Arxeologiyaning asosiy vazifalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	115.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Arxeologiyaning asosiy vazifalari

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. ARXEOLOGIYA FANINING VAZIFALARI VA ARXEOLOGIK
TADQIQOT TURLARI VA USULLARI.............................................................5
1.1 Arxeologiya fanining vazifalari ......................................................................5
1.2 Arxeologik tadqiqot turlari va usullari .........................................................15
II BOB. ANTROPOGEN VA ODAMZODNING TARAQQIYOT
BOSQICHLARI....................................................................................................21
2.1 Antropogen haqida umumiy tushuncha ............................................... .......21
2.2 Odamzodning taraqqiyot bosqichlari..................................... ............ .........27
XULOSA ...............................................................................................................40
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................4 1
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
3

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv-
tarbiyaviy jarayoni .
Kurs ishi predmeti: B oshlang’ich sinflarda a rifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. ARXEOLOGIYA FANINING VAZIFALARI VA ARXEOLOGIK
TADQIQOT TURLARI VA USULLARI
1.1 Arxeologiya fanining vazifalari
Kishilik jamiyatining vujudga kelish jarayoni uzoq o’tmishga
borib taqaladi. O’z navbatida o’tmishni o’rganish har bir davrning dolzarb
masalalaridan biri bo’lib kelgan. Arxeologiya fani ham tarixning tarkibiy
qismi bo’lib, ijtimoiy fanlar orasida alohida o’rin tutadi.
Arxeologiya – ijtimoiy fanlar ichida eng yoshi hisoblanadi. Biroq uning
ildizlari juda uzoq, ilk insoniyatning vujudga kelish davriga borib taqaladi.
«Arxeologiya» terminining o’zi ikkita yunon so’zidan iborat bo’lib, «arxayos» -
qadimgi va «logos» - fan-bilim ma’nosini anglatadi. Dastlab bu terminni mil.avv
IV-asrda Aflotun o’zining «Gippiy» diologida, qadim zamon haqidagi fanni
nazarda tutib juda keng ma’noda ishlatgan. Shu tariqa bu so’z qadimgi Gretsiyada
qo’llanilgan va o’tmish masalalari muxokamasi ma’nosini anglatgan. Vaqt o’tgach
uning ma’no doirasi ancha o’zgarib, kengayib borgan va tarix fanining muxim
tarmoqlaridan biriga aylangan. Ma’lumki tarix fani ikki xil manbalarga tayanib ish
ko’radi – yozma va moddiy. Tarixning eng qadimgi davrga oid yozma
manbalarning yo’qligi arxeologiyaning fan sifatida alohida ajralib chiqishiga sabab
bo’lgan 2
. Moddiy madaniyat manbalari yozma manbalardan ko’p marta
qadimiyroq. Kishilar yozuvni 5000-6000 yillar oldin o’rgangan bo’lsa, tosh va
boshqa ashyolardan qurol yasash bundan oldingi 2,5-3 mln yillarga borib taqaladi.
Demak, kishilik jamiyati tarixining juda katta davri arxeologik manbalarga
tayangan holda qayta tiklab talqin qilinadi. Arxeologiya o’tmishni yozma manbalar
moddiy manbalardan ko’proq ma’lumot berishga qodir bo’lgan davrgacha
o’rganadi. Arxeologiyaning o’rganish ob’yekti xronologiyasi XV–XVII asrlardan
yuqoriga ko’tarilmaydi. Ammo ba’zan arxeologiya hatto XX asrga oid yangi
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
5

ma’lumot berishi mumkin. M oddiy manbalar asosida insoniyatning o’tmishini
o’rgatuvchi fanhisoblanadi. M.Ye.Massonunga quyidagicha ta’rif bergan:
arxeologiyatarixningbirsohasibo’lib, kishilikjamiyatio’tmishivafaoliyatinixilma-
xilizlarga, aksariyat hollarda moddiy yodgorliklariga, yozmamanbalarga, til,
etnografiya, geologiya, zoologiya, antropologiya va boshqa fanlarning yutuqlariga
tayanib, o’rganuvchi fandir. Tarix va arxeologiya bir-biri bilan chambarchas
bog’liq bo’lib, birbirinito’ldiradi. Ularaslidabitta fanning 2 sohasidir.
Tarixningasosiymanbai-yozuvvauningmanbalaribo’lsa,
arxeologiyaningmanbalariunganisbatanqadimiydir. Uning ilk davri 2.5-3 million
yilgaboribtaqaladi. Biz kishilikjamiyatitarixini 24 soat deb farazqilsak, uning 23
soat-u 56 minutiyozmamanbalarsizdavrga, 4 minutiyozmatarixgato’g’rikeladi.
Demakkishilikjamiyatiningjudakattadavrinio’rganisharxeologikmanbalargatayanib
olibboriladi.
Hozirgi zamon arxeologiya fanining vazifasi kishilik jamiyati o’tmishi va
faoliyatini moddiy manbalarga, imkoniyat bo’lgan hollarda esa yozma manbalarga,
til, etnografiya, geologiya, tuproqshunoslik, antropologiya, zoologiya, botanika va
boshqa fanlar yutuqlariga tayangan holda o’rganishdir.
Arxeologiya ibtidoiy davr odamlari ishlatgan tosh qurollar, qazilma hayvon
suyaklari, ilk sopol buyumlar, taqinchoqlar, qurol-yarog’lar, tanga pullar, qadimiy
arxitektura inshootlari, haykallar, yozuvlar, suratlar va inson mehnati bilan
yaratilgan barcha ashyolarni o’rganadi. Aroxeologiya bu manbalar asosida tarixiy
jarayonni tiklaydi. Bu manbalarning ko’pchiligini yerdan qazib olinishini nazarda
tutgan holda, arxeologiyani belkurak bilan qurollangan fan deb atashadi. Qadimgi
buyumlarni o’rganish arxeologiyaning birdan – bir maqsadi emas. Topilmalar
tarixiy tadqiqotlar uchun faqat material sifatida ilmiy qimmatga ega bo’ladi, xolos.
Arxeologlar qazib olingan buyumlarni ta’riflash, ularning yoshini, qaysi davrga
mansubligini va shu kabilarni aniqlash bilangina cheklanib qolmaydilar.
Arxeologiyaning asosiy maqsadi aniqlangan manbalar vositasida o’tmish
tarixining barcha qirralarini tiklashdan iborat.
6

O’tmish davrni tiklashda arxeologiya fani tarkibida numizmatika, epigrafika,
sfragistika fan tarmoqlari rivoj topdi va etnografiya, antronologiya, geologiya,
paleobotanika, paleozoologiya fanlari bilan hamkorlikda ish olib bormoqda.
Arxeologiya jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti o’zgarishini ishlab chiqarish
kuchlari va munosabatlari asosida emas, aksincha ishlab chiqarish usullari va
qurollarini o’zgarishi asosida baholashga harakat qiladi. Hozirgi kunda arxeologik
tadqiqotlar yer sharining barcha hududida davom ettirilmoqda. Jumladan
O’zbekistonda ham so’nggi yillarda arxeologiya fani sohasida ko’pgina yutuqlar
qo’lga kiritilmoqda. Arxeologiya fani oldida bugungi kunda ba’zi muammolar ham
ko’ndalang turibdi. 3
Rivojlanish jadal sur’atlarda borayotgan bugungi kunda
ko’pgina arxeologik yodgorliklar buzilib ketmoqda. Arxeologlar oldidagi vazifa
insonlar yoki tabiat kuchlari faoliyati natijasida yo’q bo’lib ketish xavfi ostida
turgan yodgorliklarni birinchi bo’lib o’rganishdir.
Arxeologiya insoniyatning o’tmish tarixini o’rganishda arxeologik
ekspeditsiyalar natijasida topilgan ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar,
mudofaa va suv inshootlari, qoyatosh rasmlari hamda boshqa buyumlarga suyanib
ish ko’radi. Arxeolgik ekspeditsiyalar deyilganda viloyat, shahar, tuman, qishloq
va boshqa joylarda moddiy madaniyat yodgorliklarini dala – tadqiqot yo’li bilan
o’rganish usuli tushuniladi. Arxeologik ekspeditsiyalar va otryadlarning ish uslubi
uch pog’onali bo’lib, arxeologik qidiruv, sinov va qazish ishlarini amalga
oshirishdan iborat. Uning vazifasi yodgorlikning paydo bo’lish davri, qancha
yashagani va boshqa xususiyatlarini aniqlash hisoblanadi. Keyingi bir asr
davomida jahon arxeologiyasi juda katta yutuqlarni qo’lga kiritgan bo’lsa,
O’zbekiston arxeologiyasi mustaqillikni qo’lga kiritgach, katta yutuqlarga erisha
boshladi.
3
. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
7

O’zbekiston tarixining arxeologik jixatdan o’rganilishini 3 davrga bo’lish
mumkin: 1.Rossiya mustamlakasi davri. 2. Sovetlar xukmronligi davri. 3.
O’zbekiston mustaqilligi davri.
Rossiya mustamlasi davri 3 bosqichga bo’linadi.
1- bosqich XIX asrning birinchi yarmi xisoblanadi. Bu davrda Rossiya
O’zbekistonning sharoitlarini o’rganish uchun turli ekspeditsiyalar uyushtiradi.
1819 yilda kapitan N.N.Muravьyev boshchiligida dastlabki arxeologik ekspediya
yuboriladi. U harbiy xarakterdagi ekspediya bo’lsada, Xiva xonligidagi turli
arxeologik yodgorliklarni ruyxatga olib, muxim ma’lumotlar to’plagan. Bu
to’plagan ma’lumotlar fransuz va nemis tillariga tarjima qilingan va undan dastlab
O’zbekiston xududida ibtidoyi odamlar yashaganliklari haqida fikr bildirilgan.
Birinchi bosqichda O’zbekistonda arxeologlar bo’lmaganligi sababli ham turli
kasbdagi kishilar tomonidan moddiy manbalar to’planib, muzeylarga topshirilgan.
Ular hozirda ham saqlanmoqda.
2- bosqich XIX asrning ikkinchi yarmida boshlangan.O’rta Osiyo Rossiya
vassa-liga aylangach, bu yerdagi moddiy yodgorliklarni o’rganish boshlandi.
V.V. Bartolьd, V.A. Jukovskiy, N.I.Veselovskiy kabi sharqshunos olimlarning
hamda A.L.Kun, P.I.Lerx, V.L.Vyatkin, I.T.Poslovskiy, N.P.Ostroumov va boshqa
havaskorlarning O’rta Osiyo arxeologiyasi va tarixini o’rganishdagi xizmati
katta bo’ldi. 1870 yilda Toshkentdagi eski qal’a yaqinida topilgan. Afrosiyob
xarobasi orqali yo’l qurilishida chaqmoqtosh nukleusi (tosh o’zagi), tosh qirgich
topilgan. 1896 yilda Toshkent atrofidan topilgan tosh bolg’agao’xshash topilmalar
Orenburg, Issiqko’l xududlaridan ham topiladi. Bu topilmalar o’sha davr uchun
katta ahamiyatga ega edi.
3-bosqich Turkiston xavaskor-arxeologlar to’garagining tuzilishi bilan bog’liq.
U bevosita V.V. Bartolьdning rahbarligida 1895 yilda tuzilib, ustavi tasdiqlandi. U
1917 yilgacha faoliyat ko’rsatdi. To’garakda turli kasb egalari a’zolari bo’lib,
o’lkadagi arxeologik yodgorliklarni o’rganish ishiga jiddiy e’tibor berib, bu
8

sohadagi dastlabki yutuqlarni qo’lga kiritdilar. U dastlab Ashxobodda tashkil
qilindi, keyinchalik Samarqandda tuzilgan. 1896 yilda Toshkentda to’garak muzeyi
tashkil qilingan.Uning raxbari N.P.Ostroumov bo’lgan. To’garakda mahalliy
havaskorlardan Akrom Asqarov, Mirza Buxarin, Mirza Abdulin, Gafiz,
I.Mirmuxamedovlar faol ishtirok qilganlar. To’garak a’zolari turli hududlardan
birmuncha material to’plashga muvoffaq bo’lganlar. Lekin o’sha davrdagi
mavjud ilmiy to’garaklar arxeologiyani fan darajasiga qo’tara olmadi.
Ikkinchi davr ham 3 bosqichga bo’linadi.
1-bosqich. 1917 yildan 1938 yilgacha davom qilgan. Bunda Sho’rolar
hokimiyati tashkil qilingan dastlabki davrlarda moddiy yodgorliklarni saqlash va
ximoya qilish masalalari qo’tarilgan. 1918 yilda Moddiy Madaniyat tarixi Rossiya
Akademiyasi tuzildi. Unga barcha arxeologik, san’at, madaniyat, va me’morchilik
yodgorliklarini hisobga olib ularni davlat himoyasiga o’tkazish vazifasi
qo’yildi. Bu akademiyada arxeologlarga katta imkoniyat yaratilib faoliyatlari
qo’llab quvvatlandi .O’rta Osiyo arxeologiyasiga ham qiziqish kuchaydi. 1920 yil
27 noyabrda Toshkentda muzeylar, qadimgi yodgorliklarni asrash, san’at va
tabiatni muhofaza qilish Turkiston Komitetini tashkil qilinishi (Turkomstaris)
O’zbekiston arxeologiyasining shakllanishida muhim rolь o’ynadi. Bu davrda
yodgorliklarni keng ko’lamda qazib o’rganish ishlariga va har bir topilmani
ilmiy asoslashga alohida e’tibor qaratildi.G.V. Grigorьyev 1934 yildan boshlab
Toshkent atrofidagi yodgorliklarni va Samarqand yaqinidagi antik davrga oid
obidalarni qazib tekshirdi. Shuningdek tarixni davrlashtirish masalasi arxeolog
va tarixchilarning diqqat markazida turdi.
O’zbekiston hududida arxeologik tadqiqotlar XX asrning 30 yillari avj
oldi. Bu ikkinchi bosqichni tashkil qiladi. Unda sobiq SSSR FA ning O’rta
Osiyo respublikalaridagi filiallari, Leningrad va Moskvadagi ilmiy tashkilotlar,
Moddiy madaniyat tarixi akademiyasi (hozirgi Rossiya FA ning Arxeologiya
instituti), Sharq madaniyati Muzeyi kabi tashkilotlar olib borgan.
9

Arxeologik tadqiqotlarni kengaytirish maqsadida O’rta Osiyo hududida
5ta epspeditsiya tashkil qilindi.
1. 1936 yilda M.Ye.Masson boshchiligidagi Termiz arxeologiya ekspeditsiyasi.
2. 1937 yilda A.N.Bernshtam rahbarligida Yettisuv arxeologik ekspeditsiyasi.
3. 1937 yilda S.P.Tolstov rahbarligida Xorazm arxeologik. ekspeditsiyasi.
4. 1937 yilda Yu.A.Zadneprovskiy rahbarligida Farg’ona arxeologik
ekspeditsiyasi.
5. 1937 yilda V.A. Shishkin rahbarligida Quyi Zarafshon arxeologik
ekspeditsiyasi.
Shulardan 4 tasi: Termiz, Xorazm, Quyi Zarafshon, Farg’ona ekspeditsiyalari
o’z faoliyatini O’zbekiston hududida olib borganlar.
1939 yildan boshlab ilmiy arxeologik kadrlarni aspirantura orqali tayyorlash
boshlandi. 1940 yilda O’zbekistonda Fanlar Akademiyasi tashkil qilinib, Tarix
instituti qoshida arxeologiya bo’limi tuzildi. Shu davrda Toshkent davlat
universitetining Tarix fakulьtetida Arxeologiya kafedrasi ochilib, kadrlar
tayyorlana boshlandi. Arxeologiya kafedrasi mudiri M.Ye.Masson bo’lgan.
Arxeolog olimlar o’zaro xamkorlikdagi faoliyatlari natijasida 2-bosqichda o’z
davrining katta yutuqlarini qo’lga kiritdilar 4
. Mn: 1937 yilda V.A.Shishkin
Buxoro vohasining g’arbiy qismida tadqiqot olib bordi. 1938 yili
A.P.Okladnikov Surxondaryoning Boysun tog’larida tekshirish olib borib,
paleolit davriga oid makonni kashf etdi.1939 yilda M.Ye.Masson Katta
Farg’ona kanali hududida arxeologik ishlar olib bordi, A.I. Terenojkin,
A.N.Nabiyevlar va boshqalar 1939—40 yillarda Toshkent yaqinidagi Oqtepa
va Toshkent kanalida tekshirish o’tkazdilar. 40-yillarning boshlariga kelib,
yangi qurilish joylarida 8 ta arxeologik kuzatuv ekspediyalari olib borildi. Xullas,
arxeologik tadqiqotlar natijasida katta ilmiy ma’lumotlar to’plandi. Bunda asosiy
4
. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992
10

diqqat e’tibor O’rta Osiyo xalqlarining tarixini davrlashtirish va etnogenez
masalalariga qaratildi.
3-bosqich 1945 yildan keyingi davrlarni o’z ichiga oladi. Endilikda Quyi
Zarafshon ekspeditsiyasi ishini O’zbekiston FA ning Buxoro ekspeditsiyasi,
Yettisuv ekspeditsiyasi ishini 1944-49 yillarida Tyanь—Shanь Oloy
ekspeditsiyasi, 1951—55 yillari esa Qirg’iziston arxeologik etnografik
ekspeditsiyasi davom qildirdi. 1946 yildan 1952 yillargacha Farg’ona
arxeologiyasini A.N.Bernshtam rahbarligida Pomir-Oloy va Pomir-Farg’ona
ekspediyalari o’rgandi. 1947 yildan boshlab Samarqand davlat universiteti
ekspeditsiyasi ibtidoyi tarix soxasida muhim ma’lumotlarni qo’lga kiritdi.
Ya.G’.G’ulomov va V.A.Shishkinlar rahbarligida O’zbekiston Fanlar
Akademiyasining O’zbekiston arxeologiya ekspeditsiyasi ish boshladi. Bu
ekspeditsiyaning ko’pgina otryadlari Surxondaryo, Samarqand, Buxoro va
Toshkent vohalarida hamda Farg’ona vodiysida katta arxeologik tadqiqotlar
o’tkazdi 5
.
Arxeologogik tadqiqoti ishlari olib borishning xarakterigina emas,
uning texnik ta’minotida ham katta o’zgarishlar qilindi. Jumladan Xorazm
arxeologik ekspeditsiyasida urushgacha tuyalardan foydalanilgan bo’lsa,
keyinchalik, avtomashina va aviatsiya qo’llanildi. Arxeologik yodgorliklar
yoshini va tarkibini aniqlashda fizikada yangi radiokorbon analiz, kuchaytirilgan
mikroskoplar yordamida ibtidoiy qurol—aslahalarning xo’jalikda qo’llanish
funksiyalarini aniqlash kabi metodlar ishlab chiqildi va bu sohada katta
yutuqlarga erishildi.
1970 yilda O’zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshida Arxeologiya institutining
tashkil topishi hamda 1971 yilda Samarqand davlat universitetida arxeologiya
kafedrasining tashkil qilinishi kadrlar yetishtirib chiqarishda va ilmiy tadqiqot
ishlarini yanada jonlantirishda katta ahamiyat kasb etdi.
5
Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990
11

Sobiq SSSR vaqtida O’zbekiston arxeologiyasining rivojida S.P.Tolstov,
M.Ye. Masson, M.M. Dьyakonov, A.P. Okladnikov, M.M. Gerasimov, V.G.
Grigorьyev, A.Yu. Yakubovskiy, Ya.G’. G’ulomov, M.P. Gryaznov, A.N.
Bernshtam, A.I. Terenojkin, B.A. Latinin, A.M. Belenitskiy, V.A.Shishkin,
V.M. Masson, B.A. Litvinskiy, G.A. Pugachenkova, I.A. Itinalarning hissasi
katta bo’ldi.
Shuni aytish kerakki, XX asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyoda
arxeologlarning katta guruhi yetishib chiqdi. A.Asqarov, A.Muxammadjonov,
O’.Islomov, P.I. Alьbaum, Yu.F. Buryakov, R.X. Sulaymonov, N. Ne’matov,
I.Axrorov, V.I. Sarianidi, K. Akishev, X. Oltmishboyev, A.V. Vinogradov,
V.N.Yagodin, O.K. Berdiyev, M.R. Qosimov, T. Mirsoatov, E. V . Rtveladze,
M.Jo’raqulov, Ye.B. Bijanov, M. Mambetullayev va boshqalar. Ularning olib
borgan tadqiqotlari natijasida XX asrning 80 – yillarida olamshumul tadqiqotlar
o’tkazildi. Jumladan; 1980 yilda arxeolog O’.Islomov Selung’ur g’orida qayta
tadqiqot o’tkazib, sinantrop odami suyagi qoldiqlarini topdi. M.R.Qosimov
Ko’lbuloq makonini keng o’rgandi, shuningdek O’zbekiston arxeologisining
ko’pgina muammoli masalalari yoritildi.
3 davr O’zbekistonning mustaqillikni qo’lga kiritgandan keyingi davrlar
kiradi. Mustaqillikning dastlabki davrlarida arxeologik tadqiqot ishlari birmuncha
to’xtaganday bo’ldi. Lekin Vazirlar Mahkamasining 1998 yilda Tarix instituti
faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan ishlari natijasida va Buyuk ipak yo’lining
tarixining keng tadqiq qilinishi yuzasidan olib borilgan ishlar bo’yicha yana
arxeologik ishlar jonlanib ketdi.
Hozirda O’zbekiston arxeologiyasini o’rganish ancha yaxshi yo’lga
qo’yilgan. Bu ish bilan maxsus institutlar, universitetlar, pedagogika
institutlari va turli bo’limlar shug’ullanmoqdalar. Ular qoshida ko’plab
arxeologik ekspeditsiyalar tashkil etilgan.
Arxeologik ekspeditsiya ish uslubi 3 pog’onalik bo’ladi;
12

1. Arxeologik qidiruv.
2. Sinov.
3. Kengmiqyosda (statsionar) qazishishlariolibborish.
Ularning vazifasi yodgorliklarning paydo bo’lgan davri, qancha
yashaganligi, inqirozga yuz tutishi va boshqa xususiyatlarini aniqlash
hisoblanadi. Lekin, arxeologiyada qadimgi buyumlarni o’rganishning bari, bir
maqsad qilib olinmaydi. Topilmalar tarixiy tadqiqodlar uchun faqat manba
sifatidagina ilmiy qimmatga ega bo’ladi. Buyumlarning yoshi, nimaga
ishlatilganini, qanday uslubda yasalganini aniqlash tadqiqotning zarur
tayyorgarlik bosqichi hisoblanadi. Lekin arxeologlar bu bilan cheklanibgina
qolmaydilar. Buyumlarni bir-biri bilan bog’lab, tarixiy va yozma manbalarga
solishtirgan holda o’rganadilar.
Arxeologik yodgorliklar yer ostida yoki yer ustida joylashgan bo’ladi.
Yer ostidagi yodgorliklarni o’rganish jarayonida arxeologlar madaniy
qatlamlarga alohida e’tibor beradilar.
Madaniy qatlam deganda—insoniyatning turmushi, xo’jalik faoliyati
izlari saqlanib qolgan tuproq qatlami tushuniladi. Madaniy qatlamlar bir va
bir necha o’ntacha qatlamlarga ega bo’lishi mumkin. Ularning qalinligi bir
necha santimetrdan 30—35 metrgacha bo’lishi mumkin. Bu esa mazkur
joyda odamlarning qancha vaqt yashaganligi bilan bog’liq. Madaniy qatlam u
yoki bu qatlamlarga shurf tashlash, keyin keng ko’lamda qazish ishlari
natijasida aniqlanadi.
Shurf aslida nemischa so’z bo’lib, o’zbek tilida qaziyman degan ma’noni
bildiradi. Shurf solish deganda yodgorliklardagi dastlabki qazish ishlari
tushunilib, madaniy qatlamni aniqlash va yodgorliklar haqida dastlabki
ma’lumotlarni olishdir. Shurf ko’pincha kvadrat va to’g’ri to’rtburchak shakllarida
bo’lib, uning chuqurligi va kengligi madaniy qatlamga qarab har xil bo’lishi
mumkin. Keng ko’lamda qazish natijasida madaniy qatlam to’la ochilib, inson
13

faoliyati izlari bo’lmagan yergacha kovlab tushiladi, arxeologiyada u materik—
bezovta qilinmagan yer deb ataladi.
O’zbekistondatopilganarxeologikmanbalarnishartliravishda 2
turgabo’lishmumkin ;
1. Tabiiy manbalar inson va hayvon suyaklari, o’simliklar qoldiqlari geologik
qatlamlari bo’lib, ularni asosan zoologlar, botaniklar, geologlar
o’rganadilar.
2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar bo’lib, ular mehnat qurollari, sopol
idishlari, san’at asarlari, qoyatosh rasmlari, shuningdek yozma manbalar ham
kiradi. Arxeologlar kishilik madaniyati tarixini o’rganishda moddiy va yozma
manbalarga ayanib ish ko’radilar.
Arxeologik yodgorliklar deb, odamlar yashagan joylar ibtidoiy
makonlari, qishloq va shahar xarobalari, qoyatosh rasmlari, istehkomlar,
ibodatxonalar, qadimgi sug’orish inshootlariga aytiladi. Arxeologiya fani
san’at sohasi bilan chambarchas bog’liqdir 6
. U yoki bu topilmalar yordamida
o’sha davr manzarasi, sharoiti, jamoada mavjud udumlar va evolyutsiyaning
qaysi pog’onasida turganligini aniqlashga muvoffaq bo’ladi.
Qidiruv (arxeologik razvedka) va arxeologik qazuv davridayoq arxeologik
manbalarni o’rganish boshlanadi. Qidiruv va qazuv chizmalar chizish, suratga
tushirish va kundalik yuritish bilan qat’iy hujjatlashtirib boriladi. Qidiruv
jarayonida quyidagi vositalardan foydalaniladi: piyoda yurish - yer ustidagi
ashyolarni o’rganish; transport yordamida - yirik arxeologik yodgorliklar xaritaga
tushiriladi; havodan kuzatish - samolyot yordamida ayerofotosurat olish orqali
qadimiy suv inshoatlari va mudofa devorlari kuzatiladi; suv osti arxeologiyasi -
ko’pincha okean va dengizlarda suv ostida qolgan yodgorliklar o’rganiladi.
1.2 Arxeologik tadqiqot turlari va usullari
6
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
14

Arxeologiya fanining maqsadi tarixiy-madaniy jarayonlarni moddiy
manbalar asosida imkon darajada toliq yoritib berishdan iborat bo'lib, uni amalga
oshirishda arxeologik ilmiy tadqiqot ishlari asosiy o'rin tutadi. Arxeologik tadqiqot
ishlari qidiruv , kuzatuv va keng qamrovli qazish ishlaridan tashkil topadi. Qidiruv
ishlari ilmiy tadqiqotning dastlabki bosqichi bo'lib, unda tadqiqotchi yoki ilmiy
guruh kishilik jamiyati tarixining ma'lum muammosi yechimiga qaratilgan masala
bo'yicha qidiruv ishlarini olib borib, mazkur davrga oid yodgorliklarni qidirib
topish bilan yakunlanadi. Agar masala paleolit davri tarixi bilan bogliq bo'lsa, unda
tog oldi va tog hududlari tekshirilib , gorlar yoki buloqlar atroflarida qidiruv ishlari
olib boriladi. Mezolit va neolit davrlariga oid makonlar esa togli hududlar bilan
birgalikda pastekisliklar keng tarqalganligi sababli ushbu hududlardan izlash
mumkin. Shuningdek, togli hududlarda qadimgi konlarning o'rni va konchilarning
manzilgohlarini uchratish mumkin. Qadimgi va o'rta asrlar davrlariga oid kohna
shahar va qishloq xarobalari esa yer yuzining barcha hududlarida mavjud 7
.
Arxeologik tadqiqot ishlarining ikkinchi bosqichida yodgorlik haqida ma'lumotlar
to'planadi. Birinchi , navbatda yodgorlik taponimi va u bilan bogliq afsonalar
togrisida so'rab surishtirilish bilan birgalikda yuza qismida saqlanib qolgan moddiy
ashyolar ilmiy tahlil qilinib, dastlabki xulosalar yasaladi. Ulardan keyin
yodgorlikning davri va uning bosqichlari , madaniy qatlamlari togrisida umumiy
ma'lumotga ega bo'lish maqsadida yodgorlikning bir qismida shurf solinadi.
“Shurf” nemischa so'z bo'lib, qazimoq, degan ma'noni anglatadi. Shurf kvadrat
yoki togri to'rtburchak shaklidan iborat bo'lib, tomonlari ikki va undan ortiq hatto
o'n metrdan ortiq bo'lishi mumkin.
Oxirgi bosqichida yodgorlikda keng ko'lamli qazishma ishlari olib borilib, har
qanday stratigrafik qazish ishlari yodgorlikning materik , ya'ni yerning soz tuproq
qismiga qadar qazib tushiladi. Ayrim hollardagina planigrafik qazish ishlari olib
borilishi mumkin. Planigrafik qazishma ishlari ma'lum davrga oid inshootlarni
o'rganishga qaratilgan bo'lib, ko'pincha yodgorlikning yuqoridagi madaniy
7
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
15

qatlamlarini o'rganishda foydalaniladi. Madaniy qatlamlarda insoniyatning
turmush tarzi, xojalik va goyaviy faoliyatlari izlari saqlanib qolgan. Bu qatlamlar
yillar , asrlar davomida asta-sekin to'planib boradi. Arxeologik yodgorliklarda bir
yoki bir necha o'nlab madaniy qatlam mavjud bo'lib, ularning qalinligi bir necha
santimetrdan 30-35 metrlargacha bo'lishi mumkin. Bu esa ushbu manzilgohda
kishilar hayot faoliyatining davomiyligi bilan bogliq. Arxeolog olimlar barcha
turdagi tadqiqot ishlarini amalga oshirish jarayonida qilingan kundalik tadqiqot
ishlari natijalarini qayd qilib boradilar. Arxeologik dala tadqiqot ishlari natijasida
to'plangan barcha turdagi ashyoviy manbalar tadqiqot ishlarini amalga oshirgan
muassasa ilmiy laboratoriyasida qayta ishlanadi. Dastlab topilmalarni
muhofazalash va tiklash ishlari bajariladi. Keyin ular turlar bo'yicha ajratilib, ilmiy
tahlil etiladi va qazishma ishlari davomida yozma qaydlari bilan umumlashtirilib
mazkur yodgorlikning ma'lum hudud tarixida tutgan o'rni masalalarini yoritib
berish bilan ilmiy tadqiqot ishlari yakuniga etkazilib , ularning tafsilotlari bo'yicha
tadqiqotchi tomonidan tegishli ilmiy muassasaga yozma hisobot beradi. Yahyo
Gulomov– qadimshunoslik – qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklariga asoslanib
kishilik ja-miyati o tmishini o rganuvchi fan. Mehnat qurollari, uy-ro zg orʻ ʻ ʻ ʻ
buyumlari, qurol-yarog lar, zeb-ziynatlar, uy-joy, ustaxo-nalar, mudofaa va
ʻ
irrigatsiya inshootlarining qoldiqlari hamda o tmishga oid turli topilmalar
ʻ
Arxeologiyaning bosh manbai bo lib, ularni chuqur ilmiy o rganish asosida
ʻ ʻ
o tmishdagi kishilik jamiyatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tarixining umumiy
ʻ
manzarasi tiklanadi. Shu sababli Arxeologiya tarix fanining bir tarmog i
ʻ
hisoblanadi. Arxeologiya so zini miloddan avvalgi 4-asrda Platon
ʻ
(Aflotun) qadimgi voqealar ma nosida ishlatgan. Ilmiy maqsadlardagi dastlabki
ʼ
arxeologik qazishlar 18-asr boshidan boshlangan. 19-asr yirik arxeologik kash-
fiyotlar davri bo lib, Arxeologiya fan sifatida shakllanib bordi, 19-asr Lei asosan 4
ʻ
ki-yemga bo linib o rganilar edi; Yunoniston va Rimning quldorlik davri
ʻ ʻ
yodgorliklarini o rganuvchi mumtoz Arxeologiya, ibtidoiy Arxeologiya, 662-o rta
ʻ ʻ
asr moddiy-madaniyat yodgorliklarini o rganuvchi umumiy Arxeologiya va sharq
ʻ
Arxeologiya 20-asr boshida ular birlashib, keng maz-munli hozirgi zamon
16

Arxeologiyasi shakllandi.O zbekistonda arxeologik tekshi-rishlar 19-asrning oxirgiʻ
choragida, Turkistonni Rossiya bosib olganidan so ng boshlandi. Rossiya
ʻ
imperiyasi Turkistonning o tmishi, xalqining urf-odati, qadimgi qo lyozmalarini
ʻ ʻ
o rganish orqali o lkada o zining mustamlakachilik rejimini mustahkamlamoqchi
ʻ ʻ ʻ
edi. Turkiston osori atiqalarini o rganishni dastavval rus Arxeologiya havaskorlari
ʻ
va o lkashunoslari boshlab berdi. 1895-yil V. V. Bartoldnkng tashabbusi bilan
ʻ
Turkiston arxeologiya havaskorlari to garagi tuzilib, Arxeologiya ishlari shu
ʻ
to garak nazoratida olib boriladi. O sha davrda o tkazilgan Arxeologiya
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlarida V. V. Bartolvd, V. L. Vyatkin, N. I. Veselovskiylarning xizmati
katta bo ldi
ʻ 8
. Ammo arxeologik yod-gorliklarni hali har tomonlama, keng
o rganilmaganligi hamda topilmalar yaxshi aniqlanmaganligi sababli bu vaqtda
ʻ
ibtidoiy va undan keyingi ilk davrlar mutlaqo yoritilmadi. Shunday bo lsa ham 19-
ʻ
asr oxiri – 20-asr boshlaridagi Turkistonda olib borilgan arxeologik izlanishlar
O zbekiston tarixshu-nosligida muhim ahamiyatga ega bo ldi. O rta Osiyo
ʻ ʻ ʻ
xalqlarining qadimgi moddiy-madaniyat yodgorliklarini o rganishda dastlabki
ʻ
qadamlar qo yildi. Mahalliy xalq o rtasida o z vatanining o tmish yod-gorliklari
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan qizi-quvchi Akram pol-von Asqarov, Mirza Abdulla Buxoriy, Muhammad
Vafo kabi qadimgi buyumlar hamda chaqatangalarni to plovchi havaskor
ʻ
o lkashunoslar paydo bo ldi. Bu davrda Turkiston arxeologiyasi havaskorlik
ʻ ʻ
darajasida bo lib turli xil (ko proq numizmatikaga doir) topilmalarni to plashdan
ʻ ʻ ʻ
ibo-rat bo lgan. Afrosiyob, Ulug bek rasadxonasi va Poykand haro-balarida
ʻ ʻ
dastlabki qazishmalar olib borilgan. O zbekistonda Arxeologiya fani 20–30-
ʻ
yillarda shakllandi. V. L. Vyatkin Afrosiyob harobasini (1925; 1929–30), B. P.
Denike qadimgi Termizni (1926–27), M. Ye. Masson Ohangaron vodiysini (1925–
28), Ayritom harobalarini (1932–33) qazib o rgandilar. 30-yillarda keng ko lamda
ʻ ʻ
qazish ishlarini A. Yu. Yakubovskiy Zarafshon vodiysida (1934, 1939), M. Ye.
Masson qadimgi Termizda (1936 – 38), V. A. Shishkin Tali Barzuda (1936 – 39),
Varaxshaaya (1937 – 39), S P. Tolstov, Ya. F. G ulomov qadimgi Xorazm
ʻ
8
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
17

vohasida (1937 – 50), A. P. OkladnikovTeshiktosh va Machay g orlarida (1938ʻ –
39), V. V. Grigorev Qovunchitepa harobalarida (1934–37) olib bordilar.
To plangan arxeologik materiallar O zbekiston tarixini davrlashtirishda muhim
ʻ ʻ
manba bo ldi, yangi arxeologik madaniyatlar (Kaltaminor, Tozabog yop,
ʻ ʻ
Qovunchi madaniyatlari va boshqalar) o rganilib, fanga kiritildi. Teshiktosh
ʻ
g oridan neandertal tipidagi odam skeletining topilishi O zbekiston
ʻ ʻ
arxeologiyasida buyuk kashfiyot bo lib, dunyo olimlarida katta qiziqish uyg otdi.
ʻ ʻ
O zbekistonda arxeologiya fanini rivojlantirishda O rta Osiyo davlat universitetida
ʻ ʻ
arxeologiya kafedrasining ochilishi (1940), O zFA Arxeologiya bo limining
ʻ ʻ
tashkil etilishi (1943) katta ahamiyatga ega bo ldi. Arxeologik yodgorliklarni
ʻ
rayonnlarga bo lib o rganishda Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi,
ʻ ʻ
Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi, Pomir-Olay va Pomir-Farg ona
ʻ
ekspeditsiyalari katta rol o ynadi. 50-yillarda O zbekiston arxeologiya
ʻ ʻ
ekspedisiyasi otryadlari Toshkent vodiysida mozorqo rg onlarni (T.
ʻ ʻ
A zamxo jayev), Zamonbobo jez davri qabristonini (Ya. G ulomov), Bolaliktepa
ʼ ʻ ʻ
yodgorligini (L. I. Albaum) va boshqalarni o rganishga kirishdi. 60-yillarda
ʻ
Moxondaryo arxeologik otryadi Ya. G ulomov rahbarligida Zarafshonning quyi
ʻ
oqimida miloddan avvalgi 4– 2-ming yillikka mansub 60 dan ortiq neolit va jez
davriga oid manzilgohlar, Uch-tut chaqmoqtosh konlari (A. Askarov, M. Qosimov,
O . Islomov va T. Mirsoatov), Mo minobod qabristoni (A. Askarov), Samarqand
ʻ ʻ
makoni (D. N. Lev, M. 663Jo raqulov), Chust jez davri qishlog i harobasi (V.
ʻ ʻ
Sprishevskiy), Dalvarzintepa (Yu. A. Zadneprovskiy), Xolchayon (G. A.
Pugachenkova) va boshqa arxeologik obidalarda keng ko lamda kazishlar olib
ʻ
bordi. Tuproqqal’a, Varaxsha, Bolalik-tepa, Afrosiyob, Quva podshoh saroylari va
ibodatxonalarining o rganilishi, Samarqand va Mug tog ida qadimgi Sug d,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xorazmda xorazmiy yozuvlarining topilishiO zbekiston madaniyatining yuqori
ʻ
darajaga ko tarilganini ko rsatadi.O zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya
ʻ ʻ ʻ
institutining tashkil etilishi (1970) O zbekistonda arxeologik tadqiqotlarni yanada
ʻ
kengaitirishga imkon berdi. 70–80-yillarda institut jamoasi tomonidan
O zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida keng qamrovli arxeologik kuzatuv va
ʻ
18

qazishlar o tkazilib, o tmishning eng qadimgi davriʻ ʻ – tosh asridan to so nggi o rta ʻ ʻ
asrlarga mansub ko plab nodir yodgorliklar topildi. Mas, Buxoro, Toshkent,
ʻ
Surxondaryo, Farg ona, Samarqand viloyatlarida Teshiktosh, Amir Temur,
ʻ
Omonqo ton, Obirahmat, Xo jakent, Qapchig ay, Obishir, Qoratog , Xo jamazgil
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(M. Qosimov, O . Islomov, N. Toshkenboyev, R. Sulay-monov, M. Xo janazarov)
ʻ ʻ
kabi qadimgi tosh davri g or makonlari hamda Xorazm cho llarida yangi tosh
ʻ ʻ
(neolit) va jez davri makonlari (A. Vinogradov, M. Itina) o rganilishi diqqatga
ʻ
sazovordir 9
. Bu yodgorliklardan topilgan ashyoviy materiallar O zbekiston
ʻ
tarixining eng qadimgi davri manzarasini tiklashda asosiy manba bo lib xizmat
ʻ
qildi. Ayniqsa O zbekistonning janubiy tumanlarida qadimgi dehqonchilik
ʻ
madaniyatiga tegishli ko plab yodgorliklarning (So-pollitepa, Jarqo ton,
ʻ ʻ
Kuchuktepa, Mir-shodi) topilishi va o rganilishi (A. Askarov, T. Shirinov, Sh.
ʻ
Shaydullayev) qadimgi Baqtriya madaniyatining genezisi, taraqqiyot bosqichlari
va bu yerlarda ilk shahar madaniyatining shakllanish jarayonini kuzatish imkonini
berdi. Maxsus tadqiqotlar Samarqand, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo,
Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari va Farg ona vodiysi, Qoraqalpog iston
ʻ ʻ
hududidagi qadimgi shaharlarni o rganishga bag ishlandi. Ayniqsa qadimgi
ʻ ʻ
shaharlar – Yerqo rg on (R. Sulaymonov, M. Isomiddinov), Qanqa (Yu.
ʻ ʻ
Buryakov), Eski Termiz (Sh. Pidayev, T. Annayev), Dalvarzintepa (E. Rtveladze,
B. Turg unov), Shoshtepa va Oqtepa (M. Filanovich), qadimgi Buxoro va Poykend
ʻ
(A. Muhammadjonov, Jez davriga oid sopol buyumlar (miloddan avvalgi 2-ming
yillik o rtalari). J. Mirzaahmedov, Sh. Odilov), Axsikat va Pop (A. Anorboyev, B.
ʻ
Matboboyev), Afrosiyob (X. Oxunboboyev, M. Isomiddinov), Xiva (M.
Mambetullayev), Mizdahqon (V. Yagodin) kabi yod-gorliklarda olib borilgan
arxeologik tadqiqotlar samarali bo ldi. Xorazm va Zarafshon vodiysida Ya.
ʻ
G ulomov, B. V. Andrianov, A. R. Muhammadjonov va boshqalarning qadimgi
ʻ
irrigatsiya va dehqonchilik vohalarining vujudga kelishi jarayonlarini o rganish
ʻ
borasida olib borgan arxeologik va etnografik izla-nishlari alohida ahamiyatga ega
bo ldi.Bu davrda Zarafshon vodiysi, Xorazm, Surxondaryo va Sirdaryo vohalari
ʻ
9
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
19

hamda Farg ona vodiysida olib borilgan ar-eologik va antropologik izla-nishlarʻ
tufayli O rta Osiyo, xususan O zbekiston yerlarida yashovchi aholining asosiy
ʻ ʻ
antropologik tiplarga bo linganligi ularning shakllanish tarixini yoritish imkonini
ʻ
berdi; o zbek etnosining o ziga xos xususiyatlari, tub etnik elementlarning ularga
ʻ ʻ
kelib qo shilgan etnoslar bilan qorishib ketish jarayoni kuzatildi. Bu masalaga
ʻ
oydinlik kiritishda T. Xo jayov, K. Shoniyozov va boshqa hissasi salmoqli bo ldi.
ʻ ʻ
Shu asnoda A. fanining turli davr va yo nalishlari bo yicha il-miy maktablar tarkib
ʻ ʻ
toddi. Ularga Ya. G ulomov, S. P. Tolstov, A. P. Okladnikov, M. Ye. Massoy va
ʻ
G. A. Pugachenkova kabi olimlar asos soldi. Yirik asar va risolalar nashr
etildi.Mustamlaka davrida O rta Osiyo, jumladan O zbekiston hududidan topil-gan
ʻ ʻ
eng nodir arxeologik topilmalar, 664qo lyozma asarlar talon-taroj etilib Moskva,
ʻ
Sankt-Peterburg, shuningdek boshqa xorijiy mamlakatlarga tashib ketildi 10
. Mas,
mashhur Amudaryo xazi-nasi Londondagi Britaniya muzeyiga olib
ketilgan.Arxeologik izlanishlar maqsadi va natijalarini o zbek xalqi tarixi bilan
ʻ
bog lash tom ma noda mustaqillik yillaridan boshlandi. O zbekiston Arxeologiyasi
ʻ ʼ ʻ
o z tadkiqotlarining samarasi bilan jahon ilmiy darajasiga ko tarildi. Fransiya,
ʻ ʻ
Germaniya, Yaponiya, Italiya va Polsha bilan hamkorlikda arxeologik tadqiqotlar
olib borilmoqda. Rossiya (Moskva, Sankt-Peterburg) olimlari bilan ilmiy aloqalar
mavjud.
II BOB. ANTROPOGEN VA ODAMZODNING TARAQQIYOT
BOSQICHLARI
10
Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
20

2.1 Antropogen haqida umumiy tushuncha
Antropogen omillar , muhitning antropogen omillari — odam va uning xo jalikʻ
faoliyatining o simlik
ʻ , hayvon va boshqa tabiat komponentlariga ta siri bilan ʼ
bog liq omillar guruhi. Odam tabiatga ta sir ko rsatib, uni o z ehtiyojlariga
ʻ ʼ ʻ ʻ
moslashtirib, Yerning beqiyos keng hududlarida fauna va florani o zgartiradi, bu
ʻ
esa o simliklarning kamayishi, ayrim o simlik va hayvon turlarining qirib
ʻ ʻ
yuborilishi, o simliklar introduksiyasi va boshqalarga olib keladi. Odamning
ʻ
tabiatga bilvosita ta siri iqlimni, atmosfera va suv havzalarining fizik holati va
ʼ
kimyoviy tarkibini, yerning ustki qatlamini, tuproq strukturasi va boshqalarni
o zgartirish yo li bilan amalga oshiriladi. Qo riqerlarni o zlashtirish, monokulturali
ʻ ʻ ʻ ʻ
(bir ekinli) agrotsenozlar barpo etish va boshqa tadbirlar tabiiy biotsenozlarnit
o zgarishiga katta ta sir ko rsatadi. Atom sanoatining rivojlanishi, ayniqsa atom
ʻ ʼ ʻ
qurollarini sinash, suv, atmosfera va tuproqni ifloslantiruvchi sanoat
chiqindilarining ko payib borishi muammolari muhim bo lib bormoqda. Odam
ʻ ʻ
madaniy o simliklar va uy hayvonlari uchun ma lum darajada yangi sharoit
ʻ ʼ
yaratdi, ularning zotlarini yaxshiladi va mahsuldorligini oshirdi, ekinzorlarning
hosildorligini juda ko paytirdi, lekin tabiat qonunlarini chuqur bilmasdan tabiiy
ʻ
muvozanatda buzilishlarga olib keladigan faoliyat kutilmagan salbiy oqibatlarga
olib kelishi mumkin 11
. Ekinlarni noto g ri sug orish yerning sho rlanishi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
eroziyaga olib keladi; yerni ortiqcha quritish o simliklar qoplamini o zgartiradi.
ʻ ʻ
Hozirgi zamon fani va texnikasi insonning tabiatga keng miqyosda aralashishiga
qulay sharoitlar yaratib berib, o z navbatida atrof muhitni muhofaza qilishni
ʻ
muhim muammoga aylantirdi. Tabiatdagi o`simliklar qoplamiga qadim
zamonlardan buyon inson u yoki bu darajada ta`sir etib kelmokda. Inson
o`simliklar qoplamiga ekologik omil sifatida ongli va ongsiz ta`sir etib keladi.
Yerda hayot paydo bo`lgandan buyon insonning biosferadagi ta`siri shunchalik
ko`payib ketdiki, hozirgi vaqtda inson ta`siriga uchramagan jamoani topish juda
11
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
21

qiyin. Yer yuzida yashayotgan kishilarning ehtiyoji va unga bo`lgan talabini
qondirish muammosini o`ylasak, inson tabiatga juda katta ta`sir etuvchi omil
ekanligini bilamiz. Inson tabiatga, jumladan o`simliklar qoplamiga ma`lum maqsad
bilan ta`sir ko`rsatadi. Natijada juda katta ijobiy o`zgarishlar qiladi. Ko`plab
madaniy o`simliklar yetishtiradi, ko`plab turlarni iqlimlashtiradi , serhosil, issiq va
sovuqqa chidamli, manzarali navlar yaratadi. Insonning barcha maqsadlar yo`lida
qilgan ishlari doimiy ravishda o`simliklar olamida ijobiy o`zgarishlarga olib
kelavermaydi. Insonning yoqilg`iga bo`lgan ehtiyojini qondirish uchun, uy-joy,
turli xil imoratlar qurish uchun qilgan harakatlari natijasida O`zbekiston sharoitida
ko`plab archazor va pistazorlar yo`q qilib yuborilgan. XX asrning boshlarida Hisor
va Turkiston tog`laridagi archazorlar «ishbilarmonlar» ning «tashabbusi» bilan
Germaniyaga, Amerikaga, Chexiyaga qalam ishlab chiqarish sanoatini yuritish
maqsadida sotilgan. Natijada birgina Zomin tog`laridagi minglab gektar
archazorlar kesilib ketgan yoki temir yo`llardagi teplovozlarni yuritish uchun
Zarafshon, Qashqadaryo, Katta Ura daryolaridan tog`ning qanchalab archalari
kesib oqizilgan. Tabiatga, o`simliklar qoplamiga insonning bunday salbiy
ta`sirlarni ko`plab misol tariqasida keltirish mumkin. Insoniyat o`zining o`tgan ikki
ming yillik faoliyati davomida yer yuzasidagi yuz minglab gektar o`rmonlarni yo`q
qilib yuborgan. Cho`llarning o`zlashtirish natijasida Mirzacho`l, Qarshi
cho`llarining tabiiy o`simliklar qoplami keskin o`zgarib ketgan. Bularning
hammasi ongsiz ta`sir natijasida yuzaga kelgandir. O`simliklar qoplamini
o`zgartirish, florani boyitish maqsadida ko`plab ongli ijobiy ishlar bajarilmoqda.
Antropogen omillar , muhitning antropogen omillari — odam va uning xo‘jalik
faoliyatining o‘simlik, hayvon va b. tabiat komponentlariga ta’siri b-n bog‘liq
omillar guruhi. Odam tabiatga ta’sir ko‘rsatib, uni o‘z ehtiyojlariga moslashtirib,
Yerning beqiyos keng hududlarida fauna va flora-ni o‘zgartiradi, bu esa
o‘simliklarning kamayishi, ayrim o‘simlik va hayvon tur-larining qirib yuborilishi,
o‘simliklar introduksiyasi va b.ga olib keladi.Odamning tabiatga bilvosita ta’siri
iqlimni, atmosfera va suv havzalarining fizik holati va kimyoviy tarkibini, yer-ning
ustki qatlamini, tuproq struktu-rasi va b.ni o‘zgartirish yo‘li b-n amalga oshiriladi.
22

Qo‘riqerlarni o‘zlashtirish, monokulturali (bir ekinli) agrotsenoz-lar barpo etish va
b. tadbirlar tabiiy biotsenozlarnit o‘zgarishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Atom
sanoatining rivojla-nishi , ayniqsa atom qurollarini sinash, suv, atmosfera va
tuproqni ifloslanti-ruvchi sanoat chiqindilarining ko‘payib borishi muammolari
muhim bo‘lib bormoqda. Odam madaniy o‘simliklar va uy hayvonlari uchun
ma’lum darajada yangi sharoit yaratdi, ularning zotlarini yaxshiladi va
mahsuldorligini oshirdi, ekinzorlarning hosildorligini juda ko‘paytirdi, lekin tabiat
qonunlarini chuqur bilmasdan tabiiy muvozanatda bu-zilishlarga olib keladigan
faoliyat ku-tilmagan salbiy oqibatlarga olib keli-shi mumkin. Ekinlarni noto‘g‘ri
sug‘orish yerning sho‘rlanishi va eroziyaga olib ke-ladi; yerni ortiqcha quritish
o‘simliklar qoplamini o‘zgartiradi 12
. Hozirgi. zamon fani va texnikasi insonning
tabiatga keng miqyosda aralashishiga qulay sharo-itlar yaratib berib, o‘z navbatida
atrof muhitni muhofaza qilishni muhim mu-ammoga aylantirdi. Tabiat yer
yuzidagi jamiki tirik mavjudot uchun muqaddas go'shadir. Tabiat ularni to'ydiradi,
kiydiradi, issiq va sovuqdan asraydi. O'z navbatida tirik mavjudot ham tabiatga
mehr qo'yadi. Bu mehr tabiatni asrash, uning boyliklarini ko'paytirish tuyg'usi
bilan uyg'unlasha olsagina haqiqiy sanaladi. Yaqin o'tmishimizda biz «Tabiatni
sevamiz» deb bong urdigu, biroq uni asrab-avaylash ishiga mas'ul ekan-ligimizni
unutib qo'ydik. Ana shu mas'uliyatsizligimiz «Ekologiya» deb nomlanuvchi yangi
fanga zamin yaratdi. «Ekologiya» so'zi «eko» — uy, turar-joy, «logos» - fan
so'zlaridan olingan bo'lib, u atfof-muhitning buzilishi va bunga sabab bo'lgan
omillar, muhit halokatining oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish borasidagi
bilimlarni targ'ib etish asoslarini o'rganadi. Yangi asrning barkamol kishiisi o'zida
ekologik madaniyat unsurlarini ham namoyon eta olishi zamon talabidir. Ekologik
madaniyat — bu atrof-muhit to'g'risida chuqur bilimga, tabiatni asrash tuyg'usiga
ega bo'lish, o'simliklar hamda hayvonlarga nisbatan g'amxo'rlik ko'rsatishga, tabiat
zahiralaridan oqilona foydalanish, ularni ko'paytirish borasida qayg'urishga
qaratilgan amaliy faoliyatning yuksak ko'rsatkichidir.
12
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
23

Ana shu xislatlarni o'zida aks ettira olgan insonni ekologik madaniyat egasi, deb
atash mumkin. Iste'moldan ortiqcha suv jo'mraklardan oqishiga yo'l qo'ymaslik,
suv havzalarini ifloslantirmaslik, axlatni duch kelgan joyga to'kmaslik, turar-
joylarni ozoda saqlash, ko'chat va gullarni sindirmaslik hamda ularni ekish,
hayvonlarga g'amxo'rlik qilish, qushlarni parvarishlash, xonadon va xiyobonlarni
gulzorga aylantirish kabi harakatlarni amalga oshirish ekologik madaniyatlilikning
eng oddiy ko'rinishlari sanaladi. Hozirgi davrda inson va tabiat, fan-texnika
taraqqiyoti va atrof-muhit, jamiyat va ekologiya o'rtasida nomutanosiblik vujudga
kelayotir. Bularning barchasi ekologik madaniyatni yanada yuksaltirish masalasini
ko'ndalang qo'ymoqda. Ma'lumki, tabiatda hamma narsa bir-biriga uyg'undir. Fan-
texnika yutuqlaridan unumli foydalanayotgan inson esa ana shu uyg'unlikni
buzmoqda, unga nisbatan shafqatsizlarcha munosabatda bo'lmoqda. Tabiiy
boyliklardan: suvdan, yerdan o'rinsiz foydalanish ekologiyani o'zgartirib yubordi.
Qishloq xo'jaligi ekinlarini noto'g'ri rejalashtirish, kimyoviy o'g'itlarni haddan
ziyod ko'p qo'llash yer unumdorligi va inson salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatyapti.
Korxonalardan oqib chiqayotgan zaharli oqavalar suv havzalarini ifloslantirishi
birinchi navbatda hayvonot olami va o'simliklar dunyosiga ofat keltirmoqda.
Transport vositalaridan chiqayotgan tutun-gaz havoning tozaligini buzyapti.
Bularning barchasi insondan ekologik madaniyatni talab etmoqda. Buni yodda
fitting: 1992-yil 9-dekabrda O'zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza
qilish to'g'risida»gi Qonuni qabul qilindi. Sog'lom avlod davlat dasturi va
«Ekologik ta'lim-tarbiya konsepsiyasi» ishlab chiqildi, «Ekosan» jamg'armasi
tuzildi, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tabiatni muhofaza etish va
ekologiyaga oid zarur hujjatiar qabul qiiib , ekologiya ishlarining huquqiy asosini
yaratdi. Aslida, ekologik madaniyat tabiatni barcha go'zalliklari bilan his qilishdan,
sevishdan boshlanadi. Insonning tabiat kuchlari — sovuq va issiq, qurq'oqchilik,
yong'inlar, turli ofatlar ustidan g'alabasi unga bo'lgan munosabatini o'zgartiradi. Bu
ko'r-ko'ronalikdan asta-sekin ongli munosabatga aylana boradi. Tabiatga bo'lgan
mehr tuyg'usi boyib, unga munosabat shaxs madaniyatining ajralmas bir bo'lagini
tashkil etadi.
24

Har bir inson tabiatdan bahra oladi. Ammo bu hali tabiatga muhabbat degani emas.
Tabiatga muhabbat uni tushunishdan, uning go'zalliklarini anglashdan, tabiat bilan
munosabatga kirishishdan boshlanadi. O'z navbatida, tabiat insonda
kuzatuvchanlik, sezgirlik, nazokatlilik kabi tuyg'ularni tarbiyalaydi. Bu — insonda
ikki ko'rinishda: tabiatga va o'ziga bo'lgan munosabatlarda namoyon bo'ladi. Inson
tabiatdan faqat zavqlanishni emas, balki uni yaxshi tushunishni ham o'rganadi.
Natijada, o'zligini his qilib, tabiatdan unga inson bo'lish imkonini bergan
«narsa»ni, ya'ni insonga xos madaniyat hislarini topishga intiladi. Demak, insoniy
tuyg'ular tabiatga mehr bilan qarashdan oziq oladi. Tabiat inson vatan tuyg'usini
uyg'otadi, uni mehnat va jasoratga undaydi, juda ko'p tuyg'ularni kamol toptiradi
hamda ko'p narsalarni talab etadi. Madaniyatli, ma'naviy kamol topgan inson
uchun o'z Vatani tabiatini muhofaza qilish hayoti va faoliyatining uzviy qismiga
aylanib qoladi. O'rta asrlarda yashab ijod etgan allomalar tabiat va undagi
muvozanat, hayvonot olami va o'simliklar dunyosi, atrof-muhitni e'zozlash haqida
qimmatli fikrlar aytganlar. Muhammad Muso al-Xorazmiy risolalaridan birida
odamlarni daryoga mehrli bo'lishga da'vat qjladi, agar daryoning ko'zlari
yoshlansa, uning boshiga g'am kulfati tushgan bo'ladi, deydi. Ehtimol, buyuk
bobomiz daryo suvini ortiqcha isrof qilmaslikni ham nazarda tutgandir? Abu
Rayhon Beraniy esa tabiatning davomiyligi haqida shunday fikr aytadi: «Ekin
ekish va nasl qoldirish bilan dunyo to'lib boraveradi». Zahiriddin Muhammad
Bobur «Boburnoma» asarida ko'rgan-kechirganlari, borgan joylarining tabiati,
boyligi, hayvonoti, o'simliklari va odamlari, xalqlarning urf-odatlarini tasvirlagan.
Unda yer, suv, havo, turli tabiat hodisalariga tegishli ko'plab fikrlar bor. Bobur
o'lkani bilgan kishilarni hurmat qilgan, qadrlagan va ular bilan hamisha
maslahatlashgan. Ayniqsa, u gullar, manzarali hamda mevali daraxtlarni
ko'paytirishga e'tibor bergan. Madaniyatli kishi tabiat va jamiyat o'rtasidagi
muvozanatni saqlaydi, bu borada boshqalarni ham to'g'ri faoliyat ko'rsatishga
da'vat etadi, hech bo'lmaganda ko'chalarga axlat tashlanmasligiga , suv va havo
ifloslanmasligiga hissa qo'shadi.
25

Ekologik madaniyat tarkibiga tabiatni muhofaza qilish madaniyati, tabiat
boyliklaridan foydalanish madaniyati, ekologik tizimni qaytadan o'zgartirish
madaniyati ham kiradi. Bular bir kishining yoki hududning vazifasi bo'la olmaydi.
Umum insoniyat bunday vazifalarni yechishga birgalikda kirishsagina ekologik
muammolar hal bo'ladi. Masalan, birgina Orol muammosi bunga yaqqol dalil bo'la
oladi. Orol dengizining suvi kamayib ketishi haqida dastlabki xavotirlar
bildirilganidan beri yarim asrdan ortiq vaqt o'tdi. O'zbekiston mustaqilligi e'lon
qilinishidan oldingi yillarda dengizning sathi keskin kamayib ketayotganligi
baralla gapirilib, bu masalaga butun dunyo mamlakatlari va suvchi
mutaxassislarning e'tibori tortildi. Buni yodda fating: Orolning qurib ketishi
faqatgina uning atrofida joylashgan O'zbekiston, Qozog'iston, Turkmaniston emas,
butun dunyo iqlimiga salbiy ta'sir etadi. Shu-ning uchun Orolni saqlab qolish
dunyo ahamiyatidagi muammodir. Biz kelajak avlodlarga yaratgan ma'naviy va
moddiy boyliklarimizni, bizgacha mavjud bolgan tabiatni va unga
munosabatimizni, ya'ni ekologik madaniyatimizni ham meros qoldiramiz.
Ekologik madaniyat, bu — faqat tabiatga zarar keltirmaslik emas, balki uning
tiklanishi, yanada go'zallashuvi, gullab-yashnashiga hissa qo'shish, atrof-muhitni
g'orat etuvchilarga qarshi beayov kurash olib borish degani hamdir.
2.2 Odamzodning taraqqiyot bosqichlari

Insoniyat paydo bo’libdiki, yer yuzidagi jonli va jonsiz tabiatdan foydalanib
kelmoqda. Shu bilan bir qatorda uni o’ziga bo’ysundirgan yoki buysundirib
26

kelmoqda. Tabiatdagi barcha mavjudodlar , boshqacha aytganda Yer yuzidagi
nabotot alomi yoki flora va fauna qanday yuzaga kelganligi, nega tabiat unsurlarga
birikkanligi insonityani azaldan qiziqtirib kelgan. Insoniyat tabiat sirlarini ochishga
harakat qilgan va hozirda ham shu yo’ldan bormoqda. Fan texnika taraqqiy tgan
bizning davrda tabiat sirlarining ancha – munchasi o’rganilgan, olimlar tomonidan
ochib berilgan, ammo hali o’rganilmagan, ochilmagan jumboqlar ancha. Fan, ilm
rivojlanib borar ekan Yer yuzidagi mavjudodlarning paydo bo’lishi, ularning
o’sishi, ko’payishi va rivojlanish sirlari ochib borilmoqda. E.H.T.larining
yaratilishi esa turli modellar yaratib xona ichida organizmlarni o’rganish imkon
bermoqda. Xususan, biologik fanlar bu masallar bilan kengroq shugullanadi,
shunga kura fanning uziga yarasha muammolari, ilmiy-tadkikot usullari borki, ular
tabiat sirlarini ochishda uni urganishda azaldan kul kelmoqda.
Odamning paydo bo’lishi-antropogenezda rol o`ynagan omillar nimalardan iborat?
degan savol tugilishi tabiiy. Darvin organik olam evolyusiyasining asosiy omillari
irsiyat, o’zgaruvchanlik, yashash uchun kurash , tabiiy tanlanishni odam
evolyusiyasiga tatbiq etish umkinligini kursatib utdi.Odamning paydo bulishida
biologik omillar katta axamiyatga ega bulsa-da, birok ularning uzigina
antropogenezi tushuntirish uchun yetarli emas. Bu jarayonda bio logik omillar
bilan bir ktorda ijtimoiy omillar xam muxim rol uynaydi.Maymunlar birdaniga tik
yura boshlagan emaslar, atrof-muxitning uzgarishiurmon sharoitidan ochik yerda
yashashga utish tufayli ayrim maymunlarda paydo bulgan mutasion
uzgaruvchanlik-ti k yurishga birmuncha layokatli bulish, yashash uchun kurash,
tabiiy tanlanish orkali million yillar mobaynida saklanib, takomillashib borgan. Tik
yurish natijasida odamsimon maymunlarning xarakatlanish darajasi cheklanib
kolgan. Dumgaza suyaklar birlashib xarakatlanmaydigan xolga utgan. Bu esa
tugishni birmuncha kiyinlashtirgan bulsa-da, tik yurishga utish odamsimon
maymunlarda uzokdan xavf-xatarni kura bilish, kurol ushlashga xizmat kiluvchi
kullarining ozod bulishiga imkon yaratgan.Maymunning odamga aylanish
jarayonida jamoa bulib yashash ham muxim axamiyat kasb etgan. Xar kanday
27

kurolga ega bulgan ayrim individ yirtkich xayvonlar xujumiga bardosh bera olmas
edi. Shu sababli eng kadimgi odamlar jamoa bulib yashay boshlaganlar. Shu
yusinda ular yirtkich x ayvonlardan ximoyalanganlar, ov kilganlar, yosh bolalarni
tarbiyalaganlar. Jamoaning kattalari yosh a’zolarini kurol esashga, ov kilish
usullariga, olovni saklashga, yemishli usimlik va xayvonlarni kidirib topishga
urgatganlar.
Mexnat jarayonining rivojlanishi bilan uzaro kumaklashish foydali ekanligi tobora
oydinlasha borgan. tabiatni bilish buyicha tuplangan tajriba avloddan avlodga
berilib, takomillashib borgan. jamoa bulib yashash odamlarni bir -biri bilan tovush,
imo -ishora va mimika orkali munosabatda bulish imkonini bergan.
Ajdodlarimizning dastlabki suzlari mexnat operasiyalari bilan boglik bulgan. bora-
bora maymunlarning rivojlanmagan xikildogi va ogiz apparati irsiy
uzgaruvchanlik , tabiiy tanlanish natijasida odamning nutk organiga
aylangan.Odamni ng kelib chikishi. Odamning kelib chikishi masalasi ustida
olimlar bir necha yuz yillardan beri tadkikot olib boradilar, bu masala buyicha turli
nutainazarlar mavjud bulib, lekin ularning ba’zilari uz isbotini xali topganicha yuk.
Odamning kelib chikish va rivojlanishi jarayoni tarix fanida
Antropogenezyunoncha “antropos”-odam, “genezis”- rivojlanish deb
yuritiladi.Odamning kelib chikishi, kishilik jamiyatining paydo bulishi, uning
rivojlanishi va tarakkiyoti tugrisida fanga turli xil yondoshuvlar, karashlar
mavdjud 13
.
Biz ularni 2 ga bulib urganamiz.
1. Diniy karash.
2. Dunyoviy karashdir.
Biz yashab turgan moddiy dunyo azaldan bulganmi?
13
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
28

Yerda xayot kachon paydo bulgan, odam paydo bulgan kabi masalalarda diniy va
ilmiy adabiyot bir -irini inkor etuvchi xulosalar bilan yondoshadi. Yakka
xududiylik goyasini ilgari suruvchilar dunyodagi barcha dinlar, biz yashab turgan
xayotdagi barcha borlikni, odamzotning uzini xam xudoyi-taolo tomonidan
yaratilganligini bashorat kiladi. Jumladan: Bibliyada odamni xudo yetti ming yil
avval “kizil loydan” yaratganligi ta’kidlanadi.Bu goya Quroni Karimda xam uz
aksini topgan. Islom dini goyasi rivoyatlariga karaganda “Xudoyi taolo kudrat
kuchi bilan tuproqni xamir kilib Odamning shaklini yasab “unga kirk kun bulganda
jon beradi”.
Momo Xavoni esa odam Atoning “chap (kovurgasidan)” yaratgan. Kishilik
jamiyati Odam Ato va Momo xavodan tarkalgan emish, odam Allayxisalom bir
yuz kirk yosh umr kuribdilar. Bu davr mobaynida Odam Ato va Momo xavodan 41
farzand dunyoga kelibdi.
Odamzodning birinchi vakili Kuroni karimda Odam Ato va Momo Xavo,
“Bibliya” da Adam va Yeva , Zardushtiylik dinida esa Iyim nomlari ostida beriladi.
Shunday ekan dunyoviy bilim ham diniy bilimlar ham o’z nuktai-nazarlarini ilgari
suradilar. Diniy ta’limot karashlarini xurmat kilgan xolda fanda odamning paydo
bulishi xakida evolyusion ta’limot mavjudligini aytib o’tmoqchiman.
Ayniqsa hozirgi vaqtda ntropogenez mavzusi ko’pdan-ko’p yangi fikr muloxazalar
bilan boglangan.Masalan, kurinmas odam yoki boshka koinotdagi od amlarning
yer yuzida tarkalishi bu nazariyalarning kupgina tarafdorlari bor va ularni butunlay
inkor kilib bulmaydi, ammo turli xil ta’limotlarni tasdiklash uchun anik isbotlar
takliflar etish lozim.
Insoniyatning dastlabki vakillarining qazilma qoldiqlari 1959 yilda Amerikalik
olimlar tomonidan Sharqiy Afrikadagi Olduvay daryosida topilgan.
29

Bu odam koldiklari Tanzaniyaning Zinj nomli qishlog’idan tonilgani uchun uni shu
nom bilan Zinjan Trop odami deb ataladi.
Bu yerda odam suyaklari bilan birga har xil hayvonlarning antiqa suyaklari va tosh
qurollar ham topiladi. Zinjantrop topilgan biologik qatlamning sanasi 1,5 – 2
million yil deb taxmin qilinmoqda. Indoneziyadagi Yava orolida 1890 yil eng
kadimgi odam suyagining qoldiqlari topilgan bo’lib, uni ptekantrop deb
nomlaganlar. Yunoncha maymun odam demakdir.
Xitoyning Pekin shahri yaqinida topilgan odam suyagi qoldiqlari joy nomi bilan
atalib, sinomtrop Xitoy odami deb nomlangan. Sinatroplar o’tkir qirrali tosh
qirollardan va tabiiy olovdan foydalanganlar.
“Ishbilarmon odam” larning vakillari bo’lgan zinjantrop va avstrolopitek (lotincha
janub odami) bundan 3-2 million yillar oldin yashaganlar. Ptiokantrop miloddan
700-600 million yillar, snatrop esa 600-500 million yillar ilgari yashagan. Ular ilk
paleolit d avri odamlari deb hisoblanadi.
Zinjantrop avstrolopiteklar oilasining eng kadimgi vakili hisoblanadi, olimlar unga
“Xomaxabilis” ishbilarmon odam deb nom berilgan va u eng sodda mexnat
kurollari yasay olgan.
Zinjantrop, pitekantrop va sinamtroplar ilk tos hlari ildiz utgan eng kadimgi
odamlar rivojlanishini boskichlari xisoblanadi.
Ular kaddini tik tutib yurganlar. Mexnat kurollarini yasab ishlata olganlar. Bu xol
ularni xayvonot dunyosidan ajratib turgan. Sinatroplar ptikantroplarga karaganda
murakkabrok mexnat kuroli yasay bilganlar. Buning ustiga tabiiy oatdan xam
foydalanganlar. Ming yillar davomida odamning tashki kiyofasi, miya xajmi
uzgargan.
Yer yuzi ob-xavosi ilik bulganda odamlar manzillarda yangi anxor buyidagi
tepaliklarda joylashgan ob -xavoning keskin uzgarishi ilk paleolitning sunggi
30

davrlarida yer yuzi buyuk muzlik bilan koplanganda odamlar yangi sharoitga
moslashishga majbur buladigan.
Bu xol xam ularni tashki kiyofasiga uzgarish kiritgan. Urta paleolit davrida
millotdan avval 100-40 ming yilliklar davrida yashagan odamlarni ptiekantroplar
deb atalgan.
Ularni suyak koldiklari dastlab Germaniyadan Neandertal vodiysidan topilgani
uchun shu joy nomi bilan atalgan. Neandertallar yashash uchun gorlarni
uzlashtiradilar. Nayza uchlarini yasaydilar, o’zlariga xayvon terisidan kiyim
kiladilar, olovdan foydlanadilar. Mamont va boshka yirik muzlik davri
xayvonlarini ovlaydilar.
Neandertallar xozirgi kiyofadagi odamlarga utish boskichidir. Kromonyon
Fransiya goridan topilgan odam suyaklari uning sunggi paleolit millioddan avvalgi
40-12 ming yilliklar davrida yashagani va jismonan xozirgi kiyofadagi odamlardan
fark kilganligi ma’lum.
O’zbekiston hududida eng kadimgi odamlar ilk paleolit davrida taxminan 700-500
ming yillar oldin paydo bulgan olimlarning taxminicha O’zbekiston xududida
yashagan eng kadimgi odamlar Janubiy Sharkiy va Sharkiy Osiyoning eng kadimgi
odamlari bulishi sinatroplar-Xitoy odamga yakin karindosh urugdan bulganlar.
O’zbekiston hududida eng kadimgi odam Fargona vodiysida Selungur manzilidan
va Toshkent vodiysining kul bulok mavzusidan Angren shaxri yakinidan topilgan.
Kupol tosh kurollari bulib, bir tomoni kertib utkirlashtirilgan bulgan. Ilk paleolit
davri odamlari kichik daryo buylari va buloklar buyida o’zlariga makon kurganlar.
O’sha davrlarda iqlim issiq bo’lganidan kishilar bosh pana –turar joy va kiyimga
extiyoj bo’lmagan.
Insoniyatni rivojlanishida neandertal odamning o’zi alohida ahamiyat kasb etadi.
Yuqoridagi ta’kidlab o’tganimizdek, 1956 yilda Germaniyaning Dyussel Dorf
31

shaxri yakinidagi neandertal goridagi yer kazish ishlari vaktida tasodifan bosh
suyak kopkogi va odam skeletining bir necha suyaklari topilib, shu yer nomi bilan
ataladi. Bu skelet barcha kazilma odamlarining eng avvalgisi bulib, o’z vaqtida
olimlar orasi da kuchli baxslarga sabab bo’ldi.
O’sha vaqtdagi mashhur nemis olimi , Orientologi Verxov skeletning topilgan
bo’laklari iptidoiy odamga tegishli bo’lmay balki hozirgi zamon odamiga tegishli
deb e’lon kildi va suyaklarning tuzilish xususiyatlarini esa alko golizm va zaxm
kasalligi okibatida deb tushuntirdi. Lekin bu topilmalardan keyin odamning fakat
aloxida kismigina emas, balki butun skeletlari, shuningdek kup marta tosh
kurollari, kul koldiklari va shular bilan bir katorda kishilik faoliyati bilan boglik bir
kancha topilmalar birin-ketin topilaverdi.
Hozir neandertal deb atalgan bu kazilma odam yuqorida aytib o’tilgano’tmishdagi
odamlar singari yagona topilma emas: hozirgi vaqtda Yevropaning kup yerlarida,
Janubiy Afrikada “Rodeziya odami” va “Afrikantrop ” Falastinda Yava Orolida
pitekantroplar topilgan joyda: Yavantrop va boshka yerlarda xam ularning
yashaganligi aniklandi. Krimda Sinferopol shaxridan 25 km sharkrokda Kiyikkoba
goridan 1924 yilda G.A.Bonch – Osmolovskiy tomonidan topilgan.
O’zbekistonda topilgan teshik tosh goridan 1938 yilda O.P. Okladnikov tomonidan
Muste tipi deb ataladigan juda sodda tosh kurollar bilan 8 -10 yashar bolaning
suyagi topilgan. (keyinchalik uning shogirdi Alekseyev tomonidan bu suyak ayol
kishiga tegishli ekanligi aniklangan).
Shuni kursatib utish mumkinki, g’ordagi neandertallarning alohida topilgan
indevidlari yuqorida ko’rganimizdek, juda keng maydonga tarkalgan bo’lib, ular
o’zaro bir-biridan fraq qilsa ham bularning hammasi bir odamning turidir.
Qadimgi kishilarning yuqorida kursatib utilgan vakillari odamsimon maymunlarga
xos bo’lgan belgilardan asta-sekin uzoqlashib, xozirgi zamon odami tipiga
yakinlashgan: tik yurish takomillashgan, ko’z kosasi usti kavarik, iyak rivojlangan,
32

peshona tekislangan va boshkalar, lekin yeng ko’zga tashlanadigan narsa miyaning
rivojlanishi natijasida bosh suyak hajmining kattalashishi bo’ldi. Xozirgi zamon
yirik adashsimonlarning , kazilma odamlar va hozirgi zamon odamlari kalla
suyaklarining katta kichikligini bilish uchun mavjud ma’lumotlarni solishtirilsa,
kuyidagilar ma’lum bo’ldi.
Gorilla 600 dan to 685 sm 3
gacha.
Pitekantrop 800 dan to 900
Sinantrop 1000 dan to 110 sm 3
Neandertal 110 dan to 1600 sm
Hozirgi zamon odami 1200-1700 sm
Sinatrop va Neandertal odamlarning qoldiq lari bilan birga ularning mehnat
faoliyatlarining izlari, xususan, juda sodda tosh kurollar topilgan. Arxeologik
kazilmalar ichidan topilgan iptidoiy jamiyat davriga mansub bo’lgan moddiy
madaniyat yodgorliklarining o’zi anchagina oldin bu taxminan kazilma odam
topilgan davrlar ya’ni, 20 asr o’rtalaridan boshlangan va tinmay o’zgarib
borayotgan arxeologik moddiy madaniyatning eng kadimgi tarakkiyoti xakida
yetarli darajada anik ma’lumotlar beradi 14
.
Yer yuzining kattagina kismiga tarkala boshlagan paleantrop lar –yangi
neandertallar shu xilma-xil tabiiy sharoit va ishtimoiy mexnat jarayoni natijasida
asta-sekinlik bilan rivojlanishda davom etdilar.
Okibatda xozirgi jismoniy tipdagi “Yangi odam” neantrop darajasigacha yetib
kelguncha katta tarixiy davrni bosib o’tdilar. Neandertallar o’zlarining jismoniy va
akliy kobiliyatlari bilan eng kadimgi va kadimgi odamlardan sifat jixatdan tubdan
fark kilar edilar.
14
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
33

Shuning uchun xam uni “akl idrokli” odam – mom sapiens, deb ataganlar. Ular
o’zlarining tashki kiyofasi jixatidan xozirgi zamon odamlariga juda o’xshab
ketadilar. Mutaxassislarning fikricha neandertallar bundan 40-35 ming yil
mukaddam sungi tosh asrining boshlarida paydo bo’lgan va dastlabki eski dunyo
buylab keng tarkala boshlaganlar.
Ularning skeletlari, suyak parchalari, moddiy-madaniy koldiklari Afrika, Yevropa
va Osiyoning kupgina joylaridan topilgan.
“Aql -idrokli” deb atalgan odamlar, dastlab O’rta yer, Kora, Kasbiy dengiz va unga
tutash bo’lgan joylarda yashagan bo’lib, shu yerdan Markaziy Sharkiy, Janubiy-
Sharkiy Osiyoga, Sharkiy-Janubiy Afrikaga, Garbiy a Janubiy Yevropaga
tarkalganlar. Neontroplar tarkalgan joylar shartli ravishda kuyidagi geografik
o’lkalarga bo’linadi.
1. Yevropa muzlik o’lkasi.
2. O’rta yer dengiz o’lkasi.
3. Janubiy Afrika o’lkasi.
4. Sibir-mugul o’lkasi.
5. Xind-ximolay o’lkasi.
6. Malaya pravinsiyasi-(Janubiy Xitoy,Xind Xitoy yarim oroli va uning atroflari)
o’lkasi.
Mazkur joylardan neandertallar yashagan juda ko’plab manzilgoxlar. Bu
manzilgoxlardan esa ular koldirilgan moddiy madaniy kold iklar va usha
madaniyatni yaratgan kishilarning yuksak koldiklari , butun-butun skeletlari kuplab
topildi va topilmokda.
34

Fransiyada kro-manonda, Komb-kapelg, Orinyak-Shanselyat, Italiyadagi “Dolalar
gori”, Grimalgdi, Kavilgon, Barmagrans, Bausso, Dextoro gorlaridan Angliyadagi
paveliant goridan neontroplarning skeletlari va ularning moddiymadaniyatiga oid
buyumlar kuplab topilgan.
Paleontrologik materiallar kadimiy /Afrikada xam neandertallar xam yashaganidan
darak beradi. Neandertallarning manzilgoxlari, mexnat kurollari va skeletlari
Afrikaning Afalubu-Rumel, Maktax-Al -Arbiy, Nauru Assilyayear, Elentet,
Boskon, Siyaikoma, Elizabet , Skledergat, Fish-xuk, Keniya va Tanchaninaning
kup joylaridan topilgan odam suyagi xam neandertallarga mansubdir.
Sobiq SSSR da xam “aql idrokli odam ” ning suyak va skeletlari va suyaklari
Murzak –Koyuba, Fotma – Koba, Kostenka R, Sibirdagi Malta, Buret, Afont gori
yakinidagi, Don, Densa daryolari buyidan, Kostyunka kishlogi yakinidan topilga
Ishlab chikarish kuchlari o’s a bordi. Kuchlarning rivojlana borishi natijasida
ijtimoiy xayotda xam katta o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Bu o’zgarishlar
ibtidoiy jamoa tizimining rivojlanishida xususan mexnat kurollari
takomillashuvida kuzga tashlandi.
Kadimgi paleolit davrida kurollarning xili juda oz bulib, ular juda xam sodda
ishlagan edi.
Lekin kadimgi paleolitning oxiri va sungi tosh asrining boshlariga kelganda
manzara butunlay zgarib, toshdan tarashlagich, kirgich teshgich va nayza uchlari ,
yer kavlagich kurollari vujudga keldi. Undan tashkari suyakdan va yogochdan
bigiz, igna, suyil, nayza uchlari va boshka murakkabrok asboblar uchun
moslamalar yasashga erishildi. Balik ovlashning rivojlanishi munosabati bilan
teskari tipli garrup kashf kilishi xam ana shu davrga mansubd ir.
Mexnat va ov kurollarining ukammalashuvi okibatida ovchilik xo’jaligi va
termachilik xam rivojlana bordi.Bu xol jamiyatda chukur o’zgarishlar sodir
35

bo’lishiga sabab bo’ldi. Tirikchilik, xayot-mamot uchun bo’lgan kurash, xo’jalikni
uzluksiz ta’minla oladigan, doimiy va birlashgan ishlab chiqarish uyushmasining
zarur ekanligini takozo etdi va uni vujudga keltirdi.
Bunday birlashgan uyushmani ibtidoiy kishilarning tasodifiy yigindisi vujudga
keltira olmas edi.
Bu birlashma negizida tabiiy kon-karindoshlik yotar, bu eng dastlabki urug yoki
urugchilik jamoasi rivojlanishida sabab bo’ldi. Ibtidoiy poda davrida xam odamlar
gala-gala, gurux-gurux bulib yashaganlar. Lekin u guruxlarning soni 20-30
kishidan oshmas, ular ancha bekaror va mustaxkam emas edi.
Urugchilik tizimi davriga kelib esa xar bir urugdagi kishilar uyushmasi 4-5 barobar
oshib, urugchidagi odamlar o’zaro mustaxkam birlikga ega bo’lganlar. Urug va
urugchilik tizimining kelib chikishi tarixchilikning eng muxim va eng kiyin
masalalardan biri, xisoblanadi.
Urug’ jamoasi ibtidoiy tudaga nisbatan ancha progressiv ijtimoiy tashkilot
xisoblanardi. Ibtidoiy tudaning urug jamoasiga aylanish jarayoni uzok, tarixiy
davrni bosib utadi. Urug bir-biriga kon-karindosh ancha mustaxkam birlikka ega
bulgankishilar majmuasidan iboratdir.
36

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
40

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2.Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3.Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
4.Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5.Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8.Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12.Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
13. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
14. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
15. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
41

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish