Arifmetikani intuitiv tushuntirish uchun amaliy mashgʻulotlar - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	44.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Arifmetikani intuitiv tushuntirish uchun amaliy mashgʻulotlar

Sotib olish

1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
ORIENTAL UNIVERSITETI
PEDAGOGIKA FAKULTETI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
Pedagogika fakulteti menejeri
______________M.Meliboyev
2025 y “___” ______________
60110500 - Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi
BTS - 121 guruh talabasi
“ Arifmetikani intuitiv tushuntirish uchun amaliy
mashg ulotlarʻ ” mavzusiga
Kurs ishi

2__________________________________________________________
ta’lim
yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs ________
guruh talabasi
____________________________________________________ ning
___________________________________________________________
____
__________________________________________________________
_____
__________________________________________ mavzusidagi kurs
ishiga.
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi).
__________________________________________________________
_____
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________
___________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
______________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_______________

3 Ishdagi
kamchiliklar:_________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
____________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
____________________
Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan baholanishi
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi,
tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi,
xulosalar chiqara olishi).
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________
__________________________________________________________
_____
__________________________________________________________
_____
___________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

4__________________________________________________________
________________________

Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball
______________
Jami
ball ________________________
Komissiya raisi: ________________________________________________ _________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________ _________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________ _________________
(FISH) (imzo)

5ANNOTATSIYA
Mazkur kurs ishida arifmetika fanini o‘qitishda intuitiv tushuntirish
metodlaridan foydalanish bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar ishlab chiqish va
ularni ta’lim jarayoniga joriy etish masalalari keng yoritilgan. Bugungi kunda
ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mavzuni tez va samarali o‘zlashtirishlarini
ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Shu boisdan, an’anaviy yondashuvlardan
tashqari, intuitiv tushuntirishga asoslangan interfaol metodlarni qo‘llash
dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishining asosiy maqsadi — arifmetikani o‘quvchilarga oson va
tushunarli qilib yetkazish uchun vizual, kinestetik va interfaol o‘qitish
usullaridan foydalangan holda amaliy mashg‘ulotlar tizimini ishlab chiqishdan
iborat. Ushbu ishda intuitiv tushuntirish metodlarining nazariy asoslari,
ularning o‘quv jarayoniga ta’siri, didaktik samaradorligi va amaliyotga tadbiq
etish usullari atroflicha o‘rganilgan.
Tadqiqot doirasida o‘quvchilarning arifmetik tushunchalarni qabul qilish
jarayoni psixologik va pedagogik nuqtayi nazardan tahlil qilindi. Shuningdek,
amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish uchun innovatsion texnologiyalar, vizual
materiallar, o‘yinli va loyihaviy yondashuvlarning samaradorligi o‘rganildi.
Natijalar shuni ko‘rsatdiki, intuitiv tushuntirish asosida ishlab chiqilgan
amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarning matematik fikrlash qobiliyatini
rivojlantirishga, fanga bo‘lgan qiziqishini oshirishga va bilimlarini
mustahkamlashga yordam beradi.
Kurs ishi nazariy va amaliy qismlardan iborat bo‘lib, unda intuitiv
yondashuv asosida tuzilgan mashg‘ulot namunalariga alohida e’tibor
qaratilgan. Ish natijalari o‘qituvchilar, metodistlar va ta’lim sohasi

6mutaxassislari uchun foydali qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi hamda
boshlang‘ich va o‘rta ta’lim muassasalarida arifmetika darslarini yanada
samarali tashkil etishga ko‘mak beradi.

7Mundarija
KIRISH …………………………………………….……………………………… 8
I BOB. ARIFMETIKA VA UNING INTUITIV O‘QITISH
USULLARI……………………………………………………………………….…11
1.1. Arifmetikaning ta’rifi va ahamiyati…………………………………………..…11
1.2. Intuitiv o‘qitish usullarining afzalliklari………………………………………...12
1.3. O‘quvchilarning matematik tushunchalarni shakllantirish bosqichlari……….....13
II BOB. AMALIY MASHG‘ULOTLAR TURLARI VA ULARNING
QO‘LLANILISHI…………………………………………………………………..16
2.1. Jismoniy vositalar bilan mashg‘ulotlar (shaxsiy tajriba orqali o‘rganish)……...16
2.2. Vizual va grafik metodlardan foydalanish……………………………………...18
2.3. O‘yin orqali o‘qitish va interaktiv yondashuv…………………………………..24
III BOB. ARIFMETIKANI TUSHUNTIRISH UCHUN AMALIY
MASHG‘ULOTLAR NAMUNASI………………………………………………..27
3.1. Qo‘shish va ayirishni tushuntirish………………………………………………27
3.2. Ko‘paytirish va bo‘lishni o‘rgatish……………………………………………...30
3.3. Muammoli masalalar va ularni hal qilish usullari………………………………33
IV BOB. AMALIY MASHG‘ULOTLARNING SAMARADORLIGINI
BAHOLASH……………………………………………………..………………….36
4.1. O‘quvchilarning qiziqish darajasini o‘lchash…………………………………...36
4.2. Mashg‘ulotlarning natijalarini tahlil qilish………………………………….…..39
4.3. Samaradorlikni oshirish bo‘yicha tavsiyalar………………………….…………41
XULOSA ………………………………………………………………………...… 44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………….45

8KIRISH
Mavzuning dolzarbligi.
Bugungi kunda ta’lim jarayonida o‘quvchilarga arifmetikani tushunarli va
qiziqarli shaklda o‘rgatish muhim ahamiyat kasb etmoqda. An’anaviy o‘qitish
usullari aksariyat hollarda quruq nazariyaga asoslangan bo‘lib, bu esa
o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini pasaytirishi mumkin. Shu sababli
arifmetikani intuitiv tushuntirish va amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘rgatish
usullari dolzarb hisoblanadi.
Arifmetikani intuitiv o‘qitish deganda, o‘quvchilarga murakkab
tushunchalarni oddiy, hayotiy misollar va interaktiv metodlar orqali
tushuntirish tushuniladi. Bu yondashuv o‘quvchilarning matematik tafakkurini
rivojlantirishga, mustaqil fikrlashini shakllantirishga va olingan bilimlarni
kundalik hayotda qo‘llashiga yordam beradi.
Zamonaviy ta’lim jarayonida STEAM (Science, Technology, Engineering,
Art, Mathematics) usullarining keng qo‘llanilishi, o‘yinlar, vizual vositalar,
eksperimentlar va interaktiv mashg‘ulotlarning matematikani o‘qitishda
samarali ekanligini isbotlamoqda. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda
arifmetikani amaliy mashg‘ulotlar orqali tushuntirish o‘quvchilarning fanga
bo‘lgan qiziqishini oshirish bilan birga, bilimlarni mustahkamlashga ham
xizmat qiladi.
Shu jihatdan, ushbu mavzuni o‘rganish va samarali amaliy mashg‘ulotlar
ishlab chiqish o‘qituvchilar uchun foydali bo‘lib, ta’lim sifatini oshirishga
xizmat qiladi.

9Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – arifmetikani
intuitiv tushuntirish uchun samarali amaliy mashg ulotlar usullarini o‘rganishʻ
va ishlab chiqishdir. Bu orqali o‘quvchilarga matematik tushunchalarni
chuqurroq va qiziqarli tarzda o‘zlashtirishga yordam berish ko‘zda tutiladi.
Kurs ishining vazifalari:
Arifmetikani intuitiv tushuntirishning nazariy asoslarini o‘rganish,
o‘quvchilarga matematik tushunchalarni tushunarli va tabiiy usullar orqali
o‘rgatish metodikasini tahlil qilish
Amaliy mashg‘ulotlarning o‘rni va ahamiyatini aniqlash, interaktiv, vizual va
tajriba asosida o‘qitishning samaradorligini baholash
Samarali amaliy mashg‘ulotlarni ishlab chiqish, o‘quvchilarga qo‘shish,
ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish kabi asosiy arifmetik amallarni tushuntirish
uchun innovatsion yondashuvlarni taklif qilish
Mashg‘ulotlarning natijalarini tahlil qilish, o‘quvchilarning arifmetik
bilimlarni qanday o‘zlashtirishini baholash va ularning tushunchalarini
mustahkamlashga yordam beradigan usullarni aniqlash
Kurs ishining obyekti:
Arifmetikani intuitiv tushuntirish jarayoni va uni o‘quvchilarga o‘rgatishda
qo‘llaniladigan amaliy mashg‘ulotlar tizimi.
Kurs ishining predmeti
Ushbu kurs ishining predmeti – arifmetikani intuitiv tushuntirishga
yo‘naltirilgan amaliy mashg‘ulotlar metodikasi va ularning o‘quvchilarning
matematik tushunchalarni shakllantirish hamda mustahkamlash jarayoniga
ta’sirini o‘rganishdir. Tadqiqot jarayonida turli o‘qitish usullari, jumladan,

10vizual vositalar, interaktiv mashg‘ulotlar, o‘yin elementlari va
eksperimentlarga asoslangan ta’lim texnologiyalarining samaradorligi tahlil
qilinadi. Shu bilan birga, amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarning
arifmetik bilimlarni qanday o‘zlashtirishi, ularning qiziqish darajasi va
mustaqil fikrlash qobiliyatiga ta’siri o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi:
Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyiotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning mazmunini yoritishda
ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining umumiy hajmi 40 betdan iborat.

11I BOB. ARIFMETIKA VA UNING INTUITIV
O’QITISH USULLARI
1.1 Arifmetikaning ta’rifi va ahamiyati
Arifmetika matematikaning eng qadimgi va asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lib,
sonlar va ular ustida bajariladigan amallarni o‘rganadi. U qo‘shish, ayirish,
ko‘paytirish va bo‘lish kabi to‘rtta asosiy arifmetik amalni o‘z ichiga oladi.
Arifmetika kundalik hayotda keng qo‘llanilib, moliyaviy hisob-kitoblar,
o‘lchashlar, muhandislik va texnologiya sohalarida muhim ahamiyatga ega.
Arifmetikaning ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
Asosiy matematik bilim sifatida – arifmetika algebra, geometriya, statistika
va boshqa matematik fanlarning asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Amaliy hayotiy qo‘llanilishi – kundalik xaridlar, moliyaviy rejalashtirish,
vaqtni hisoblash kabi ko‘plab holatlarda arifmetik bilimlar zarur.
Mantiqiy va analitik tafakkurni rivojlantirish – arifmetik masalalarni
yechish o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini va muammolarni hal qilish
qobiliyatini oshiradi.
Ilm-fan va texnologiyada tutgan o‘rni – fizika, kimyo, muhandislik va
iqtisodiyot kabi sohalarda arifmetik hisob-kitoblarsiz ishlash mumkin emas.
Shu sababli, arifmetika ta’limning dastlabki bosqichlaridanoq chuqur
o‘rgatilishi lozim. Uni tushunarli va qiziqarli usullar orqali o‘rgatish,
o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini oshirish va bilimlarni
mustahkamlashga xizmat qiladi.

121.2 Intuitiv o‘qitish usullarining afzalliklari
Matematika, ayniqsa, arifmetika kabi fanlarni o‘rgatishda intuitiv
yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi. Intuitiv o‘qitish usullari
o‘quvchilarning yangi bilimlarni tabiiy ravishda, tushunarli va ongli qabul
qilishiga yordam beradi. Bu usullar abstrakt matematik tushunchalarni aniq va
sezilarli ko‘rinishda ifodalash orqali o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini
oshirishga xizmat qiladi.
Intuitiv o‘qitishning eng katta afzalliklaridan biri – o‘quvchilarning
tushunchalarni mexanik yodlash o‘rniga mantiqiy anglashga intilishidir. Bu
esa ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va real hayotiy
masalalarni hal qilishda matematik bilimlardan samarali foydalanishiga imkon
yaratadi.
Amaliy mashg‘ulotlar, vizual vositalar va interaktiv metodlar orqali intuitiv
o‘qitishning bir qancha afzalliklari mavjud.
Tushunarli va esda qolarli bo‘lishi Matematik tushunchalar real hayotdagi
misollar, jismoniy vositalar yoki grafik tasvirlar orqali tushuntirilganda, ularni
o‘zlashtirish ancha oson kechadi.
O‘quvchilarning ishtirokini oshirishi An’anaviy dars uslublariga qaraganda,
interaktiv va amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarning dars jarayonida faol
qatnashishini ta’minlaydi.
Mantiqiy tafakkurni rivojlantirishi O‘quvchilar faqatgina formulalarni
yodlash bilan cheklanmay, balki ularni tushunishga, natijalarni oldindan
taxmin qilishga va yangi bilimlarni o‘zlari mustaqil ravishda ochib borishga
intiladilar.

13Hayotiy bog‘liqlikni shakllantirishi Matematik tushunchalar kundalik
hayotdagi muammolar orqali tushuntirilsa, o‘quvchilar bu bilimlarning amaliy
ahamiyatini tezroq anglaydilar va fanga bo‘lgan qiziqishlari oshadi.
Intuitiv o‘qitish usullari ayniqsa boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
samarali hisoblanadi, chunki ular hali matematik abstraksiyalarni tushunish
Ito‘liq ega emaslar. Shu sababli, vizual materiallar, qiziqarli o‘yinlar va
eksperimentlarga asoslangan yondashuvlar orqali ular o‘zlashtirish jarayonini
tezlashtirishi mumkin.
Shu tariqa, intuitiv o‘qitish usullari nafaqat arifmetikani chuqur tushunishga
yordam beradi, balki o‘quvchilarning mantiqiy va ijodiy fikrlash qobiliyatini
rivojlantirishga ham katta hissa qo‘shadi.
1.3 O‘quvchilarning matematik tushunchalarni shakllantirish bosqichlari
Matematika ta’limi jarayonida o‘quvchilarning tushunchalarni bosqichma-
bosqich o‘zlashtirishi muhim ahamiyatga ega. Matematik tushunchalar
murakkabligi sababli ularni birdaniga tushuntirish qiyin bo‘lishi mumkin. Shu
bois, o‘quvchilarni asta-sekinlik bilan mavzuga jalb etish, tushunchalarni aniq
va izchil bayon qilish, turli vositalardan foydalangan holda ularning fikrlash
qobiliyatini rivojlantirish muhim hisoblanadi.
Matematik tushunchalarni shakllantirish jarayoni bir necha bosqichlardan
iborat bo‘lib, har bir bosqich o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Kuzatish va tajriba o‘tkazish O‘quvchilarga yangi tushunchalarni oddiy
hayotiy misollar yordamida tushuntirish samarali usullardan biridir. Masalan,
qo‘shish va ayirish amallarini tushuntirishda kundalik hayotda duch
kelinadigan vaziyatlardan foydalanish o‘quvchilarning bilimlarni tezroq

14o‘zlashtirishiga yordam beradi. Bu bosqichda real ob’ektlar, predmetlar va
tasvirlardan foydalanish tushunchalarni yanada aniqroq qabul qilish imkonini
beradi.
Tushunchalarni shakllantirish O‘quvchilar kuzatuv orqali olingan
bilimlarini umumlashtirib, mantiqiy xulosa chiqarishni o‘rganadilar. Bu
bosqichda mavzuga oid asosiy qoidalar va tushunchalar tizimli ravishda
tushuntiriladi. O‘quvchilar oldin kuzatgan va tajriba o‘tkazgan holatlaridan
kelib chiqib, umumiy qoidalarni chiqarishga harakat qiladilar.
Mustahkamlash va mashqlar bajarish Matematik tushunchalarni amaliy
mashqlar orqali mustahkamlash o‘quvchilarning bilim darajasini oshirishga
yordam beradi. Mashqlar orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini sinab ko‘rishadi,
xatolar ustida ishlashadi va tushunchalarni yanada chuqurroq anglashadi. Bu
bosqichda individual va guruh bo‘lib ishlash, jamoaviy muhokamalar
o‘tkazish, masalalarni turli usullar bilan yechish muhim ahamiyat kasb etadi.
Tushunchalarni qo‘llash va tahlil qilish O‘quvchilarning egallagan bilimlari
real hayotiy vaziyatlarda ishlatilishi lozim. Shu sababli, ularni amaliyotda
qo‘llash, masalalarni tahlil qilish, yechim topish va izohlash ko‘nikmalarini
rivojlantirish juda muhimdir. Masalan, xarid qilish jarayonida qo‘shish va
ayirishdan foydalanish yoki vaqtdan samarali foydalanish uchun vaqt birliklari
o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunish o‘quvchilarning matematik tafakkurini
shakllantirishga yordam beradi.
Refleksiya va xulosa chiqarish O‘quvchilar o‘z bilimlari asosida xulosa
chiqarishni o‘rganishlari kerak. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘z mustaqil
fikrlarini bildirish, o‘rganilgan mavzu bo‘yicha muhokamalar olib borish, o‘z
bilimlarini baholash va kelajakda ushbu bilimlarni qanday qo‘llash
mumkinligini tushunishlari lozim. Refleksiya orqali o‘quvchilar o‘z xatolarini

15anglaydilar, to‘g‘ri yondashuvlarni topadilar va kelajakdagi o‘rganish
jarayonlarini samarali rejalashtirishni o‘rganadilar.
Shunday qilib, o‘quvchilarning matematik tushunchalarni shakllantirish
jarayoni izchil va bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak. Har bir
bosqichda aniq metodlar va usullardan foydalanish natijasida o‘quvchilar
mavzuni o‘zlashtirish bilan birga, mustaqil fikrlash, mantiqiy tahlil qilish va
real hayotda matematik bilimlardan foydalanish ko‘nikmalarini
rivojlantiradilar.
II BOB. AMALIY MASHG‘ULOTLAR TURLARI VA
ULARNING QO‘LLANILISHI
2.1. Jismoniy vositalar bilan mashg‘ulotlar (shaxsiy tajriba orqali
o‘rganish)
Matematika ta’limida o‘quvchilarga mavzularni tushuntirishda jismoniy
vositalardan foydalanish samarali usullardan biri hisoblanadi. Bu usul
o‘quvchilarga mavzuni faqat nazariy tushunibgina qolmay, balki uni amaliy
ravishda sinab ko‘rish va o‘z tajribasi orqali anglash imkoniyatini beradi.
Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun abstrakt tushunchalarni
tushuntirishda jismoniy predmetlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Jismoniy vositalar orqali o‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘z qo‘llari bilan
ishlash, manipulyatsiya qilish, taqqoslash va tajriba o‘tkazish imkoniyatiga
ega bo‘ladilar. Bu esa ularning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshiradi,
shuningdek, eslab qolish va tushunish jarayonini osonlashtiradi.
Jismoniy vositalardan foydalanishning afzalliklari

16Tushunarli va jonli bo‘lishi Matematik tushunchalar qog‘ozdagi
yozuvlardan ko‘ra, jismoniy ob’ektlar yordamida tushuntirilganda o‘quvchilar
uchun yanada tushunarli bo‘ladi.
Faollikni oshirishi O‘quvchilar dars jarayonida faol ishtirok etishadi, o‘zlari
predmetlar bilan ishlashadi va natijalarni kuzatish orqali xulosa chiqaradilar.
Tajriba orqali o‘rganish O‘quvchilar bevosita o‘z tajribalari orqali yangi
bilimlarni kashf qilishadi, bu esa ularning bilimlarini mustahkamlashga
yordam beradi.
Xatolarni anglash va to‘g‘rilash imkoniyati O‘quvchilar natijalarni o‘zlari
tekshirib ko‘rishadi va xatolar yuzaga kelganda ularni tuzatish orqali to‘g‘ri
tushuncha shakllantirishadi.
Jismoniy vositalardan foydalanish misollari
Hisob tayoqchalari va mayda predmetlar Qo‘shish va ayirish amallarini
tushuntirishda o‘quvchilarga hisob tayoqchalari yoki mayda predmetlar
beriladi. Masalan, 5 ta tugmachaga yana 3 ta qo‘shib, natijani aniqlash orqali
qo‘shish amalini tushuntirish mumkin.
Geometrik shakllar va qurilmalar Geometriya mavzularida turli shakllar va
jismoniy modellar yordamida tushunchalarni tushuntirish o‘quvchilarning
fazoviy tafakkurini rivojlantiradi. Uchburchak, kvadrat va doira kabi
shakllarni kesib ko‘rish yoki ularni o‘z qo‘llari bilan yasash orqali o‘quvchilar
tushunchalarni mustahkamlashlari mumkin.
Tarozilar va o‘lchash vositalari Og‘irlik, hajm va uzunlik kabi
tushunchalarni o‘rgatishda jismoniy o‘lchash vositalaridan foydalanish dars
jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi.

17Tangalar va pul birliklari Pul birliklaridan foydalanish orqali o‘quvchilar
nafaqat qo‘shish va ayirishni o‘rganadilar, balki real hayotga yaqin bo‘lgan
tajriba orttiradilar.
Konstruktor va kublar Hajm va shakl tushunchalarini tushuntirish uchun turli
konstruksiyalar qurish orqali o‘quvchilar fazoviy fikrlash qobiliyatini
rivojlantirishlari mumkin.
Shunday qilib, jismoniy vositalar bilan mashg‘ulotlar o‘quvchilarning
o‘quv jarayoniga faol jalb etilishiga, tushunchalarni tezroq va samaraliroq
o‘zlashtirishiga, shuningdek, mustaqil fikrlash va tajriba asosida xulosa
chiqarish qobiliyatining rivojlanishiga xizmat qiladi.
2.2 Vizual va grafik metodlardan foydalanish
Matematika o‘qitish jarayonida vizual va grafik metodlardan foydalanish
tushunchalarni aniqroq ifodalash va o‘quvchilarga mavzuni osonroq
o‘zlashtirish imkonini yaratadi. O‘quvchilar matematik jarayonlarni faqat
og‘zaki yoki yozma shaklda emas, balki ko‘rib, tahlil qilib, ularga tegishli
bog‘liqlik va naqshlarni tushunish orqali ham o‘rganishlari mumkin. Bu usul
ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun samarali bo‘lib, ularning
abstrakt tushunchalarni real tasvirlar bilan bog‘lashiga yordam beradi.
Vizual va grafik usullar orqali o‘qitish nafaqat tushunchalarni eslab qolishni
osonlashtiradi, balki o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini ham rivojlantiradi.
Matematik tushunchalarni turli xil diagrammalar, jadvallar, chizmalar va
rasmli tasvirlar yordamida tushuntirish orqali o‘quvchilar mavzuni intuitiv
ravishda anglaydilar.
Vizual va grafik metodlarning afzalliklari

18Mavzuni yanada tushunarli qiladi Matematik tushunchalar va jarayonlar
rasm va grafiklar yordamida tushuntirilganda o‘quvchilarga ancha yaqin
bo‘ladi. Bu usul ayniqsa, murakkab tushunchalarni tushuntirishda foydalidir.
Mavzuga bo‘lgan qiziqishni oshiradi Rang-barang diagrammalar, grafikalar
va vizual materiallar o‘quvchilarning e’tiborini tortadi va ularning darsga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Eslab qolish osonlashadi O‘quvchilar grafikalar va vizual materiallar
yordamida o‘rganilgan bilimlarni uzoq vaqt eslab qolishadi. Tasviriy
materiallar verbal tushuntirishlarga qaraganda miyada tezroq kodlanadi.
Analitik va mantiqiy tafakkurni rivojlantiradi Grafik va diagrammalarni
tahlil qilish orqali o‘quvchilar natijalarni mustaqil ravishda chiqarishni,
ma’lumotlarni taqqoslashni va o‘z xulosalarini shakllantirishni o‘rganadilar.
Vizual va grafik metodlardan foydalanish misollari
Son chizig‘i O‘quvchilarga qo‘shish va ayirish amallarini tushuntirishda
son chizig‘idan foydalanish samarali hisoblanadi. Masalan, 3 + 5 amalini
tushuntirish uchun son chizig‘ida 3 dan boshlab 5 ta qadam oldinga harakat
qilish orqali natijani aniqlash mumkin.
Diagrammalar va grafiklar Diagrammalar va grafiklar o‘quvchilarga
ma’lumotlarni taqqoslash va tahlil qilish imkonini beradi. Masalan, ustun
diagrammalar orqali turli miqdorlarni solishtirish yoki funksiyalarni
tushuntirish mumkin.
Tasvir va piktogrammalar Rasmli tasvirlardan foydalangan holda
matematik amallarni tushuntirish o‘quvchilarning tushunchalarni tezroq
anglashiga yordam beradi. Masalan, “2 ta olma + 3 ta olma” misolini rasm
orqali ko‘rsatish bolalar uchun ancha tushunarli bo‘ladi.

19Jadval va matritsalar Tartiblangan jadval va matritsalar orqali turli
tushunchalarni vizual ifodalash mumkin. Masalan, ko‘paytirish jadvali
yordamida o‘quvchilar ko‘paytirish amallarini osonroq eslab qoladilar.
Geometrik shakllar O‘quvchilarni geometrik tushunchalar bilan
tanishtirishda turli shakllarning vizual tasvirlari, ularning o‘zaro bog‘liqligi va
xususiyatlarini taqqoslash muhim ahamiyatga ega.
Vizual va grafik metodlardan foydalanish matematik tushunchalarni yanada
jonli, tushunarli va qiziqarli qilib yetkazish imkonini beradi. Ushbu yondashuv
orqali o‘quvchilar mavzuni nafaqat eslab qolishadi, balki uni chuqur anglab,
mustaqil ravishda tahlil qilishni ham o‘rganadilar. Natijada ularning mantiqiy
tafakkuri rivojlanib, matematika faniga bo‘lgan qiziqishi ortadi.
Matematika o‘qitishda vizual va grafik metodlardan foydalanish
tushunchalarni aniqroq ifodalash va o‘quvchilarga mavzuni osonroq
o‘zlashtirish imkonini beradi. O‘quvchilar matematik jarayonlarni faqat
og‘zaki yoki yozma shaklda emas, balki ko‘rib, tahlil qilib, ularga tegishli
bog‘liqlik va naqshlarni tushunish orqali ham o‘rganishlari mumkin. Bu usul
ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun samarali bo‘lib, ularning
abstrakt tushunchalarni real tasvirlar bilan bog‘lashiga yordam beradi.
Vizual va grafik usullar orqali o‘qitish nafaqat tushunchalarni eslab qolishni
osonlashtiradi, balki o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini ham rivojlantiradi.
Matematik tushunchalarni turli xil diagrammalar, jadvallar, chizmalar va
rasmli tasvirlar yordamida tushuntirish orqali o‘quvchilar mavzuni intuitiv
ravishda anglaydilar. Bu usul vizual ta’lim uslubiga ega bo‘lgan o‘quvchilar
uchun ayniqsa foydalidir, chunki ular matn yoki og‘zaki tushuntirishlarga
qaraganda tasvirlar orqali yaxshiroq o‘rganadilar.
Vizual va grafik metodlarning afzalliklari

20Mavzuni yanada tushunarli qiladi . Matematik tushunchalar va
jarayonlar rasm va grafiklar yordamida tushuntirilganda o‘quvchilar
uchun ancha yaqin bo‘ladi. Bu usul ayniqsa, murakkab tushunchalarni
tushuntirishda foydalidir.
Mavzuga bo‘lgan qiziqishni oshiradi . Rang-barang diagrammalar,
grafikalar va vizual materiallar o‘quvchilarning e’tiborini tortadi va
ularning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Eslab qolish osonlashadi . O‘quvchilar grafikalar va vizual materiallar
yordamida o‘rganilgan bilimlarni uzoq vaqt eslab qolishadi. Tasviriy
materiallar verbal tushuntirishlarga qaraganda miyada tezroq kodlanadi.
Analitik va mantiqiy tafakkurni rivojlantiradi . Grafik va diagrammalarni
tahlil qilish orqali o‘quvchilar natijalarni mustaqil ravishda chiqarishni,
ma’lumotlarni taqqoslashni va o‘z xulosalarini shakllantirishni o‘rganadilar.
Matematik savodxonlikni oshiradi . Grafik va jadvallarni o‘qish ko‘nikmasi
o‘quvchilarga kelajakda turli sohalarda (statistika, iqtisodiyot, texnika) ishlash
imkoniyatini yaratadi.
Matematik aloqalarni yaxshiroq anglashga yordam beradi . O‘quvchilar
turli grafik shakllarni tahlil qilish orqali matematik naqshlarni ko‘ra
boshlaydilar va ular orasidagi bog‘liqlikni tushunadilar.
Vizual va grafik metodlardan foydalanish misollari
Son chizig‘i
O‘quvchilarga qo‘shish va ayirish amallarini tushuntirishda son
chizig‘idan foydalanish samarali hisoblanadi. Masalan, 3 + 5 amalini

21tushuntirish uchun son chizig‘ida 3 dan boshlab 5 ta qadam oldinga harakat
qilish orqali natijani aniqlash mumkin.
Diagrammalar va grafiklar
Diagrammalar va grafiklar o‘quvchilarga ma’lumotlarni taqqoslash va tahlil
qilish imkonini beradi. Masalan, ustun diagrammalar orqali turli miqdorlarni
solishtirish yoki funksiyalarni tushuntirish mumkin. Statistik ma’lumotlarni
tahlil qilishda grafiklar katta yordam beradi.
Tasvir va piktogrammalar
Rasmli tasvirlardan foydalangan holda matematik amallarni tushuntirish
o‘quvchilarning tushunchalarni tezroq anglashiga yordam beradi. Masalan, “2
ta olma + 3 ta olma” misolini rasm orqali ko‘rsatish bolalar uchun ancha
tushunarli bo‘ladi.
Jadval va matritsalar
Tartiblangan jadval va matritsalar orqali turli tushunchalarni vizual
ifodalash mumkin. Masalan, ko‘paytirish jadvali yordamida o‘quvchilar
ko‘paytirish amallarini osonroq eslab qoladilar.
Geometrik shakllar
O‘quvchilarni geometrik tushunchalar bilan tanishtirishda turli shakllarning
vizual tasvirlari, ularning o‘zaro bog‘liqligi va xususiyatlarini taqqoslash
muhim ahamiyatga ega. Uchburchak, kvadrat va doira kabi shakllarni chizib
ko‘rsatish, ularning yuzasi va perimetrini hisoblash orqali o‘quvchilar aniqroq
tushunchaga ega bo‘ladilar.
Harakatli animatsiyalar va interaktiv grafikalar

22Texnologiya rivojlanishi bilan matematik tushunchalarni tushuntirishda
raqamli vositalardan foydalanish ham ommalashmoqda. Masalan, geometriya
darslarida maxsus dasturlar yordamida uchburchakning ichki burchaklar
yig‘indisini interaktiv tarzda ko‘rsatish o‘quvchilarga tushunchalarni
chuqurroq anglash imkonini beradi.
Vizual va grafik metodlardan foydalanish matematik tushunchalarni yanada
jonli, tushunarli va qiziqarli qilib yetkazish imkonini beradi. Ushbu yondashuv
orqali o‘quvchilar mavzuni nafaqat eslab qolishadi, balki uni chuqur anglab,
mustaqil ravishda tahlil qilishni ham o‘rganadilar. Shuningdek, matematik
grafik va diagrammalarga asoslangan ta’lim usullari kelajakda ularning
mantiqiy fikrlash qobiliyatini yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu
sababli vizual va grafik metodlardan keng foydalanish matematika ta’limining
ajralmas qismi sifatida qaralishi lozim.
2.3 O‘yin orqali o‘qitish va interaktiv yondashuv
Matematika ta’limida o‘yin orqali o‘qitish va interaktiv yondashuv
o‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshirish, bilimlarni
mustahkamlash va tushunchalarni amaliyotda qo‘llashga yordam beradi. Bu
usullar ayniqsa, boshlang‘ich va o‘rta maktab yoshidagi bolalar uchun
samarali bo‘lib, ularga matematik jarayonlarni tushunarli va qiziqarli shaklda
o‘rganish imkonini yaratadi. O‘yinlar va interaktiv metodlar orqali o‘quvchilar
dars jarayonida faol ishtirok etib, bilimlarni mustaqil ravishda izlab topishadi
va o‘z fikrlarini ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
O‘yin orqali o‘qitishning eng muhim jihati shundaki, u o‘quvchilarga
stresssiz o‘rganish muhitini yaratadi. An’anaviy yondashuvlardan farqli
ravishda, o‘yinlar va interaktiv mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilar mavzuni
shunchaki o‘rganish bilan cheklanib qolmay, balki uni his qiladi, sinab ko‘radi
va tajribasiga asoslanib xulosa chiqaradi. O‘yin orqali o‘qitish jarayonida

23o‘quvchilar matematika fanini faqat nazariy jihatdan emas, balki real hayotga
bog‘langan holda tushunadilar. Shu sababli bu usul bolalarda mustahkam
bilim bazasini shakllantirishda va ularning mantiqiy fikrlash qobiliyatini
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
O‘yin va interaktiv metodlardan foydalanish ta’lim jarayonini yanada
samarali va qiziqarli qiladi. O‘quvchilar uchun bunday yondashuv yangi
bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini osonlashtiradi, shu bilan birga mustaqil
o‘rganish va ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga ham xizmat qiladi.
O‘yin shaklida tashkil etilgan darslar o‘quvchilarni faollikka undaydi, ularning
qiziqishini oshiradi va o‘zaro hamkorlikni mustahkamlaydi.
Matematikani o‘yin orqali o‘rgatishning ko‘plab afzalliklari mavjud. O‘yin
jarayonida o‘quvchilar yangi mavzularni o‘zlashtirish bilan birga, oldindan
o‘rganilgan bilimlarini ham mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu
bilan birga, o‘yin va interaktiv mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilar o‘zaro
hamkorlik qilishni, birgalikda muammolarni hal qilishni va jamoaviy ishlashni
o‘rganadilar. Bu esa ularga nafaqat maktab davrida, balki kelajakdagi hayotiy
faoliyatlarida ham foydali bo‘ladi.
Matematika darslarida o‘yin va interaktiv metodlardan foydalanishning turli
xil usullari mavjud. Ularning orasida rol o‘ynash o‘yinlari, viktorinalar,
konstruktiv o‘yinlar, strategik o‘yinlar va jismoniy faollik talab qiladigan
o‘yinlar eng samarali usullardan biri hisoblanadi. Bu usullar orqali o‘quvchilar
dars jarayonida faollik ko‘rsatib, mavzularni mustahkam o‘zlashtirishlari
mumkin.
Rol o‘ynash o‘yinlari orqali o‘quvchilar matematik tushunchalarni real
hayotdagi vaziyatlar bilan bog‘lash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan,
"Do‘konchi va xaridor" o‘yini orqali o‘quvchilar pul birliklari, hisob-kitob

24qilish, qo‘shish va ayirish kabi amallarni amaliy tarzda o‘rganadilar. Bunday
mashg‘ulotlar o‘quvchilarga matematikaning hayotiy ahamiyatini tushunishga
yordam beradi va ularga real hayotdagi muammolarni hal qilish
ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Matematik viktorinalar va testlar ham dars jarayonini qiziqarli va samarali
qilishning muhim usullaridan biridir. Bu turdagi faoliyatlar o‘quvchilar
orasida musobaqa muhitini yaratadi va ularga o‘z bilimlarini sinab ko‘rish
imkoniyatini beradi. Masalan, tezkor matematik misollar yechish yoki
mantiqiy masalalarga javob topish kabi faoliyatlar o‘quvchilarning fikrlash
tezligini oshirish va mantiqiy tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Konstruktiv o‘yinlar ham matematikani vizual va amaliy tarzda
tushuntirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu o‘yinlar orqali o‘quvchilar turli
geometrik shakllarni yaratish, ularning o‘zaro bog‘liqligini tushunish va
amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan,
LEGO yoki boshqa qurilish materiallari yordamida shakllarni yaratish orqali
o‘quvchilar geometrik tushunchalarni aniq va tushunarli o‘rganadilar.
Strategik o‘yinlar ham o‘quvchilarning matematik tafakkurini
rivojlantirishga yordam beradi. Shaxmat, sudoku, 2048 kabi o‘yinlar orqali
o‘quvchilar turli matematik strategiyalarni ishlab chiqish, tahlil qilish va
mantiqiy xulosa chiqarish qobiliyatlarini shakllantiradilar.
Harakatli o‘yinlar esa matematika darslarini yanada jonli va interaktiv
qilishga yordam beradi. Jismoniy faollik bilan bog‘langan matematik o‘yinlar
o‘quvchilarning harakatlanish orqali bilimlarni mustahkamlashiga imkon
yaratadi. Masalan, o‘quvchilar turli kartochkalar orqali arifmetik amallarni
bajarishlari, jismoniy harakatlar orqali javoblarni topishlari mumkin.

25Raqamli texnologiyalar va interaktiv o‘yinlar yordamida ham matematikani
qiziqarli va samarali o‘rganish mumkin. Zamonaviy texnologiyalar yordamida
yaratilgan ta’lim ilovalari, interaktiv dasturlar va kompyuter o‘yinlari
o‘quvchilarga o‘yin orqali o‘rganish imkoniyatini taqdim etadi. Masalan,
"Kahoot!", "GeoGebra" va "Prodigy" kabi platformalar orqali matematik
mavzular bo‘yicha interaktiv o‘yinlar tashkil etish mumkin.
O‘yin va interaktiv metodlarni darsga qo‘shishda muhim jihatlar inobatga
olinishi kerak. Dars mazmuniga mos o‘yinlarni tanlash, o‘quvchilarning yosh
va bilim darajasiga mos metodlarni qo‘llash va o‘yin natijalarini tahlil qilish
dars samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, jamoaviy
ishlash muhitini yaratish, o‘quvchilar o‘rtasida hamkorlik va o‘zaro muloqotni
rag‘batlantirish ham muhim ahamiyatga ega.
O‘yin orqali o‘qitish va interaktiv yondashuv matematikani qiziqarli va
tushunarli o‘rganishga imkon yaratadi. Ushbu metodlar orqali o‘quvchilar dars
jarayonida faol ishtirok etib, bilimlarni mustaqil ravishda mustahkamlaydilar.
O‘yin va interaktiv metodlar yordamida o‘quvchilar nafaqat matematik
tushunchalarni o‘zlashtiradilar, balki mantiqiy fikrlash, muammolarni hal
qilish va ijodiy yondashish ko‘nikmalarini ham rivojlantiradilar. Shu sababli
matematik ta’limda o‘yin va interaktiv metodlardan keng foydalanish muhim
ahamiyat kasb etadi.
III BOB. ARIFMETIKANI TUSHUNTIRISH UCHUN
AMALIY MASHG‘ULOTLAR NAMUNASI
3.1. Qo‘shish va ayirishni tushuntirish

26Qo‘shish va ayirish arifmetikaning asosiy amallaridan bo‘lib, ular
bolalarning matematik tafakkurini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Ushbu tushunchalarni o‘rgatish jarayonida amaliy mashg‘ulotlar, vizual
tasvirlar va real hayot misollaridan foydalanish o‘quvchilarga mavzuni
yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Qo‘shish va ayirishni tushuntirishda avval bolalar son tushunchasini
mukammal o‘zlashtirgan bo‘lishi muhim. Dastlab, ular predmetlarni sanash
orqali qo‘shish va ayirishni tabiiy ravishda tushuna boshlaydilar. Masalan,
ikki olmani yana ikkita olma bilan qo‘shish natijasida jami to‘rtta olma hosil
bo‘lishini kuzatish orqali o‘quvchilar qo‘shish amalining mazmunini
anglaydilar. Shu kabi, to‘rtta olmaning ikkitasi olib tashlanganda, yana ikkita
olma qolishini kuzatish orqali ayirish amalini tushunishadi.
O‘qituvchilar qo‘shish va ayirishni tushuntirishda turli xil jismoniy
vositalardan foydalanishlari mumkin. Rangli toshlar, tayoqchalar, kublar yoki
boshqa predmetlardan foydalanish orqali bolalar qo‘shish va ayirish jarayonini
real ob’ektlar yordamida amaliy ravishda tushunishlari mumkin. Masalan,
bolalar ikki qizil va uch yashil kublarni qo‘shish orqali umumiy miqdorni
hisoblashni o‘rganishadi.
Vizual tasvirlardan foydalanish ham samarali usullardan biridir. Chizma va
diagrammalar, shuningdek, son chiziqlari yordamida o‘quvchilar qo‘shish va
ayirish amallarini yanada aniqroq tasavvur qilishlari mumkin. Son chizig‘ida
bitta nuqtadan boshlanib, oldinga siljish qo‘shish amalini, orqaga siljish esa
ayirish amalini ifodalaydi. Masalan, 3+2 amali son chizig‘ida uchdan
boshlanib, ikkita qadam oldinga yurish orqali besh natijasini hosil qiladi.
Xuddi shu tarzda, 5-2 amali beshdan boshlanib, ikkita qadam orqaga yurish
orqali uch natijasini hosil qiladi.

27O‘yinlar va interaktiv mashg‘ulotlar orqali ham qo‘shish va ayirishni
o‘rgatish mumkin. Masalan, juftlikda ishlashga asoslangan o‘yinlarda
o‘quvchilar bir-biriga misollar berib, ularning javoblarini aniqlashga harakat
qilishadi. Bundan tashqari, taxtada raqamli kartochkalar yoki magnitli
raqamlar yordamida qo‘shish va ayirish amallarini bajarish orqali
o‘quvchilarning e’tiborini jalb qilish va ularning faolligini oshirish mumkin.
Qo‘shish va ayirishni tushuntirishning yana bir samarali usuli – muammoli
masalalar orqali o‘rganishdir. Haqiqiy hayotdan olingan masalalar
o‘quvchilarga matematikaning amaliy jihatlarini tushunishga yordam beradi.
Masalan, "Do‘konga bordim va uchta qalam sotib oldim. Keyin yana ikkita
qalam sotib oldim. Endi jami nechta qalamim bor?" kabi savollar orqali
bolalar qo‘shish amalini real hayotiy holatlarda qanday qo‘llashni
o‘rganishadi.
Ayirishni tushuntirishda esa, "Menda beshta shokolad bor edi. Ikkitasini
ukamga berdim. Endi nechta shokoladim qoldi?" kabi misollar orqali bolalar
ayirishning mazmunini tushunishlari mumkin. Shuningdek, guruhlarda ishlash
va rolli o‘yinlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirishga yordam
beradi.
Matematika darslarida qo‘shish va ayirish amallarini o‘rganish jarayonida
texnologiyalardan ham foydalanish mumkin. Zamonaviy ta’lim platformalari,
masalan, "Prodigy", "Mathletics" yoki "Kahoot!" kabi interaktiv o‘yin
dasturlari orqali bolalar qo‘shish va ayirishni qiziqarli tarzda o‘rganishlari
mumkin.
Qo‘shish va ayirish amallarini tushuntirishda individual yondashuv ham
muhim ahamiyatga ega. Har bir o‘quvchining o‘ziga xos qobiliyatlari va
o‘rganish uslubi bo‘lganligi sababli, ularga turli usullar orqali tushuntirish

28maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ba’zi o‘quvchilar vizual usullar orqali yaxshiroq
o‘rganishsa, boshqalari amaliy mashg‘ulotlar yoki o‘yinlar orqali yaxshiroq
tushunishlari mumkin. Shu sababli, turli metodlarni uyg‘unlashtirish dars
samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Shunday qilib, qo‘shish va ayirish amallarini o‘rganish jarayoni
o‘quvchilarga matematikaning asosiy tushunchalarini tushunishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Jismoniy vositalar, vizual tasvirlar, o‘yinlar, muammoli
masalalar va interaktiv texnologiyalardan foydalanish orqali o‘quvchilarning
mavzuni o‘zlashtirish darajasini oshirish va ularning matematik qobiliyatlarini
rivojlantirish mumkin. Eng muhimi, qo‘shish va ayirish amallarini hayotiy
misollar bilan bog‘lab tushuntirish orqali bolalar bu bilimlarni kundalik
hayotda qanday qo‘llashni o‘rganadilar.
3.2. Ko‘paytirish va bo‘lishni o‘rgatish
Ko‘paytirish va bo‘lishni o‘rgatish arifmetikaning muhim jihatlaridan
bo‘lib, o‘quvchilarning matematik tafakkurini rivojlantirishda katta
ahamiyatga ega. Ushbu mavzularni samarali o‘rgatish uchun turli usullar va
yondashuvlardan foydalanish tavsiya etiladi.
Ko‘paytirishni o‘rgatish
Ko‘paytirish amalini tushuntirishda uni qo‘shishning takroriy shakli sifatida
tasvirlash foydali bo‘ladi. Masalan, "3 × 4" ifodasi "uch marta to‘rt" yoki
"to‘rttalik uch guruh" sifatida tushuntirilishi mumkin. Buni yanada aniqroq
qilish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin:

Jismoniy vositalar bilan mashg‘ulotlar : O‘quvchilarga teng miqdordagi
predmetlar (masalan, tugmalar, kubiklar) guruhlarini berib, har bir guruhda

29nechta predmet borligini va jami nechta predmet mavjudligini aniqlashni
so‘rash. Bu usul orqali o‘quvchilar ko‘paytirishning mohiyatini amaliy
ravishda tushunadilar.
Vizual tasvirlar va diagrammalar : Ko‘paytirish amallarini tasvirlash
uchun kvadratlar yoki doiralar shaklida diagrammalar chizish. Masalan, "2 ×
5" ifodasini ikki qator va har bir qatorda beshta doira orqali ko‘rsatish
mumkin. Bu usul o‘quvchilarga ko‘paytirishning vizual tasvirini beradi.

O‘yinlar va interaktiv mashg‘ulotlar : Ko‘paytirish jadvalini yodlashni
osonlashtirish uchun turli o‘yinlardan foydalanish. Masalan, kartochkalar
o‘yini yoki raqamli ilovalar orqali o‘quvchilar ko‘paytirish amallarini tez va
qiziqarli tarzda o‘rganishlari mumkin.

Bo‘lishni o‘rgatish
Bo‘lish amalini tushuntirishda uni taqsimlash yoki guruhlarga ajratish
jarayoni sifatida tasvirlash muhimdir. Masalan, "12 ÷ 3" ifodasi "12 ta
predmetni 3 ta guruhga teng taqsimlash" yoki "har bir guruhda nechta predmet
bo‘lishi" kabi tushuntirilishi mumkin. Bu tushunchani o‘rgatishda quyidagi
usullar samarali hisoblanadi:

Amaliy mashg‘ulotlar : O‘quvchilarga ma’lum miqdordagi predmetlarni
berib, ularni teng guruhlarga ajratishni so‘rash. Masalan, 15 ta olmani 3 ta
savatga teng taqsimlash orqali har bir savatda nechta olma bo‘lishini aniqlash.
Bu usul o‘quvchilarga bo‘lish amalining amaliy mohiyatini tushunishga
yordam beradi.

Vizual materiallar : Bo‘lish amallarini tushuntirish uchun diagrammalar
yoki rasmlardan foydalanish. Masalan, doira ichidagi predmetlarni teng

30qismlarga ajratish orqali bo‘lish jarayonini tasvirlash. Bu usul o‘quvchilarga
bo‘lishning vizual tasvirini beradi.
O‘yinlar va guruhli faoliyatlar : O‘quvchilarni kichik guruhlarga bo‘lib,
ularga muammoli masalalar berish. Masalan, "20 ta qalamni 4 ta o‘quvchi
o‘rtasida teng taqsimlang" kabi topshiriqlar orqali bo‘lish amalini amaliyotda
qo‘llashni o‘rgatish.

Ko‘paytirish va bo‘lish o‘rtasidagi bog‘liqlik
Ko‘paytirish va bo‘lish amallari o‘zaro teskari bog‘liq ekanligini
o‘quvchilarga tushuntirish muhimdir. Masalan, agar "4 × 5 = 20" bo‘lsa, unda
"20 ÷ 5 = 4" va "20 ÷ 4 = 5" bo‘ladi. Bu bog‘liqlikni tushuntirish uchun
quyidagi usullardan foydalanish mumkin:

Fakt oilalari : O‘quvchilarga ko‘paytirish va bo‘lish amallaridan tashkil
topgan fakt oilalarini ko‘rsatish. Masalan, 3, 4 va 12 sonlari uchun "3 × 4 =
12", "4 × 3 = 12", "12 ÷ 3 = 4" va "12 ÷ 4 = 3" amallarini yozish. Bu usul
o‘quvchilarga amallar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishga yordam beradi.

Amaliy misollar : Haqiqiy hayotdan olingan misollar orqali ko‘paytirish va
bo‘lish o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntirish. Masalan, agar bir qutida 6 ta
shokolad bo‘lsa va 4 ta quti bo‘lsa, jami shokolad soni "6 × 4 = 24" bo‘ladi.
Agar 24 ta shokoladni 4 ta qutiga teng taqsimlasak, har bir qutida "24 ÷ 4 = 6"
ta shokolad bo‘ladi.

Ko‘paytirish va bo‘lish amallarini o‘rgatishda turli usullar va
yondashuvlardan foydalanish o‘quvchilarning mavzuni chuqurroq
tushunishiga yordam

313.3. Muammoli masalalar va ularni hal qilish usullari
Matematika fanini o‘qitishda turli metodlardan foydalanish o‘quvchilarning
mavzuni chuqurroq o‘zlashtirishiga va mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga
xizmat qiladi. Quyida ushbu metodlarning asosiy turlari va ularning tavsifi
keltirilgan:
Tushuntirish metodi
Bu metodda o‘qituvchi yangi mavzuni izohlab, asosiy tushunchalar va
qoidalarni tushuntiradi. O‘quvchilarga mavzuni to‘g‘ri va aniq anglashga
yordam beradi. Masalan, murakkab matematik formulalarni yoki teoremalarni
tushuntirishda qo‘llaniladi.
Suhbat metodi
O‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida savol-javob shaklida muloqot olib
boriladi. Bu metod o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va
ularning darsda faol ishtirok etishiga imkon yaratadi. Masalan, yangi mavzuni
muhokama qilish yoki o‘tilgan materialni takrorlash jarayonida qo‘llaniladi.
Induksiya va deduksiya metodlari
Induksiya : O‘quvchilar alohida misollarni o‘rganib, umumiy
xulosalarga keladilar. Bu metod o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini
rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, bir nechta geometrik
shakllarning xususiyatlarini o‘rganib, umumiy qonuniyatlarni
aniqlashda qo‘llaniladi.
Deduksiya : Umumiy qoidalar asosida xulosalar chiqariladi.
O‘quvchilar umumiy qonuniyatlarni o‘rganib, ularni aniq misollarga

32tatbiq etadilar. Masalan, umumiy formulalarni o‘rganib, ularni maxsus
masalalarni yechishda qo‘llashda ishlatiladi.
Taqqoslash metodi
O‘quvchilar turli matematik tushunchalar yoki ob'ektlarni solishtirib,
ularning o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlaydilar. Bu metod yangi
bilimlarni avvalgi bilimlar bilan bog‘lashga yordam beradi. Masalan, turli
geometrik figuralarning xususiyatlarini taqqoslash orqali ularning o‘ziga
xosliklarini aniqlashda qo‘llaniladi.
Muammoli ta'lim metodi
O‘qituvchi o‘quvchilarga muammoli masalalar beradi va ularni mustaqil
ravishda yechishga undaydi. Bu metod o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini va
mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Masalan, noan'anaviy
masalalarni yechish yoki hayotiy muammolarni matematik usullar bilan hal
qilish jarayonida qo‘llaniladi.
O‘yin metodi
Matematika darslarida didaktik o‘yinlardan foydalanish o‘quvchilarning
darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va mavzuni osonroq o‘zlashtirishga
yordam beradi. Masalan, matematik viktorinalar, jumboqlar yoki guruhli
o‘yinlar orqali o‘quvchilarni faollashtirish mumkin.
Illyustrativ metod
O‘qituvchi mavzuni tushuntirishda diagramma, chizma va boshqa
ko‘rgazmali vositalardan foydalanadi. Bu metod o‘quvchilarning mavzuni
vizual ravishda tushunishiga yordam beradi. Masalan, funksiyalarning

33grafigini chizish yoki geometrik shakllarni tasvirlash orqali tushunchalarni
aniqroq yetkazish mumkin.
Reproduktiv metod
O‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan berilgan namunalar asosida mashqlarni
takrorlaydilar. Bu metod ko‘nikmalarni mustahkamlashda qo‘llaniladi.
Masalan, o‘tilgan mavzu bo‘yicha namunaviy misollarni yechish orqali
o‘quvchilar o‘z bilimlarini mustahkamlashlari mumkin.
Analogiya metodi
O‘quvchilar avval o‘rganilgan bilimlarni yangi vaziyatlarga tatbiq etish
orqali yangi tushunchalarni o‘zlashtiradilar. Bu metod o‘quvchilarning
mantiqiy tafakkurini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, algebraik
ifodalarni o‘rganishda avvalgi bilimlarni yangi turdagi masalalarga qo‘llash
orqali yangi mavzuni tushunish osonlashadi.
Evristik metod
O‘quvchilarning mustaqil izlanishlari va kashfiyotlari orqali yangi
bilimlarni o‘zlashtirishiga yo‘naltirilgan. O‘qituvchi yo‘naltiruvchi savollar
orqali o‘quvchilarni yangi xulosalarga olib keladi. Masalan, yangi formulani
o‘quvchilar bilan birgalikda kashf qilish jarayonida qo‘llaniladi.
Yuqoridagi metodlarni to‘g‘ri tanlash va qo‘llash o‘quvchilarning
matematika fanini chuqurroq o‘zlashtirishiga, mantiqiy fikrlash qobiliyatini
rivojlantirishga va dars jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.

34IV BOB. AMALIY MASHG‘ULOTLARNING
SAMARADORLIGINI BAHOLASH
4.1. O‘quvchilarning qiziqish darajasini o‘lchash
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilishning mohiyati
Sinfdan tashqari ishlar o‘quvchilarning matematikaga bo‘lgan qiziqishini
oshirish, bilimlarini chuqurlashtirish va mustaqil fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu faoliyatlar dars jarayonida yetarlicha
yoritilmagan mavzularni o‘rganish, ijodiy yondashuvni shakllantirish va
o‘quvchilarning intellektual salohiyatini oshirish imkonini beradi. 
Matematik to‘garaklarni tashkil qilish
Matematik to‘garaklar o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini oshirish va
ularning bilimlarini mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. To‘garak
mashg‘ulotlarida qiziqarli masalalar yechish, loyihalar ustida ishlash va turli
tadbirlarda ishtirok etish orqali o‘quvchilar o‘z bilim va ko‘nikmalarini
rivojlantiradilar.

Matematik musobaqalar va olimpiadalar
Matematik musobaqalar va olimpiadalar o‘quvchilarning bilim darajasini
baholash, ularni rag‘batlantirish va fanga bo‘lgan qiziqishini oshirishda
muhim ahamiyatga ega. Ushbu tadbirlarda ishtirok etish o‘quvchilarga o‘z
bilimlarini sinovdan o‘tkazish va yangi tajribalar orttirish imkonini beradi.

Mavzuga doir didaktik topshiriqlar

35Didaktik topshiriqlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish va
o‘rganilgan mavzularni mustahkamlashga xizmat qiladi. Bunday topshiriqlar
orqali o‘quvchilar nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llashni o‘rganadilar va
mantiqiy tafakkurlarini rivojlantiradilar. 
Sinfdan tashqari ishlarni samarali tashkil etish o‘quvchilarning
matematikaga bo‘lgan qiziqishini oshirish, bilimlarini chuqurlashtirish va
ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilishning ahamiyati
Sinfdan tashqari ishlar o‘quvchilarning matematikaga bo‘lgan qiziqishini
oshirish, bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish, shuningdek, mustaqil
fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu faoliyatlar orqali
o‘quvchilar dars jarayonida olgan bilimlarini mustahkamlash bilan birga,
yangi mavzularni o‘rganish va ijodiy yondashuvni shakllantirish imkoniyatiga
ega bo‘ladilar.

Sinfdan tashqari ishlarning turlari
Sinfdan tashqari ishlar turli shakllarda tashkil etilishi mumkin, jumladan:

Matematika to‘garaklari : O‘quvchilarning matematik bilimlarini oshirish
va fanga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirish maqsadida tashkil etiladi. To‘garak
mashg‘ulotlarida qiziqarli masalalar yechish, loyihalar ustida ishlash va turli
tadbirlarda ishtirok etish orqali o‘quvchilar o‘z bilim va ko‘nikmalarini
rivojlantiradilar.

Matematika kechalari va viktorinalar : Bu tadbirlar o‘quvchilarning
matematikaga bo‘lgan qiziqishini oshirish va ularning bilimlarini sinovdan
o‘tkazish uchun tashkil etiladi. Bunday tadbirlarda o‘quvchilar jamoaviy
ishlash, mantiqiy fikrlash va tezkorlik kabi ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.


36Matematik musobaqalar va olimpiadalar : O‘quvchilarning bilim
darajasini baholash, ularni rag‘batlantirish va fanga bo‘lgan qiziqishini
oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu tadbirlarda ishtirok etish
o‘quvchilarga o‘z bilimlarini sinovdan o‘tkazish va yangi tajribalar orttirish
imkonini beradi. 
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda e'tibor beriladigan jihatlar
Sinfdan tashqari ishlarni muvaffaqiyatli tashkil etish uchun quyidagi
omillarga e'tibor berish lozim:

O‘quvchilarning qiziqishlari va ehtiyojlarini hisobga olish :
Mashg‘ulotlar o‘quvchilarning qiziqishlari va ehtiyojlariga mos ravishda
rejalashtirilishi kerak. Bu ularning faol ishtirokini ta'minlaydi va
motivatsiyasini oshiradi.

Mashg‘ulotlarning mazmuni va shaklini xilma-xil qilish : Turli metod va
usullardan foydalanish orqali mashg‘ulotlarni qiziqarli va samarali o'tkazish
mumkin. Masalan, o‘yinlar, loyihalar, muammoli masalalar yechish kabi
usullar qo‘llanilishi mumkin.

Ota-onalar bilan hamkorlik qilish : Ota-onalarni sinfdan tashqari ishlar
haqida xabardor qilish va ularning qo‘llab-quvvatlashini ta'minlash
o‘quvchilarning ishtirokini yanada faollashtiradi.

Sinfdan tashqari ishlar o‘quvchilarning matematikaga bo‘lgan qiziqishini
oshirish, bilimlarini chuqurlashtirish va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu faoliyatlarni samarali tashkil etish
orqali o‘quvchilarning intellektual salohiyatini oshirish va ularning
kelajakdagi muvaffaqiyatlariga zamin yaratish mumkin.


374.2. Mashg‘ulotlarning natijalarini tahlil qilish
Mashg‘ulotlarning natijalarini tahlil qilish
Amaliy mashg‘ulotlarning samaradorligini aniqlash uchun natijalarni tahlil
qilish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun o‘quvchilarning bilim
darajasidagi o‘zgarishlarni kuzatish, ularning qiziqish va ishtirok darajasini
baholash lozim. Tahlil jarayonida turli metodlardan foydalanish mumkin,
jumladan, test sinovlari, nazorat ishlari va mustaqil topshiriqlar natijalarini
tahlil qilish.
O‘quvchilarning mashg‘ulotlardan olgan bilimlarini real hayotda qo‘llash
qobiliyatiga e’tibor qaratish ham muhimdir. Ular matematik tushunchalarni
qanchalik yaxshi o‘zlashtirganliklarini aniqlash uchun turli vaziyatlarda
ularning fikrlash tarzini tahlil qilish kerak. Shuningdek, guruhiy va individual
yondashuvlarni solishtirish orqali mashg‘ulotlarning samaradorligini oshirish
yo‘llari aniqlanadi.
O‘quvchilarning fikr-mulohazalarini inobatga olish ham tahlilning muhim
qismi hisoblanadi. Mashg‘ulotlardan so‘ng ularning qoniqish darajasini
baholash uchun so‘rovnomalar yoki intervyular o‘tkazish mumkin. Bu jarayon
natijasida o‘quvchilar uchun qaysi mashg‘ulotlar qiziqarli va foydali
bo‘lganini, qaysilari esa yanada takomillashtirish talab qilishini aniqlash
mumkin.
Natijalar asosida o‘qitish uslublari, o‘quv materiallari va mashg‘ulot
formatlariga tegishli o‘zgarishlar kiritish mumkin. Shu tariqa, o‘quv jarayoni
doimiy ravishda takomillashib, o‘quvchilarning arifmetik bilimlarini samarali
shakllantirishga xizmat qiladi.

38Amaliy mashg‘ulotlarning natijalarini tahlil qilish jarayoni bir necha
bosqichdan iborat bo‘lib, bu bosqichlar mashg‘ulotlarning samaradorligini
aniq baholash va ularni yanada takomillashtirishga yordam beradi.
O‘quvchilarning bilim darajasidagi o‘zgarishlarni aniqlash uchun turli tahlil
usullari qo‘llaniladi.
O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash uchun an'anaviy
test sinovlari, nazorat ishlari va yozma topshiriqlar bilan birga amaliy
tajribalar va guruhiy ishlarga asoslangan baholash usullari ham qo‘llanilishi
mumkin. Ayniqsa, loyihaviy ishlar va ochiq savollar asosida o‘tkaziladigan
baholash usullari o‘quvchilarning mustaqil fikrlash darajasini aniqlashga
yordam beradi.
Mashg‘ulot davomida o‘quvchilarning faolligini kuzatish ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonda ularning ishtiroki, mustaqil ishlashga
bo‘lgan moyilligi, yangi bilimlarni qanchalik tez o‘zlashtirayotgani, savollarga
javob berish qobiliyati va qiziqish darajasi baholanadi. O‘quvchilar o‘rtasida
jamoaviy faoliyatni rivojlantirish uchun guruhiy muhokamalar va rolli
o‘yinlar ham tahlil jarayoniga qo‘shilishi mumkin.
Mashg‘ulot samaradorligini oshirishda o‘quvchilarning fikr-mulohazalari
muhim rol o‘ynaydi. Ularning o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlari va mashg‘ulot
haqida baho berishlari uchun maxsus so‘rovnomalar, og‘zaki intervyular va
muhokamalar tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Ushbu usul orqali
mashg‘ulotlarning o‘quvchilar uchun qanchalik foydali bo‘lgani va ularning
ehtiyojlariga qanchalik mos kelganligi aniqlanadi.
Shuningdek, amaliy mashg‘ulot natijalarini o‘qituvchilar tahlil qilib,
kelgusida dars jarayoniga qanday yangi yondashuvlar kiritish mumkinligi
haqida xulosalar chiqarishlari lozim. O‘quvchilarning zaif tomonlarini

39aniqlash va ularni bartaraf etish uchun moslashtirilgan o‘quv dasturlarini
ishlab chiqish samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
Natijalar asosida o‘quvchilarning individual ehtiyojlarini inobatga olgan
holda mashg‘ulot uslublarini moslashtirish, yangi texnologiyalardan
foydalanish va didaktik materiallarni takomillashtirish lozim. O‘quvchilarning
ilg‘or yondashuvlarga bo‘lgan munosabatini o‘rganish va ularga mos keluvchi
metodlarni ishlab chiqish natijasida ta’lim samaradorligi yanada ortadi.
Shu boisdan natijalarni doimiy tahlil qilib borish va ularga asoslangan holda
mashg‘ulotlarni takomillashtirish o‘quvchilarning arifmetik bilimlarini yanada
mustahkamlash va ularga matematik tafakkurni rivojlantirishga zamin
yaratadi.
4.3. Samaradorlikni oshirish bo‘yicha tavsiyalar
Amaliy mashg‘ulotlarning samaradorligini oshirish uchun turli yondashuv
va usullarni qo‘llash lozim. O‘quvchilarning arifmetikani o‘rganishga bo‘lgan
qiziqishini kuchaytirish, ularning bilimlarini mustahkamlash va mashg‘ulot
jarayonini yanada samarali tashkil etish muhim ahamiyatga ega.
Dars jarayonida o‘yin elementlaridan foydalanish o‘quvchilarning darsga
bo‘lgan e’tiborini oshirishga xizmat qiladi. Turli interaktiv mashg‘ulotlar,
matematik o‘yinlar va guruhiy topshiriqlar orqali o‘quvchilar faol ishtirok
etishga undaladi. Bu usul o‘quvchilarga mavzularni o‘zlashtirishda qulay
muhit yaratadi va ularning bilimlarni eslab qolish qobiliyatini oshiradi.
Vizual materiallar, grafiklar va interaktiv taqdimotlardan foydalanish
arifmetik tushunchalarni oson tushuntirishga yordam beradi. O‘quvchilar
mavzuni yaxshiroq tushunishlari uchun misol va amaliyotlarga asoslangan

40yondashuvni qo‘llash lozim. Raqamli texnologiyalar, videodarslar,
animatsiyalar va interaktiv dasturni qo‘llash orqali murakkab tushunchalarni
oddiy va tushunarli shaklda yetkazish mumkin.
Mashg‘ulotlarni shaxsiylashtirish va har bir o‘quvchining ehtiyojlariga mos
keladigan yondashuvlarni ishlab chiqish samaradorlikni oshirishning yana bir
muhim jihatidir. Har bir o‘quvchining individual o‘ziga xosligi hisobga olinib,
ularning qobiliyatlariga mos topshiriqlar berilishi kerak. Bunday yondashuv
o‘quvchilarning o‘z ustida ishlashiga yordam beradi va ularning mustaqil
fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Matematikani real hayot bilan bog‘lash o‘quvchilarning fan bo‘yicha
bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Arifmetikani kundalik hayotda
qanday qo‘llash mumkinligi haqida misollar keltirish, amaliy topshiriqlar
berish va turli real muammolarni yechish orqali o‘quvchilarga matematik
tafakkurni rivojlantirish imkoniyati yaratiladi. Bu usul ularga nazariy
bilimlarni amaliyotda qo‘llashning ahamiyatini tushunishga yordam beradi.
O‘quvchilarning mustaqil izlanish va ijodiy fikrlashini rivojlantirish uchun
ularga ochiq savollar berish, muammoli vaziyatlarni yechish va loyihaviy
ishlarni bajarish topshiriqlari berish lozim. Bunday mashg‘ulotlar
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi, ularni yangi
bilimlarni o‘zlashtirishga undaydi va matematik tushunchalarni chuqurroq
o‘rganishiga zamin yaratadi.
Mashg‘ulotlarning natijalarini doimiy ravishda tahlil qilib borish va ularga
asoslangan holda o‘qitish usullarini takomillashtirish muhim hisoblanadi.
O‘quvchilarning bilim darajasi va o‘zlashtirish jarayoni bo‘yicha muntazam
baholash olib borish orqali mashg‘ulotlarning samaradorligini oshirishga
yo‘naltirilgan strategiyalar ishlab chiqilishi mumkin.

41Dars jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi samarali muloqotni
yo‘lga qo‘yish ham muhim omillardan biridir. O‘qituvchining o‘quvchilarga
beradigan fikr-mulohazalari va motivatsion yondashuvi ularning darsga
bo‘lgan qiziqishini oshirishga yordam beradi. O‘quvchilar bilan individual
ishlash, ularning qiyinchiliklarini aniqlash va zarur maslahatlar berish orqali
har bir o‘quvchining muvaffaqiyatga erishishiga ko‘maklashish lozim.
Ota-onalar bilan hamkorlik qilish ham mashg‘ulotlarning samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi. Ota-onalarni o‘quv jarayoniga jalb qilish, ularga
bolalarining bilim darajasi haqida ma’lumot berish va uyda qo‘llab-quvvatlash
usullari bo‘yicha maslahatlar berish orqali o‘quvchilarning ta’lim jarayonida
muvaffaqiyatga erishishiga yordam berish mumkin.
Yuqorida keltirilgan tavsiyalar asosida mashg‘ulotlarni tashkil qilish
natijasida o‘quvchilarning arifmetikaga bo‘lgan qiziqishi oshadi, ularning
bilim va ko‘nikmalari mustahkamlanadi hamda mustaqil fikrlash qobiliyati
rivojlanadi. Bunday yondashuvlar ta’lim jarayonining samaradorligini
oshirishga va o‘quvchilarning muvaffaqiyatli o‘rganishiga zamin yaratishga
xizmat qiladi.

42XULOSA
Amaliy mashg‘ulotlar orqali arifmetikani intuitiv tushuntirish
o‘quvchilarning mavzuni chuqur tushunishiga, mustahkam bilim olishiga va
fanga bo‘lgan qiziqishini oshirishga xizmat qiladi. O‘quvchilarning o‘z
tajribalari asosida o‘rganishlari, vizual vositalardan foydalanish, interaktiv va
o‘yin elementlarini kiritish ta’lim jarayonini yanada samarali qiladi.
Shuningdek, turli metodlardan foydalanish o‘quvchilarning har xil ta’lim olish
uslublariga moslashish imkonini beradi.
O‘quvchilarning matematik tafakkurini rivojlantirish uchun arifmetik
tushunchalarni shakllantirish bosqichma-bosqich amalga oshirilishi lozim. Bu
jarayonda avval real hayotga bog‘liq misollar, jismoniy vositalar yordamida
tushuntirish, keyinchalik esa mavhum tushunchalarni o‘zlashtirishga o‘tish
tavsiya etiladi. Shu tariqa, o‘quvchilar murakkab matematik amallarni
tushunarli va oson o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Mashg‘ulotlarni tashkil etishda samaradorlikni oshirish maqsadida
o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash, ularga mustaqil fikrlash va
muammoli vaziyatlarni yechish imkonini berish muhimdir. Matematikani real
hayot bilan bog‘lab o‘rganish, jamoaviy va individual topshiriqlar berish
hamda vizual, grafik va interaktiv vositalardan foydalanish o‘quvchilarning
mavzuga bo‘lgan tushunchalarini chuqurlashtirishga yordam beradi.
Samaradorlikni oshirish uchun o‘quvchilarning bilim darajasini muntazam
baholab borish va natijalarni tahlil qilish kerak.

43FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim to‘g‘risidagi qonuni. Toshkent, 2020.
O‘zbekiston Respublikasi umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlari.
Toshkent, 2021.
Vygotskiy L.S. "Bolalar psixologiyasi va ta’lim". Moskva, 1986.
Piaget J. "Bola tafakkurining rivojlanishi". Nyu-York, 1952.
Polya G. "Matematik tafakkur asoslari". Moskva, 1970.
Bruner J. "O‘rganish nazariyalari va intellekt rivoji". London, 1983.
Davydov V.V. "Matematik ta’limning nazariyasi va metodologiyasi".
Moskva, 1991.
O‘zbekiston xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan matematika
darsliklari (1–4-sinflar). Toshkent, 2022.
Musayev A. "Matematika o‘qitish metodikasi". Toshkent, 2019.

Arifmetikani intuitiv tushuntirish uchun amaliy mashgʻulotlar

Sotib olish