori-atiqalar shahar va qishloqlarimiz ko‘rkiga ko‘rk qo‘shib kelmoqda. Hozirgi kunda Amir Temur va Temuriylar mavzuiga bag‘ishlab yaratilgan yirik asarlar soni Evropa tillarida besh yuzdan, SHarq xalqlari tillarida esa mingdan ortiqni tashkil etadi. Bu misol asrlar davomida jahon tarixining yorkrn siymolaridan biri — Amir Temur hayoti va faoliyatini, Temuriylar tarixini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish dunyo miqyosida hech kachon susaymaganidan dalolat beradi. Miniatyura rassomchiligining tarakkiyoti adabiyotning rivoji bilan boglik bulgan. Musavvirlar Firdavsiy, Nizomiy, Dexlaviy, sungra Jomiy va Navoiy asarlariga rasmlar ishlagan. XIV asrda “Jome’ ut-tavorix”, “Tarixi Rashidiy” kabi tarixiy asarlarga xam miniatyuralar ishlagan. Bu an’ana Temuriylar davrida xam davom ettirilib, “Zafarnoma” va “Temurnoma” asarlarida jang lavxalari tasvirlanadi. Ayrim xollarda diniy asarlarga xam Makka va Madina tasviri tushirilgan. Badiiy asarlarning ba’zilarida Muxammad paygambarning (yuzi nikobda) odamlar orasida turgan xolati va me’rojga chikishlariga oid lavxalar uchraydi. Biz tarixdan bilamizki Amir Temur va dastlabki temuriylar xukmronlik kilgan davr Movarounnaxr tarixida aloxida urin egallaydi. CHunki bu davrlarda Samarkand, Xirot shaxarlarida madaniyat, ilm-fan rivojlanib bordi. SHunday markazlashgan, buyuk davlatga asos solgan Amir Temur Kurogon ibn amir Taragay 1336 yilning 9 aprelida usha paytdagi Kesh (SHaxrisabz) ga karashli Xujailgor kishlogida tavallud topdi. Otasi amir Taragay uziga tuk, badavlat kishi edi. Onasi Tegina begim buxorolik bulgan. 34 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI PRIZIDENT ASARLARI VA FARMONLARI 1 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori // O‘zbekiston ovozi 1998 yil, 28 iyul. 2 Karimov I. A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. 1-jild. – T., б -28 3 Karimov I. A. Biz o‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz.7-jild. –T., O‘zbekiston.1999.-146 b. 4 O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5. - 70-76b 5 O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5. 35 MONOGRAFIK ASARLAR  Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000.b-16  Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000.  Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y.  Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y.  Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y.  Azizxo‘jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.  Azizxo‘jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.  Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.  Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y.  Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000.  Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.  Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.  Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405.  Alimov U . A ., Mirzaaxmedov D . A . K istorii mavzoleya Boboi Poraduz v Buxare // Istoriya materialnoy kultur Uzbekistana . Tashkent, 1982. Vp. XVII. S. FOYDALANILGAN INTERNET SAITLARI  www.ziyo.net  www. tarix. uz.  Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y.  http://fayllar.org  www. hstoriy. ru  www.ziyo.net  www.history.ru  www.natura.com  www.archaelogy.ru  www.archaelogy.com 36

Arab tili tadqiqotlarida Amir Temur va Temuriylar tarixining yoritilishi

Sotib olish