Ashtarxoniylar davrida sud huquq tizimi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	81.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

95 Sotish

Ashtarxoniylar davrida sud huquq tizimi

Sotib olish

ASHTARXONIYLAR DAVRIDA SUD HUQUQ TIZIMI
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………..…2
I-Bob. Buxoro xonligining tashkil topishi va shayboniylar sulolasi davrida
sud-huquq tizimining faoliyati
1.1 Buxoro xonligida shayboniylar sulolasi hukmronligining o’rnatilishi….....4
1.2 Shayboniylar davlatida sud – huquq tizimi va shariat qonunlarining
o’rni…………………………………………….........................……..…..........9
II-BOB. Ashtarxoniylar davrida sud – huquq tizimining olib borilishi
2.1 Ashtarxoniylar hukumronligi davrida harbiy soha va sud – huquq tizmining
shakillanishi…………………………......………………………………........14
2.2 Ashtarxoniy hukumdor Subxonqulixon davrida davlatda ijtimoiy–siyosiy,
huquqiy islohotlar va erkinliklar………….………................…………….…26
Xulosa …………………………………………………….......................….....38
Foydalanilgan adabiyotlar …….............................…………………………..40
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. О ’zbekiston о ’z mustaqilligiga erishganidan
s о ’ng tariximizni о ’rganishga katta e’tibor qaratildi. Bu esa milliy
mustaqilligimizni mustahkamlashda, о ’zligimizni anglashimiz va milliy g’ururni
yuksaltirishimizda muhim omil b о ’lib xizmat qilmoqda Milliy mafkurani
shakllantirishda va u yordamida xalqning milliy g’ururini oshirishda, uni vatan
mustaqilligi g’oyasi atrofida birlashtirishda tarix fanining ahamiyati kattadir.
О ’zbekistonning birinchi Prezidenti I.A.Karimov bu haqida: “ О ’z tarixini
bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi y о ’q!” 1
– deb
ta’kidlagan edi. Yurtimizda tarixda mavjud bo’lgan davlatlardan Buxoro
xonligida Shayboniylar va Ashtarxoniylar sulolalari hukumronlik qilgan
davrlarda ular о ’ziga xos siyosiy institutlar va huquq tizimlariga ega b о ’lganlar.
Bu sulolalarning ham ilm-fan, adolat tarafdori b о ’lgan boshliqlari. Muhammad
(Shohbaxt) Shayboniyxon (1451-1510), Ubaydullaxon I, Abdullaxon II,
Ashtarxoniy hukumdorlaridan eng mashhurlari Imomqulixon, Nodir
Muhammad, Subhonqulixon kabi vakillari bilan, ularning siyosat, davlatni tutish,
uni boshqarish va ilm-fan borasidagi yutuqlari, shuningdek, ular davrida
qurilgan inshootlar bilan xalqimiz haqli ravishda faxrlanishi mumkin. Lekin
tarixiy-huquqiy fanda Buxoro xonligi davlati va huquqi, uning о ’ziga xos
tomonlari hozirda ham o’rganilib kelinmoqda. Movarounnahrda Buxoro
xonligining boshlanishi XVI asrdan boshlangan bo’lsa, bunda Shayboniylarni
taxtga chiqishidan to Ashtarxoniylar sulolasining tugatilishiga qadar b о ’lgan
davr olingan b о ’lsada, mavzuni chuqurroq о ’rganish maqsadida Shayboniylar
davlatining huquq tizimi, ashtarxoniylarning shariat qonun qoidalariga rioya
qilishi, hamda ashtarxoniy hukmdorlar tarixi ham qisqacha о ’rganildi.
Mavzuning о ’rganilganlik darajasi. Kurs ishi uchun tanlangan mavzu
tarixshunosligimizda kam о ’rganilgan mavzulardan biridir. Tarixshunosligimizda
Buxoro xonligi Ashtarxoniylar davrida sud – huquq tizimi sud – huquq tizimi
haqida bir qancha ilmiy izlanishlar olib borilgan. Uning tarixi k о ’proq
1
Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч – Т.: Маънавият. 2008. — B. 4.
2

О ’zbekiston tarixiga oid darsliklarda bayon etilgan. V.V.Bartold,
A.A.Semyonov, Z.Muqimov, A.Ziyo, B.Ahmedov, R.Muqminova,
A.Zamonovlar muallifliklaridagi qator kitoblarda bu davlatlar va sulolalar
vakillari haqida bir qator ma’lumotlar keltirilgan. Yuqoridagilardan k о ’rinib
turibdiki, Buxoro xonligi tarixi va davlatchilik faoliyatiga bag’ishlangan asarlar
juda ham k о ’p emas. Buxoro xonligida hukumronlik qilgan sulollarning ijtmoiy-
siyosiy va sud-huquq taraqqiyoti tarixi mavzusi biz tanlagan shaklda kam
о ’rganilgan. Shuning uchun ham mavzuni yana bir bor xolisona, tadqiq etishni
lozim deb topdik.
Mavzuning ob’ekti va predmeti. Kurs ishining ob’ekti etib Buxoro
xonligida hukumronlik qilgan Ashtarxoniylar davrida sud – huquq tizimi
sulolalarning sud-huquq tizimi, predmeti sulola hukumronligi davridagi huquqiy
organ sohasini o’rganilishi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Mavzuning asosiy maqsadi milliy
mafkura va milliy g’oya asosida tariximizning kam о ’rganilgan sahifalaridan biri
b о ’lmish Shayboniylar va Ashtarxoniylar davlatlari tarixini, sud – huquq
tizimini, О ’rta Osiyoning shu davrdagi siyosiy, iqtisodiy hamda madaniy
hayotini tarixiy manbalar asosida chuqur ilmiy tahlil etishdir. Mavzuning
maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilandi:
Buxoro xonligining vujudga kelish tarixini o’rganishi, Shaybonilarning
taxtga kelishi arafasida Temuriylar davlati inqirozini keltirib chiqargan ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy omillarni yotirib berish, Ashtarxoniylar davlati tarixini
yoritish, Xonlikning boshqaruv tartibi o’rganish, Ashtarxoniylar sulolasi
hukumronligi davrida xonlikda sud – huquq tizimini qanday boshqarilganligini
tahlil qilish,Bu davrda hukmronlik qilgan eng yirik ashtarxoniylardan b о ’lgan
xonlarning Ashtarxoniylar davlati tarixidagi о ’rnini aniqlash.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi, kirish, ikkta asosiy bob va to’rt
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan bo’lib,
umumiy hajmi 41 sahifani tashkil etadi.
3

I–BOB. Buxoro xonligining tashkil topishi va shayboniylar sulolasi
davrida sud – huquq tizimining faoliyati.
1.1. Buxoro xonligining vujudga kelishi
Shayboniyxon vafotidan so’ng uning avlod-ajdodlari o’rtasida toj-u taxt,
hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib o’zaro qonli urushlar avj oldi. 1510-
1530-yillarda Shayboniyxonning amakisi Ko’chkinchixon hokimlik qiladi. Unga
o’g’li Abdusaid (1529-1533) va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxo’r
bo’ldi. Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) so’ng
Movarounnahrda qo’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda
Ubaydullaxon o’g’li Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda esa
Ko’chkinchixon o’g’li Abdullatifxon (1540-1551) taxt boshqarganlar. Hokimiyat
talashib kurash misli ko’rilmagan cho’qqiga ko’tarildi. Shayboniyxon
avlodlarining har birida 10-12 tadan o’g’il farzand bo’lib, ularning har biri taxt
uchun vorislik qilishga da’vogar edi. Shu bois Movarounnahr hududi bir necha
bo’laklarga bo’linib ketdi. Karmana va Miyonqal’ada Iskandar Bahodir, Balxda
Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich Qora, Hisorda Shayboniyxonning
nabirasi sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556-yilda Abdullatifxon vafot etgach
Samarqand taxtini Baroqxon qo’lga kiritib, Navro’z Ahmadxon nomi bilan besh
yil hukmronlik qiladi. 1550-yilda Sulton Abdulazizxon vafot etgach, o’nlab
sultonlar, beklar va amirlar Buxoro taxti uchun kurashni avjiga mindirdilar.
Dastlab Buxoro Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga tegdi, lekin
u bir yil o’tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga qarshi
Baroqxon va Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadiyor va Burhon
sulton qo’shiladi . 2
Ular birgalikda Miyonqal’a, Karmana va Qarshiga yurish
boshlaydilar. Vahimaga tushgan bu shaharlarning hokimlari qochib ketadilar.
Faqat Miyonqal’a hokimi Iskandaming 18 yoshli o’g’li AbdulIagina qal’ada
mustahkamlanib sultonlarning birlashgan kuchlariga qarshi yolg’iz o’zi kurashga
otlanadi. 12 kun davom etganjangdan so’ng sulh bitimi imzolanadi. Bitimga
2
Shamsutdinov. R, Karimov. SH, Ubaydullayev. O‘. Vatan tarixi (XVI—XIX asr boshlari). K.2.: – T.: Sharq, 2010.
—B. 23.
4

ko’ra Abdulla Balxga jo’nab ketishga majbur bo’ladi. 1556-yilda Baroqxon vafot
etgach uning farzandlari o’rtasida boshlangan taxt vorisligi uchun kurashga
aralashib undan ustalik bilan foydalangan Abdulla navbatdagi g’alabaga erishadi.
U quvg’inlik yillarini bekorga o’tkazmadi. Eng obro’-e’tiborli o’nta o’zbek
qabilasi – qushchi, o’tarchi, kenagas, yuz, jaloyir, major, qipchoq, ming, bahrin
qabilalari, shuningdek jo’ybor shayxlari hamda musulmon ruhoniylarining
boshqa e’tiborli va qudratli vakillarining himoyasi va qo’llab-quvvatlashiga
sazovor bo’ladi. Abdullaxon II Ilono’tdi yaqinidagi jangida Baroqxonning o’g’li
Bobosulton va uning ittifoqchisi Toshkent hokimi Darveshxonning birlashgan
kuchlarini tor-mor keltiradi. 3
Abdullaxon uchun Buxoroga yo’l ochiq edi. U
Qarshi, Chorjo’yni egallab, sulton Burhonni mag’lubiyatga uchratib Buxoroga
tantanavor kirib boradi. Buxoroni zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida
siyosiy hokimiyat markaziga aylanadi. Markazi Buxoro bo’lgan davlat Buxoro
xonligi deb atala boshlanadi. Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta
hurmat bilan qaraydi va yoshi ulug’ bo’lgan o’z amakisini so’ng otasini xon deb
e’lon qiladi. Amalda Abdullaning o’zi ularning nomidan hokimiyatni idora
etardi. Otasi Iskandarxon 1561-yili xon deb e’lon qilinadi. U 1582-yil vafotiga
qadar xonlik taxtida o’tiradi. Otasi vafotidan so’ng 1583-yil Abdullaxon II o’zini
rasman xon deb e’lon qiladi. Abdullaxon (1557-1598) hukmron bo’lgan davrda
Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun
hukmronlik yillari urush va jangu jadallar bilan o’tdi. 1557-yilda Shahrisabzni,
1569-yilda Samarqandni egalladi. 4
1558-1572-yillarda o’rtada tanaffuslar bilan
Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va Hisorni qo’lga kiritdi. 1582-yilda
Toshkent, Sayram, Turkiston, Farg’ona, 1583-yilda Xuroson, 1595-yilda esa
Xorazm taslim etiladi. Abdullaxon II Amir Temurdan so’ng Movarounnahrda
nisbatan qat’iy siyosat yurgiza olgan yagona, va so’nggi davlat arbobi edi. U
Buxoro hokimiyatini tiklash maqsadida Qozog’istonning hozirgi Qarag’anda
viloyati g’arbidagi, Sariqsuv daryosining Shimolida joylashgan Ulug’toqqa yetib
3
Азамат Зиё . Ўзбек давлатчилиги тарихи : ( Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар ). – Т .: Шарқ , 2001.
– Б . 237.
4
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. G‘afur G‘ulom nashriyoti. –T.: 2021. – B. 61.
5

borgach, tog’ tepasidagi bir minorada bitilgan quyidagi so’zlarga ko’zi tushadi:
«Tarix yetti yuz to’qson uchinda qo’y yili, yozning ora oyi, Turonning sultoni
Temurbek ikki yuz ming cherik bila To’xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi.
Bu yerga yetib, belgi bo’lsun deb bu minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay
inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat qilg’ay. Bizni duo bilan yod qilg’ay».
Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur To’xtamishxonga qarshi lashkar tortgan
kezi shu tog’ ustiga chiqib, so’ng bu yerda bir minora qurdirib xarsang toshga
o’ydirib yozdirgan xotira so’zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga
duolar o’qittirib, o’zi ham qarshi tomonda bir minora qurishga buyruq berdi va
unga «Kimki bu manzilga qadam qo’ysa, xayrli duo ila bizni yod aylasin»
so’zlarini o’ydirtiradi. Amir Temur Turkiston shahrida Xo’ja Ahmad Yassaviy
maqbarasi va masjidini qurdirgani ma’lum. Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga
yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi. Abdullaxon II XVI asming 80-yillarida
Xurosonda, uning markazlari Hirot, Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir
va to Xilmand daryosigacha bo’lgan hududlarda o’z saltanatini o’rnatdi,
Qandahorni ham egallaydi. Uning davrida hozirgi Qarag’andadan (Ulug’tog’dan)
Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan Masbhadgacha bo’lgan hududlar yana
bir bor Oliy hokimiyati Buxoro qo’l ostida birlashdi. Bunday katta saltanatga
Amir Temurdan so’ng Abdullaxon II asos soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga
nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan iborani qo’llashgan edilar. Ana shu davrdagi
Abdullaxon II ning markazlashgan davlat tuzish borasidagi faoliyati Hoflz
Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida o’zining mukammal ifodasini
topgan. Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida dehqonchilik, hunarmandchilik,
savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha yuksaladi. Juda ko’p sug’orish
inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Okchopsoy to’g’oni va suv
ombori, Vahshdan chiqarilgan ko’plab ariqlarning qurilishi dehqonchilikni
rivojlantiradi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligida bug’doyning 10 xil turi, suli,
qo’noq, jo’xori, mosh, no’hat, makkajo’xori, loviya, sholi, paxta, kunjut, heda,
arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, bog’dorchilik, chorvachilik va ipakchilik
rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Marg’ilon, Xo’jand, Andijon, Toshkent,
6

Jizzax, O’ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunannandchilik
taraqqiy qilgan. Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan rna’lum bo’lishicha,
XVI asrda Sarnarqandda hunarning 61 turi rnavjud bo’lgan. Movarounnahrlik
hunannandlar zo’r san’at bilan turli-tuman rnetall buyumlar, ip va ipak rna tolar,
a’lo navli qog’ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda ancha
kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda
madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar
o’rtasidagi tim, ko’chalar chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon
yo’llarida sardobalar, karvonsaroylar, ko’priklar qurilgan. Abdullaxon davrida
Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya bilan savdo va
diplomatik munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-yillari Hindistonda Buxoro
xonining e1chilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi Akbarning elchilari
bo’lgan. Abdullaxon II elchilari 1583-yili Moskvadan o’q-dori, ov qushlari, mato
olib kelganlar. Bundayelchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan.
Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini
mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti o’tkazish yo’lidagi faoliyati natijalari
keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan
(Jo’ybor) mavzesida Jo’ybor xojalaridan Abu Bakr Sa’d mozori atrofiga
madrasa, masjid, xonaqoh va chorbog’, Buxoroda madrasa, hammom,
Govkashon, Fathulla qushhegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu
(1569- 1570), tim (Abdullaxon timi), Kannana yaqioida Zarafshon daryosi ustiga
ko’prik (1582) qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va
boshqa shaharlarda ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy
maqbarasi, masjidi ta’mirlangan. Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo
Ko’kaldosh sharafiga Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida
shaharsozlik, ilm-fan taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga
aylanadi. Buxoroda mashhur Abdullaxon kutubxonasi tashkil bo’ladi. Unda
mashhur hattotlar Mir Ali Hiraviy, Ahmad Husayniylar va boshqalar kitob
ko’chirish bilan mashg’ul bo’lishgan. Sayid Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri
ahbob» asari Abdullaxon II ga bag’ishlangan. Bu davrda shoir, adib va
7

ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom Muammoiy, Muhammad Darvish
oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir, Muhammad Ali Zohid, tabiblardan
mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab ijod etgan. Abdullaxon II ning o’zi
ham iste’dodli shoir bo’lib “Xon” taxallusi bilan o’zbek va fors tillarida she’r
yozgan. Harbiy san’at taraqqiy etgan. Qo’shin tarkibini nayza, qilich, manjaniq,
shotular bilan qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil qilganlar. XVI asr
ikkinchi yarmidan qo’shin Turkiyadan keltirilgan pilta miltiq va zambaraklar
bilan qurollana boshlagan. Abdullaxon II markazlashgan davlatni tuzishda
isyonkor zodagonlarni qattiqqo’llik va shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar,
beklar, amirlar va o’zining bir qator qarindosh-urug’larining boshlarini
tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har qancha qattiqqo’l bo’lmasin siyosiy
tarqoqlik tartibotlariga qarshi kurashda ojizlik qiladi va bu tartibotlarning
navbatdagi qurboni bo’ladi. Rivoyatlarga qaraganda Abdullaxon II o’g’li
Abdulmo’min tomonidan 598-yili zaharlab o’ldirilgan 5
. Bu ishda harbiy
zodagonlar boshliqlaridan biri Muhammad Boqibiy tashkilotchilik qilgan.
Hokimiyatni zo’rlik yo’li bilan otasi qo’lidan olgan oqpadar Abdulmo’min yarim
yil o’tmasdanoq o’zi ham boshqa bir dushman zodagonlar guruhi qo’lida (1599)
halok bo’ldi. Taxtni so’nggi Shayboniy hukmdor Pirmuhammadxon egallaydi.
Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi Muhammad bilan kurashda u
yengiladi va taxtdan ag’dariladi. Shu bilan Shayboniylar hukmronligi tugaydi.
Ana shu Boqi Muhammad boshqa bir sulola - Ashtarxoniylarga mansub edi.
1601-yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola - Ashtarxoniylar
hukmronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan Shayboniylar
sulolasi o’zaro qirg’inbarot urushlar va o’zaro nizolar oqibatida qirilib tamom
bo’ladi va taxt vorisligiga da’vogar qolmaydi.
1.2 Shayboniylar davlatida sud–huquq tizimi va shariat qonunlarining
o’rni
5
Shamsutdinov R, Karimov SH, Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi (XVI-XIX asr boshlari). —Toshkent. Sharq, 2010.
—B. 31.
8

Mamlakatning barqarorligi uchun adolatli qonun va uning ijrosi m u him
ahamiyatga ega. XVI asrga oid “Tavorixi guzida-Nusratnoma” asarida berilgan
ma’lumotga qaraganda, Shayboniyxon o’z faoliyatiga ilohiy tasdiq va qonuniy
tus berish uchun u o’z saroyida mashhur tafsirchilar, muhaddislar, faqihlar,
tarixchi, faylasuf va islom ruhoniylarini to’plab, ulamolaming Oliy Kengashini
tuzadi. Bu Kengashda bo’ladigan ilmiy bahs va muzokaralarda xonning o’zi faol
qatnashib, amalda uning rahbari bo’lgan. U Qur’onning ta’rifi va Hadisning
sharhi davomida jamiyat va zamonasining murakkab muammolarini hal etib,
munosabat bildirish uchun aniq, mukammal va to’g’ri xulosalardan
foydalangan 6
. Ko’pgina holatlarda musulmon davlatchiligi, Turon hududida
tashkil topgan davlatlarning davlat boshliqlari huquqiy maqomi to’g’risida so’z
ketganda, despotik yoki yakka hukmdor - mutlaq monarx iboralarini ishlatamiz.
G’arbiy Yevropa olimlari tomonidan ilgari surilgan huquqiy ta’limotiga ko’ra,
mutlaq monarx deb ijtimoiy hokimiyatning uchala belgisi - qonunchilik, ijro, sud
hokimiyatini o’z qo’lida mutlaq to’plagan monarxga aytiladi. Shuning uchun
ham ular “Davlat — bu men” (Fransiya, Lyudovik XIV, 1643-1715)— deb
ta’kidlashgan. 7
Huquqshunos olim Z.Muqimovning yozishicha, O’rta Osiyo
hududida tashkil topgan davlatlarda hukmdorlar qanchalik o’zlarini mutlaq
hisoblamasin, bu qoidaga aslo javob bermaydi. Ya’ni davlat boshlig’i qonun
chiqarish hokimiyatiga ega emas, u faqat qonun osti aktlarinigina chiqarar edi.
Chunki islom dini hukmron bo’lgan davlatlarda jamiyat va davlat Alloh
tomonidan nozil qilingan Qur’on, Rasululloh hadislarida rivojlantirilgan shariat,
fiqhda sharhlangan qoidalar asosida boshqariladi.
Xonlikda jinoyatni aniqlovchi va jazo beruvchi asosiy mahkama islomiy
shariyat qonun-qoidalarida oliy sudya Qozi kalon bo’lib, viloyatlardagi
jinoyatlami jazolash viloyat qozilari qo’lida bo’lgan (Shayboniyxon davrida bu
mansabda Kamoliddin xo’ja bo’lgan). Oliy jazo - o’lim h u kmini faqat xonning
maxsus farmoni bilan amalga oshirganlar. Aybdorni aniqlashda, shariat
6
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. —T.: G‘afur G‘ulom nashriyoti. 2021. – B. 125.
7
Муқимов З . Шайбонийлар давлати ва ҳуқуқи . ( Тарихмй - ҳуқуқий тадқиқот ). ‘‘Adolat’’ – T.: 2007. – B. 43.
9

qonunlariga asosan, ikki kishining guvohligi yetarli bo’lgan. Viloyatlarda,
tumanlarda jinoyat ishlarini viloyat hokimi nazoratida mahalliy qozilar olib
borgan. Jinoyatchilarga gunohiga qarab o’lim jazosi, ma’lum muddatga (ko’p
hollarda umrbod) zindonga tashlashdan tortib, tan jazosi berish (darra urish,
barmoqlarni kesib tashlash va boshqalar), sazoyi qilish kabi jazo choralari ham
qo’llanilgan. Aybdorlarga jazo berish ko’pincha bozor oldidagi maxsus
maydonda — aholi ko’z o’ngida amalga oshirilgan. Harbiylar sodir etgan
jinoyatlar va jazo turlari maxsus harbiy sudyalar - qozi askar va muftiy askar
tomonidan ko’rib chiqilgan. Ular shariat qoidalarini mukammal o’zlashtirgan,
shu bilan birga, harbiy sohani ham yaxshi biladigan muftiylar orasidan
tayinlangan. Chingizxon va Amir Temur davrida bu lavozim egalari yorg’uchi
deb atalgan. Ular harbiy mansabdorlar orasida ro’y beradigan kelishmovchiliklar,
qonun buzilishi holatlarini taftish qilib, shu asosda hukm chiqarishgan hamda
uning ijro etilishini nazorat qilgan. Qashqadaryoning sharqiy qismida joylashgan
qabrtosh yozuvlari o’rganilishi jarayonida yorg’uchi atamasiga duch kelingan.
Kesh amaldorlaridan biri Qodir Berdining otasi Amir Nodir yorg’uchi bo’lgan.
1421-yili Mo’g’ulistondan Shohrux Mirzo huzuriga tashrif buyurgan elchining
lavozimi ham yorg’uchi bo’lgan. 1580-yil Badaxshon hokimi Shoh Sulaymon
(temuriylardan) Abdullaxon huzuriga qozi askar Nuriddin Muhammadni
yuborgan 8
. Bundan ko’rinadiki, yorg’uchilarga (qozi askarga) nozik masala
bo’lmish mamlakatlar orasidagi diplomatik aloqalami yo’lga qo’yishdek yuksak
vazifalar ham ishonib topshirilgan. Mol-mulk bilan bog’liq jinoyatlar, o’g’irlik,
shariat qonunlariga rioya qilmaganlik (ichish, chekish, qimor o’ynash, zino va
boshqalar) uchun beriladigan jazolar turi ko’pincha amaldorlarning xohish-
irodasiga bog’liq bo’lib, ma’lum jinoyatlar uchun aniq jazo oldindan belgilab
qo’yilmaganligi, sud ishlarida poraxo’rlik, mansabni suviste’mol qilishga yo’l
ochib beradi. Ubaydullaxon sudlov ishlarini tartibga solishga hamda davlat
mansablarini isloh qilishga ham harakat qilgan. Ammo barcha o’rta asr davlatlari
singari uning davlati ham turli fitna va fisq-fasodlardan xoli bo’hnagan. Bu
8
Xamidova M. O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. —T.: TDYI nashriyoti. 2005. – B. 124.
10

davrga oid hujjatlarda (Jo’ybor shayxlari arxivi, Samarqand qozilik idorasi
hujjatlari va boshqalar) turli fuqarolik ishlari, huquqiy- ma’muriy jinoyatlar,
tartibbuzarliklar va ularga nisbatan qo’llaniladigan jazo choralari haqida
ma’lumotlar saqlanib qolgan. Masalan, Buxorodagi katta G’oziyon va Kichik
G’oziyon madrasasiga tegishli hujjatlarda (1535) madrasada o’qish va hujrada
yashash tartib-qoidalarini buzgan talabalarga jazo choralarining ko’rilishi qayd
etilgan. Agar talaba darslarga bir oy sababsiz qatnashmasa, uni hujradan mahrum
qilishgan, agar talaba dangasaligi sababli darslami yaxshi o’zlashtirib olmasa va
bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o’ta olmasa, unga nafaqa to’lash bekor qilinib,
hujra tortib olingan. Turon hududida vujudga kelgan davlatlami, xususan,
Buxoro xonligi davrining ijtimoiy-siyosiy tuzumi huquqiy munosabatlarini
o’rganishda shariat huquqi bilan bir qatorda, dunyoviy sud notarial hujjatlari
to’plamlari katta rol o’ynaydi. Bular ichida “Majma’ al vasoiq”, ya’ni “Vasiqalar
to’plami” ham o’ziga xos o’ringa ega. Bunda, 1588-1591-yillarda tuzilgan 735 ta
sud notarial hujjatlari jamlangan bo’lib, ulaming 237 tasi fors tilidan o’zbek
tiliga sharqshunos olim Bahrom Ibrohimov tomonidan tarjima qilinib, 1982-yilda
nashr etilishi tarixiy-huquqiy yodgorlik sifatida katta ahamiyatga molik bo’ldi.
Hujjatlaming hammasi O’rta Osiyoning XVI asr, xususan, shayboniylar davri
hayotiga, Samarqand shahri va unga qarashli tumanlarga tegishli bo’lib, yuqorida
qayd qilib o’tganimizdek, ko’pgina ijtimoiy-siyosiy hamda yuridik masalalami
o’z ichiga oladi. Bu hujjatlarda hunarmand kosiblaming ijtimoiy tabaqalarga:
ustalar, oqsoqollar, xalifalar (yordamchi), shogirdlarga bo’linishini ko’rish
mumkin. Ustalar xalifalar bilan shogirdlaming kuchlaridan foydalanib turli
ishlarga jalb etganlar, ulami ishga o’rgatganlari uchun ma’lum miqdorda haq
ham olishgan. To’plamda shogirdlikka oid 25 hujjat bo’lib, ulaming mohiyati
shundaki, shogirdlik masalasi ijtimoiy-siyosiy masalalami o’rganishda katta
ahamiyat kasb etgan. Shuni aytish kerakki, usta kasb o’rgatishga shoshilmagan.
U ataylab fotiha berish marosimini kechiktirib, shogirdning kuchidan imkon
boricha ko’proq foydalangan. Yana bir hujjatdagi farzandlikka berish vasiqasida
ko’rsatilishicha, ota-ona o’z farzandini yoki bolaning yaqin kishilari uni
11

muallimning oldiga olib borib, “Bolaga otaliq shafqati ko’rsatib, unga tarbiya,
xat-savod bering, shariat qoidalarini o’rgating”, deb ta’lim haqi, bolaning
kiyinishi va kundalik ovqatlanishi uchun zarur bo’lgan pulni bergan. Muallimga
beriladigan mablag’ miqdori 1,5-3 dinor hajmiga teng bo’lgan. Muallim pulning
bir qismini bolaning kiyinishi va ovqatlanishi uchun sarflasa, qolgan qismini
“ta’lim haqi” deb o’ziga olib qolgan. 9
Bu hujjatdan ko’rinib turibdiki,
shogirdlikka berish, o’g’il qilib olish masalalarini huquqiy tartibga soluvchi
maxsus qonunlar bo’lmagan, bu boradagi shartnomalar shu kabi yoshlaming
kuchidan, mehnatidan xohlaganicha foydalanishga imkon bergan. Agar qoidalar
buziladigan bo’lsa, ota-ona vasiy ustidan qoziga murojaat qilishi mumkin
bo’lgan. Ushbu to’plamdagi juda ko’p hujjatlar qullikni bekor qilish masalasiga
oiddir. Qullikdan ozod qilish yo’llari quyidagichadir: ma’lumki, qullikda
yashagan ota-onadan tug’ilgan bola ham xo’jayinning quli hisoblanib, bunday
qullar boshqa qullardan farqli o’laroq “Xonazot qullar” deb atalgan. Xonazot qul
va cho’rilami xo’jayinlar birovga hadya qilishi, ijaraga berishi hamda
yumushlarga berib turishi mumkin bo’lgan, ammo uni sota olmagan.
“Majmual-vasoiq”da zikr etilgan hujj atlardan bir qismi ozodlik holatini
tasdiqlash masalasiga bag’ishlangan. 10
Ayrim vaqtlarda asl qul va cho’ri
bo’lmagan odamlarga nisbatan “bu qul edi” degan da’vo-mojarolar bo’lib turgan.
Bu to’g’rida ham anchagina hujjatlar bor. Bu hujj atlardan anglanishicha, ba’zi
boy va zo’ravon kishilar asli qul bo’lmagan shaxslami, ozod ota-onadan
tug’ilgan yigit va qizlami zo’rlab o’z quliga aylantirishi yoki qul qilib sotib
yuborish hollari ham bo’lganligini ko’rsatadi. Ana shunday vaqtlarda asli ozod
bo’lgan shaxs guvohlar bilan qoziga murojaat qilib ozodlik holatini tasdiqlab
beradigan vasiqa olgan.“Majmu al-vasoiq”da zikr etilgan masalalardan yana biri
taloq masalasidir. Bu masalaga oid 17 ta hujjat mavjud. Shuning uchun ham
to’plamda keltirilgan hujjatlar oila va nikoh huquqi tarixi bilan qiziquvchilar
uchungina emas, balki butun Markaziy Osiyoning ham XVI asrdagi ijtimoiy-
9
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi.—T.: G‘afur G‘ulom nashriyoti. 2021. – B. 125.
10
Муқимов . З . Шайбонийлар давлати ва ҳуқуқи . – Toshkent — “Adolat”, 2007. —B. 47
12

siyosiy hamda huquq tarixini o’rganishda muhim manbalardan biri vazifasini
o’tashi mumkin. Mazkur hujjatlar Samarqand qozixonasida qozi ul-quzzotning
noibi huzurida yozilgan, awal bunday vasiqalar mazmuniga qarab guruhlanib,
alohida daftarga kiritilgan. Keyinchalik esa, undan ko’chirma berilgan. Bu narsa
ba’zi bir tadqiqotchilaming qozixonalarda ish yuritishning tartibsizligi haqidagi
fikrlariga qarshi, aksincha, qozixonalarda ish yuritish tartib-qoidalar asosida
borganligini ko’rsatadi. Shaharlar, tumanlar va, hatto, viloyatlar ham alohida
xizmat ko’rsatgan shaxslarga suyurg‘ol qilib berilgan. Misol uchun, XVI asming
boshlarida Qarshi Xudoyberdi sultonning suyurg‘ol mulki bo’lgan. Davlat yerlari
dehqonlarga muddatsiz merosiy foydalanishga ijara sifatida berilgan. Dambast
sifatida mulk va yer berish, Abdullaxon II davrida, ayniqsa, rivojlanib, u o’zining
pirlari Xoja Islom va uning avlodlaridan Xoja Sa’dga hamda boshqa Jo’ybor
xojalariga butun-butun bosib olingan viloyatlarni dambast sifatida hadya qilgan.
Tadqiqotchilarning fikricha, ushbu mulk merosiy suyurg‘ol (hadya) bo’lib, u
barcha soliqlardan ozod qilish haqidagi imtiyozlar bilan birga, vorislikka
qoldirish huquqi bilan berilgan yer va boshqa mulklardan iborat bo’lgan.
Jo’ybor xojalarining Buxoro, Samarqand, Nasaf (Qarshi), Marv va boshqa
viloyatlarda katta yer maydonlari bo’lib, bu mulklar meros tariqasida avloddan
avlodga o’tgan va barcha soliqlardan ozod etilgan. Xonlar va boshqa yirik
amaldorlar tomonidan ularga hadya etilgan yer mulklaridan tashqari, ular
Movarounnahr va Xurosonning serunum yaylovlariga, behisob podalarga, katta
shaharlarda joylashgan o’z hunarmandchilik do’konlariga, savdo rastalariga,
tegirmonlar, hammom va karvonsaroylardan keladigan daromadlarga ham ega
bo’lganlar. Shayboniylar davrida yer egaligining quyidagi asosiy turlari mavjud
edi: Mulki sultoniy yoki mulki mamlaka. Manbalarda mamlakai devon,
mamlakai podshohiy, zamim mamlaka, mamlakati sultoniy, mamlaka
atamalarida ham uchraydi.
II-BOB. Ashtarxoniylar davrida sud – huquq tizimining olib borilishi
2.1. Ashtarxoniylar hukumronligi davrida harbiy soha va sud – huquq
tizmining shakillanishi
13

Ashtarxoniylar davrida ham Buxoro xonligining siyosiy hayotida, davlat
boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, qo shinʻ
boshliqlarining umaroning ham o rni katta edi. Bu davrda ham harbiy soha
ʻ
shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Dargohdagi harbiy ishlar
bilan bog liq chuhraboshi va qurchiboshi qurol-aslaha xizmati boshlig i
ʻ ʻ
vazifalaridan tashqari jibachi, jarchi, qorovulbegi, to pchiboshi, tug begi kabi
ʻ ʻ
xizmatlar ham bo lgan. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi yerlarni
ʻ
bosib olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarida qo shinlarning soni, harbiy
ʻ
tayyorgarligi, qo shin boshliqlarining qo mondonlik mahorati kabilar katta
ʻ ʻ
ahamiyat kasb etgan 11
.Qo shinni yig ish va yurishga tayyorlash, ularga maosh
ʻ ʻ
to lash hamda boshqa tashkiliy ishlar bilan tavochi (tanmachi) shug’ullangan.
ʻ
Qo shinni qurol-aslaha bilan ta’minlashga mas’ul amaldor-jevachi bo lib, u
ʻ ʻ
xonning qurol-yarog lariga ham javobgar bo lgan. Xon va sarkardalarning
ʻ ʻ
alohida topshiriqlarini bajaruvchi shaxslar yasovul deb atalgan. Xonni va saroyni
qo riqlovchilar qurchi, xon bayrog ini ko tarib yuruvchilar yalovbardor deb
ʻ ʻ ʻ
atalgan. 12
Harbiy mansablar orasida qo rxona boshlig’i lavozimi bo lib, bu
ʻ ʻ
mansab egasi o qchi, kamonsoz, qilichsoz va boshqa harbiy qurollar
ʻ
ustaxonalarini boshqargan. Bahor oylarida qo shinda harbiy ko rik o tkazilgan.
ʻ ʻ ʻ
Jang oldidan lashkar qanday safga tizilsa, ko’rikda ham xuddi shunday saf
tashkil qilingan va shaxsan xonning o zi har bir qism askarlarini nazoratdan
ʻ
o tkazgan (ko’zdan kechirgan). Ko’rik tartibi quyidagicha bo lgan: xon
ʻ ʻ
yaqinlashib kelganda qo shindagi har bir qism boshlig i otdan tushib, unga o’z
ʻ ʻ
qismini ko rsatar, jangchilarning abjirligi va chaqqonligini namoyish qilar, keyin
ʻ
tiz cho’kib, hukmdor sha’niga duo o’qib, g alabalarini olqishlar, unga jonini fido
ʻ
qilishga tayyorligini izhor etar edi. Hukmdorlar harbiy yurishlari davomida o z
ʻ
askarlarini muayyan intizomga bo ysunishga majbur etgan hollari ham ko’p
ʻ
uchraydi. Masalan, ashtarxoniylar sulolasiga mansub hukmdor Ubaydullaxon
XVIII asr boshlarida Balxga yaqin Odina masjid degan joyda harbiy harakatlarga
11
Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012. – B. 136.
12
Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаэв Э.В. Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ
тарихидан лавҳалар. — Т .: “ Адолат ”, 2001. – Б . 191.
14

tayyorgarlik ko’rayotgan askarlariga aholining ekinzorlaridan "bitta ham
boshoqni to’kmasliklari", agar shunday hol amalga oshsa, askar “umrining butun
hosili o lim o rog i" ostida qolishini bildirgan. Keltirilgan ushbu tarixiyʻ ʻ ʻ
ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, mamlakat ravnaqi haqida qayg’urgan
ayrim hukmdorlar harbiy yurishlarning salbiy oqibatlarini anglagan holda
ularning oldini olishga harakat qilganlar. Ilgarigi davrlarda bo lgani kabi
ʻ
ashtarxoniylar qo shini ham o’n minglik, minglik, yuzlik va o nlik bo linmalarga
ʻ ʻ ʻ
bo lingan. Bilib oling! Qo’shinning asosi qalb deb ataluvchi markaziy qism,
ʻ
barong’or (o’ng qanot) va javong’or (chap qanot) qismlardan tashkil topgan.
Qanotlarga rahbarlik qilgan sarkardalar o g lon deb atalgan. Qo’shin oldida
ʻ ʻ
manglay deb ataluvchi harbiy qism yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning
oldida esa tez harakatlanuvchi kichik jangovor qism - ilg’or bo lgan. Ilg’or qism
ʻ
qo shindan oldinda yurib, vaziyatni tekshirib borgan va lozim bo lsa qisqa
ʻ ʻ
janglarga ham kiruvchi dasta hisoblangan. Umumiy qo shin oldida qorovul deb
ʻ
ataluvchi maxsus qism, qo shinning o’ng va so’l qanotlari oldida boruvchi kichik
ʻ
g’ul deb nomlanuvchi bo linmalar hamda qo shin ortidan boruvchi maxsus
ʻ ʻ
yordamchi bo’linma chanox harakat qilgan. Mazkur qismlar oralig’ida maxsus
choparlar xizmati tashkil etilgan bo lib, ular bosh qo mondon ko rsatmalarini
ʻ ʻ ʻ
sarkardalarga yetkazib turgan. Xonlikda harbiy harakatlarni rejalashtirish, harbiy
kuchlarni jang maydonida to g ri taqsimlash ishi naqiblar zimmasiga yuklatilgan
ʻ ʻ
edi. O ziga xos shtabboshlig i sifatidagi bu shaxs XVIII asr oxirida Buxoroda
ʻ ʻ
bitilgan manba ma’lumotlariga ko ra, harbiy yurishlar paytida qo shinning
ʻ ʻ
tuzilishi, qurollanishi va joylashuvi, uning harakatlanishi va urush olib borishi
borasida yetarli darajada bilimga ega bo lib, u qo shinning avangardi (oldi) va
ʻ ʻ
arergardi (orqasi), uning o ng va so l qanoti, markazi va pistirmalari haqida
ʻ ʻ
yetarlicha ma’lumotga ega bo lgan
ʻ 13
. Buxoro xonligida to pchiboshi lavozimi ʻ
alohida xususiyatli harbiy mansab hisoblanib, ushbu lavozimdagi kishi ikki xil
vazifani bajargan. To pchiboshi harbiy vazir maqomida bo lib, xonlikdagi barcha
ʻ ʻ
qo shinlar boshliqlari unga bo ysungan, "To pchiboshiyi lashkar" degan nomga
ʻ ʻ ʻ
13
Сагдуллаэв А.С., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. – Т.: Академия, 2006. – Б. 178.
15

ega bo lgan va shahar ichkarisida yashagan. Buxoro xonligida yana birʻ
to pchiboshi lavozimi joriy etilgan bo lib, uning vazifasi arkni qo riqlashdan
ʻ ʻ ʻ
iborat edi. Boshqacha aytganda, ark komendanti darajasida bo lgan. Saroy
ʻ
amaldorlari orasida o ziga xos mavqeiga ega bo lgan mansabdorlardan biri –
ʻ ʻ
eshikog aboshi bo lganligi to g risida manbalarda ma lumotlar ko p. Mazkur
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
lavozimni egallagan mansabdor oliy darajadagi qo riqchilar boshlig i sanalib, ark
ʻ ʻ
va xon saroyini qattiq nazorat qilgan. Ubaydullaxon II davrida Muhammad Yor
do rmon bu lavozimga tayinlangan. Bir vaqtning o zida xonlikning yirik
ʻ ʻ
tumanlaridan biri hisoblangan Qorako lda hokimlikni ham amalga oshirgan.
ʻ
Shuni ham e’tirof etish kerakki, bu davrda layoqat, malakadan ko ra, ko proq
ʻ ʻ
shaxsiy sadoqatga qarab mansabga tayinlash odat tusiga kirgan edi. Shuning
uchun ham ayrim kishilar ikki, ba zan undan ortiq lavozimlarga tayinlangan. Bu
ʼ
davrda o tochar qurollar muhim ahamiyatga ega bo lsa-da, xonlik qurolli
ʻ ʻ
kuchlari tarkibida kamonchilar mavqei keyinchalik ham salmoqli bo lgan. XVII
ʻ
asrda ham kamon yengil otliqlarning ot ustida turib nishonga uruvchi tezotar
qulay qurol bo’lib qolavergan. To p quyuvchi ustalar rextagar deb atalgan. Ish
ʻ
jarayonida ular yordamchi ishchi kuchidan foydalanishgan.
XVI-XVIII asrlarga oid manbalarda ko rsatilishicha, Buxoroda bir necha
ʻ
rextagarlar bo lgan. Rextagarlar mis va qo rg oshin qorishmasi bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
bronzadan turli uy-ro’zg’or buyumlarini ham yasaganlar. Xonlikda turli qurol-
yaroq’lar ishlab chiqaruvchi ustaxonalar ham mavjud edi. Ular jumlasiga
o tochar qurollar miltiqlar va to plar ishlab chiqaruvchi ustaxonalarni kiritish
ʻ ʻ
mumkin. Ularda mamlakatda mavjud turli hunarmandlar temirchilar, degrezlar,
duradgorlar va boshqalarning xizmatidan keng foydalanilgan. Masalan, Buxoro
xonligida Samarqand yirik degrezlik markazi sifatida mashhur bo’lib, to’plar
aynan shu yerda tayyorlangan. Bunday turdagi ustaxonalar asosan davlat
tasarrufida bo lgan. Ularga qurol-yarog’larni ishlab chiqarish uchun zarur
ʻ
bo lgan xom-ashyo davlat tomonidan yetkazib berilgan. Buxoro xonligidagi
ʻ
harbiy ish tarixining tahlili shundan dalolat beradiki, shayboniylar davridan
so’ng hokimiyat tepasiga kelgan ashtarxoniylar davrida harbiy sohada amalga
16

oshirilishi kerak bo lgan islohotlarning izchil bo lmaganligi va bunga tinimsizʻ ʻ
uzaro urushlar imkon bermaganligini kuzatish mumkin. Bu davrdagi
boshqaruvda dunyoviy lavozimdagi amaldorlar bilan bir qatorda, diniy
lavozimdagi amaldorlarning ham mavqei baland bo lgan. Boshqaruv tizimida
ʻ
yirik din peshvolari xojalar va diniy mansab egalari bo’lmish shayxulislom, sadr,
qozi kalon va boshqalar katta ahamiyatga ega bo lgan. Avvallari bo lganidek, bu
ʻ ʻ
davrda ham davlat boshqaruvida Jo ybor xojalarining mavqei baland bo’lib,
ʻ
asosiy diniy mansabdorlar ular ichidan tayinlangan 14
. Buxoro shayxulislomi ham
jo ybor shayxlari orasidan tayinlanib, Abulfayzxon davrida bu lavozimni Xoja
ʻ
Yahyoning o g li Muhammad Hakim Xo ja egallagan. Shayxulislom jamiyatda
ʻ ʻ ʻ
katta rol o’ynab, nafaqat diniy, balki barcha ishlar bo yicha hukmdorning doimiy
ʻ
maslahatchisi bo lgan. Har bir viloyatning o’z qozisi bo lib, ular diniy, oilaviy,
ʻ ʻ
vorisiylik hamda jinoiy ishlarni ko rib chiqqanlar. Harbiylar uchun ham alohida
ʻ
qozilar bo lib, ular qoziyi-askar deb atalgan.
ʻ
Buxoro xonligidagi huquqiy masalalarni hal etishda muftiyning o rni alohida
ʻ
bo lgan. Muftiy fiqh (huquq) va hadisni juda yaxshi biladigan qonunshunos bo lishi
ʻ ʻ
lozim bo lgan
ʻ 15
. XVII asrning oxiri - XVIII asr boshlarida davlat hokimiyatining
zaiflashuvi oqibatida darvishlar guruhlarining ham roli ortib borgan. XVIII asr
o’rtalariga kelib mahalliy sunniy mazhabi va eroniylar e’tiqodida bo lgan shia
ʻ
mazhabidagi qonunlarni umumlashtirishga yuqori darajadagi harakatlar ham o ziga
ʻ
xos asos bo’lgan. Xususan, Abulfayzxonning Eron shohi Nodirshohga taslim bo lisi
ʻ
natijasida sunniy- shia ulamolaridan iborat jamoa tashkil etilib, shariy qoidalarga
ma’lum o zgartirishlar kiritilgan. 1743-yilning dekabr oyida Nodirshoh o’n ikkita
ʻ
shia mazhabiga mansub bo lgan imomlar va sunniylik mazhabiga mansub bo lgan
ʻ ʻ
eron, afg’on va Movarounnahr ulamolarini e’tiqodning har qanday vaziyatida
"kelishuvga erishish mumkinligiga undash maqsadida to’plagan. Uchrashuvda
Bag’dod shahrining qozisi Abdullo as-Suvaydiy yig’ilish bayonini olib borish uchun
hakam sifatida tayinlanadi. Uchrashuvga yetmishta eron, yettita afg’on va yettita
14
Ахмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. – Т.: «Ўқитувчи», 2001. — Б. 168.
15
Саидов А.Х, Ж.Тошқулов Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т.: ИИВ “Академик”. 1995. — Б. 118.
17

Movarounnahr muftiylari, qozilari va imomlari tashrif buyurgan. Sunniylar tarafidan
vakil sifatida mashhur Buxoro qozisi hamda Ko’kaldosh madrasasining mudarrisi
Xodi Xo ja ibn Alouddin, shialar tarafidan esa, Nodirshohning diniy va huquqiyʻ
masalalar yuzasidan muallimi mullaboshi Ali Akbar so zga chiqqanlar. Munozara
ʻ
davomida shia mazhabining vakillari Ali Akbar va uning safdoshlari dastlabki ikki
xalifa Abu Bakr va Umar safdoshlarini kamsitishni, vaqtinchalik nikoh masalasini
hamda Hazrat Ali Muhammad Payg’ambarning yolg’iz vorisi ekanligini tan olishni
rad etish to g risidagi kelishuvga rozi bo lganlar. Sunniylik vakillari, o z navbatida,
ʻ ʻ ʻ ʻ
shialik ta’limotini, ya’ni to rt asosiy huquq maktablari qatorida ja’fariya mazhabini
ʻ
tan olishga tayyor ekanliklarini bildirganlar. Yig’ilishning yakunlovchi qismida
ishtirok etgan ulamolar yagona kelishuvga imzo qo’yganlar. Mazkur kelishuv
g’oyaviy jihatdan ulamolar o rtasidagi muayyan barqarorlikni qaror toptirgan bo lsa-
ʻ ʻ
da, amalda diniy oqimlar o’rtasidagi kelishmovchiliklar keyinchalik ham davom
etgan. Xullas, xonlikda sud-huquq ishlari mahalliy din ulamolari tomonidan nazorat
qilingan. Ashtarxoniylar hukmronligi davrida ham huquq manbalarini asosan shariat,
huquqiy odatlar va xonlarning amr-farmonlari tashkil etgan. Mulkiy munosabatlar,
nikoh-oila va jinoyat-jazo masalalari hamda sud ishlarini yuritish tartibi shariat
normalari bilan belgilangan.Bu davrga oid yer huquqiga bag’ishlangan muhim
manbalardan biri «Buxoro yer hujjatlari» to’plami bizgacha yetib kelgan. "Unda
XVII-XIX asrlarda butun O’zbekiston hududidagi yerga egalik qilish va undan
foydalanish tartibini ko’rsatuvchi qoidalar, davlat boshliqlarining bu boradagi
farmonlari, sud hujjatlari haqida qimmatli ma’lumotlar beriladi. Hujjatlarda,
jumladan, vaqf mulkini almashtirish, xususiy yer egaligi huquqining. davlat :
tomonidan buzilib turishi, g’alla uyumlarini muhrlash va boshqa shu kabi yerga oid
munosabatlar tartibga solinadi. Masalan, mulkning vaqfga aylanishi unga egalik
qilish va uni tasarruf etishda muhim o’zgarishlar kelib chiqqan, ya’ni uni olish-sotish,
almashtirish mumkin bo’lmay qolgan. Huquqshunos olim Z.Muqimov
ko’rsatganidek, to’plamdagi ba’zi hujjatlar, xususan, 1721-yildagi savdo vasiqasi
istisno hollar ham bo’lib turganligini ko’rsatadi. Unga ko’ra, Samarqand viloyatining
Shovdor tumanidagi vaqf yerlar daromadidan foydalanuvchi Darvesh Muhammad
18

Tarxonning avlodlari qonunda qat’iy taqiqlanganligiga va barcha yuridik
qiyinchiliklar, cheklashlarga qaramay, vaqf yerlarini Samarqand yaqinidagi
Olloyorbiyga qarashli asosiy yer mavzesidan chekkada joylashgan yer maydoniga
almashtirishga muvaffaq bo’lgan. Chunki, Olloyorbiyning mulklari o’rtasida
joylashib qolgan vaqf yerlaridan daromad kelishi juda kamayib ketgan (37-hujjat).
Bu muomala, albatta, ma’him ustama haq evaziga amalga oshirilganligi bois uni
almashuv emas, balki savdo-sotiq shartnomasi deb baholash mumkin.Mazkur
hujjatlarda yerlar bora-bora turli yo’llar bilan bir ki.shi egaligiga o’ta borishi va
bunda musulmon huquqidagi shuf’a qoidasi yordam berganligi aks etgan. Shunga oid
birtalay hujjatlar keltirilgan. Ularga ko’ra, «mulki hur xolis» - soliqlardan ozod
yerlar, xiroj yerlari, amlok (davlat) yerlari, vaqf yer mulklari hamda xususiy
shaxslarga tegishli yer mulklari bo’lib, shartli yer-mulk egaligida «tanho» berish
keng yoyilgan. Umrbod berilgan (lekin merosiy bo’lmagan) «tanho» yer mulki
barcha soliqlardan ozod etilgan.
To’plamdagi 5O-hujjatda davlat armiyasida xizmatda bo’lgan kishilar darajasiga
qarab, qancha «tanho» olishi belgilab qo’yilgan ro’yxat (reyestr) keltirilgan.
Jumladan, bahodirlar (o’zbek harbiy qo’shilmalarining kichik unvonli komandirlari)
11-23 tanobgacha, mirzaboshi 25-35 tanobgacha, jibachi 40 tanobgacha, qorovulbegi
47 tanobgacha, parvonachi, dodxohlar esa butun-butun qishloqlarni tanho sifatida
olganlar. 1
Yer mulklarini sotish, almashtirish, sovg’a qilish, garovga qo’yish, qarz evaziga
berish mumkin bo’lgan. Mazkur hujjatlar shuni ko’rsatadiki, Imomqulixon davrida
davlat yerlari ko’plab xususiy shaxslarga sotilib, «mulki hur xolis» shakliga
aylangan. Agar biror shaxs yerni sotib olib, uning uchdan ikki qismidan davlat
foydasiga voz kechsa, u «mulki hur xolis»ga aylangan. Davlat yerlarini o’ziga xos
tarzda sotishni ko’rsatadigan hujjatlar ham bor. Ya’ni, garchi yer mulki sotib olindi,
deb qayd etilsa-da, bu yer uchun pul bilan haq to’lanmagan, balki Qur’onning
tabarruk nusxasi hadya etilgan. Chunki davlat yerlari davlat (mamlakat) xazinasi
ahamiyatiga ega bo’lganligi uchun xon uiarni tasarruf etib, sotishga huquqli
19

hisoblangan.G’alla uyumini muhrlash to’g’risida ham hujjatlar mavjud. Jumladan,
20-hujjatda Ubaydullaxonning (1702-1711) farmonida qishloq ma’mu-
r iyatining
soliq undirish bilan bog’liq vakillari: hokimlar, omillar, arboblar, Icadxudolar va
o’nboshi hamda ellikboshilar, dorug’alar tilga olinadi. Jumladan, dorug’a - davlat
yerlarida g’allaning dehqonlar tomonidan yashirilmasligi ustidan nazorat qiluvchi
mansabdor hisoblangan. G’alla o’rib olingandan keyin soliq miqdori aniqlanib,
yig’ilgan hosil uyum qilib muhrlangan, bu esa soliq undirilmaguncha undan
foydalanish taqiqlanganligini bildirgan.Bulardan tashqari, mazkur hujjatlarda o’sha
davrdagi davlat mansablari, soliqlar va uning turlari, jo’g’rofiy joylarning nomlari,
atamalar va yuridik hujjatlarning shakllariga oid ko’plab ma’lumotlar keltirilgan.
Ashtarxoniylar davridagi (16-18 asrlar) sud-huquq tizimi Markaziy Osiyoda
hukmronlik qilgan sulolalardan biri bo’lib, hukmronlik davrida sodir bo’lgan
siyosiy, iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar bilan chambarchas bog’liq edi. Bu
davrda davlat boshqaruvi va sud-huquq tizimi islom huquqi (shariat) va urf-odat
huquqining (odat) uyg’unligi asosida amalga oshirilar edi.
Ashtarxoniylar (yoki Joniylar) 1599-yildan 1747-yilgacha Buxoro xonligini
boshqargan. Bu davrda sud va huquqiy tizim Markaziy Osiyoda islom dinining
kuchli ta’sirida bo’lgan. Ashtarxoniylar davlatida amirlik tizimi hukmron bo’lib,
davlat hokimiyati markazlashgan holatda emas, balki turli hududiy
boshqaruvchilarga – amir va beylarga bo’linib, markaziy hokimiyatga qisman
bo’ysungan. Bu esa sud-huquq tizimining ham turli darajada amalga oshirilishiga
olib kelgan.
Ashtarxoniylar davrida huquqiy tizim ikkita asosiy huquq manbasiga tayanar edi:
 Shariat – Islom qonun-qoidalari va shar’iy sud huquqi.
 Urf-odat – mahalliy xalqlar orasida urf-odat va an’analarga asoslangan
huquqiy amaliyot.
Bu ikkala manba bir-birini to’ldirgan va turli muammolarni hal qilishda ulardan
foydalanilgan.
20

Ashtarxoniylar davridagi sud-huquq tizimi qozilar tomonidan boshqarilgan. Qozi
sudyalik vazifasini bajarib, jinoiy, fuqarolik va nikoh oilaviy nizolarni hal qilgan.
Qozi sudlari shariatga asoslangan huquqiy amaliyotni qo’llagan. Qozilar huquqiy
bilimlarga ega bo’lishlari uchun madrasalarda o’qitilib, huquqiy va diniy fanlarni
o’rganishgan.Sud jarayonlari ochiq tarzda o’tkazilib, taraflarning dalillari tinglanar
edi. Sud jarayonlarida odatda shariat hukmlariga amal qilinib, jazo turlari ham
shariat qoidalariga muvofiq qo’llanilgan. Masalan, o’g’irlik, qotillik va boshqa
og’ir jinoyatlar uchun shariatda ko’zda tutilgan jazo turlari qo’llangan.Shahar va
qishloqlarda tartibni saqlash va jinoyatchilikka qarshi kurashish vazifasi
mirshablar zimmasiga yuklatilgan edi. Mirshablar jamoat xavfsizligini ta’minlash,
jinoyatchilarni ushlash va sud oldiga olib kelish vazifalarini bajargan.Jazolar qattiq
va shafqatsiz bo’lishi mumkin edi. Ashtarxoniylar davrida shariat hukmlariga
asoslangan jazolar, masalan:
 O’g’irlik uchun qo’l kesish ,
 Qotillik uchun qisas (ko’zni ko’zga, hayotni hayotga) ,
 Jarimalar va mol-mulk musodara qilish.
Ba’zi hollarda, urf-odat huquqi asosida ham jazo belgilangan va bu jazo shakllari
shariat hukmlaridan farqlanib, yengilroq bo’lishi mumkin edi.
Mahalliy hokimlar – beqlar va amirlar – o’z hududlarida huquqni ta’minlashda
katta rol o’ynagan. Ular mahalliy urf-odatlarga asoslangan nizolarni hal qilishda katta
vakolatga ega bo’lib, ba’zi hollarda shariatga zid qarorlar chiqarishi ham mumkin
edi. Shu bilan birga, o’zaro nizolar va mulkchilik masalalarida hokimlar tomonidan
belgilangan jazo turlari va jarimalar ham qo’llanilgan.Nikoh va oilaviy nizolarni hal
qilishda ham shariatga asoslangan qoidalar qo’llanilgan. Nikoh va taloq masalalarida
qozilar muhim rol o’ynagan. Ular er-xotinlar o’rtasidagi nizolarni hal qilish, mol-
mulk va aliment masalalarini ko’rib chiqish vazifasini bajargan.Mulkchilik huquqi va
mulk bo’yicha nizolarni hal qilishda shariat qoidalari muhim o’rin tutgan. Xususiy
mulk himoyasi va meros huquqi masalalarida qozilar mulk egalarining huquqlarini
himoya qilishga harakat qilgan. Merosning taqsimlanishi shariatga muvofiq amalga
oshirilgan va barcha merosxo’rlar, shu jumladan ayollar ham, belgilangan ulushni
21

olishganSoliq va majburiyatlar to’plash bilan bog’liq masalalarda davlat mansabdor
shaxslari – hokimlar va beqlar – muhim rol o’ynagan. Soliqlarni yig’ish tartibi ham
urf-odatlarga asoslangan bo’lib, mahalliy aholining sharoitlarini inobatga olgan holda
amalga oshirilgan.Ashtarxoniylar davridagi sud-huquq tizimi shariat va urf-odat
huquqining uyg’unlashgan tizimi bo’lib, unda islomiy qonun-qoidalar bilan bir
qatorda mahalliy urf-odatlar ham inobatga olingan. Bu davrda qozilar, mirshablar,
hokimlar va amirlar tomonidan jamoat tartibi saqlanib, sud jarayonlari o’tkazilgan.
Huquqiy amaliyotning asosi diniy qoidalarga asoslangan bo’lsa-da, mahalliy
hokimiyatning o’ziga xos vakolatlari ham mavjud bo’lgan va bu huquq tizimining
turli darajalarda amalga oshirilishiga olib kelgan. Abulfayzxon davrida markaziy
hokimiyat o’z ahamiyatini yana yo’qota bordi. Mamlakat o’zini mustaqil hisoblovchi
viloyatlarga bo’lina boshladi. l^amlakatni boshqarish mang’it urug’lari tomonidan
qo’llab-quvvatlangan va yirik zodagonlar orasida obro’ga ega boigan Muhammad
Hakimbiy qo’liga o’ta boshladi. • Abulfayzxon nomigagina xon bo’lib turardi.
Asosiy hokimiyatni nufuzli amirlar Javshan qalmiq, so’ngra qushbegi Abdullabiy,
keyin Muhammad Hakimbiy otaliqlar boshqardilar.
Davlatda siyosiy tarqoqlik kuchaydi. Balx Buxorodan ajralib ketdi, keyinchalik bu
yerda goh ashtarxoniylardan Normuhammad avlodlari, goh har turli o’zbek
shahzodalari hokimlik qilib turdilar. Badaxshonda Yorbek sulolasi hukmronligi qaror
topdi. Xorazm Buxorodan tamomila mustaqil bo’lib oldi.
Buxoroda mang’it urug’idan boigan qudratli Muhammad Hakimbiy irodasi bo’sh,
zaif Abulfayzxon zamonida otaliq edi. Shu tariqa, mamlakat bo’laklarga boiinib
ketdi. Bundan foydalangan qalmiq va qozoqlar yetti yil mobaynida mamlakatning
juda ko’plab vodiylarini, bog’-rog’larini poymol qildilar. Gullab-yashnab turgan
joylar choiga aylandi. G’alla, meva, sabzavot mahsulotlari keskin kamayib ketdi.
Buxoro og’ir iqtisodiy va siyosiy ahvolda qolganligidan foydalangan Eron hukmdori
1740-yil bahorida Balxni egallab, Amudaryodan o’tib Buxoroga yurish qildi. Bu
vaqtda Otaliq Muhammad Rahim eronliklar bilan til biriktirdi. Shu tariqa,
Abulfayzxon ilojsiz bir holatda Eron shohi Nodirshoh oldida yassallikni tan
22

olganidan keyin ashtarxoniylar sulolasining mustaqil hukmronlik davri tugadi.
Buxoro yetti yil mobaynida, Nodirshoh oiimigacha (1747) Eronga qaram bo’lib
qoldi. Bu davrda hokimiyat asosan Otaliq Muhammad Hakimbiy qoiida, u vafot
etgandan keyin (1743) uning o’g’li Muhammad Rahimbiy qo’lida boidi.
1747-yili Abulfayzxon bir guruh fitnachilar tomonidan o’ldirildi. Keyinchalik
qisqa muddat davomida uning o’g’illari Abdulmo’min (1747-1748), Ubaydulla HI
(1748-1756) birin-ketin taxtga o’tirdi. Ular nomigagina xon bo’lib, davlatning
muhim ishlari Muhammad Rahimbiy qoiida edi.Ashtarxoniylarning hukmronligi
mamlakatda ijtimoiy-siyosiy tarqoqlikning kuchayishi, ko’plab o’zaro urushlar,
shaharlarning huvillab qolishi, ko’pdan-ko’p soliqlar natijasida o’troq aholining
xonavayron bo’lishi, vohalar va savdo karvonlarining talon-toroj qilinishi bilan
tavsiflanadi. Bu davrda yer-mulkka nisbatan soliqlar nihoyatda oshib ketdi.
Soliqlar hatto bir necha yil oldin va ko’proq undirib olinadigan bo’ldi. Masalan,
Subxonqulixon davrida soliqlar yetti hissa ortiq olindi. Soliqlar «moli jihot» va
«xiroj» deb atalardi.Bu davrda shayboniylar davridagidek ijtimoiy tabaqalar saqlanib
qolgan bo’lsa-da, ularning mavqeyida o’zgarishlar ko’zga tashlanadi. Rasman oliy
tabaqa hisoblangan xon va yirik saroy amaldorlari ko’p hollarda harbiy-ma’muriy
mansabdorlar, viloyat hokimlari, yirik qabila boshliqlari fikri bilan hisoblashishga
majbur bo’lib, bu ularning ijtimoiy ahvolini deyarli tenglashtirib qo’yardi. Bu davrda
Jo’ybor xo’jalarining avlodlari bo’lgan ulamolar va boshqa diniy amaldorlarning
ijtimoiy hayotdagi mavqeyi yanada oshdi. Asosiy soliq to’lovchi bo’lgan ijtimoiy
tabaqa - raiyatning ahvoli og’irlashib bordi. Bu davrda ijtimoiy pillapoyaning eng
pastida turgan qullarning, ayniqsa, saroy xizmatchi qullarining mavqeyi oshishi
uchun imkoniyatlar kengaydi. Xonga va boshqa yirik saroy amaldorlariga tegishli
bo’lgan qullar, ba’zi hollarda o’z salohiyati bilan saroydagi yirik amaldorlar
qatoridan o’rin olishga ham muvaffaq bo’lgan. Ko’pgina xonlarning shaxsiy
qo’riqchilari qullardan iborat bo’lib, bu ularning saroydagi mavqeyini oshirib turardi.
Ashtarxoniylar davlat tuzumi o’z tuzilishi, mohiyatiga ko’ra Shayboniylar davlat
tuzumidan deyarli farq qilmas edi. Xon rasman oliy hokimiyat boshlig’i bo’lib,
23

davlatning ichki va tashqi siyosatiga bog’liq barcha masalalar uning ixtiyori bilan hal
qilinardi. Barcha oliy farmonlar xon tomonidan joriy qilinar, uning nomidan tangalar
zarb qilinar, xonning nomi xutbada qo’shib o’qitilardi. Lekin amalda ko’pgina
ashtarxoniy hukmdorlar yirik saroy amaldorlari qo’lida o’yinchoq bo’lib, markaziy
davlat boshqaruvi saroy amaldorlari qo’lida to’plangan boisa, joylarda mahalliy
hokimiyat tamomila viloyat hokimlari ixtiyorida edi. Bu markaziy boshqaruvning
zaifligi oqibati bo’lib, davlat tizimini beqarorligiga, ijtimoiy-siyosiy inqirozlarga olib
kelar edi.Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shahar Balx bo’lib,
uni taxt vorisi boshqarar edi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo’lib - markaziy va
mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi.Markaziy boshqaruv xon saroyi amaldorlari
qo’lida bo’lib, ashtarxoniylar davrida otaliq mansabiga ega shaxs ayniqsa katta
mavqega ega bo’la boshladi.Otaliq birinchi vazir vazifasini bajargan. XVIII asrda esa
u yana mamlakatda sug’orish ishlariga rahbarlik ham qilgan.Otaliqdan keyin
devonbegi (moliya vaziri), undan keyin, parvonachi (arizalarni qabul qiluvchi),
ko’kaldosh, mirshabboshi bo’lgan. Bundan tashqari inoq (qudratli o’zbek
qabilalarining amirlaridan tayinlangan), qushbegi (xon qarorgohining boshlig’i),
katta mextar, dasturxonchi, to’pchiboshi, qutlov, eshik og’asi, miroxo’r,
shayxulislom, qozi, qozikalon va hokazolar bo’lgan.
Bu davrda islom dini davlatning asosiy tayanchi bo’lib, ruhoniylar juda katta
siyosiy mavqega ega edi.Viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga bo’ysunishi
belgilangan yill ik soliqlarni to’plab xon xazinasiga yuborib turish, xon farmoniga
ko’ra harbiy yurishlarda o’z qo’shinlari bilan qatnashishdan iborat edi, xolos. Viloyat
hokimlari ham o’z boshqaruv tizimiga, harbiy kuchlariga ega edi.Ashtarxoniylar
davrida harbiy va ma’muriy amaldorlar katta huquqlarga ega edi. Ular bilan bir
qatorda yirik din peshvolari - xo’jalar va diniy mansab egalari - shayxulislom,
qozikalon, sadr va boshqalarning ahamiyati ham katta bo’lgan. Davlat boshqaruvida
Jo’ybor xo’jalarining mavqeyi bu davrda ham yuqori bo’lib, asosiy diniy
mansabdorlar ular ichidan tayinlanar edi.Qo’shin tuzilishi, jang olib borish uslubida
shayboniylar davriga xos harbiy tartib-qoidalar saqlanib qolindi. Lekin o’z
24

samaradorligini tobora yo’qotib borayotgan bu o’rta asr harbiy jang tartiblarini ham
ashtarxoniylar qo’shini yetarli o’zlashtira olmaganligini ko’ramiz. Mamlakatdagi
ichki nizolarga, separatik kuchlarga, tashqi dushmanlar hujumiga to’siq qo’ya
oladigan doimiy qudratli harbiy qo’shinning barpo etilmaganligi, qo’shin tarkibiga
urushlar paytida oddiy fuqarolarning keng jalb etilishi, uyushgan markaziy harbiy
qo’mondonlikning yo’qligi va boshqa siyosiy-iqtisodiy sabablar tufayli
ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi harbiy jihatdan o’ta zaiflashib ketdi. Buxoro
xonligi taxtiga vorislikka shayboniy urug'lardan hech kim qolmagan edi. Ana
shunday bir paytda Buxoroda amirlar kengashib, 1554-yili ruslarning Ashtarxonni
(Astraxan, ya'ni Hojitarxon xonligini) istilo qilishi davrida Buxoroga qochib kelgan
Yormuhammadxonning o'g'li Jonibek sultonni (u Abdullaxonning singlisiga
uylanganligi tufayli shayboniylarga kuyovdosh edi) xon qilib ko'tarmoqchi bo'ldilar.
Jonibek in'om qilingan taxtdan bosh tortdi. Amirlar uning katta o'g'li
Dinmuhammadni xon qilib ko'tardilar. Bu vaqtda u Obivardda edi. U Buxoroga
kelayotib yo'lda halok bo'ldi. Shundan keyin uning ukasi Boqimuhammad xon qilib
ko'tarildi. Jonibekning uchinchi o'g'li Valimuhammad taxt vorisi (valiahd) deb e'lon
qilindi va Balxga noib qilib yuborildi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo’lib -
markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi.Markaziy boshqaruv xon saroyi
amaldorlari qo’lida bo’lib, ashtarxoniylar davrida otaliq mansabiga ega shaxs ayniqsa
katta mavqega ega bo’la boshladi.Otaliq birinchi vazir vazifasini bajargan. XVIII
asrda esa u yana mamlakatda sug’orish ishlariga rahbarlik ham qilgan.Otaliqdan
keyin devonbegi (moliya vaziri), undan keyin, parvonachi (arizalarni qabul qiluvchi),
ko’kaldosh, mirshabboshi bo’lgan.
2.2 Ashtarxoniy hukumdor Subxonqulixon davrida davlatda ijtimoiy-
siyosiy, huquqiy islohotlar va erkinliklar
Nodir Muhammadning (1642-1645) hukmronligi uzoq vaqt davom etmadi.
U Qarshi viloyatida b о ’lgan vaqtida bir qancha amir va amaldorlar uning katta
о ’g’li Abdulazizni X о ’jandda xon deb e’lon qiladilar. Vaziyatning nihoyatda
mushkulligini tushungan Nadr Muhammadxon Buxoroga bormay, Balxga
25

qochadi. О ’g’illari uning buyruq va amirlariga b о ’ysunmay q о ’yadi Shundan
s о ’ng Nadr muhammad о ’g’illariga kurashda Shoh Jahondan yordam s о ’rashga
majbur b о ’ladi. Shoh Jahon esa Nodir Muhammadxonning Kobilga qilgan
hujumlari sababli undan qasos olish va shuning bilan birga, Balxni о ’z
imperiyasiga q о ’shib olish uchun qulay fursat keldi deb, darhol «yordam»
berishga rozilik bildiradi va о ’g’li Sulton Murod baxshi boshchaligida katta
q о ’shin yuboradi 16
. Oradan kup vaqt о ’tmay hind q о ’shinlari Balxni ham ishg’ol
qiladilar. Nodir Muhammadxon esa Eronga qochadi. Eron shohi Abbos II (1642-
1667) Nadr Muhammadxonni yaxshi kabul qiladi. Hatto uni Buxoro taxtini qayta
egallashga da’vat qilib, bu ishda katta q о ’shin bilan yordam berishga tayyor
ekanini aytadi. Ammo Nadr Muhammadxon Eron q о ’shinlari bilan Buxoroga
bostirib kirishni ma’qul k о ’rmay, Abbos II taklifini kabul qilmaydi. Nadr
Muhammadxon Eronda uzoq vaqt (ikki yarim yil) turib qoladi, Balx esa hali ham
hindlar q о ’lida edi. 1645 yili Shoh Jahon shahzoda Murodni Balxdan chaqirtirib
olib, Balxga yuborilgan hind q о ’shinlari ustidan rahbarlikni harbiy ishlarda nom
chiqargan kichik о ’g’li Avrangzebga topshiradi. Buxoro xoni Abdulazizxon katta
kuch t о ’plab, Balxni hind q о ’shinlaridan ozod qilishga otlanadi 17
.
Abdulazizxonga qozoq xoni Yangir va Xorazm xoni Abdulg’ozi yordamga
keladi. Xorazmliklar uch ming kishilik q о ’shin yuboradilar. T о ’rt oy davom
etgan urush natijasida hind q о ’shinlari chekinishga majbur b о ’ladi. Hindlar
Balxni tashlab ketgach, Abdulazizxon ham о ’z k о ’shini bilan Buxoroga qaytadi
va ukasi Subxonqulini Balx hokimi qilib tayinlaydi. Hind q о ’shinlarining
chekinishidan avval Shoh Jahon Balx hokimligini Nadr Muhammadga
topshirishni afzal k о ’rib, uni Balxga chaqirtirgan edi. Subxonquli Balxga qaytib
kelgan otasi Nadr Muhammadxon bilan t о ’qnashib uni yengadi va Nadr
Muhammadxon hokimlikdan umidini uzib, Makkaga ketadi. Hind askarlarining
Balxni tashlab chiqib ketishiga. Hindistonda yuz berayotgan ichki voqealar
sabab b о ’lgan. XVII asrning 40-yillaridan boshlab Shoh Jahonning о ’g’illari va
16
Ахмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. – Т.: “Ўқитувчи”. 2001. – Б. 113.
17
Сагдуллаэв А.С., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. – Т.: Академия, 2006. – Б. 181.
26

ular atrofidagi turli guruhlar о ’rtasida taxt uchun kurash kuchayib ketadi,
ikkinchi tomondan, k о ’pgiia rojalik-lar о ’z mustaqilliklari uchun tinmay kurash
olib borardilar. Otasiga qarshi qaratilgan о ’zboshimcha harakatlari uchun
Avrangzeb Dekan noibligi lavozimidan b о ’shatilib, Balxga j о ’natilgan edi 18
.
Shoh Jahon davlati bilan munosabatlar keskinlashgan davrda Buxoro bilan Eron
о ’rtasida о ’zaro yaqinlashish paydo b о ’ladi. Eron territoriyasi orqali Buxoroga
kelgan rus elchisi Anisim Gribovning bergan ma’lumotiga qaraganda, 1647
nilning dekabrida (A. Gribov Isfaxonda turgan vaqtida) Buxorodan Eronga
Abdulazizxon elchisi Asan q о ’shboshi (Hasan Qushbegi - I. N.) keladi. Buxoro
elchisi о ’zi bilan birga bir sandiq t о ’la oltin, 70 tuyada har xil m о ’yna va boshqa
xil mollardan sovg’alar keltirgan. Bu sovg’alarni ikki mingga yaqin kishi olib
kelgan. Anisim Gribov Eron davlati ahllaridan Buxoro elchisining nima maqsad
va vazifalar bilan kelganligi haqida s о ’raganida, ular bu elchilikning maxfiy
xarakterdagi el-chilik ekanini, ya’ni elchilar hindlar bilan kurashda Eron shohi
Abbos II ning Nadr Muhammadxonga yordam bergani uchun Abdulazizxonning
Eron davlati bilan d о ’stona munosabatda b о ’lishga ahd qilgani va hindlar bosib
olgan Qandahor shahrining eronliklar tomonidan qaytarib olinishida Eron
shohiga yordam berishga tayyor ekanini bayon qilganlar. Bu orada Erondan ham
Buxoroga elchi yuborilib, unga Eronning Buxoro bilan d о ’stona aloqalarni
mustahkamlash tarafdori ekani, Shoh Jahon davlatiga qarshi kurashda Buxoro
bilan bir ittifoqda harakat qilishga rozi-lik bildirish vazifasi topshiriladi.
Qandahorni qaytarib olishda Buxoro yordamiga tayangan Eron davlati bir yil
ilgari Hindistondan kelgan elchini Eron territoriyasidan chiqarib yuboradi va
Shoh Jahondan Qandahorni qaytarib berishni talab qiladi. 1648 yilning mart
oyida Buxorodan Eronga yana elchi kelib, u Qandahor va hindlar q о ’lidagi и a’zi
yerlarni bosib olishda Eronga Buxoro amirligining harbiy yordam berishga
tayyor ekanligini bildiradi. 1648 yil 13 martda Eron shohi Buxoro elchisi
hamrohligida katta q о ’shin bilan Qandahor tomon y о ’lga chiqadi. Bu vaqtda A.
Gribov va uning hamrohlariga ham Isfaxondan j о ’nab ketishga ruxsat berilgan
18
В.В. Бартольд, Асарлар, II жилд 2-қисм, — Moskva .: Sharq adabiyoti nashriyoti . 1963. – B . 54.
27

edi, shuning uchun Eron – Buxoro munosabatlariga doir uning ma’lumoti shu
yerga kelib tamom b о ’ladi. 1649 yil fevralda Qandahor Eron q о ’shinlari
tomonidan bosib olinadi va Shoh Jahonning Qandahorni qaytarib olish y о ’lidagi
bir necha bor (1649 yil may, 1652, 1653 yil aprel) urinishlari muvaffaqiyatsiz
chiqadi. 1657-1660 yillar davomida Shoh Jahonning о ’g’illari Dara va
Avrangzeb о ’rtasidagi о ’zaro taxt uchun b о ’lgan ichki kurash Qandahorning
uzok vaqt eronliklar q о ’lida qolib ketishiga sabab b о ’ladi. Makka tomon y о ’l
olgan Nadr Muhammad Eronning Simnon shahriga yetganda vafot etadi (1651).
Shu munosabat bilan Buxoro va Balxda (Abdulazizxon va Subxonquli
tomonidan) motam e’lon qilinadi. Oradan k о ’p vaqt о ’tmay aka-ukalar о ’rtasida
nizo chiqib, Abdulazizxon Subxonqulidan Balx hokimligini tortib olish
maqsadida unga qarshi Muhammad Sulton boshchiligida katta q о ’shin yuboradi.
Lekin Muhammad Sulton va undan keyin yuborilgan q о ’shinlar ham Balxni
ishg’ol qilishga muvaffaq b о ’lolmaydilar. Abdulazizxon Subxoiqulini Balx
hokimi deb tanishga majbur b о ’ladi. Bu maktubning qimmati shundan iboratki,
shu davrgacha Abdulazizxon taxtga о ’tirgandan to Avrangzeb о ’zini podsho deb
e’lon qilganga qadar (ya’ni 1645 yildan 1659 yillargacha) Buxoro bilan
Hindiston о ’rtasida hech qanday diplomatik munosabat b о ’lmagan deb taxmin
qilar edik. Maktubning topilishi va uning mazmuni bu fikrning not о ’g’ri
ekanligidan xabar beradi. Maktubda Abdulazizxon Hindiston bilan b о ’lgan
munosabatlarning uzilib qolishiga «falonchi» sababchi deb k о ’rsatadi va
«falonchi»ning nomi zikr qilinmasa ham maktub mazmunidan uning kimligi juda
ravshan, chunki «falonchi» maktubda о ’z otasiga qarshi Kurashgan va
Abdulazizxonni о ’z otasi о ’rnida hurmat qilishi lozim b о ’lgan shaxe sifatida
ta’riflangan, demak, «falonchi» - bu Subxonqulixon edi. Maktubning mazmuniga
k о ’ra, Subxonqulixon Abdulazizxon elchilarini Hindistonga y о ’latmagan, ular
orqali yuborilgan hadyalarni esa tortib ola bergan. Maktub oxirida,
mamlakatlararo d о ’stlikni mustahkamlash kerakligi uqtirib о ’tiladi.
Subxonqulixonga nisbatan ishoncheizlik bilan qarash davom etgan b о ’lsa kerak,
maktubda elchining nomi va uning kim ekanligi k о ’rsatilmaydi. Fikrimizcha,
28

maktub Subxonquli Balx hokimi deb tan olingandan bir qancha yil о ’tgandan
s о ’ng, taxminan 1653-1655 yillarda yozilgandir. Bu vaqtda Hindistonda ichki
ziddiyatlar kuchaygan, karib qolgan Shoh Jahon bilan о ’g’li Avrangzeb о ’rtasida
hokimiyat uchun kurash avjiga chiqqan edi. Shuning uchun Shoh Jahon
Buxoroga о ’z vaqtida javob elchiligi yuborolmagan b о ’lsa kerak. 1658 yili
M о ’g’ullar imperiyayey taxtiga Avrangzeb о ’tiradi. Shoh Jahon Avrangzebning
odamlari nazorati ostiga olinadi va 1666 yilda vafot etadi. Avrangzeb akasi
Daraga qarama-qarshi о ’laroq, taxt uchun kurashda musulmon feodallari va
islom ruhoniylariga tayanadi. Dara tarafdorlarining k о ’pchiligi hinduizm
dinidagi kishilar edilar. Artilleriya qismlarining musulmonlardan tashkil
topganligi davlatni Avrangzeb kuliga о ’tishida katta rol о ’ynadi. Musulmon
harbiy feodal chari yordami bilan davlat tepasiga chiqib olgan Avrangzeb
musulmon feodal ruhoniylari manfaatlarini k о ’zlab, reak-sion ichki siyosatni
amalga oshiradi. Uning buyrug’i bilan k о ’pgina budda ibodatxonalari buzib
tashlanadi, hindlar q о ’lidagi yerlar tortib olinib, musulmon feodallariga sirg’a –
tortik qilib beriladi, hinduizm dinidagi kishilar kamsitilib, juzya – jon solig’i
t о ’lashga majbur qilinadi, ular davlat, sud va moliya ishlaridan chetlatiladi.
Musulmonlar bilan hindularni bir-biriga yaqinlashtirishdagi Akbar va uning
vorislari tomonidan amalga oshirilsh: kelinayotgan oqilona siyosat yuzini zulmat
qoplaydi. Avrangzeb о ’z tashki siyosatida M о ’g’ullar imperiyasini
kengaytirishga harakat qilib, tinimsiz kurash olib boradi; natijada M о ’g’ullar
imperiyasi G’aznadan Chittakongacha va Kashmirdan Qarnatikkacha b о ’lgan
yerlarni ishg’ol qiladi. Ammo, bunday katta territoriyani ishg’ol ztgan imperiya
ichki tomondan mustahkam emas edi, ayniqsa maratxlar va Dekan rojaliklari
Avrangzeb davlatiga s о ’zdagina tobe b о ’lib, doimiy ichki kurashlar bilan
imperiya tinkasini kuritardilar. Avrangzeb zamonida Hindiston bilan O’rta Osiyo
о ’rtasidagi munosabatlar birmuncha d о ’stona xarakterga ega b о ’ladi. Bu
munosabatlar Buxoro xoni Abdulazizxonning Avrangzebni taxtga о ’tirganligini
qutlovchi maktubi bilan bsogla-nadi. Maktubni elchi X о ’ja Ahmad al-Husayniy
Naqshbazdiy olib boradi. Noma Avrangzeb shaxsiyatini uzundan-uzoq ta’riflash
29

bilan boshlanib, s о ’ng hamjihatlik odati d о ’stlik. uchun bebaho gavhardir, deb
uqtirilgach, birdamlikni mustahkamlash lozimligi izhor etiladi. Maktub oxirida
Hindistondan xam tez-tez elchi va maktublar kelib turigliga umid qilinadi. О ’sha
vaqtlarda Hindiston b о ’ylab sayohat qilib, vrachlik kasbi tufayli shoh saroyida
xizmat qilgan Fransua Bernye Avrangzebni tabriklash uchun kelgan uzbek
elchilari haqida shunday hikoya qiladi: Elchilar Avrangzebga hind odatiga
muvofiq, uzoqdan uch marta q о ’llarini boshlariga k о ’tarib, s о ’ng yerga tegizib
salom beradilar. S о ’ng elchilar Avrangzebga juda yaqinlashadilar, shoh xatni
bevosita elchilar q о ’lidan olishi mumkin edi, lekin u bunday qilmaydi. Elchilar
keltirgak nomani Avrangzebning amiri olib ochadi va shohga uzatadi. Avrangzeb
xatni diqqat bilan о ’qib chiqqach, elchilarga baxmal nimcha, salla, ipak bilan gul
tikilgan sharf sarpo berishni buyuradi.Elchilar Avrangzebga qimmatbaho k о ’k
toshdan yasalgan bir necha quticha, uzun junli tuya, chiroyli otlar, bir necha tuya
h о ’l meva: nok, olma, uzum, qovun; bir pecha tuya quritilgan meva: buxoro
olx о ’risi, turshak, oq va kora mayiz olib kelgan edilar. Avrangzeb elchilar bilan
suhbatda Samarqanddagi fan, ayniqsa Ulug’bek rasadxonasining ahvoli, ajoyib
mevalar hosili t о ’g’risida savollar beradi. 19
Elchilarning yurtlariga qaytishi
oldidan Avrangzeb barcha amirlarni yig’ib, elchilarning har biriga ikki sidradan
simmatbaho sarpo sovg’a qilib, ular turgan joyga sakkiz ming rupiya pul eltib
berishni buyuradi. S о ’ng elchilardan Buxoro xoniga bir necha tup qimmatbaho
kimhoblar, yupqa polotno va olachalar, oltin hamda kumush y о ’llik ipak matosi,
bir necha gilam, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan ikkita xanjardan iborat
sovg’alar berib yuboradi. Elchilar Dehlida t о ’rt oy turib, vatanlariga
qaytayotganlarida ba’zilari issiqdan y о ’lda halok b о ’ladilar. «Mirotul olam»da
k о ’rsatilishicha, Buxoro elchilari Avrangzeb saltanatining t о ’rtinchi yiliga kelib
ikki marta - 4 rabius-soni oyida (27 noyabr 1661 yil) va 24 rajab oyida (14 mart
1662 yil) hind shohi qabulida b о ’lganlar. Umuman, elchilarga Hindistonda
taxminan bir laku yigirma (120) ming rupiya naqd pul va mollar tuhfa etilgan.
Avrangzeb saltanatining beshinchi yili boshlangan kuni elchilarga ketishga
19
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi.—T.: G‘afur G‘ulom nashriyoti. 2021. – B. 206.
30

ruxsat etilgan, ammo elchilik boshlig’i X о ’ja Ahmad (al-Husayniy) Lohurda
vafot etgan. «Olamgirnoma»da elchilik sostavidagi boshqa shaxslarning xam
nomi tilga olingan, masalan, Xushholxon, Javxarxon, Mirzabek Mirshakar,
Latifbek, Miraxur va boshqalar; bularga ham bir necha ming rupiya mablag’ va
matolar hadya etilgan. Avrangzeb saltanatining oltinchi yili Abdulazizxonning
mulozimi Kuchakbek Buxorodan hind shohi uchun ot va ov hayvonlari keltiradi;
buning evaziga Kuchakbekka faxriy t о ’n va ikki ming rupiya in’om qilinadi 20
.
Keltirilgan tuhfalar ichida ov qushlari hind shohiga ma’qul tushgan b о ’lsa kerak,
Avrangzeb Abdulazizxonga xat yozib, yana bir necha ov qushlari va jonivorlar
berib yuborishni iltimos qiladi. Maktubda bu xil tortiqlarni d о ’stlikning ramzidir,
deb ta’rif qiladi. Avrangzeb saltanatining yettinchi yili (iyul 1665 yil) Buxoroga
Mustafoxon Xofi boshchiligida elchi yuboradi. 21
Elchilar Abdulazizxon nomiga
yozilgan maktub va umumiy qiymati bir laku ellik (150) ming rupiyalik tuhfa
keltiradilar. Mustafoxon Xofi elchiligi qanday maqsadlar bilan yuborilganligi,
uning Buxorodan qaytgan-qaytmagani haqida aniq ma’lumotlar y о ’q b о ’lsa ham,
ushbu ishda e’lon qili-nayotgan Abdulazizxonning Avrangzeb nomiga yozilgan
maktubi bu elchilik haqida birmuncha tasavvur hosil qilishga imkon tug’diradi.
Maktubda Avrangzeb shaxsiyati ulug’lanib, unga yaxshi istaklar tilanilgandan
s о ’ng, har ikki tomon о ’rtasidagi d о ’stona munosabatlarning
mustahkamlanishiga ishonch bildiriladi. S о ’ng Ka’ba y о ’lida g’ov b о ’lib turgan
shia mazhabidagi eronliklarga qarshi Irok va Xurosonga yurishga qaror
qilinganligi bayon qilinadi va ayni holda Avrangzeb elchisi Mustafoxon Xofi
orqali shu masala yuzasidan muayyan bir fikr aytilmaganligidan taajjublaniladi.
Maktubda yaqin orada Hindistonga Tohirxon va Obidxon boshchiligida elchilik
yuborilishi xabar qilinadi. «Mirotul olam»da 12 zilhijja 1079 (11-may 1669) yili
Hindistonga Buxorodan Rustambii boshliq elchilik kelganligi va u
Abdulazizxonning maktubi bilan birga turli hadyalar keltirganligi xabar qilinadi.
Rustambiy Avrangzeb saroyida yaxshi qarshi olingan va birinchi qabulda hind
20
Ҳасанхожа Нисорий . Музаккири аҳбоб . – Т .: Абдулла Қодирий , 1993. – B. 43.
21
Низомиддинов И . XVI-XVIII асрлада Ўрта Осиё – Ҳиндистон муносабатлари . – Т .: Фан . 1966. – B. 66.
31

shohi elchiga faxriy xalat, bezatilgan jiga hamda xanjar, о ’ttiz ming rupiya naqd
pul, ikkinchi qabulda esa (7 sentabr 1669 yil) yana xalat, qimmatbaho chiroyli
qilich, qalqon, uning hamrohlariga esa 16 ming rupiya hadya qilgan.
Fikrimizcha, Abdulazizxonning Avrangzeb nomiga bitilgan maktubi Rustambiy
elchiligi tomonidan olib kelingandir. Rustambiy elchiligiga javoban 1080 yilning
zilhijja‚ (1670-yil may) oyida Hindistondan Yakkatozxon elchiligi y о ’lg’a
chiqadi. Elchilar Buxoro xoniga 100 ta podsholik oti, 4 ming rupiya turadigan bir
fil, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan jamdar quroli, qilich, jig’a va boshqa
hadyalar keltiradilar. «Olamgirnoma»da 1081 (1671) yili ham Buxorodan
Muqammad Sharif nomli elchi Hindistonga kelganligi va uni hind shohi qabul
qilib, 25 ming rupiya pul, faxriy xalat, tilla egar-jabdug’i bilan bir ot in’om
etganligi haqida ma’lumot beriladi. Balx hokimi Subxonqulixon ham Avrangzeb
davlati bilan yaqin munosabatda b о ’lgan. Subxonqulixon akasi Abdulazizxondan
ilgariroq Avrangzebni (taxtga о ’tirgan yilining uchinchi yili) saltanat egasi
b о ’lishi bilan elchi Ibrohimbek orqali tabriklagan. O’z navbatida hind imperatori
ham Buxoroga elchi Mustafoxondan Subxonqulixon nomiga bitilgan d о ’stona
maktub va bir lak rupiya hadya berib yuboradi. Buxorodan Rustambiy elchiligi
Hindistonga kelganda Subxonqulixon ham akasi Abdulazizxonga taqlid qilib,
о ’zining ayonlaridan Xushbekni maktub va «turon nafis mollaridan iborat
armug’on bilan fayzmakon ostonaga tayin qilgan», hind shohi Balx elchisiga
faxriy xalat, bezatilgan xanjar, jig’a va 11 ming rupiya in’om qilgan. Balx
hokimi Subxonqulixon Hindiston bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlarda
b о ’lib, bu munosabatlardan Balxni Buxoroga tobe b о ’lmagan, mustaqil ho
kimlik qilib k о ’rsatish maqsadida foydalangan. Uz navbatida Avrangzeb davlati
ham Balx hokimligi bilan yaqin q о ’shnichilik munosabatida b о ’lishdan
manfaatdor edi. Afg’on qabilalarining mustaqillik uchun olib borgan kurashlari-
ni bostirishda imperiyaning g’arbiy chegaralari xavfsizligini ta’minlash juda
muhim ahamiyatga ega edi. Abdulazizxon hukmronligining dastlabki yillarida
Buxoro – Hindiston munosabatlari keskinlashib ketadi. Bunga asosan hind
q о ’shinlarining Balxni ishg’ol qilishi sabab b о ’ldi. Tarixiy dalillarniig
32

k о ’rsatishicha, bu vaqtda Abdulazizxon davlati, hatto M о ’g’ullar imperiyasiga
qarshi Eron bilan ittifoq tuzishga ham harakat qilgan. Lekin Balx hind
q о ’shinlaridan ozod qilingach, va ayniqsa, Balx hokimi Subxonqulixonning
о ’zboshimchalik bilan qilgan xatti-harakatlarining kuchayishi natijasida Buxoro
– Hindiston munosabatlarida о ’zgarish paydo b о ’ladi. Abdulazizxonning Shoh
Jahon nomiga yozgan maktubida aytilishicha, hind podshohi huzuriga
Buxorodan bir qancha elchiliklar yuborilgan, ammo Subxonqulixon ularning
k о ’pchiligining Hindistonga borishiga monelik qilgan. Abdulazizxon ham
mamlakatlar о ’rtasidagi yaxshi q о ’shnichilik munosabatlarini kuchaytirish
niyatida Avrangzeb saroyiga elchilar yuboradi. Garchi Abdulazizxon Rustambiy
elchiligi orqali yuborgan maktubida hind shohiga Eronga qarshi kurashishni
taklif qilgan b о ’lsa ham, lekin bu davrdagi Buxoro xonligining M о ’g’ullar
imperiyasi bilan yaxshi munosabatda b о ’lishi Eronga nisbatan dushmanlik
vajidan emas edi. Chunki Buxoro xonligi Eron bilan ham tinch-totuv
yashamoqda edi. Keksayib qolgan Abdulazizxon Subxonqulixonning tazyiqiga
bardosh berolmay, 1680-yilning boshlarida taxtdan vez kechib, Makkaga
ketishga majbur b о ’ladi. Subxonqulixon Buxoro taxtini egallagach, Balxga о ’g’li
Iskandar Bahodirxonni hokim qilib tayinlaydi. Oradan uch yil о ’tar- о ’tmas
shahzodaga zahar berib о ’ldiriladi. Bu ishda Subxonqulixonning’ ikkinchi о ’g’li
Abulmansurxon ishtirok etgan edi. Bu voqeadan xabardor b о ’lgan
Subxonqulixon Balx hokimligini Ibodulla sultonga berishga qaror qiladi. Ammo
hokimiyatni Abulmansurxon q о ’lga oladi va k о ’p о ’tmay u ham о ’ldiriladi. Balx
Siddiq Muhammad sulton q о ’liga о ’tadi. Shu vaqtda Xorazm xoni Anusha
Buxoro xonligiga hujum qiladi, Subxonqulixon Balxga odam yuborib, о ’g’li
Siddiq Muhammadni tezda yordamga yetib kelishga da’vat qiladi. Ammo
Anushaning Samarqandni egallaganligini eshitgan Silliq Muhammad y о ’lga
chiqqan vaqtida yana Balxga qaytib ketadi. Bu voqeadan qattiq achchig’langan
Subxonqulixon Badxshon hokimi Mahmudbiy Otaliqni yordamga chaqirib,
xorazmliklarni Samarqanddan haydab chiqaradi. S о ’ng Subxonqulixon
Mahmudbiy Otaliq bilan birga Balx tomon yuradi, hiyla bilan Siddiq
33

Muhammadni q о ’lga tushirib, qiynab о ’ldiradi. 22
Subxonqulixon Balxda uch oy
turadi va Balxni Muhammadjon Otaliq ixtiyoriga topshirib 4-aprel 1685-yili
Buxoroga qaytadi. Xeva blan olib borilgan uzoq vaqt davom etgan urushlar
Movarounnahrning umumiy iqtisodiy ahvoliga juda qattiq tasir k о ’rsatdi va
ashtarxoniylar davlatida ichki ziddiyatlarni keskinlashtirib yubordi. Xevalilarga
qarshi olib borilgan urushlardagi muvaffaqiyatsizliklar Buxoroda jiddiy
hokimiyat krizisiga sababchi b о ’ldi. Mukkayib qolgak va betob Abdulaziz
mamlakat mudofaasini ta’minlay olmas edi. О ’sha vaqtda Abdulazizga
ochiqdan-ochiq havf d о ’q qilayotgan Subxonqulining tazyiqi ostida u taxtdan
voz kechdi va Makkaga j о ’nab, о ’sha yerda vafot etdi. Abdulaziz chetlatilgandan
keyin, Subxonqudixon xon b о ’lib oldi (1680-1702-yillar). Anushaxonning
iavbatdagi hujumi vaqtida ahvoli og’irlashgan Buxoroning qismati Balxda
boshlangan feodal tartibsizliklar va yarim mustaqil b о ’lgan uzbek qabilalari
orasidagi g’alayonlar natijasida yana ham mushkullashdi. Subxonqulixonning
о ’g’illari Balxga hokim b о ’lishni talashib, bir-birlarini о ’ldirar va hokimiyat
q о ’ldan-q о ’lga о ’tib turar edi bu kurashda о ’z qabilalariga suyanib ish k о ’ruchi
maqalliy amirlar aktiv qatnashar edilar. Xevalilar о ’z hujumlarining birida
Buxoroning tevarak-atrofigacha kelib yetdilar va Karmana hamda Vardanzi
atroflarini xarob qilib, Samarqandni egalladilar, Samarqandda shahar
zodagonlari Anushaxonning nomini xutbaga q о ’shib о ’qishga va uning nomi
blan pul zarb qilishga rozilik berdilar, lekin Subxonqulixondan norozi b о ’lgan
Buxoro amirlarining k о ’pchilik qismi о ’z qabilalari turgan joylarga ketdilar, va
Subxonqulixokga qarshi is’yon q о ’zg’atdilar. Subxonqulixon qotog’on
qabilasidan b о ’lgan Badahshon hokimi Mahmudboy otalig’i yordamidagina
xevalilarni Samarqanddan quvib chiqara oldi. Ammo ular ketgandan keyin, juda
ham xarobazorga aylantirilib, vayron etilgan oblastlarda yashovchi aholining
ahvoli ular bor vaqtdagidan yana ham battar b о ’ldi.
Anushaxonning bostirib kirishiga y о ’l q о ’ygan va uni о ’zining xoni qilib
k о ’targan samarqandlilardan о ’ch olib, Subxonqulixon shahardagi butun aholini
22
И. Низомиддинов. XVI-XVIII асрлада Ўрта Осиё – Ҳиндистон муносабатлари. – Т.: Фан. 1966. – B . 75.
34

qirib tashlashni buyurdi. Bu buyruq amalga oshirilgan b о ’lmasa ham, lekin aholi
boshiga g’oyat katta, juda ham og’ir tovon solindi. Samarqand oblastiga yuz
qabilasidan chiqqan uzbek otryadlari yuborildi, bular nihoyatda shafqatsizlik
bilan tovon undirdilar. Bu vaqtda Subxonqulixonning о ’g’li, Balx noibi Siddiq
Muhammad t о ’g’risida xufiya xabarlar tarqalaboshladi; uni otasiga qarshi
q о ’zg’olon k о ’tarmoqchi deb aybladilar. Subxonqulixon 1681 yilda Balxga
q о ’shin tortib bordi. Isyonkor о ’g’il otasi yuborgan q о ’shinni shahar qal’asi
devorlari va minoralardan miltiqdan hamda kamondan о ’qqa tutib qarshi oldi,
lekin gunohini kechirishi t о ’g’risida otaoidan yozma tilxat olgandan keyin
shahardan chiqib otasining huzuriga y о ’l oldi; ota-bola k о ’rishishgandan keyin,
ikkovi birga Balxga kirdilar. Subxonqulixon, Balxga kirgach, о ’g’lini qamab,
zanjirband qilib q о ’yishni, is’yon k о ’tarishda unga yordam bergan yaqin
odamlarini tutib qiynab о ’ldirishni buyurdi. Siddiq Muhammad ham turmada
halok b о ’ldi, u otasining farmoni bilan о ’ldirilgan b о ’lsa kerak. Xiva xoni
Anusha Subxonqulixonning Balxga ketganidan foydalanib, yana Buxoroga
bostirib kirdi va shaharni qattiq vayron qildi. Buxoro amirlari tomonidan
chekinishga majbur qilingan Anushaxon juda katta о ’lja olib, Xivaga qaytib
ketdi. Shundan sal keyin Anushaxonga qarshi fitna uyushtirildi, bu fitnaga
Buxoro ham qatnashgan b о ’lsa ajab emas. Anushani uning yaqin odamlari tutib,
1686 yilda kuzini о ’yib, k о ’r qiladilar va uning о ’rniga о ’g’li Erongni xon qilib
k о ’taradila’r Subxonqulixon, Xivadan biron xavf b о ’lmasligiga ishonch hosil
qilib b о ’lsa kerak, endi «Buyuk m о ’g’ul»ning taklifi bilan Xuroson ustiga
k о ’shin tortib borish maqsadini amalga oshirishga qaror qildn O’zbeklar Baloi
Murg’ob (hozirgi Kushkaning shimoli-sharqida) qal’asini egalladilar, lekin bu
vaqtda Ereng Subxonquli yerlariga bootirib kirib, poytaxtga yetib bordi va uni
qamal qildi. Butun k о ’shinini Xurosonga yuborgan Subxonquli yordam s о ’rab
otaliq Mahmudbiyga murojaat qildi, Mahmudbiy q о ’shin bilan kelib, xevalilarni
chekinishga majbur etdi Xivaga kaytib kelgandan s о ’ng Ereng о ’ldirildi.
Subxonqulixonga uning nomi xutbaga q о ’shib о ’qilayotgani va uning nomi
bilan pul zarb qiliayotgani haqyda xabar yuboriladi. Xevalilarning iltimo-siga
35

muvofiq Subxonqulixon Xorazmni idora qilish uchuy о ’z noibiii yuboradi.
Shunday qilib, Xorazm yana vaqtincha Buxoro xonligiga q о ’shib olinadi. Xonga
qilgan xizmatlari uchun otaliq Mahmudbiy Balx va Badahshon noib kilib
tayinlanadi. Mahmudbiy Balxda birmuncha tiichlik о ’rnatib, Badahshonning
anchagicha qismiga egalik qiluchi Yorbekka qarshi kurash boshlaydi. Bu
kurashning boshlanishiga Badahshondagi mashhur la’l konlarini Buxoro xazinasi
foydasiga ishlatish uchun Buxoro amaldorlarinnig yuborilishi bahona b о ’ladi.
Yorbek ularni konlarga q о ’ymaydi. 1692 yilda Mahmudbiy Badaxshon ustiga
q о ’shin tortib keldi va Yorbekning poytaxti Juzg’un (Fayziobod) shahrini qamal
qildi, biroq shaharni ololmadi va la’l konlaridan keladigan foydani ikki yilga
oldindan olishga rozi b о ’lib, Yorbek blan sulh bitimi tuzdi va Balxga kaytib
ketdi. Yorbek t о ’la huquqli xokimligicha qolaverdi, ashtarxoniylar bilan m’lum
darajada vassal munosabatda b о ’lsa ham, lekin bunga hamavaqt t о ’la rioya
qilmadi. U Badahshonni ellik yil davomida idora qildi. (1706 yoki 1707 yilda
о ’lgan). XIX asrning 30 yillarigacha Badahshonda hukmroilik qilgan Badahshon
amirlari dinastiyasi shu Yorbekdan boshlangan. Balxda Mahmudbiy Buxorodan
tamomila mustaqil mavqini egalladi. Uning nihoyatda qattiq q о ’llik bilan idora
qilishi tevarak-atrofdagi o’zbek qabilalarining birnecha marta q о ’zg’olon
k о ’tarishiga sababchi b о ’ldi. Isyon k о ’tarilishida bosh tashabbuschilar k о ’psokli
qurama qabilasining amirlari edi. Mahmudbiy о ’z obr о ’sini mustahkamlash
orzusida Subxonquliga murojaat qilib, undai о ’zining yosh nabirasi Muhammad
Muqim sultonni Balxga noib qilib yuborishni iltimos qilishga majbur b о ’ldi.
Ammo aholi tomonidai q о ’llab-quvvatlanayotgan Balx zodagonlari Balxga
Solix о ’jani hokim qilib k о ’tardi, Solix о ’ja eski darvishlar oilasidan chiqqan kishi
edi. Quramalilarning Buxorodagi vakillari otaliqning ajralib mustaqil b о ’lib olish
uchun intilayotgani t о ’g’risida z о ’r berib Subxonqulixonni ogohlantirdilar.
Qudratli vassalga qarshi kurashish uchun bir о ’zining kuchi yetmasligini bilib,
Subxonquli unga qarshi Badahshon hokimi Yorbekni gijgijlata boshladi.
Badahshonning jangovar tog’li otryadlari Qunduzda – Mahmudbiyning yurtida
paydo b о ’ldi. Mahmudbiy ham dushmanga qarshi q о ’shin tortib chiqdi.
36

Mahmudbiy y о ’qligidan foydalanib, Subxonquli qozoq va qoraqalpoq otryadlari
blan kuchaytirilgan juda katta q о ’shin blan Balx devorlariga yaqinlashib keldi va
shaharni qamal qilaboshladi, qamal davomida atrofdagi rayonlarni vayron etib,
talon-taroj qildi. Solix о ’ja yurishga chiqib ketgan Mahmudbiyni chaqirtirdi,
Mahmudbiy Balx atrofidagi rayonlarda yashovchi belujlar va arablarni yordamga
chaqirdi. Subxonquli sulh tuzishga majbur b о ’ldi. Bundan keyin feodallar
о ’rtasida boshlanib ketgan о ’zaro nizojandallar, turkmanlarning isyoni, Termizda
q о ’ng’irotlarning q о ’zg’oloni, Badahshonning dushmanlik pozitsiyasida b о ’lishi,
katta-katta shaharlardagi talon-tarojlar, hujumlar va о ’ldirishlar bir vaqtlar gullab
turgan va boy Balx viloyatida tinch hayotni t о ’xtatib q о ’ydi. Subxonqulixon
hukmronlik qilg’an s о ’nggi yillar umumiy vayroyushk va tartibsizlik davri
b о ’ldi. Balx territoriyasida ayrim uzbek qabilalari о ’rtasida qattiq kurashlar borar
edi. Qipchoqlar tomonidan tor-mor qilingan ming qabilasi yordam s о ’rab Eronga
murojaat qildi. Qizilboshlar ming qabilasining ilgari Maymana blan birga
merosiy yurti b о ’lgan Shofrikonga bostirib kirdilar. Balx oblastida tamomila
byoboshlik hukm surar edi. Ana shunday t о ’polonlar vaqtida Subxonqulixon
vafot etdi (1702 yil), taxtga uning о ’g’li Ubaydullaxon о ’tirdi.
Xulosa
О ’zbek davlatchiligida Buxoro xonligida hukumron bo’lgan shayboniylar va
Ashtarxoniylar davlatlari, davlat va huquqi о ’ziga xos о ’rinni egallaydi. Ammo
yaqin kunlargacha ushbu mavzuni tadqiq etishga huquqshunoslar kam e’tibor berib
kelganligi tufayli bu davr, ayniqsa, о ’quv adabiyotlarida yetarlicha yoritilmay
kelindi. Hozirda mustaqillik sharofati bilan tariximizni haqqoniy, odilona tadqiq
qilish uchun barcha eshiklar ochildi Shayboniylar bir tomondan temuriy
mirzolarning о ’zaro taxt talashib olib borayotgan urushlari, mamlakatning mayda
37

uluslarga b о ’linib ketishi hamda ular xizmatida b о ’lgan tarxonlarning siyosiy
mustaqillikka erishishga intilishlari natijasida ilgari juda qudratli b о ’lgan
temuriylar davlatining yemirilishi kuchaygan, ikkinchi tomondan Eronda tashkil
topgan yangi turkiy sulola — safaviylar davlatining kuchayishi, diniy e’tiqodda esa
mazhabchilikning kuchayishi davrida Movarounnahr va Xurosonga kirib keldilar.
Shayboniylar sulolasi hukumoronlligi davrida Buxoro xonligida shariat
qonunlariga asoslangan holda davlat boshqaruvi amalga oshirilgan.
Shayboniyxonning so’fiylik ta’sirida b о ’lib, fiqhni fatvo beraligan darajada bilishi,
Ubaydullaxon I ning Qur’onga о ’zbek tilida tafsir, qorilar uchun (Qur’onni yoddan
о ’quvchi) lug’at tuzishi, Abdullaxon II ning katta harbiy harakatlar oldidan
ulamolarning fatvolarini olishlarini misol keltirish mumkin. Bulardan tashqari,
shayboniy hukmdorlar murakkab fiqhiy masalalarni ulamolar kengashida hal etib,
shariat huquqi b о ’yicha q о ’llanmalar tuzdirganlar. Davlatni boshqargan
hukumdorlarning shariat qonunlarini bilishi davlatni huquqiy boshqaruvi orqali
boshqarilishida juda az qotgan. Keyinchalik 1601-yilda Buxoro xonligida
hokimiyat yangi sulola – joniylar (Joniy Muhammadxon nomidan) yoki
ashtarxoniylar (kelib chiqish о ’rni b о ’yicha) degan nom olgan T о ’qay Temuriylar
sulolasi q о ’liga о ’tdi, Buxoro taxtiga о ’tirgan uning birinchi xoni Joni
Muhammadxon b о ’lgan va Sambaurning fikriga k о ’ra u 1601 yilda hukmronlik
taxtiga kelganda uning nomidan tanga zarb qilingan. Biroq Ashtarxoniylar davri
О ’rta Osiyoda doimiy ravishda о ’zaro urushlar alangasi о ’choqlarida biri b о ’lgan
hududlardan biri b о ’ldi. Bu sulolaning eng yirik vakillaridan b о ’lmish Boqi
Muhammadxon, Imomqulixon, Subhonqulixon о ’zlarining faoliyatlari davomida
markaziy hokimiyatni mustahkamlash, о ’zaro urushlarni bartaraf etish bilan xonlik
taxtida b о ’ldilar. Masalan, Imomqulixon qabila boshliqlarining hukmronligini bir
muncha zaiflashtirishga erishdi. U b о ’ysunmagan beklarga qarshi kurashish va
Eron q о ’shinlariga zarba berish uchun bir necha bor qozoq sultonlari bilan ittifoq
tuzdi. Ammo k о ’p о ’tmay qozoq sultonlarining otryadlari Buxoro xonligining
chekka tumanlariga hujum qildilar va Imomqulixon shimoldan b о ’ladigan hujumni
t о ’xtatish uchun bir necha bor yurishlar qilishga majbur b о ’ldi. Bu yurishlar goh
38

muvaffaqiyatli, goh muvaffaqiyatsiz chiqib turdi, lekin umuman u dushmanga
zarba berishga erishdi. Imomqulixon mamlakat ichidagi feodallarning dushmanlik
harakatlarini tiyib turishga erishgan b о ’lsa-da, umuman qabilalarning amirlari
markaziy xokimyani uncha tan olmasdilar. Ashtarxoniylarga mansub Imomqulixon
о ’ttiz yildan k о ’proq xukmdorlik davrida vaqtincha b о ’lsada, о ’zaro urushlarni,
t о ’xtatishga va ulus amirlarining mustaqillikka erishish y о ’lidagi intilishlarini
susaytirishga muvaffaq b о ’lgan edi. U xukmronlik qilgan davrda sug’orish
kanallarini kengaytirish va ta’mirlash yuzasidan ancha ishlar qilindi, bu esa Buxoro
xonligining ayrim yerlarida qishloq x о ’jaligining jonlanishiga yordam berdi. Lekin
Ashtarxoniylarning hukmronligi yillarida mamlakatda feodal tarqoqlik, toj-taxt
uchun kurash benihoyat kuchaydi. Dashti qipchoq k о ’chmanchilari, Xorazm
xonlari (Abulg’ozixon, Anushaxon) Movarounnahrga tez-tez hujum qilib, k о ’pgina
qishloqlarni va hatto Buxoro va Samarqand atroflarini ham talon-taroj qildilar.
Eron va Hindiston hukmdorlari esa Movarounnahrning ichki ishlariga aralashib
turdilar. О ’zaro boshboshdoqlik Ubaydullaxon II zamonida shu darajaga borib
yetdiki, qatag’on qabilasining boshliqlarida biri Mahmudbiy otaliq 1706 yili Balx
hokimiyatini butunlay q о ’lga kiritib oldi. Samarqand va Hisorda yuz qabilasi,
Shahrisabz bilan Nasafda kenagas va mang’it qabilalari markaziy hukumatga
qarshi isyon k о ’tardilar. Samarqandda esa nayman va saroy qabilalari о ’rtasida
k о ’pdan beri davom etib kelayotgan ziddiyatlar ochiq t о ’qnashuvga olib keldi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar
1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida, xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: “O’zbekiston”, 1997-yil.
2. Каримов И . А . Юксак маънавият - енгилмас куч – Т .: Маънавият . 2008
Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
3. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. – T.: “Sharq”., 2001.
4. Eshov B. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr
avlodi. 2012.
5. Xamidova. M – O’zbekiston davlati va huquqi tarixi., T.: 2005.
39

6. Zamonov. A. Buxoro xonligi tarixi. – T.: 2021.
7. Shamsutdinov R, Karimov SH, Ubaydullayev. O’. Vatan tarixi (XVI-XIX asr
boshlari). – T.: Sharq. 2010.
8. Аҳмедо в. Б . А . Кўчманчи ўзбеклар да в лати . // Тарихдан сабоқлар . – Т .:
Уқиту в чи . 1994, Ўзбек улуси . – Т . : Нур . 1992.
9. Ахмедов .Б.А.Ўзбекистон тарихи манбалари. –Т.: “Ўқитувчи”. 2001.
10. И. Низомиддинов. XVI-XVIII асрлада Ўрта Осиё – Ҳиндистон
муносабатлари. – Т.: Фан. 1966
11. Муқимов. З. Шайбонийлар давлати ва ҳуқуқи (Тарихмй-ҳуқуқий
тадқиқот)., T .: “ Adolat ”., 2007.
12. Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаэв Э.В. Қадимги Ўзбекистон
цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар. Т.: “Адолат”,
2001.
13. Саидов А.Х, Тошқулов.Ж Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т.: ИИВ
“Академик”. 1995.
14. Ҳасанхожа Нисорий. Музаккири аҳбоб / Таржимон, сўзбоши ва изоҳлар
муаллифи Исмоил Бекжон. – Т.: Абдулла Қодирий, 1993.
15. Сагдуллаев А.С., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. –
Т.: Академия, 2006.,
16. Бартолд В.В. История иэучения Востока по Еиропе и в России Иэд. В.
1925.
17. Мукминова Р.Г. К Истории аграрних отношений по Уэбекистане в ХУ1 п.
по материалам «Вакфнаме». – Т.; Фан. 1996.
18. Семёнов А.А. Шейбанихан и его напоминание им империи Темуридов; его
же: Первие Шсйбаниди и борьба эа Мавореннахр //Материали по истории
узбеков и галжикон , выпуск 1., Сталинобод. 1954.

Internet saytlar va resurslar
1https://Ziyo.uz
2.htpps://Shosh.uz
3.htpps://Elib.buxdu.uz
4.htpps://Uzsmart.uz
5.htpps://e-library.namdu.uz
6.htpps://cyberleninka.ru
7.htpps://aim.uz
40

8.htpps:// Xorazmiy.uz
9.htpps://uz.m.wikipedia.org
41

ASHTARXONIYLAR DAVRIDA SUD HUQUQ TIZIMI

Sotib olish