Ashtarxoniylar davri tarixiy manbalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	145.5KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

742 Sotish

Ashtarxoniylar davri tarixiy manbalari

Sotib olish

ASHTARXONIYLAR DAVRI TARIXIY MANBALARI
MUNDARIJA:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.Ashtarxoniy hukmdorlari faoliyati ......................................................................................... 4
1.1. Ashtarxoniylar davrida yozilgan manbalarda Ashtarxoniylar davrning siyosiy hayoti ........... 4
1.2 Ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga kelishi ......................................................................... 8
1.3 Asrning birinchi yarmida Buxoro xonligida siyosiy tarqoqlikning kuchayishi va uning
oqibatlari ........................................................................................................................................ 12
II.Bob.Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy,ma’naviy-ma’rifiy, madaniy hayot .................. 16
2.1 Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot ...................................................................... 16
2.2 Ma’naviy-ma’rifiy, madaniy hayot .......................................................................................... 23
Xulosa ............................................................................................................................................ 33
Foydalanilgan adabiyotlar ............................................................................................................. 35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: 1598-yilda Abdullaxon vafot etgach,
shayboniylar o'rtasida toju taxt uchun kurash boshlanib, bu kurash oxir-oqibat
mazkur sulolaning butunlay qirilib ketishiga olib keldi.
Buxoro xonligi taxtiga vorislikka shayboniy urug'lardan hech kim
qolmagan edi. Ana shunday bir paytda Buxoroda amirlar kengashib, 1554-
yili ruslarning Ashtarxonni (Astraxan, ya'ni Hojitarxon xonligini) istilo
qilishi davrida Buxoroga qochib kelgan Yormuhammadxonning o'g'li Jonibek
sultonni (u Abdullaxonning singlisiga uylanganligi tufayli shayboniylarga
kuyovdosh edi) xon qilib ko'tarmoqchi bo'ldilar. Jonibek in'om qilingan
taxtdan bosh tortdi. Amirlar uning katta o'g'li Dinmuhammadni xon qilib
ko'tardilar. Bu vaqtda u Obivardda edi. U Buxoroga kelayotib yo'lda halok
bo'ldi. Shundan keyin uning ukasi Boqimuhammad xon qilib ko'tarildi.
Jonibekning uchinchi o'g'li Valimuhammad taxt vorisi (valiahd) deb e'lon
qilindi va Balxga noib qilib yuborildi.
Ana shu tariqa, 1599-yilda Movarounnahrda yangi sulola -
ashtarxoniylar - «joniylar» (joniylar nomi urug' boshlig'i Jonibekning
nomidan olingan) sulolasi tashkil topdi.
Bu davlatda rasman oliy hokimiyat Jonibek Sulton qo'lida bo'lib, uning
nomidan tangalar zarb etilgan, uning nomi xutbaga qo'shib o'qilgan.
Boqi Muhammad xonlikdagi ichki siyosiy nizolarga chek qo'yishga
harakat qildi, xonlikning shimoliy chegaralarini ko'chmanchi qabilalardan
himoya qilish choralarini ko'rdi. Balx viloyatidan eronliklarni haydab
chiqarib, u yerga ukasi Vali Muhammadni hokim etib tayinladi. Lekin XVII
asr boshlarida Buxoro xonligi hududi Abdullaxon Ikkinchi davridagiga
qaraganda juda qisqarib ketgan edi. Ashtarxoniylar Xorazmni va
2

Xurosonning katta qismini butunlay qo'ldan boy berdilar. Toshkent uchun
qozoq sultonlari bilan ko'plab urushlar olib borishga to'g'ri keldi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Ashtarxoniy hukmdorlari faoliyati
haqida ma’lumotlarni tahlil qilish va yoritish
Kurs ishining ob’ekti va predmeti : Ashtarxoniy hukmronligi davrida
ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, 2 ta bob, 4 ta
reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxtidan iborat.
3

I.Bob.Ashtarxoniy hukmdorlari faoliyati
1.1. Ashtarxoniylar davrida yozilgan manbalarda Ashtarxoniylar
davrning siyosiy hayoti
XVII-XVIII asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyo xonliklarida
qarama-qarshi va murakkab tarixiy jarayonlar kеchdi. Ularni o‘rganishda
voqеa-hodisalarga to‘g‘ri va xolis baho bеrishda bu davr oralig‘ida
yaratilgan manbalar mahalliy muarrixlarning asarlari, arxiv hujatlari,
Markaziy Osiyo hududiga XVI-XIX asrning birinchi yarmida tashrif
buyurgan elchilar, sayohatchilar, harbiylar va boshqa shaxslarning xotiralari
muhim o‘rin tutadi.
XVII-XVIII asr boshlari tarixini bayon etuvchi Muhammad Amin
Buxoriyning “Ubaydullanoma”, Muhammad ibn Muhammad Zamon
Buxoriyning “Muhit ut-tavorix” (Tarixlar dengizi), Abdurahmon Tole’ning
“Abulfayzxon tarixi”, Muhammad Yusuf Munishiyning “Muqimxon tarixi”
asarlari shu davrning mahsulidir. Bundan tashqari Mahmud ibn Vali
( “Bahr-ul asror”), Xoja Samandar Termiziyning “Dastur al-muluk” asari,
Mir Muhammad Amin Buxoriyning “Ubaydullanoma”, Muhammad Vafo
Karmanagiyning “Tuhfat ul-xoniy”, Abdurahmon Davlatning “Tarixi
Abulfayzxon” kabi tarixiy asarlari yaratildi 1
. Subhonqulixonning
zamondoshi shoir Turdi (1702-y vafot etgan) ning ijodi o‘ziga xosligi bilan
ajralib turadi.
Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-mulk” (Podshohlar uchun
dastur) asarini Subhonqulixon davri davlatchiligi tarixi va tuzumi haqidagi
asardir. Mutribiyning “Tazkirat ush-muaro” Salexo Samarqandiyning
“Muzakkir ul-ashob” (1602-y), Mulla Sodiq Samarqandiyning “Riyoz ush-
4

shuaro” kabi tazkiralarida davr ilmiy muhiti haqida keng tasavvur beradi.
“Matlab ut-tolibin”(“Haqiqat izlovchilarning maqsadi”) Tojiddinning o‘g‘li
AbulabbosMuxammad Tolib tomonidan 1663/64 yili yozib tamomlangan.
Unda mashhur Jo‘yboriy xojalardan xoja Muxammad Islom, xoja Sa’d, xoja
Tojiddin Xasan, xoja Abduraxim (1575-1629), Abdixoja (1577-1607) va
Muxammad Yusufxoja (1595-1652)larning xayoti va ijtimoiy-siyosiy
faoliyati bayon etilgan shuningdek ushbu asarda ular istiqomat qilgan Buxoro
shahri va viloyati hududi, undagi savdo-sotiq, ijtimoiy-iqtisodiy hayot
yoritiladi hamda Jo‘ybor shayxlarining faoliyati va ularning vaqf mulklari
sanab o‘tiladi. “Matlab ut-tolibin” faqat biografik asar bo‘lib qolmay, unda
mamlakatning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga oid hamda Buxoro
xonligi bilan Hindiston o‘rtasida munosabatlarga tegishli o‘ta muhim
ma’lumotlar mavjud. Shuning uchun ham undan V.L.Vyatkin va P.P.Ivanov
Jo‘yboriy xojalarning yer-suvi va mol-mulkini tadqiq etishda asosiy
manbalardan biri sifatida foydalanishgan. Muhammad Tolib haqida
quyidagilar ma’lum. 2
Asarda uchragan ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, otasi
1608-yili vafot etganida u 39 yoshda bo‘lgan. Shuni e‘tiborga olinadigan
bo‘lsa, muallifning tug‘ilgan yili 1569-yil bo‘lib chiqadi. U xoja Tojiddin
Xasanning ikkinchi o‘g‘li bo‘lib, hamma vaqt otasi bilan birga Buxoroda
istiqomat qilgan. 1623-yili ota-bola Balxga borganlar. Muhammad Tolibning
ham xo‘jaligi katta bo‘lgan. Otasidan olgan ulushidan tashqari, 1632-1633
yillari befarzand xolasining yer-suvi va boshqa mulki ham unga berilgan.
Mulk otasi tirikligida 400 ming tangaga baholangan. “Matlab ut-tolibin”
tarkibi an’anaga binoan muqaddima, xotima va sakkiz bobdan iborat.
Muqaddimada an’anaviy fotixa va hamdu sanolardan keyin, mazkur asarni
yozishda muallif o‘z oldiga qo‘ygan vazifalar haqida so‘z yuritiladi va asar
mundarijasi keltiriladi. Lekin keyinroq atroflicha o‘rganilgan “Baxr ul-asror”,
5

“Tarixi olamoroyi Abbosiy”, “Silsilot us-salotin” asarlarida bu voqea xijriy
1009, milodiy 1601-yili sodir bo‘lgani ochiq aytilgan. “Matlab ut-tolibin”da
shu fikr aniq va ishonarli dalillar bilan e’tirof qilingan. Yana shu bobda
Abdullaxon soniy bilan uning o‘g‘li va taxt vorisi Abdulmo‘min sulton
o‘rtasida boshlangan ziddiyat haqidagi ma’lumotlar tariximizning yaxshi
yoritilmagan masalalariga aniqlik kiritishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
jihatdan beshinchi bobda keltirilgan ma’lumotlar diqqatgan sazovordir.
Bulardan biri, Jo‘yboriy xojalarning mol-mulki yil sayin ortib borishidir.
Masalan, xoja Sa’dning vorisi xoja Tojiddin Hasanning mol-mulklari orasida
yangilari, yangi qurilgan Xasanobod qishlog‘i, 50 nafar chorbog‘, 20 qator
tuya va boshqalar ham bo‘lgan. Shuni ham aytish kerakki, xoja Tojiddin fiqh,
hadis va tarixga oid qimmatli kitoblar yig‘ishga ham e’tibor bergan. “Matlab
ut-tolibin” da keltirilishicha, uning kutubxonasida 1000 jild qimmatli
qo‘lyozmalar saqlangan. Ularning ayrimlari bezakli, tilla suvi berib yozilgan
kitoblar bo‘lgan. 3
Keltirilgan parchadan qurol-yaroqchining vazifalari va
huquqlari, ortiqcha izohsiz ham ko‘rinib turibdi. Abdixo‘janing XVI asrning
oxiri va XVII asrning boshlarida Buxoro xonligining ichki ahvoli va uning
mamlakatning siyosiy hayotida tutgan o‘rni va mavqeyi haqida asarda
quyidagi ma’lumotlarni uchratamiz. So‘nggi Shayboniy Pirmuhammad Soniy
(1598-1601) davrida mamlakatning ichki ahvoli beqarorlikka yuz tutdi.Shu
payt Abdixoja Buxoroni tark etib Samarqandga bordi. Uning hokimi
Ashtarxoniy Boqi Muxammadning omadi yurishib, toj-taxtni egallaguday
bo‘lsa, ikkalari davlatni birgalashib boshqarishga ahd qildilar. “Matlab ut-
tolibin”da Boqi Muhammadxonning mana bu so‘zlari keltiriladi; “Agar biz
Buxoro bilan Balxni egallashga muyassar bo‘lsak, unda mamlakatni Siz, men
va Vali Muxammad o‘rtasida uchga taqsimlaymiz...” Ertasi kuni ertalab,
nonushta paytida Abdixo‘ja Boqi Muhammadxonnga murojaat qildi;
6

“Tabriklaymiz, ulug‘ ajdodlarimiz Sizga poytaxt shahar Buxoroni in’om
qiladilar”. Boqi Muhammadxon (ichiga sig‘may) suyunib ketdi va singlisini
Abdixo‘jaga xotinlikka berdi. Odatda, shaharlarning mavjudligini va yurt
aholisining to‘kin hayotini bozorlar ko‘rsatgan. Bozorlarning katta-kichikligi,
boyligi va boshqa jihatlari shaharlarning mamlakatda tutgan o‘rni va siyosiy
vaziyat bilan bog‘liq bo‘lgan. Ushbu asarda esa Buxoro shahrining bozorlari
va undagi rastalar ham tasvirlanadi. 1
I. A. Remez, K. A. Sheyko, K. Z. Hakimova, L. N. Kravets, A. Ya.
Sokolov, M. A. Boboxo‘jayev tadqiqotlarida Buxoro xonligi ichki va tashqi
siyosati, qishloq xo‘jaligi, haqida ma’lumotlar tahlil etilgan.Albatta ularning
hammasi manbalarni o‘rgangan holda buni talqin qilishgan.
Mazkur davr tarixini yoritgan xorijlik tadqiqotchilar guruhini M.
Xoldsvort, G. Meyendorf, G. Bonvalot, Jorj Fredrik Rayt, J. Kunit va h. k.
tadqiqotchilar asarlari tashkil etadi. Mazkur olimlar ishlarida Buxoro
xonligining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
tarixi, jumladan, davlat boshqaruvi masalalari tahlil qilingan. Ayniqsa,
Angliya hukumatining Osiyoga nisbatan olib borgan siyosati natijasida
ingliz tarixchilari Buxoro xonligi tarixiga taalluqli voqea-hodisalarni
muntazam o‘rganganlar. Ingliz tadqiqotchisi Meri Xoldsvort Buxoro
tarixini o‘rganib, XVIII asrda ikkita asosiy sabablarga ko‘ra Buxoro,
Qo‘qon va Xorazm tarixini o‘rganishda zarur deb yozadi. Birinchi sabab,
XVIII asr oxirida yoki undan oldinroq harbiy imperiyaning bir qismiga
aylangan hududlar tarixini, shahar tarixi bilan birga ichki urf-odatlar hamda
Buxoro xonligini Osiyo va Afrika mamlakatlari bilan taqqoslash, tashqi
aloqalarini o‘rganishda. Ikkinchi sabab, ingliz kitobxonlari uchun Buxoroo
xalqlari, uning o‘tmish tarixi haqida qiziqarli ma’lumotlar taqdim etish.
1
R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va
texnologiya. 2012-yil.
7

Meri Xoldsvortning “Turkestan in the ninetteenith. Centry. A brief histore
of the Khanates of Bukhara, Kokand and Khiva” asarida Buxoro
amirligining tashqi iqtisodiy ahvoli Buxoro – Afg‘oniston, Buxoro – Eron
o‘rtasidagi elchilik aloqalari, tashqi savdo munosabatlariga doir ma’lumotlar
keltirilgan. 5
Jorj Frederik Raytning “Rossiya Osiyosi” kitobida Markaziy Osiyoning
moddiy madaniyatiga doir tarixiy manbalar, Buxoro – Rossiya, Buxoro –
Afg‘oniston, Eron – Hindiston munosabatlari haqida ma’lumotlar o‘z aksini
topgan. 6
Joshua Kunitning “Samarqand bo‘ylab tong, O‘rta Osiyoning qayta
tug‘ilishi” nomli asarida Buxoro xonligida davlat boshqaruvi tizimi
quyidagicha izohlangan: “Xonning hokimiyati mutloq edi. Turli muassasalar
boshliqlari, hokimlar u tomonidan tayinlanar va faqat unga mas’ul edi.
Mamlakat ma’muriy birlashmalar, viloyatlar, tumanlar va qishloqlarga
bo‘linardi. Ma’muriy amaldorlar beklar, amloqdorlar oqsoqollar edi”. 7
Mavzu tarixshunosligining tahlili shuni ko‘rsatadiki, Buxoro xonligining
tarixshunosligi masalasi nafaqat mahalliy, balki xorij tarixshunosligida ham
alohida tadqiqot ob’ekti bo‘lgan. Xonlik tarixiga oid yaratilgan tadqiqotlar
va nashrlarda asosiy e‘tibor Buxoroning siyosiy tarixi, Rossiya bilan
munosabatlari, davlat tuzilishi, boshqaruvning xususiyatlari kabi
masalalarga qaratilgan. 2
1 . 2 Ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga kelishi
Ashtarxoniylar Jo’jixon naslidan bo’lib XIV asrning 80-yillaridan
boshlab Ashtarxon (Hoji Tarxon, Astraxan) va uning atrofidagi yerlar va
xalqlar ustidan hukm ronlik qilgan. 1556-yilda Astraxanni Rusiya bosib
2
Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari
uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet.
8

olgach, ashtarxoniylardan Yormuhammadxon oila a’zolari va qarindosh-
urug’i bilan Buxoroga keladi.Ularni Buxoro xoni Iskandarxon (Abdullaxon II
ning otasi) izzat-ikrom bilan kutib oladi. Iskandarxon qizi Zuhrabegimni
Yormuhammadxonning o’g’li Jonibek Sultonga beradi. Jonibek Sulton
Zuhrabegimdan uch o’g’il (Dinmuhammad, Boqi Muhammad, Vali
Muhammad) ko’radi. Jonibek Sulton va uning o’g’illari Buxoro xonligida
yuksak mavqega erishib, Buxoro xonligi viloyatlarida hokim vazifasida
faoliyat yuritadilar. 1601-yilda Jonibek Sultonning o’g’li Boqi Muhammad
Buxoro taxtiga o’tqazildi. Buxoro xonligi tarixida yangi sulola ashtarxoniylar
sulolasi hukmronligi boshlanib, 175 yil davomida mamlakat shu sulola
tomonidan boshqariladi. Boqi Muhammad (1601-1605) mamlakat sarhadlari
jipsligini mustahkamlash, bosh qaruv tizimini izga solish uchun ko’p urindi.
1602-yilda Eron safaviylariga zarba berib, Balxni kuch bilan bo’ysundirdi va
ukasi Vali Muhammadni hokim etib tayinladi. 1603-yilda Eron
safaviylarining Balxga hujum qilgan qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratdi.
Boqi Muhammad Toshkent uchun qozoq sultonlariga qarshi kurashdi. 1604-
yilda qozoq xoni Kelimuhammad qo’shinlarini mamlakat hududidan haydab
chiqarib, qator hududlarni Buxoro xonligiga bo’ysundirdi. 1605-yilda Boqi
Muhammad vafot etgach, uning ukasi Vali Muhammad taxtga o’tqazildi.
Ichki kurash yana avj oldi. Qabila beklari xon hokimiyatiga bo’ysunmay
muxolifatchilikni kuchaytirdilar. Buxorolik amirlar xonga qarshi isyon
uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad farzandlarini olib Eronga
qochadi Amirlar taxtga Boqi Muhammadxonning o’g’li Imomqulixonni
(1611-1642) o’tqazdilar. U Vali Muhammad boshlab kelgan Eron
qo’shinlarini tor-mor keltirib, mamlakat mustaqilligini saqlab qoldi Vali
Muhammad asir olinib qatl etildi. Imomqulixon Toshkent va xonlikning
shimoli-sharqiy chega ralari uchun qozoqlar, jung’ar (ayrat) lar, qalmoqlar,
9

qoraqal poqlarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib bordi. 1613-yilda
Toshkent yerlarini egallagan qozoqlarga hujum qilib, Toshkentni o’z
tasarrufiga kiritdi. O’g’li Iskandar Sultonni Toshkent hokimi etib tayinladi.
Iskandar Sulton aholiga boj, xiroj va boshqa soliqlarni ko’paytirib, qattiq
zulm o’tkazdi. Bunga qarshi Toshkentda qo’zg’olon ko’tarildi va Iskandar
Sulton o’ldirildi. Bu voqeadan xabar topgan Imomqulixon Toshkent ustiga
qo’shin tortdi. Qo’zg’olonchilar ayovsiz-jazolandi, Iskandar xuni uchun aholi
qirg’in qilindi. Imomqulixon davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan
mustahkamlandi. Imomqulixondan keyin taxtni egallagan Nodir Muhammad
(1642-1645) davrida ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik yana kuchaydi. Xonning o’zi
mamlakatning asosiy viloyatlarini mulk qilib 12 nafar o’g’li, 2 nafar jiyani va
nabirasiga taqsimlab berdi. Bu oqibatda davlatchilik asoslarini zaiflashtirdi.
1645-yilda qozoqlar yana Movarounnahrga yurish qilib, Xo’jandgacha yetib
keladilar. Nodir Muhammad ularni quvib chiqarish uchun o’g’li Abdulaziz
boshchiligida katta qo’shinni safarbar etadi. Xondan norozi bo’lgan bir guruh
amirlar yurish davrida Abdulazizni xon deb e’lon qiladilar. Abdulaziz
Buxoroga keladi, aslzodalar uni taxtga o’tqazadilar. Nodir Muhammad
Balxga qochib ketadi va toj-u taxtni qaytarib olish maqsadida Hindiston
podshohi temuriyzoda Shoh Jahondan yordam so’raydi. Shoh Jahon Balx
viloyatini o’ziga bo’ysundirish maqsadida u yerga o’g’illari Murodbaxsh va
Avrang zeb boshchiligida katta qo’shin yuboradi. Nodir Muhammad Shoh
Jahon o’g’illari yordamga emas, Balx viloyatini egallash uchun kelayotganini
bilgach, unga qarshi chiqadi. Maymana yo’lida bo’lgan jangda Nodir
Muhammad yengilib, Eronga qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi.
1647-yilda Shoh Jahon o’g’illari Balxni egallaydilar. Nodir Muhammad shoh
Abbos yordamida Balxni qayta egallaydi. Bu voqealardan tashvishga tushgan
Abdulazizxon ukasi Subhonquli yetakchiligida Balxga katta qo’shin yuboradi
10

va 1651-yilda Subxonquli Balxni egallaydi va u Balx hokimi etib tayinlanadi.
Nodir Muhammad Makkaga hajga borayotib yo’lda vafot etadi.
Abdulazizxon davrida (1645-1681) Xiva xonlarining talonchilik yurishlari
kuchaydi. 1655-yilda Xiva xoni Abdulg’ozixon katta qo’shin bilan yurish
qilib, Buxoro atroflarini ikki bor talon-taroj qiladi. Qorako’l aholisining bir
qismini asir olib, Karmanani vayronaga aylantiradi. 1658-yilda Vardonzeni
talab, 1662-yilda Buxoro shahrigacha yetib boradi. Tinimsiz urushlar, ichki
ziddiyatlar Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini murakkablashtirib
yuborgandi, siyosiy vaziyat izdan chiqqandi. Keksayib qolgan Abdulazizxon
1680-yilda taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va u yerda vafot etadi.
Abdulazizxondan keyin taxtga o’tirgan Subhonqulixon (1681- 1702) davrida
ham ahvol o’nglanmadi. Subhonqulixon, bir tomondan, Balx viloyatlarida
hokimlik qilayotgan o’g’illariga qarshi, ikkinchi tomondan, Movarounnahr
viloyatlaridagi amir va beklarga qarshi urushlar qilishga majbur bo’ldi.
Uchinchi tomondan, Xiva xoni Anushaxon qo’shinlari hujum qilib, Buxoro,
Karmana va Vardonzeni egalladi, hatto Samarqandni ham ishg’ol qildi.
Samarqandda Anushaxon nomiga xutba o’qitilib, uning nomidan tanga pullar
zarb etiladi. Subhonqulixon qatag’on urug’idan bo’lmish Badaxshon hokimi
Mahmudbiy otaliq yordamida Xiva qo’shinlarini Samarqanddan quvib
chiqarishga erishdi. Samarqandliklar qattiq jazolandi. So’ngra Balxga yurish
qilib, isyonkor o’g’li Siddiq Muhammadga zarba beradi va zindonband qilib,
o’ldiradi.Balx hokimligi yuz qabilasining sardori Muhammad hoji otaliqqa
topshiriladi. Subhonqulixon Balxdaligidan foydalangan Anushaxon Buxoro
atroflariga yana bostirib kelib u yerlarni talon-taroj qiladi va katta o’ljalar
bilan qaytib ketadi. Subhonqulixon fitnasi bilan 1668-yilda Xiva xoni
Anushaxon ko’ziga mil tortiladi va taxtdan tushuriladi. Subhonqulixon 1688-
yilda Xivadagi tarafdorlari xizmatidan foydalanib, Xiva xoni Erengxonning
11

o’ldirilishiga erishadi va Xorazm Buxoro xonligi tasarrufiga olinadi. Subhon -
qulixon Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib tayinlaydi. Qirginbarot
urushlar, ichki nizolar mamlakat iqtisodiyotini chuqur tanazzulga tushiradi. 3
1 . 3 Asrning birinchi yarmida Buxoro xonligida siyosiy tarqoqlikning
kuchayishi va uning oqibatlari
1702-yili Subhonqulixon vafot etgach, toj-u taxtni uning o’g’li
Ubaydullaxon (1702-1711) egallaydi. Ubaydullaxon II goh isyonkor
qabilalarga qarshi, goh bo’ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat
sarhadlariga bostirib kirgan ko’chmanchilarga qarshi urush olib borishga
majbur bo’ldi. Ubaydullaxonning asosiy maqsadi siyosiy tarqoqlikni
tugatishdan iborat edi. U ana shu maqsad yo’lida harakat qildi. Dastlab u
Balxni bo’ysundirish yo’lini izladi. Ma’lumki, Ubaydullaxon II ning otasi
Subhonqulixon Balxni qatag’on qabilasi boshlig’i Mahmudbiy otaliqqa
alohida xizmatlari uchun tortiq qilgan edi. Ubaydullaxon davrida Mahmudbiy
Balxda hokimiyatni to’liq o’z qo’liga oladi va o’zini 1706-yilda xon deb
e’lon qiladi. Tez orada u Termizni ham egallaydi. Ubaydullaxon avval
Termizga, so’ngra Balxga yurish qilib, 1707-yilda Balxni egallaydi.
Mahmudbiy qochib ketadi. Ubaydullaxon Buxoroga qaytgach, Balxni yana
Mahmudbiy egallaydi. Uning suverenlik huquqini Ubaydullaxon tan olishga
majbur bo’ladi. Buxoro xonligi tasarrufida bo’lgan Farg’ona vodiysida ham
XVIII asr boshlarida ajralib chiqish harakati boshlanib, hokimiyat avval
Chust yaqinidagi Chodak xo’jalari qo’liga o’tadi. 1710-yilda esa hokimiyatni
m ing qabilasi boshlig’i Shohruhbiy egallab, mustaqil Qo’qon xonligiga asos
12 ore d. Ubaydullaxon davrida ijtimoiy-siyosiy parokandalik kuchaydi. Har
bir viloyat hokimi mustaqil bo’lishga intildi. Natijada, Ubaydullaxonga qarshi
3
Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet.
12

fitna uyushtirildi va 1711-yilning 16-martida u o’ldirildi. Taxtga
Ubaydullaxonning inisi Abulfayzxon (1711-1747) o’tqizildi. Abulfayzxon
tomonidan fitnaning hamma ishtirokchi va ijrochilari saxiylik bilan
mukofotlandi. Ular 13 ore-katta lavozim egalari bo’ldilar. Ubaydullaxonning
yaqinlari, amaldorlarining mol -mulklari talandi, o’zlari esa qatl etildi. 4
Shunday qilib, parokandalikka qarshi, oliy hokimiyatni kuchaytirish
va mamlakat birligini ta’minlash uchun kurashgan Ubaydullaxonning
hukmronligi fojiali yakunlandi. Abulfayzxon kundan kunga mamlakat
hayo tida nufuzi kuchayib borayotgan amirlar va zodagonlar qo’lida bir
qo’g’irchoq hukmdor edi, xolos. Bu davrga kelib, xonning ahvoli shu
darajaga borib yetdiki, uning farmonlari saroy ostonasidan nariga
o’tmaydigan bo’lib qoldi. Zamondosh tarixchilarning ma’lumotlariga
qaraganda, Abulfayzxon “Saroyning oldi (ya’ni Registon) tinch bo’lsa
bo’lgani”, degan gapni doimo takrorlab turgan. Abulfayzxon davrida
o’zbeklarning mang’it qabilasidan kelib chiqqan Muhammad Hakimbiy
13 ore nufuzga ega bo’lib oladi. U barcha shahzodalar otaliqlarining
boshlig’i deb tan olingan edi. Bu boshqa qabilalar aslzodalarining qat’iy
noroziligiga sabab bo’ladi. Shahrisabz hokimi, kenagas qabilasidan
chiqqan Ibrohimbiy Urgut va Miyonqol hokimlari bilan til biriktirib,
Buxoro xonligidan mustaqil, poytaxti Samarqand bo’lgan davlat tuzishga
qaror qildi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun 1716-1719-yillarda
Qarshiga va Buxoroga hujum qilib, hokimiyatni qo’lga olishga harakat
qildi. Bu urinish natijasiz tugagach, 1722-yilda Samarqandni egallab,
kuyovi Rajab Sultonni xon deb e’lon qildi. Natijada mustaqil Samarqand
xonligiga asos solindi va 1730-1731-yillargacha bu xonlik mustaqilligi
saqlanib turildi. Ibrohimbiy o’ziga “amir-ul-umaro” (ulug’amir) unvonini
4
Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari,
talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
13

oldi. Ibrohimbiyning navbatdagi maqsadi Buxoro taxtini egallash, Rajab
Sultonni Buxoro taxtiga o’tqazish hamda shu yo’l bilan xonlikning eng
nufuzli kishisi bo’lish edi. Abulfayzxon siyosatidan norozi bo’lgan beklar
Ibrohimbiyga qo’shiladilar. Ibrohimbiy 14 ore qo’shin to’plab Buxoroga
yurish boshlaydi. Ibrohimbiy va Rajab sultonlar kimki ularga qo’shilsa,
g’alabadan so’ng juda 14 ore boylik va amal ulashishni va’da qiladilar.
Jangda Muhammad Hakimbiy otaliq boshchiligidagi Buxoro qo’shinlari
mag’lubiyatga uchraydi. Lekin Rajab Sulton Buxoro shahrini egallay
olmaydi. Qanday bo’lmasin Buxoro taxtini egallash ishtiyoqida yona -
yotgan Ibrohimbiy va Rajab Sulton oqibatini chuqur o’ylab ko’rmasdan
turib ko’chmanchi qozoqlardan yordam so’raydilar. Ularga 14 ore o’ljalar
va’da qiladilar. Jung’ar (qamoq) ko’ch manchilarining bosqinidan 14 ore
talafot ko’rgan, talangan hamda ocharchilikka duchor etilgan qozoqlar bu
taklifga rozi bo’ladilar. Mamlakatga kirib kelgan qozoqlar talon-tarojlikni
avj oldiradilar. Ular 14 ore yil mobaynida Zarafshon va Qashqadaryo
vohalariga talonchilik yurishlarini uyushtirib, hamma yoqni talab,
xonavayron qiladilar. Na Buxoroda, na Samarqandda ularni to’xtatishga
qodir kuch topilmadi. Bunday sharoitda ichki nizolar yanada avj oldi.
Aholining Abulfayzxondan noroziligi kuchayib ketdi. Nihoyat,
Abulfayzxon yaqinlarining talabi bilan Muhammad Hakimbiyni
Buxorodan chiqarib yuborishga qaror qiladi. Hakimbiy Qarshiga jo’nab
ketadi, biroq u qulay fursat tug’ilishi bilanoq Buxoroda hokimiyatni yana
o’z qo’liga olish niyatidan qaytmagan edi. Abulfayzxon esa vaqtini
ko’ngilxushlik ishlariga sarflab, mayxo’rlikka berilib ketadi. Uning 14 ore
farzandi 14 ore di. Mast chog’ida ularni o’limga mahkum etdi. Hali go’dak
bo’lgan Abdulmo’mingina taxt ostiga yashirinib, omon qolgan. Xon davlat
ishlarini deyarli nazorat qilmay qo’ydi. Oliy hokimiyat amalda oliy
14

qo’shbegi bo’lib olgan Jovshon qalmoq qo’liga o’tdi. Markaziy
hokimiyatning zaiflashuvi siyosiy tarqoqlikni yanada kuchaytirdi.
Samarqand, Qarshi, Balx, Farg’ona, Badaxshon amalda mustaqil bo’lib
oldilar. Bu ahvol tashqi dushmanlarning Movarounnahrga bostirib kirishiga
qulay imkoniyat yaratdi. Eron shohi Nodirshoh Kavkaz, Hindiston,
Usmonli turklar saltanati va Afg’onistonga qarshi zafarli yurishlardan
so’ng, 1736-yili Buxoro xonligiga bostirib kirdi. Nodirshohnin g o’g’li
Rizoqul yetakchiligidagi qo’shinlar Amudaryodan o’tib, ko’pgina
hududlarni bosib oladi va Qarshini 15 kun qamal qiladilar. Bunday og’ir
sharoitda Buxoro xoni Xiva xonidan yordam so’rashga majbur bo’ldi. Xiva
xoni Elbarsxonning yordamga kelayotganidan xabar topgan Nodirshoh
buyrug’iga binoan Rizoqul qo’shinlari orqaga qaytib ketadilar. 1740-yilda
Eron qo’shinlari Buxoroga qarshi ikkinchi marta hujum qiladilar. Bu safar
qo’shinni Nodirshohning o’zi boshqaradi. Buxoro va Xiva xonlari umumiy
dushmanga qarshi kurashish uchun birlasha olmaydilar. Bu ham
yetmaganidek, Buxoroning o’zida xoinlik yuz beradi. Xonlikda yetakchi
mavqega ega bo’lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi hukmdori
Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o’tib ketadi. Abulfayzxon
Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmay, taslim bo’ladi. Nodirshoh
Buxoro xonligining taslim bo’lish shartlarini Muhammad Hakimbiy orqali
Abulfayzxonga jo’natadi. Abulfayzxon Zarafshon daryosining bo’yidagi
Chorbakr qo’rig’iga-Nodirshoh huzuriga borishga va shartnomani
imzolashga majbur bo’ladi. Shartnomaga ko’ra, Nodirshoh qo’shinlari
uchun 8 yilga yetadigan 200 ming xarvar bug’doy va arpa to’plab beradi.
Bundan tashqari, Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo’shin
to’planib, Nodirshoh ixtiyoriga jo’natiladi. Bu qo’shinga Muhammad
hakim biyning o’g’li Muhammad Rahim qo’mondon etib tayinlanadi.
15

Shunday qilib, Buxoro xonligi Eronga qaram davlatga aylanadi.
Muhammad Hakimbiy esa imkoniyatdan foydalanib qo’shbegi (bosh vazir)
lavozimini egallaydi. Butun hokimiyat amalda uning qo’lida to’planadi.
Ashtarxoniylar hukmronligining barham topishi muqarrar bo’lib qoladi. 5
II.Bob. Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy ,m a’naviy-ma’rifiy,
madaniy hayot
2 .1 Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Ashtarxoniylarning hukmronligi mamlakatda ijtimoiy-siyosiy tarqoqlikning
kuchayishi, ko'plab o'zaro urushlar, shaharlarning huvillab qolishi, ko'pdan-ko'p
soliqlar natijasida o'troq aholining xonavayron bo'lishi, vohalar va savdo
karvonlarining talon-toroj qilinishi bilan tavsiflanadi. Bu davrda yer-mulkka
nisbatan soliqlar nihoyatda oshib ketdi.
Soliqlar hatto bir necha yil oldin va ko'proq undirib olinadigan bo'ldi.
Masalan, Subxonqulixon davrida soliqlar yetti hissa ortiq olindi. Soliqlar «moli
jihot» va «xiroj» deb atalardi.
Bu davrda shayboniylar davridagidek ijtimoiy tabaqalar saqlanib qolgan
bo'lsa-da, ularning mavqeyida o'zgarishlar ko'zga tashlanadi. Rasman oliy
tabaqa hisoblangan xon va yirik saroy amaldorlari ko'p hollarda harbiy-
ma'muriy mansabdorlar, viloyat hokimlari, yirik qabila boshliqlari fikri bilan
hisoblashishga majbur bo'lib, bu ularning ijtimoiy ahvolini deyarli tenglashtirib
qo'yardi. Bu davrda Jo'ybor xo'jalarining avlodlari bo'lgan ulamolar va boshqa
diniy amaldorlarning ijtimoiy hayotdagi mavqeyi yanada oshdi. Asosiy soliq
to'lovchi bo'lgan ijtimoiy tabaqa - raiyatning ahvoli og'irlashib bordi. Bu davrda
5
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar)
//Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining ‖
dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, -
‖
224 bet.
16

ijtimoiy pillapoyaning eng pastida turgan qullarning, ayniqsa, saroy xizmatchi
qullarining mavqeyi oshishi uchun imkoniyatlar kengaydi. Xonga va boshqa
yirik saroy amaldorlariga tegishli bo'lgan qullar, ba'zi hollarda o'z salohiyati
bilan saroydagi yirik amaldorlar qatoridan o'rin olishga ham muvaffaq bo'lgan.
Ko'pgina xonlarning shaxsiy qo'riqchilari qullardan iborat bo'lib, bu ularning
saroydagi mavqeyini oshirib turardi.
Ashtarxoniylar davlat tuzumi o'z tuzilishi, mohiyatiga ko'ra Shayboniylar
davlat tuzumidan deyarli farq qilmas edi. Xon rasman oliy hokimiyat boshlig'i
bo'lib, davlatning ichki va tashqi siyosatiga bog'liq barcha masalalar uning
ixtiyori bilan hal qilinardi. Barcha oliy farmonlar xon tomonidan joriy qilinar,
uning nomidan tangalar zarb qilinar, xonning nomi xutbada qo'shib o'qitilardi.
Lekin amalda ko'pgina ashtarxoniy hukmdorlar yirik saroy amaldorlari qo'lida
o'yinchoq bo'lib, markaziy davlat boshqaruvi saroy amaldorlari qo'lida
to'plangan boisa, joylarda mahalliy hokimiyat tamomila viloyat hokimlari
ixtiyorida edi. Bu markaziy boshqaruvning zaifligi oqibati bo'lib, davlat
tizimini beqarorligiga, ijtimoiy-siyosiy inqirozlarga olib kelar edi.
Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shahar Balx bo'lib,
uni taxt vorisi boshqarar edi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo'lib - markaziy
va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi.
Markaziy boshqaruv xon saroyi amaldorlari qo'lida bo'lib, ashtarxoniylar
davrida otaliq mansabiga ega shaxs ayniqsa katta mavqega ega bo'la boshladi.
Otaliq birinchi vazir vazifasini bajargan. XVIII asrda esa u yana mamlakatda
sug'orish ishlariga rahbarlik ham qilgan. 6
Otaliqdan keyin devonbegi (moliya vaziri), undan keyin, parvonachi
(arizalarni qabul qiluvchi), ko'kaldosh, mirshabboshi bo'lgan. Bundan tashqari
inoq (qudratli o'zbek qabilalarining amirlaridan tayinlangan), qushbegi (xon
6
Bichurin N.YA. Sobranie svedeniy o narodax obitavshix v Sredney Azii v drevnie vremena. V
3-x tomax. M – L.; 2015-1953.
17

qarorgohining boshlig'i), katta mextar, dasturxonchi, to'pchiboshi, qutlov, eshik
og'asi, miroxo'r, shayxulislom, qozi, qozikalon va hokazolar bo'lgan.
Bu davrda islom dini davlatning asosiy tayanchi bo'lib, ruhoniylar juda katta
siyosiy mavqega ega edi.
Viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga bo'ysunishi belgilangan yill ik
soliqlarni to'plab xon xazinasiga yuborib turish, xon farmoniga ko'ra harbiy
yurishlarda o'z qo'shinlari bilan qatnashishdan iborat edi, xolos. Viloyat
hokimlari ham o'z boshqaruv tizimiga, harbiy kuchlariga ega edi.
Ashtarxoniylar davrida harbiy va ma'muriy amaldorlar katta huquqlarga ega
edi. Ular bilan bir qatorda yirik din peshvolari - xo'jalar va diniy mansab egalari
- shayxulislom, qozikalon, sadr va boshqalarning ahamiyati ham katta bo'lgan.
Davlat boshqaruvida Jo'ybor xo'jalarining mavqeyi bu davrda ham yuqori
bo'lib, asosiy diniy mansabdorlar ular ichidan tayinlanar edi.
Qo'shin tuzilishi, jang olib borish uslubida shayboniylar davriga xos harbiy
tartib-qoidalar saqlanib qolindi. Lekin o'z samaradorligini tobora yo'qotib
borayotgan bu o'rta asr harbiy jang tartiblarini ham ashtarxoniylar qo'shini
yetarli o'zlashtira olmaganligini ko'ramiz. Mamlakatdagi ichki nizolarga,
separatik kuchlarga, tashqi dushmanlar hujumiga to'siq qo'ya oladigan doimiy
qudratli harbiy qo'shinning barpo etilmaganligi, qo'shin tarkibiga urushlar
paytida oddiy fuqarolarning keng jalb etilishi, uyushgan markaziy harbiy
qo'mondonlikning yo'qligi va boshqa siyosiy-iqtisodiy sabablar tufayli
ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi harbiy jihatdan o'ta zaiflashib ket
Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va bosh qaruvi o’z tuzilishi,
mohiyati jihatidan shay boniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi.
Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat
boshlig’i Xon ixtiyori bilan hal qilinardi. Markaziy va mahalliy hokimiyat
boshqaruvida ham shayboniylar davrida amalda bo’lgan lavozimlar saqlanib
18

qolgan. Ashtarxoniylar davrida saroy qutlovi davlat lavozimi joriy etilib, u
davlat mablag’i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv inshootlari barpo
etish va obodonchilik ishlarini boshqargan. Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan
viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga bo’linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari
xon tomonidan tayinlangan. Harbiy sohada doimiy qudratli harbiy qo’shin,
markaziy harbiy qo’mondonlikning yo’qligi, qo’shinning zaonaviy qurol-
yarog’lar, zambaraklar bilan ta’minlanmaganligi Buxoro xonligining harbiy
jihatdan o’ta zaiflashuviga olib keldi. Ashtarxoniylar davrida yerga egalik
qilishning, ilgarigi asrlarda amalda bo’lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk,
vaq fyerlari shakllari mavjud edi. Mulki sultoniy davlat yerlari hisoblanib,
undan keladigan daromad xon xazinasiga kelib tushardi. Davlat yerlaridan
o’sha joylarda yashagan dehqonlar foydalangan, ular yerni ishlatib, olingan
hosildan xiroj solig’i to’laganlar. Xon davlat tasarrufidagi yerlarni, aholi
yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, yirik din ulamolari va sayyidlarga
suyurg’ol shaklida, harbiy qism boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho
shaklida in’om qilardi. Suyurg’ol qilingan katta yer egalari xon xazinasiga
soliq to’lamas edi. Tanho shaklida in’om qilingan yerlar tanhodorning
xususiy mulki bo’lmay, o’sha yerlarda ishlayotgan dehqonlardan soliq olish
huquqi berilar edi. Xon ayrim shaxslarga hukmdorga ko’rsatgan alohida
xizmatlari uchun ham yer-mulklar in’om etardi. Bunday mulklar soliqlardan
ozod qilinardi va shu boisdan ular "Mulki xurri xolis" deb atalardi. Xususiy
mulkchilik tobora kuchayib bordi. Xon tomonidan davlat yerlarini soliqqa
tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy amaldorlariga sotish hollari ham
yuz berdi. Xususiy mulk egalari u yerlarda o’zlari ishlamas edi, yersiz
dehqonlarga ijaraga berib, ularni zo’ravonlik bilan ishlatib, katta daromad
olardilar. Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u yerlar,
masjidlar, xonaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan
19

ham soliq olinmas edi. Ko’chmanchi chorvador qabilalar ham katta-katta
yerlarni egallab, o’troqlashib, dehqonchilik bilan shug’ullanadigan bo’ldilar.
Natijada Qo’ng’irot, Mang’it, Nayman, Do’rmon va boshqa aholi
yashaydigan yirik manzilgohlar vujudga keldi. Barcha mulk shakllariga xos
xususiyat shunda ediki, ularda yersiz kambag’al dehqonlar ijara hisobiga
mehnat qilganlar. Buxoro xonligidagi yerga egalik qilishning bunday tartibi
oqibatda:
-qishloq xo’jaligidan tushadigan daromadlarning alohida shaxslar
qo’lida to’planib borishiga;
-xon xazinasiga tushadigan daromadlarning kamayib davlatning
kuchsizlanishiga;
-yerda ter to’kib ishlovchi, mahsulot yetishtiruvchi mehnatkash aholi
moddiy ahvolining og’irlashuviga olib keldi.
Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va amirlar o’rtasidagi ichki
kurashlar mam lakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini ayanchli
ahvolga tushirdi. Sug’oriladigan yerlarda bug’doy, arpa, jo’xori, loviya,
mosh, sholi, paxta, savzavot va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va tog’oldi lalmi
yerlarda ham boshoqli ekinlar, kunjut, tarvuz, qovun ekilib, dehqonchilik
qilingan. Dehqonchilik mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib
qolishidan saqlab turgan asosiy omil bo’lib, aholining oziq-ovqatga bo’lgan
ehtiyojini qondirishga xizmat qilgan. Imomqulixon davrida, 1614-1615-
yillarda Qashqadaryodan Qarshi cho’liga kanal qazilgan. 1633-1634-yillarda
Qo’shqo’rg’onda kanal qazilib, vohalarga suv chiqarilgan. Biroq
ashtarxoniylar davrida suv inshootlari qurilishiga yetarli e’tibor berilmadi.
Chorvachilik ham qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lgan.
Mehnatkash aholi chorva mollarini boqib, go’sht, sut mahsulotlari
yetishtirgan. Ammo katta yaylovlar xon, saroy amaldorlari, din peshvolari,
20

qabila boshliqlariga tegishli bo’lib, ming minglab qo’ylar, podalar, yilqilar,
tuyalar boqilardi. Jun, teri va boshqa chorvachilik mahsulotlari yetishtirilar,
ichki va tashqi bozorda sotilar edi. Ho’kizlardan yer haydashda, omoch va
mola tortishda keng foydalanilar edi. Hunarmandchilik mahsulotlari asosan
shaharlarda, qisman yirik qishloqlarda yetish tirilar edi. Hunarmandchilikning
to’qima chilik tarmog’ida ip yigirish, gazlamalar tayyorlash, tayyor kiyimlar
tikish, gilam to’qish, kashtachilik ancha rivojlandi. Hunarmandchilikning
kulolchilik tarmog’i ham rivoj topadi. O’lkada sag’tuproq manbalarining
ko’pligi sapol va chinni idishlar, ko’za, kosa va boshqa tayyor kulolchilik
mahsulotlari tayyorlashga imkoniyat berardi. Metall va yog’ochga ishlov
berish orqali uy-ro’zg’or buyumlari tayyorlash, binolar qurilishida yog’och
va ganch o’ymakorligi kabi hunarmandchilik tarmog’i ham ancha o’sdi.
Buxoro va Samarqandda yuqori sifatli yozuv qog’ozi ishlab chiqarish, tog’li
hududlardan nodir metallar, kaliy qazib olish ham yo’lga qo’yilgan.
Buxorolik hunarmandlar 200 ga yaqin kasb turlari bilan shug’ullangan. XVII-
XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar o’sib
bordi. Savdo-sotiq ishlarida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va
boshqa yirik shaharlarning mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik,
chorvachilik mahsulotlariga, hunarmandchilik buyumlariga ehtiyoj kattaligi
sababli bozorlar gavjum bo’lardi. Tashqi savdo ham to’xtab qolmadi.
Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron, Qashg’ar, Turkiya mamlakatlariga paxta,
teri, jun, turli matolar va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlari chiqarilar edi.
Buxorolik savdogarlarning Sibir shaharlarida o’z savdo rastalari bo’lgan.
Xitoydan shoyi matolar, chinni idishlar, dori-darmon, choy, Hindistondan
qimmatbaho toshlar, matolar, oltin iplar olib kelib sotilgan. Ashtarxoniylar
davrida davlat xazinasini boyitishning yagona usuli soliq deb hisoblangan.
Shu boisdan soliqlar turi va miqdori ko’paytirilgan. Asosiy soliq to’lovchi
21

raiyat-dehqonlar, chor vadorlar, hunarmandlar, savdogarlar bo’lib, ulardan
xiroj, zakot, ixrojot, hoj va boshqa soliqlar undirilgan. Soliqlardan tashqari
aholi kanallar qazish, ariqlarni tozalash, qurilish va boshqa ishlarga majburan
jalb etilardi. Urush yillarida soliq miqdori haddan tash qari oshirilardi.
Subhonqulixon davrida raiyatdan 7 yillik soliqlarni birdaniga yig’ib olish
hollari bo’lgan. Ubaydullaxon esa aholidan yig’iladigan soliqlar miqdorini 4
baravarga ko’paytirgan. Ubaydullaxon 1708-yilda pul islohoti o’tkazib,
tarkibining 35 foizini kumush tashkil etuvchi tangalar o’rniga, tarkibida 9
foiz kumush bo’lgan tangalarni zarb ettiradi va uning qimmatini oldingi
tangalarga teng deb belgilaydi. Natijada pulning qadri 4 baravar kamayadi,
norozilik kuchayib, do’kondor va hunrmandlar o’z mahsulotlarini sotmay
qo’yadi, do’konlar yopiladi, savdo-sotiq ishlariga katta zarar yetadi.
Muhammad Amin Buxoriyning "Ubaydullanoma" asarida " Oddiy xalq va
kambag’allar mushkul ahvolda qoldilar, kundalik yeyish-ichishdan mahrum
bo’ldilar, hatto kafan uchun mato topolmay, jonlarini xudoga topshirdilar",
deb yozilgan edi. Bunday ahvolga chiday olmagan xalq 1708-yilda Buxoroda
qo’zg’olon ko’taradi. Qo’zg’olonchilar xon saroyiga yaqinlashib, saroyni
o’rab oladilar. Ark darvozasiga tosh yog’dirib, xonni haqoratli so’zlar bilan
badnom qiladilar. Qo’zg’olon bostiriladi, yangi tangalar qimmati ikki
baravarga tushirilib, do’konlar qayta ochiladi. 1712-yilda Samarqandda
qo’zg’olon ko’tarilib, xalqqa zulm va zo’ravonlik qilayotgan kenagas
qabilasidan qo’yilgan Sulton To’qsabo shahardan haydaladi. XVIII asrda
Balx, Karmana, Miyonqol, Shahrisabz va boshqa viloyatlarda ham xalq
qo’zg’olonlari ko’tariladi. Biroq qo’zg’olon tartibsiz, tarqoq holda bo’lganligi
uchun tezda bostiriladi. Xalq qo’zg’olonlari Buxoro xonligi siyosiy
22

tartiblarining istiqboli yo’qligini yaqqol ko’rsatdi va uni yanada zaiflashtirdi.
7
2 .2 Ma’naviy-ma’rifiy, madaniy hayot
Ashtarxoniylar davrida avj olgan ichki ziddiyatlar tinimsiz urushlar,
siyosiy parokandalik ma’naviy-ma’rifiy madaniy hayotga salbiy ta’sir etdi.
Biroq bunday murakkab siyosiy vaziyat maorif, ilm-fan, madaniyat rivojini
to’xtatib qololmadi. XVII-XVIII asrlarda shahar va qishloqlarda Maktab va
ko’plab maktab (maktabxona)lar faoliyat ko’rsatgan. O’g’il va qiz bolalar
alohida alohida maktablarda o’qitilgan. O’g’il bolalar maktablari masjidlar,
madrasalar, korxonalar qoshida yoki xususiy maktabdorlar xonadonlarida
tashkil etilgan bo’lib, masjid imomi yoki mqdrasani tugatgan ziyoli kishilar
o’qituvchilik qilgan. Ularni domla deyishgan. Qiz bolalar maktablari badavlat
klshilar yoki o’qituvchi ayollar uylarida tashkil etilgan, qizlarni otinoyi,
otinbibi, bibixalifa, bibiotin deb atalgan ayol o’qituvchilar o’qitishgan.
Maktablar xarajati va domlalarning maoshi vaqf mulkidan tushgan
daromadlar hamda o’quvchilarning ota-onalari tomonidan o’qish uchun
to’langan mablag’lar hisobidan qoplangan. Yetim yesirlar bepul o’qitilgan.
Bolalar maktabga 6-7 yoshdan berilgan va 5-8 yil davomida ularga
boshlang’ich ta’lim berilgan. O’quvchilarga avval harflar o’rgatilgan, keyin
bo’g’inlar, ularni qo’shish orqali so’z tuzish, "Haftiyak" ("Qur’oni Karimning
yettidan biri") kitobini o’qish o’rgatilgan. Hisob darsida sonlar, ularni
qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish amallari o’rgatilgan. O’quvchilar
Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Mashrab, Hofiz Sheroziy, So’fi Olloyor asarlarini,
"Chor kitob"ni o’qib saboq olganlar. Qizlar maktablarida uy-ro’zg’or tutish,
7
Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari,
talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
23

pazandachilik, odob-axloq, pokizalik sirlarini o’rganishga ko’proq o’rin
berilgan. Bolalar o’qishni to’liq o’zlashtirib olganlaridan keyingina yozishga
o’tganlar. Bolalarga kitoblardan ko’chirib yozish, mustaqil ravishda duoyi
salom xati, ish yuzasidan turli ma’lumotlar yozish malakalari o’rgatilgan.
Maktablarda imtihonlar bo’lmagan, o’quvchilarga maktabni bitirgani
to’g’risida hujjat ham berilmagan. Bolaning ravon o’qishi, to’g’ri yoza olishi,
hisob-kitobni bilishi maktabni bitirganligiga guvoh bo’lgan. Madrasa o’rta va
oliy o’quv yurti hisoblangan. Madrasaga maktabxonalarni tugatganlar qabul
qilingan. Madrasa ta’limi talabalar iqtidoriga qarab 7-12 yil davom etgan.
Buxoro xonligi shaharlarida 150 dan ortiq madrasa bo’lgan. Madrasada arab,
fors tilida yozilgan kitoblar o’qitilgan, ular talabalarga mudarris tomonidan
turkiy tilda sharhlab berilgan. O’qish "Avvali ilm" deb nomlangan fors
tilidagi o’quv qo’llanmasini o’zlashtirishdan boshlangan. Keyin arab tili
grammatikasi o’qitilgan. Fiqh (huquq) kursi majburiy kurs hisoblangan.
Madrasalarda umumta’lim kurslaridan falakiyot, handasa, tibbiyot, kimyo,
tarix, jug’rofiya, adabiyot, aruz ilmi, me’mor chilik asoslari, xattotlik, musiqa,
axloq, notiqlik kabi fanlar o’qitilgan. Talabalardan Imom al-Buxoriy, Abu
Mansur Moturidiy, Burhoniddin Marg’inoniy asarlarini, jami 137 darslik va
o’quv qo’llanmalarini o’zlashtirish talab etilgan. Diniy mutaassiblik, xalq
ommasidan diniy aqidalarga so’zsiz itoat etish talablarining kuchayishi ilm-
fan ravnaqiga salbiy ta’sir etdi. Shunga qaramasdan ilm-ahllari ijodi batamom
to’xtab qolmadi. XVII asrning taniqli olimi, Mir Arab madrasasi mudarrisi
Muhammad Sharif Buxoriy (1609-1697) falsafa, tasavvuf, tarix, fiqh,
tilshunoslik, astronomiya sohasida 20 dan ortiq asarlar yozgan. Uning
"Davriylik haqida risola" asari makon va zamon masalalariga bag’ishlangan.
Uning "Xoqonga foydali maslahatlar” kitobi 25 bob 32 fasldan iborat bo’lib,
unda shariat qonun-qoidalan, ijtimoiy hayot va axloqiy muammolarga oid
24

ma’lumotlar, hukmdorlar to’g’risida qiziqarli lavhalar o’z ifodasini topgan.
Matematika, handasa, kimyo, astronomiya sohasida Mulla Tursun
Fariziyning, falsafa va mantiq sohasida Mulla Yusuf Qorabog’iyning asarlari
bizgacha yetib kelgan. Boboxoja ibn Xoja Orif Samarqandiy tomonidan
1678-yilda falakiyot, ilmi hay’at haqida risola yozilgan. Mahmud Ibn
Valining 1636-yilda yozilgan “Baxr ul-asror" (,,Sirlar dengizi") asarida
samarqandlik va buxorolik 20 nafar olim haqida ma’lumotlar berilgan.
Subhonqulixon davrida tibbiyot ilmi rivojlandi. Uning tashabbusi bilan
Buxoroda "Dor ush-shifo” qurilib, bemorlarni davolash ishi yo’lga qo’yilgan,
tibbiyotga ixtisoslashgan madrasa qurilib shifokorlar tayyorlangan.
Subhonqulixonning tibbiyotga oid kitoblar jamlangan nodir kutubxonasi
bo’lgan. U "Subhoniy tibbiyoti bo’yicha davolash”, "Baxtli soatni aniqlashda
oy manzillarining mohiyati" nomli ilmi nujumga oid kitoblar yozgan. XVII-
XVIII asr birinchi yarmida Buxoro tarixiga doir qator asarlar yaratiladi.
Tarixchi va geograf olim Mahmud ibn Valining "Oliyjanob insonlar jasorati
xususida sirlar dengizi" asarida Movarounnahr va Xuroson tarixi,
mamlakatlar, shaharlar, okean va dengizlar, hayvonot olami haqida qimmatli
ma’lumotlar bayon qilinadi. U " Muhabbatnoma" ,. "Axloq husnlari"
risolalari hamda 50 ming baytdan iborat katta devon muallifidir.
Tarixnavislikda Muhammad Yusuf Munshiyning "Tarixi Muqimxoniy",
Muhammad Amin Buxoriyning "Ubaydul lanoma", Muhammad ibn
Muhammad Zamon Buxoriyning "Muhit ut-tavorix" ("Tarixlar dengizi"),
Abdurahmon Tolening "Abulfayzxon tarixi", Xojamqulixon Balxiyning
"Qipchoqxon tarixi" asarlari muhim ahamiyatga egadir. XVII-XVIII asr
birinchi yarmida adabiyot ancha rivoj topdi. Adabiy muhitda Bedil (asli ismi
Mirzo Abdulqodir, 1644-1721) ning o’rni katta. U Kesh (Shahrisabz)lik,
turkey barlos urug’idan, Hindistonga ko’p marta safar qilgan, Dehlida vafot
25

etgan. Bedil inson erkinligi, tafakkuri haqida falsafiy, axloqiy qarashlarini
she’riy va nasriy asarlarida bayon etgan. Bedil 120 ming misradan ortiq
she’riy va nasriy asarlar yozgan. Uning yirik asari “To’rt unsur" nasrda
yozilgan bo’lib, havo, suv, yer, olov haqida shuningdek, o’simliklar,
hayvonlar va odamning kelib chiqishi haqida o’z qarashlarini bayon etadi.
Bedilning "Irfon" dostonida falsafa, tarix va ilohiyotning xilma xil masalalari
bayon etilgan. Bedilning fikricha, dunyo abadiy bo’lib, to’xtovsiz harakat
qiladi va o’z garib turadi. U she’rlarida jami yatdagi jabr-zulm, adolatsizlik
kabi illatlarni qoralaydi. Bedil asar larining ko’pchiligi 16 jildli "Kul liyot"iga
kirgan (Bombey, 1882). Bedil Turkistonda "Abulma’oniy" ("Ma’nolar otasi")
degan nom olgan. Sayido Nasafiy (asl ismi Mirobid 1637-1710) to’quv chilik
bilan shug’ullangan, ko’p gina she’rlarida ijtimoiy tengsiz likka, jabr-u zulmga
qarshi noro zilik bayon etilgan. U 212 xil kasb hunar egalari haqida fikr bil -
dirib, hunar ahlini ulug’lagan. Uning "Bahoriyat" ("Hayvo notnoma ")
majoziy-munozara asarida, g’azallarida o’z davrining ijtimoiy-siyosiy hayoti
qalamga olingan. Turdi (XVII asr) hajviy she’rlari bilan tanilgan shoir.
Turdining merosi 18 she’rdan iborat bo’lib, ulardan 12 tasi g’azal, 5 tasi
muxammas janriga oid 434 misra hajmdagi bu merosning 165 misrasi
Subhonqulixon haqidagi hajviyalardir ("Subhonqulixon to’g’risida hajviya",
1691). Uning tasavvufiy she’rlari g’oyat go’zal va teran falsafiy mazmunga
boy bo’lgan. U yurtni boshqarayotgan beklarga shunday murojaat qiladi: Tor
ko’ngullik beklar, manman demang, kenglik qiling,
To’qson ikki bovli o’zbek yurtidir, tenglik qiling...
So’fi Olloyor (1644-1724) tariqat arbobi va shoir. U shayxlik
martabasiga ko’tarilgan, valiulloh (karomat sohibi) bo’lib yetishgan. U forsiy
tilda "Taqvodorlar maslagi", "Oriflar murodi", turkiy tilda "Ojizlar saboti",
"Najot tantanasi" kabi masnaviy asarlarni yaratgan. Uning "Taqvodorlar
26

maslagi" ("Maslak ul-muttaqin") asari 12 ming bayt, 135 ta bobdan iborat
bo’lib, ilohiy ma’rifat badiiy talqinda bayon etilgan o’zbek falsafiy
adabiyotining yetuk namunasidir. Bu asar maktab va madrasalarda darslik
qatorida o’qitilgan. 8
Buxoro xonligi adabiy muhitini Mashrab (Boborahim Mulla Vali
o’g’li) Xoja Samandar Termiziy, Mutribiy, Samarqandiy, Mulla Sodiq
Samarqandiy kabi yetuk namoyandalar ham o’z asarlari bilan boyitdilar.
Xattotlik, miniatura rassomlik san’ati, kitob ko’chirish, ularni naqsh va
tasvirlar bilan bezatish san’ati davom ettirildi. 1624-yilda Samarqandga
ko’chirilgan Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma" kitobi o’sha davr
kitobat san’atining yorqin namunasidir. Xalq ommasining o’ziga xos
ijodiyoti qo’shiqlar, ertaklar, masxaraboz-qiziqchilarning shahar
maydonlarida namoyish qiluvchi san’atida, askiyalarida namoyon bo’ldi.
Musiqa san’atida turli sozandalar xalq yoqtirgan kuylar va ashulalarni ijro
etib, tomoshabinlar olqishiga sazovor bo’lardilar. Buxoro xonligi
tasarrufidagi hududlarda me’ morchilik ishlari ham ancha rivoj topdi. Ko’plab
masjidlar, madrasalar, bozorlar, xonaqohlar, karvonsaroylar, hammomlar,
sardobalar barpo etildi. XVII asrda Samarqand Registoni ansamblining
hozirgi qiyofasi shakllantirildi. Samarqand hokimi Yalangto’sh Bahodir
1619-1635-yillarda vayrona holatga tushib qolgan Registon maydonida
Ulug’bek madrasasi qarshisida Sherdor madrasasini, uning yonida 1646-
1659-yillarda Tillakori madrasa-masjidini o’z mablag’lari hisobidan bunyod
ettirgan. Samarqand Registon ansambli o’zining rang-barang koshinkor
bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan O’rta Osiyo
me’morchiligining noyob tarixiy yodgorligi bo’lib, bugungi kundajahon
jamoatchiligi, sayyohlari e’tiborini o’ziga jalb qilmoqda. Buxoroda yirik
8
R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va
texnologiya. 2012-yil.
27

me’moriy majmua-Labihovuz ansambli bunyod etildi. Buxoroning eng
badavlat kishilaridan biri bo’lgan Nodirdevonbegi 1620-yilda bozor maydoni
o’rtasida bo’yi 45 metr, eni 36 metr, chuqurligi 5 metr bo’lgan katta hovuz
qurdirib, atrofini shag’al, marmar va toshlar bilan mustahkamlattiradi. H
ovuz atrofida Nodirdevonbegi madrasasi va xonaqohi, Ko’kaldosh madrasasi,
Ernazar elchi madrasasi bunyod etiladi. 1652-yilda Buxoro shahrida
Abdulazizxon qurdirgan qo’sh imoratli madrasa mustahkamligi, nafis naqshli
koshinlarga boyligi bilan ajralib turadigan, o’z zamonasi me’morchiligining
yetuk namunasi hisoblanadi. Imomqulixon Madina shahrida Chorbog’,
Makkadagi Ka’baga kiraverish darvozalaridan biri ostonasi uchun oltin
va kumush tutqichli yog’och zina qurdiradi. XVIII asr boshlarida Qarshida
Shermuhammadbiy, Xo’ja Qurbonbiy madrasalari, savdo yo’llarida
hashamatli rabotlar barpo etiladi. Xulosa qilib aytganda, XVII-XVIII asr
birinchi yarmida og’ir siyosiy vaziyatga qaramasdan xalqimiz o’zining
ijodkorlik, bunyodkorlik xislatlarini namoyon qila oldi.
1740-yilda Eron qo’shinlari Nodirshoh boshchiligida Buxoroga qarshi
yana hujum boshladi. Buxoro va Xiva xonlari umumiy dushmanga qarshi
kurashish uchun birlasha olmadilar. Bu ham yetmaganidek, Buxoroning
o’zida xoinlik yuz berdi. Xonlikda yetakchi mavqega. ega bo’lib olish
niyatidan qaytmagan Qarshi hukmdori Muhammad Hakimbiy Nodirshoh
tomoniga o’tib ketdi. Abulfayzxon Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira
olmadi va taslim bo’ldi. Nodirshoh Buxoro xonligining taslim bo’lish
shartlarini Muhammad Hakimbiy orqali Abulfayzxonga jo’natdi. Taslim
bo’lish haqidagi shartnomani imzolash uchun Abulfayzxon Zarafshon
daryosining bo’yidagi Chorbakr qo’rig’iga-Nodirshoh huzuriga borishga
majbur bo’ldi. Shartnomaga ko’ra, Nodirshoh qo’shinlari uchun 8 yilga
yetadigan 200 ming xarbor bug’doy va arpa to’plab beradi. Bundan tashqari,
28

Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo’shin to’planib Nodirshoh
ixtiyoriga jo’natiladi. Bu qo’shinga Muhammad Hakimbiyning o’g’li
Muhammad Rahim qo’mondon etib tayinlandi. Shu tariqa Buxoro Eronga
qaram davlatga aylandi. Abulfayzxon amalda qo’g’irchoq hukmdorga aylanib
qoldi.
Muhammad Hakimbiy esa qo’shbegi lavozimini egalladi. Butun
hokimiyat amalda uning qo’lida to’plandi. Endi ashtarxoniylar
hukmronligining barham topishi muqarrar bo’lib qoldi. Buxoroda
ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi davrida o’zbek qabilalaridan mang’itlar
va qo’ng’irotlarning nufuzi baland edi. Bu ikki qabila haqiqiy hokimiyat
ashtarxoniylar qo’lida bo’lib turgan davrlarda ularga sadoqat bilan xizmat
qilgan edilar. Biroq, keyinchalik, Buxoroda mang’itlar alohida nufuzga ega
bo’lish uchun astoydil kurashdilar. Muhammad Hakimbiy davrida bu
maqsadga erishdilar. Muhammad Hakimbiy 1743-yilda vafot etgan edi.
Uning o’g’li Muhammad Rahimbiy o’zining muntazam qo’shinga egaligidan
foydalanib hokimiyatda otasi kabi alohida mavqe uchun da’vogarlik qila
boshladi. So’nggi ashtarxoniy Abulfayzxon unga Bosh vazirlik lavozimini
berishga majbur bo’ldi va oxir-oqibatda markaziy hokimiyat uning qo’lida
to’plandi. Nodirshoh 1747-yilda o’ldirilganidan so’ng Eronda boshlangan
ichki kurashlar Muhammad Rahimbiyning Buxoro taxtini egallashiga yo’l
ochib, berdi. Uning buyrug’i bilan Abulfayzxon ham 1747-yili o’ldirildi.
Muhammad Rahimbiy taxtga Abulfayzning o’g’li Abdulmo’minni o’tqazdi
va uni o’ziga kuyov qilib oldi. Ko’p o’tmay Muhammad Rahimbiy kuyovi
Abdulmo’minni ham qatl ettirdi. Tez orada Muhammad Rahimbiy Buxoro
aslzodalari va ruhoniylarining qo’llab-quvvatlashi bilan 1756-yilda o’zini
xon deb e’lon qildi. Biroq mang’itlar chingiziylar nasliga mansub
bo’lmaganligi uchun undan keyingi mang’it hukmdorlari O’zlarini xon deb
29

emas, amir deb ataganlar. Ular Buxoro mintaqasining diniy hukmdori- amir
ul-mo’minin hisoblanganlar. Shunday qilib, 1756-yili Buxoroda hokimiyat
tepasiga yangi sulola- mang’itlar sulolasi keldi va davlatni 1920-yilgacha
idora qildi. Shundan boshlab Buxoro xonligi endilikda Buxoro amirligi deb
ataladigan bo’ldi, Mang’itlar 92 o’zbek qabilasining biri edi. Mang’it
hukmdori Muhammad Rahimxon (1756-1758) mamlakatda o’zining mutlaq
hukmdorligini o’rnatish hamda ichki boshboshdoqlikni tugatish siyosatini
tutdi. Bunday siyosatdan ko’zlangan maqsad-markazlashgan davlatni tiklash
edi. Muhammad Rahimxon bu siyosatni ro’yobga chiqarishga qat’iy kirishdi.
U barcha mahalliy hukmdorlarni o’z huzuriga chorlab, ularga o’zining asl
maqsadini, o’z boshqaruv dasturini ma’lum qildi. Lekin davom etayotgan
ichki nizolar, urushlar mamlakatni xonavayron qilayotganligi, xo’jalik,
savdo-sotiq ishlarining izdan chiqarayotganligi, agar bu jarayonlar bundan
buyon ham davom etadigan bo’lsa, davlat halokati muqarrar ekanligini
alohida ta’kidladi. Qaysi mahalliy hukmdor markaziy hokimiyatga
bo’ysunmasa, undaylar ayovsiz jazoga tortilishini ogohlantirdi. Muhammad
Rahimxon mustaqillikni da’vo etib yurgan Miyonqol, Nurota, Qo’bodiyon,
Boysun, Shahrisabz hamda Urgut bekliklarini to’rt yil davomida o’ziga
bo’ysundirdi. Ayni paytda u bo’ysunishni ustamagan, markaziy hokimiyatga
bo’ysunmaslikka urinayotgan qabilalarni turgan joyidan ko’chirtirib yuborish
siyosatini tutdi. Masalan, burqut, qipchoq, yetti urug’, bahrin, yuz kenagas,
saroy va boshqa qabilalarga nisbatan ana shunday siyosat yuritildi.
Muhammad Rahimxon yirik yer egalarining davlatni boshqarish ishlarida shu
vaqtgacha davom etib kelgan aralashuvlarini keskin kamaytirishga erisha
oldi. Shunday bo’lsa-da, u barcha bekliklarning markaziy hokimiyatni tan
olishlariga to’la erisha olmadi. Muhammad Rahimxon vafotidan so’ng uning
amakisi Doniyolbiy otaliq hokimiyatni o’z qo’liga oldi (1758-1785). U
30

o’zini xon atamadi va Abulfayzxonning nabirasi Abulg’ozini taxtga o’tqazdi.
Doniyolbiy ham otaliq mansabini, ham amaldagi hukmdorlikni o’z qo’lida
saqlab qoladi. U o’z qo’shinlarini mustahkamlashga, unga tayanib ish
ko’rishga harakat qildi. Barcha mang’it beklariga katta yer-mulkni tanho qilib
berdi. Xalqdan olinadigan soliqlarni ko’paytirdi. Uning davrida Balx, Hisor,
Ko’lob, O’ratepa bekliklarining mustaqillikka intilishlari kuchaydi. Katta yer
egalari, qushbegi va qozikalonlarning o’zboshimchaligini esa sindira olmadi.
O’g’illaridan biri Shohmurod darvishona hayot kechirar, shayx maslahati
bilan bozorda hammollik qilardi. Keyin esa pichoqqa qin yasab sotib, shu
orqali ro’zg’or tebratardi. Xalq orasida obro’si katta bo’lgani uchun
Doniyolbiy unga hokimiyatni topshirdi. Amir Shohmurod (1785-1800).
Amir Doniyolbiy otaliqning to’ng’ich o’g’li bo’lib, yoshligidan xudojo’y,
porso bo’lib o’sgan. Madrasani bitirib, darvishlik suluki tarafdori,
targ’ibotchisidan biriga aylanadi. Shohmurod Abulg’ozini hokimiyatdan
chetlatib, o’zini Buxoro amiri deb e’lon qiladi va taxtni egallaydi. Xalq unga
hurmat bilan "amiri ma’sum" (begunoh amir) unvonini bergan. Shohmurod
o’z faoliyatida ommaga tayanib ish tutdi. Adolat tamoyillariga qattiq amal
qildi. O’zi ham nihoyatda kamtarin hayot kechirgan. Masalan, bir yilda bir
olacha chopon, bir bo’z ko’ylak kiygan. Boshiga olti gazli bo’z salla,
oyog’iga echki terisidan tikilgan saxtiyon mahsi hamda kavush kiygan. Amir
Shohmurod Samarqand shahrida katta bunyodkorlik ishlarini amalga oshirdi.
Shahar markazida 6 qirrali chorsu qurilib, "Toqi musaddas" deb atalgan.
Samarqandning har bir madrasasiga imom, muazzin, mudarrislarni o’zi
tayinlagan. Talabalar va mudarrislarning maoshi uchun vaqf yerlari va
mulklar ajratgan. Amir Shohmurod ba’zi islohotlar o’tkazib, davlatni
mustahkamlashga erishdi. Boj va xitojdan boshqa barcha soliqlarni
kamaytirdi. Rais mansabini va qo’shin tarkibida qozi askar lavozimini joriy
31

qildi. Mamlakat iqtisodini yo’lga qo’yishda Shohmurod o’tkazgan pul
islohoti muhim ahamiyat kasb etdi. Ashtarxoniylar davrida zarb qilingan
tangalarda kumush miqdori kamaytirib yuborilgan edi. Shohmurod joriy
qilgan qonun bo’yicha kim mol-mulkka xiyonat qilsa, jamiyatdagi
martabasidan qat’i nazar qattiq jazoga tortilishi lozim edi. Bu tadbir xalq
manfaatlariga tajovuzning oldini oldi.
32

Xulosa
Xulosa qilib aytganda Ubaydullaxon (1702-171 1) markaziy
hokimiyatni kuchaytirishga, mamlakatda hukm surayotgan siyosiy
beboshliklarni tugatishga intilgan so'nggi ashtarxoniy hukmdor edi.
Ubaydullaxonning bebosh Uzbek amirlarining iqtisodiy kuchini susaytirish,
davlat xazinasini to'ldirish va mamlakatning moliyaviy ahvolini yaxshilashga
urinib o'tkazgan pul islohoti (1708-y.) siyosiyiqtisodiy vaziyatni yanada
chigallashtirdi. Zarb etilgan past qiymatli mis pullar bozorlarda savdogarlar
tomonidan olinmasdan, dokonlar yopilib, Buxoro shahrida katta qo'zg'olon
ko'tarildi. U katta qiyinchilik bilan bostirilgan bo'lsa-da, mamlakatdagi
siyosiy-iqtisodiy vaziyat yaxshilanmadi Natijada Ubaydullaxon o'ldirilib,
taxtni ashtarxoniylar sulolasini amaldagi so'nggi xoni Abulfayzxon egalladi.
Uning hukmronligi davrida (1712-1747) niamlakatda qabila boshliqlari,
viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga qarshi chiqishlari yanada
kuchaydi. Amaldorlar fitnasi avj oldi. Abulfayzxon davrida markaziy
hokimiyat Olz ahamiyatini yana yo'qota bordi. Mamlakat o'zini mustaqil
hisoblovchi viloyatlarga bo'lina boshladi IAamlakatni boshqarish mang'it
urug'lari tomonidan qo'llab-quvvatlangan va yirik zodagonlar orasida obro'ga
ega boigan Muhammad Hakimbiy qo'liga o'ta boshladi. • Abulfayzxon
nomigagina xon bo'lib turardi.
Asosiy hokimiyatni nufuzli amirlar Javshan qalmiq, so'ngra qushbegi
Abdullabiy, keyin Muhammad Hakimbiy otaliqlar boshqardilar.
Davlatda siyosiy tarqoqlik kuchaydi. Balx Buxorodan ajralib ketdi,
keyinchalik bu yerda goh ashtarxoniylardan Normuhammad avlodlari, goh
har turli o'zbek shahzodalari hokimlik qilib turdilar. Badaxshonda Yorbek
sulolasi hukmronligi qaror topdi. Xorazm Buxorodan tamomila mustaqil
bo'lib oldi.
33

Buxoroda mang'it urug'idan boigan qudratli Muhammad Hakimbiy
irodasi bo'sh, zaif Abulfayzxon zamonida otaliq edi. Shu tariqa, mamlakat
bo'laklarga boiinib ketdi. Bundan foydalangan qalmiq va qozoqlar yetti yil
mobaynida mamlakatning juda ko'plab vodiylarini, bog'-rog'larini poymol
qildilar. Gullab-yashnab turgan joylar choiga aylandi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va
2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Asosiy adabiyotlar
1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv
yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -
T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet.
2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –
T.: Nur, 2022, -40 bet.
3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta
asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun
qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
35

bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -‖
368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy
to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224
‖
bet.
5. Bichurin N.YA. Sobranie svedeniy o narodax obitavshix v Sredney Azii v
drevnie vremena. V 3-x tomax. M – L.; 2015-1953.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
36

ASHTARXONIYLAR DAVRI TARIXIY MANBALARI

Sotib olish