Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 1.1MB
Xaridlar 24
Yuklab olingan sana 18 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI “IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari Bajardi:________________________________ _____________________________ Ilmiy rahbar: ___________________________ Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari Reja Kirish ........................................................................................................................ 3 1. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning mohiyati ......................................................... 5 2. O’zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy ko’rsatkichlar ............................ 10 3. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, soliq-byudjet siyosati va 2020 yilga mo’ljallangan parametrlari .................................................................................... 11 Xulosa ..................................................................................................................... 16 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................................... 18 2 Kirish Makroiqtisodiyot — mamlakat (yoki uning bir qismi, tarmoqlar) iqtisodiyotini , inflatsiya , ishsizlik , budjet taqchilligi (defisiti), iqtisodiy o'sish , iqtisodiyotning davlat tomonidan boshqarilishi va shu kabfhjncddi umumiy jarayonlarni o rganuvchi fan. Makroiqtisodiyotʻ YaIM , YaMM , yalpi talab , yalpi taklif , to'lov balansi , pul bozori , tovar bozori va mehnat bozori kabi tushunchalar bilan ishlaydi. Makroiqtisodiyot (makro... va iqtisodiyot) — bozor xo jaligi umumiy ʻ nazariyasining bo limi, mamlakat iqtisodiyoti, umuman milliy xo jalikka oid katta ʻ ʻ miqyosdagi iqtisodiy hodisalar va jarayonlarni o rganadi. ʻ Mamlakatning iqtisodiyoti holati va rivojlanishini ifolalovchi umumlashgan ko rsatkichlar tizimi — milliy boylik, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot, ʻ sof milliy mahsulot, milliy daromad, aholi daromadlari, davlat va xususiy investitsiyalar yigindisi, muomaladagi jami pul miqdori va sh k. jami xo jalik ʻ bo yicha jamlanma, umumlashtiruvchi ko rsatkichlar M. o rganadigan ob yektlar ʻ ʻ ʻ ʼ hisoblanadi. Ayni paytda M. mamlakat miqyosida o rtacha daromadlar, o rtacha ʻ ʻ ish haqi, inflyasiya darajasi, ishsizlik, bandlik, mehnat unumdorligi singari o rtacha iqtisodiy ko rsatkichlarni hamda ularga davlatning iqtisodiy siyosati ʻ ʻ ko rsatadigan ta sirini o rganadi va tadqiq etadi. Makroiqtisodiy ko rsatkichlar, bir ʻ ʼ ʻ ʻ tomondan, ma lum vaqt oralig ida ishlab chiqarish hajmini hisoblash va milliy ʼ ʻ iqtisodiyotning faoliyat yuritishiga bevosita ta sir qiluvchi omillarni aniqlash ʼ imkonini bersa, ikkinchi tomondan, ular yalpi milliy mahsulot harakatining barcha bosqichlarida, ya ni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta taqsimlash va foydalanish ʼ bosqichlarida uni ko rgazmali shaklda aks ettirishga imkon beradi. Shuningdek, ʻ o sishning umumlashtiruvchi ko rsatkichlari, mamlakat iqtisodiyotini ʻ ʻ tavsiflaydigan ko rsatkichlarning pasayishi hamda ortishi sur atlari va unda yuz ʻ ʼ berayotgan iktisodiy jarayonlar, tuzilmaviy proporsiyalar ham M. predmeti hisoblanadi. Makroiktisodiy ko rsatkichlar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ʻ xizmat ko rsatish sohalaridagi barcha xo jalik yurituvchi sub yektlar iqtisodiy ʻ ʻ ʼ faoliyatining umumiy va pirovard natijalarini qamrab oladi. M.ning asoslari ingliz 3 olimi J. M. Keynsiint 1936 yilda nashr etilgan "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" asarida bayon etilgan. Hozirgi zamon M. nazariyasida 3 oqim (neokeynschilik, monetarizm va yangi klassik yo nalish) mavjud, ular o rtasidagiʻ ʻ asosiy farq makroiktisodiy siyosatga nisbatan berilgan tavsiyalarning har xilligida (yana q. Mikroiktisodiyot ). 4 1. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning mohiyati Makroiqtisodiyot – bu mamlakat miqyosida moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy sohalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy xo’jaligi darajasidagi iqtisodiyotdir. Makroiqtisodiyot o’z ichiga xalq xo’jaligining moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatish sohalarini oladi. Milliy iqtisodiyot me’yorida faoliyat qilish va barqaror o’sishi uchun barcha tarmoq va ishlab chiqarish sohalarining o’zaro bog’liqligi va muvozanatli rivojlanishi talab qilinadi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish hajmi va ularning o’sishi bir qator ko’rsatkichlar tizimi orqali makroiqtisodiy darajada aniqlanib, tahlil qilinadi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati uning o’sishi yoki orqaga ketishi tahlil qilinib, xulosa chiqariladi. Ular yordamida davlat o’z iqtisodiy siyosatini belgilaydi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi, YaIMni uning harakatining barcha bosqichlarida, ya’ni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko’rgazmali shaklda aks ettirishga imkon beradi. Nihoyat mazkur ko’rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan foydalanishning mos kelishi (tengligi) kuzatilganda, mamlakatdagi umumiy iqtisodiy muvozanatlik holatini aks ettiradi. Muayyan mamlakat iqtisodiy holatini ifoda etuvchi ko’rsatkichlar makroiqtisodiy ko’rsatkichlar deb yuritiladi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar miqdor va sifat ko’rsatkichlariga guruhlanadi. Makroiqtisodiy miqdor ko’rsatkichlari muayyan mamlakatlar iqtisodiyotini ifodalasa, sifat ko’rsatkichlari mazkur mamlakatlar iqtisodiyotini nisbiy jihatdan aks ettiradi. Makroiqtisodiy miqdor ko’rsatkichlariga kuyidagi ko’rsatkichlar kiradi: Yalpi ichki mahsulot (YaIM), sof ichki mahsulot (SIM), milliy daromad (MD), shaxsiy daromad (ShD), ixtiyordagi daromad (ID) va boshqalar. Makroiqtisodiy sifat ko’rsatkichlariga kuyidagi ko’rsatkichlar kiradi: inflyatsiyaning o’sish sur’atlari, ishsizlik darajasi, aholining ish bilan bandlik darajasi, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot va boshqalar. 5 Bu ko’rsatkichlar iqtisodiy tizimning umumiy holatini ifodalab, ijtimoiy ishlab chiqarishdagi barcha qatnashuvchilarning (korxona, tarmoq, mintaqa, davlat) faoliyatlari natijasida aniqlanadi. Ular mamlakatning iqtisodiy imkoniyatlarini, uning ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish istiqbollarini narxlash uchun ishlatiladi. Bozor iqtisodiga o’tayotgan mamlakatlarda ijtimoiy ishlab chiqarishning kengaytirilgan tushunchasiga amal qilinadi. Shu ma’noda, ijtimoiy ishlab chikarish - iqtisodiyotning daromad yaratuvchi barcha soxalarining ishlab chiqarishidir. Bu erda moddiy ishlab chiqarish soxalaridan tashqari, pulli xizmatlar ko’rsatuvchi tarmoqlar (moliya, sug’urta, sog’liqni saqlash, maorif va boshqalar) xam ijtimoiy ishlab chikarishga kiradi. Shu sababli, Bozor iktisodiyotiga o’tgan mamlakatlarda yaratilgan ijtimoiy mahsulot tarkibiga tovarlar xam, xizmatlar xam, milliy daromadda esa, tovarlarni sotishdan, xizmat ko’rsatishdan olingan daromadlar xisobga olinadi, ijtimoiy ishlab chiqarishdan chetda fakat bepul xizmatlar ko’rsatish jarayonlari qoladi. Chunki bepul xizmatlar ko’rsatuvchi tarmoqlarda daromad yaratilmaydi va xar qanday mamlakatda bu tarmoqlar davlat xisobiga faoliyat ko’rs atadi. Ijtimoiy ishlab chikarish tushunchasidagi farq natijasida, mamlakatlar o’zining mazmuniga ko’ra ajratib turuvchi ko’rsatkichlardan foydalanadi, ularni xisoblashning turli uslublari ko’llaniladi. Makroiqtisodiy miqdor ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni milliy hisoblar tizimi orqali quyidagicha ifodalash mumkin; 1) Barcha tarmoqlarning yalpi ishlab chiqarishi – oraliq iste’mol = Yalpi ichki mahsulot. 2) Yalpi ichki mahsulot - amortizatsiya = sof ichki mahsulot. 3) Sof ichki mahsulot – biznesga egri soliqlar = milliy daromad 4) Milliy daromad – ijtimoiy sug’urtaga badallar – korporatsiya foydasiga soliqlar – korporatsiyani taqsimlanmagan foydasi + transfert to’lovlari = shaxsiy daromad. 5) Shaxsiy daromad – yakka tartibdagi soliqlar = Ixtiyordagi daromad. Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bu - yalpi ichki mahsulotdir. Yalpi ichki mahsulot – bu muayyan davr mobaynida (bir yil) kim tomonidan 6 yaratilishidan qatiy nazar mamlakat hududida yaratilgan barcha yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymatidir. YaIM - bu biror-bir mamlakat xududida joylashgan korxona va tashkilotlarda ishlab chirarilgan tovar va xizmatlarning umumiy yiuindisidan iboratdir. Yalpi ichki mahsulot 3 xil usul asosida aniqlanadi; 1) Ishlab chiqarish usuli – bunda yalpi ichki mahsulot barcha qo’shilgan qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi. Yalpi ichki mahsulot = ∑ QQ 2) Xarajatlar usuli – bunda yakuniy iste’molchilarning xarajatlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Yalpi ichki mahsulot = S + I + G + Xn Bu erda S – shaxsiy iste’mol xarajatlari; I– investitsiya xarajatlari ya’ni xususiy ichki investitsiyalar davlat xarajatlari ya’ni tovar va xizmatlarnin davlat xaridi ; Xn – chet elliklarning xarajatlari, ya’ni sof eksport; 3) Daromadlar usuli – bunda yalpi ichki mahsulot barcha yakuniy iste’molchilarning daromadlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Shu bilan birga yalpi ichki mahsulot tarkibiga biznesga egri soliqlar va amortizatsiya ham kiritiladi. YaIM = amortizatsiya + biznesga egri soliqlar + ijara haqi + foiz ko’rinishidagi daromadlar + yollanma ishchilarning ish haqi + yakka tartibdagi korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi. Ishlab chiqarishning hajmini ifodalash uchun ham natural, ham qiymat ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Ammo milliy iqtisodiyot ishlab chiqarish hajmini natural birliklarda amalda o’lchash mumkin emas, chunki bu erda bir – biri bilan solishtirib bo’lmaydigan millionlab nomdagi tovar va xizmatlar ustida gap boradi. Shuning uchun ham milliy ishlab chiqarish hajmini va tarkibini ifodalashda qiymat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Bu ko’rsatkichlar ikki miqdor yordamida aniqlanadi: - ishlab chiqarishning natural shaklidagi hajmi; - narxlar darajasi. 7 Amaliyotda milliy hisobchilik tizimida narxlarning ikki ko’rinishi qo’llaniladi: -joriy yoki haqiqiy narxlar; - o’zgarmas yoki solishtirma bazis narxlar. Shu yildagi joriy yoki amaldagi narxlar yil mobaynida mahsulot ishlab chiqarish va uning iste’moli o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashda qo’llaniladi hamda takror ishlab chiqarishning moliyaviy qiymat jihatlarini aks ettiradi. Lekin joriy narxlardan ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt davomida tahlil qilish uchun foydalanish maqsadga muvofiq emas. Chunki ularni xar qanday oshishi yoki pasayishi yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning hajmiga bevosita ta’sir etib, iqtisodiyotning haqiqiy ahvolini buzib ko’rsatadi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga haqqoniy baho berish uchun o’zgarmas narxlardan foydalaniladi. O’zgarmas yoki solishtirma narxlar asos qilib olingan biror – bir yildagi mahsulotning narxi bo’lib, tahlil qilinayotgan davr uchun ishlab chiqarish hajmini qiymat jihatdan baholashda foydalaniladi. Bu narxlar mahsulotning natural hajmini o’zgarishini ilg’ash imkonini beradi va ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt davomida haqiqiy o’zgarishini aks ettiradi. Mamlakat iqtisodiy rivojlanishining joriy va solishtirma narxlardagi ifodasi tubdan farqlanadi. Bazis yilni xar bir mamlakat rivojlanish xususiyatidan kelib chiqqan holda o’zi belgilaydi. Bazis narxlardan foydalanib ham o’tgan yillar, ham kelgusi yillarning qiymat ko’rsatkichlari qayta hisoblab chiqiladi. Joriy narxlarda o’lchangan ishlab chiqarish hajmini nominal, solishtirma narxlarda o’lchanganini real deb ataladi. Narxlarning o’sishi bilan yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish hajmini o’zgarishini ko’rsatuvchi miqdorni barcha tayyor mahsulot va xizmatlarning umumiy narx indeksi yoki deflyator deb ataladi. Yalpi ichki mahsulot tarkibiga millionlab nomdagi yaratilgan ne’matlar kiradi va ularni xar birining narxini o’zgarib turishini jismonan kuzatish mumkin emas. Shuning uchun ham deflyator bozor savati yordamida aniqlanadi. Bozor savati yalpi ichki mahsulot tarkibiga 8 kiruvchi, uning asosiy qismini tashkil etuvchi muhim tovar va xizmatlarni o’z ichiga oladi. Statistika idoralari tomonidan bozor savatiga kiritilgan tovar va xizmatlarga bo’lgan narxlarning o’zgarishi doimo kuzatilib turiladi va shu asosda narxlarning umumiy indeksi yoki deflyator hisoblanadi. Joriy yildagi bozor savatining bahosi shu yilning narxlarida Joriy yil deflyatori = -----------------------------------------------------x 100 Joriy yildagi bozor savatining bahosi bazis yili narxlarida Agarda o’tgan davr ichida yalpi ichki mahsulotning natural hajmi o’zgarmasdan qolgan bo’lsa, uning nominal qiymati shuncha oshadi. Narxlar darajasi pasayayotgan bo’lsa, unda narxlar indeksi yoki deflyator 100 foizdan kam darajagacha tushib ketadi. YaIM narxlari indeksining joriy yilda bazis yilga qaraganda ko’tarilib borishi inflyatsiyani va aksincha, uni kamayib borishi deflyatsiyani bildiradi. Milliy ishlab chiqarish hajmini o’zgarishiga narxlarning ta’sirini bartaraf etish maqsadida deflyator yordamida real yalpi ichki mahsulot hisoblanadi. Nominal YaIM Real YaIM = -------------------------- x 100 % Deflyator Iqtisodiy amaliyotda deflyator bilan bir qatorda inflyatsiya darajasini yana bir ko’rsatkichi – iste’mol narxlari indeksi (INI) yoki hayot kechirish qiymati indeksi keng qo’llaniladi. Bu ko’rsatkich ham deflyator kabi bozor savati yordamida aniqlanadi. Ammo, bu erda bozor savatiga faqat aholining iste’mol byudjeti asosini tashkil etuvchi iste’mol mollari va xizmatlar kiritiladi, holbuki, deflyatorni hisoblanayotganda bozor savatining sezilarli qismini ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan tovarlar tashkil etadi. Iste’mol narxlari indeksi joriy yilda bazis yilga qaraganda qayd etilgan iste’mol bumlari va xizmatlar turkumining qiymatini qanday o’zgarayotganini aks ettiradi. Boshqacha aytganda, bu indeks 9 yordamida xar bir kishining, oilaning va barcha aholining hayot kechirish qiymati yoki turmush darajasi qanday o’zgarayotganini aniqlash mumkin. 2. O’zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy ko’rsatkichlar Milliy daromad – bu, milliy ishlab chiqarishdan olingan daromad yoki ijtimoiy ishlab chiqarishdagi barcha daromad turlarining yig’indisidir. Yalpi milliy daromad quyidagicha hisoblanadi YaMD = YaIM + horijdan olingan omilli daromadlar – horijliklarning ushbu mamlakat hududidan olgan omilli daromadlari. Shaxsiy daromad va milliy daromadning bir-biridan shunisi bilan farq qiladiki, ishlab chiqarishda mehnat qilish evaziga olingan daromadlarning bir qismi (ijtimoiy sug’urtalar to’lovlari, korporatsiya foydasiga soliq va korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi) amalda bevosita uy xo’jaligiga tushmaydi. Uy xo’jaligi hisobiga to’g’ri keladigan daromadlarning bir qismi, 10K o’rsatkichlar Mlrd . s o’ m Yalpi ichki mahsulot 118986,9 Sanoat mahsuloti 61105,8 Qishloq xo’jaligi mahsuloti 30849,4 Asosiy kapitalga investitsiyalar 27557,3 AQSh dollari ekvivalentida (mln) 1315 2 , 3 Qurilish 15080,8 Yuk tashish, mln . T onna 1387,3 Yo’lovchilar tashish, mln. kishi 6988,0 Chakana tovar aylanmasi 47463,7 Eksport, mln. AQSh doll . 15087,2 Import, mln. AQSh doll . 13798,8 Saldo, mln. AQSh doll . 1288,4 masalan, (transfert to’lovlari) - mehnat natijalarini bildirmaydi. Transfert to’lovlariga - sug’urta tashkilotlari tomonidan to’lanadigan, ya’ni qarilikda va baxtsiz xodisalarga shuningdek ijtimoiy dasturlarga asoslangan holda ishsizlarga to’lanadigan nafaqalar, nogironlarga to’lanadigan har xil to’lovlar, ishsizlarga va pensionerlarga to’lanadigan nafaqalar, iste’molchilar va davlat tomonidan to’lanadigan foiz to’lovlari va boshqa to’lovlar kiradi. Shaxsiy ixtiyordagi daromad deb individual soliqlarni to’lagandan keyingi daromadlarga aytiladi. Individual soliqlar - daromad solig’i, xususiy molmulklarga va meros qolgan mulklarga solinidagan soliqlardan iborat. 3. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, soliq-byudjet siyosati va 2020 yilga mo’ljallangan parametrlari Shavkat Mirziyoyev makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, soliq-byudjet siyosati, davlat byudjetining joriy yilda kutilayotgan ijrosi va 2020 yilga mo’ljallangan parametrlar muhokamasiga bag’ishlangan yig’ilish o’tkazdi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev 31 oktyabr kuni makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, soliq-byudjet siyosati, davlat byudjetining joriy yilda kutilayotgan ijrosi va 2020 yilga mo’ljallangan parametrlar muhokamasiga bag’ishlangan yig’ilish o’tkazdi. Bu haqda prezident matbuot xizmati xabar berdi . Eslatish joiz, 2018 yilning 22 avgust kuni prezident Shavkat Mirziyoyev «Byudjet ma’lumotlarining ochiqligini va byudjet jarayonida fuqarolarning faol ishtirokini ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida"gi qarorga imzo chekdi. Mazkur qarorga muvofiq, byudjet ma’lumotlarining ochiqligini yanada oshirish maqsadida byudjet mablag’larining shakllanishi va sarflanishi ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini o’rnatishning yangi tartibi belgilangan. Ushbu tizimga ko’ra, 2020 yildan boshlab davlat byudjeti qonun shaklida qabul qilinadi va xalq vakillari tomonidan nazoratga olinadi. Parlamentga taqdim etiladigan Byudjet to’g’risidagi qonun loyihasida va Byudjetnomada aholi va tashqi hamkorlarimizga mamlakat byudjetining holati ochiq-oydin, xalqaro standartlarga muvofiq tarzda ko’rsatiladi. 11 Respublika byudjeti borasidagi normativ hujjatlar Oliy Majlis tomonidan, mahalliy byudjetlar esa joylardagi xalq deputatlari kengashlari tomonidan qabul qilinadi. Qolaversa, xarajatlar sohalar bo’yicha emas, vazirlik va idoralar kesimida tasdiqlanadi. Idoralar mustaqilligini oshirish bilan birga, xarajatlarning samarasi uchun mas’uliyati ham kuchaytirilmoqda. Joriy etilayotgan yangi tizimning yana bir o’ziga xos jihati — markazlashgan byudjet siyosatidan bosqichma-bosqich voz kechish. Masalan, mahalliy byudjetlar daromadini mustahkamlash maqsadida avtomototransport vositalarini ro’yxatdan o’tkazish yig’imlari mahalliy byudjetga o’tkazilmoqda. Alkogol mahsulotlari va mobil aloqa xizmatini ko’rsatish uchun aksiz solig’i tushumlari aholi sonidan kelib chiqib hududlar o’rtasida qayta taqsimlanadi. Qo’shilgan qiymat solig’i va yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i bo’yicha prognozdan orttirib bajarilgan qismi to’liq xududlarda qoldiriladi. 2020 yildan boshlab mahalliy byudjetlarning qo’shimcha daromadlari kengashlar tomonidan ma’qullangan yo’nalishlarga ajratiladi. Faqat kechiktirib bo’lmaydigan xarajatlargina hokimliklar tomonidan tasdiqlanishi va keyinchalik ularning to’g’ri sarflangani haqida kengashlar oldida hisobot berilishi lozim. Yig’ilishda mamlakat iqtisodiyotining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari, kelgusi yilga mo’ljallanayotgan prognoz parametrlari, iqtisodiyotga ta’sir etishi mumkin bo’lgan ichki va tashqi omillar chuqur tahlil qilindi. Xalqaro ekspertlar, xususan Xalqaro valyuta jamg’armasi joriy yilda jahon yalpi mahsuloti o’sishi dastlabki prognozga nisbatan 1 foizgacha kamayib, 3 foiz bo’lishini baholagan. Mamlakatimizning asosiy savdo hamkorlari bo’lgan davlatlarda ham iqtisodiy sur’atlar sustlashgan. Jahon bozorida raqobat tobora kuchayib, ayrim davlatlar o’rtasida «iqtisodiy urushlar» davom etmoqda. Bu omillar O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’sir etmay qolmaydi, albatta. Prezident makroiqtisodiyot va davlat byudjeti parametrlarini ushbu xavf- xatarlarni hisobga olib belgilash lozimligini ta’kidladi. — Iqtisodiyot tarmoqlarini «oyoqqa turg’azish», raqobatbardosh qilish uchun keyingi ikki yilda ularga barcha imkoniyatlar berildi. Biroq, 12 bu imkoniyatlardan foydalanib, qaysi tarmoq mehnat unumdorligini oshirdi, mahsulotlar raqobatbardosh bo’lishi va eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushi ko’payishini ta’minlay oldi? Afsuski, birorta tarmoqni bugungi kunda «zo’r ishladi yoki yuqori natija berdi», deb ayta olmaymiz, — dedi Shavkat Mirziyoyev. Iqtisodiyot tarmoqlaridagi tizimli muammolar, inflyatsiya darajasining 16 foizdan pasaymagani aholi to’lov qobiliyatiga salbiy ta’sir etayotgani ko’rsatib o’tildi. — Asosiy vazifamiz — xalqimizga munosib ish o’rinlari yaratgan holda, daromadlarni oshirish. Joylarda iqtisodiy faol aholi ko’p. Odamlarimiz daromad topib, turmush sharoitini yaxshilash uchun mehnat qilishni xohlamoqda. Buning uchun aholi to’lov qobiliyatini oshirish va bozorda mahsulotlarga barqaror talab shakllantirish orqali ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish va iqtisodiy o’sishni ta’minlashimiz kerak, — deya ta’kidladi davlatimiz rahbari. Misol uchun, qandolat, tayyor sut va go’sht mahsulotlari, sharbat va salqin ichimliklar ishlab chiqarish bo’yicha 100 dan ziyod muhim investitsiya loyihalarining amalga oshirilishi natijasida iste’mol talabi qondirilib, inflyatsiya me’yorlashishi mumkinligi qayd etildi. Oziq-ovqat, go’sht, un va qandolat mahsulotlari, kiyim-kechak, charm- poyabzal, elektrotexnika, farmatsevtika ishlab chiqarish hajmini 2020 yilda sezilarli ko’paytirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqish bo’yicha topshiriqlar berildi. Inflyatsiya darajasiga ta’sir etayotgan yana bir omil mahsulotlar tannarxi yuqoriligidir. Shu bois mutasaddilarga davlat ulushi bo’lgan barcha korxonalarda mahsulot tannarxini tahlil qilib, quvvatlarni modernizatsiya qilish va kengaytirish, zarur hollarda xususiy sektorga berish bo’yicha vazifalar qo’yildi. Kelgusi yilda 153 ta yirik investitsiya loyihasini shunchaki foydalanishga topshirish emas, balki raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarib, yalpi ichki mahsulot hajmi va ish o’rinlarini ko’paytirish muhimligi qayd etildi. Oxirgi yillarda tashkil etilgan 23 ta korxona past quvvatlarda ishlayotgani, rejalashtirilgan ayrim loyihalar o’z vaqtida faoliyat boshlamagani tanqid qilindi. 13 Vazirlar Mahkamasiga iqtisodiy o’sish va eksport salohiyatini oshirishga xizmat qiladigan, byudjetga tushumlarni ko’paytiradigan investitsiya loyihalarini shakllantirishga mas’ul bo’lgan doimiy Ishchi komissiya tuzish, investitsiya loyihalari va ishlab chiqarish ko’rsatkichlari ijrosini muhokama qilib borish bo’yicha topshiriq berildi. Yig’ilishda eksport tarkibi, tashqi bozordagi talab va yurtimiz korxonalarining undagi o’rni chuqur tahlil qilindi. O’zbekiston eksportining 50 foizidan yuqorisini hanuzgacha gaz, oltin, kumush, mis, rux, polietilen kabi xomashyolar tashkil etayotgani, arzon xomashyo mavjud bo’lgan tarmoqlar bo’yicha ishlab chiqarish va eksport yetarlicha yo’lga qo’yilmayotgani ko’rsatib o’tildi. Masalan, mamlakatda charm-poyabzal eksporti bo’yicha kamida 1,5 milliard dollarlik salohiyat bo’lsa-da, hozirda bu boradagi ko’rsatkich 200 million dollarga ham yetmaydi. Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, «O’zcharmsanoat» uyushmasiga terini chuqur qayta ishlab, ayollar poyabzallari va sumkalari, sport anjomlari va boshqa tayyor charm-attorlik mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish orqali eksport hajmini 2 barobar oshirish vazifasi qo’yildi. To’qimachilik mahsulotlari eksporti so’nggi ikki yilda 2 barobarga oshib, 1 milliard 600 million dollarga yetgan bo’lsa ham, uning deyarli yarmini ip-kalava tashkil etmoqda. Shu bois Iqtisodiyot va sanoat vazirligi, «O’zto’qimachiliksanoat» uyushmasiga eksportda tayyor mahsulotlar ulushini oshirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi. Yana bir tahlil: dunyoda meva-sabzavot mahsulotlarining tashqi bozori 205 milliard dollarni tashkil etadi. O’zbekistonning bu bozordagi ulushi esa bir foizga ham yetmaydi. Qishloq xo’jaligi vazirligi va «O’zbekoziqovqatxolding» kompaniyasiga meva-sabzavotchilikka ixtisoslashgan 55 ta tumanda ekinlarni to’g’ri joylashtirish, «mahsulot yetishtirish — xarid qilish — saqlash yoki qayta ishlash — eksport» 14 zanjirini yaratuvchi kooperatsiyalar tashkil etish orqali eksport hajmini bosqichma- bosqich 5 milliard dollarga yetkazish vazifasi qo’yildi. Mashinasozlik va elektrotexnika tovarlarining qo’shilgan qiymati yuqori, dunyoda ularga doimiy talab ham bor. Lekin tarmoq korxonalari bu imkoniyatdan to’la foydalanmayapti. Shundan kelib chiqib, soha mutasaddilariga qo’shni davlatlar bilan savdoni rivojlantirish, eksport hajmini 2−3 barobar oshirish bo’yicha topshiriqlar berildi. Oxirgi uch yildagi faol investitsiya oqimi tufayli soha va hududlarga ko’p mablag’ yo’naltirilgani qayd etilar ekan, jalb qilinayotgan har bir dollarning natijadorligiga asosiy e’tibor qaratish kerakligi ko’rsatib o’tildi. 15 Xulosa Xulosa qilib aytish mumkinki Prezident tashabbusi bilan amalga oshirilgan soliq islohotlari tushumlar ko’payishida ijobiy natijalar bermoqda. Buni xalqaro moliyaviy institutlar ham tasdiqlamoqda. Masalan, qo’shilgan qiymat solig’i to’lovchilari soni 12 barobar, foyda solig’i to’lovchilari soni 6,5 barobarga oshgan. Ish haqiga nisbatan soliq yuki keskin pasaytirilgani natijasida daromad solig’i to’lovchilari soni 700 mingga, ushbu soliq tushumi esa 2 barobarga ortdi. Mazkur islohotlarning davomi sifatida joriy yil 1 oktyabrdan qo’shilgan qiymat solig’i 20 foizdan 15 foizga tushirilib, qator imtiyozlar bekor qilindi. 2020 yil 1 yanvardan esa davlat ulushi bor korxonalarga ham yagona ijtimoiy to’lov 25 foizdan 12 foizgacha pasaytiriladi. Bu choralar natijasida kelgusi yilda soliq to’lovchilar ixtiyorida 12,8 trillion so’m miqdorida mablag’lar qoladi. Prezident Davlat soliq qo’mitasi va Davlat bojxona qo’mitasiga 2020 yil uchun prognoz qilingan byudjet tushumini ta’minlash yuzasidan topshiriqlar berdi. Bunda elektron hisob-faktura, zamonaviy markirovka, onlayn kassa mashinasi kabi ilg’or texnologiyalarni keng joriy etish orqali soliq ma’muriyatchiligini yaxshilash zarurligi ko’rsatib o’tildi. Bojxona organlarida samarali ishlaydigan yangi vertikal tizimni shakllantirish, bunda import qilinayotgan tovarlar narxini haqqoniy baholash, risk-analiz va boshqa zamonaviy usullarni keng qo’llash, shuningdek, ichki nazoratni kuchaytirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi. Davlat rahbari soliq yukini pasaytirish iqtisodiyotga va aholi farovonligiga ijobiy ta’sir etishini inobatga olib, bu masalaga alohida e’tibor qaratish zarurligini ta’kidladi. Yig’ilishda 2020 yil byudjetining xarajatlar qismi ham chuqur tahlil qilindi. Jumladan, kelgusi yili ijtimoiy sohalar uchun davlat byudjetidan ajratiladigan mablag’lar hajmi ortishi ko’zda tutilgan. Masalan, sog’liqni saqlash tizimiga yo’naltiriladigan xarajatlar joriy yildagiga nisbatan 18 foizga, ta’lim sohasiga — 10 foizga va ilm-fan rivojiga — 47 foizga ko’payadi. Qolaversa, ta’lim, tibbiyot, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, qishloq xo’jaligini rivojlantirish, 16 infratuzilmalarni yaxshilash kabi yo’nalishlarda 100 ga yaqin maqsadli dasturlar rejalashtirilgan. Aholini dori vositalari bilan ta’minlash uchun 1,3 barobar, bolalar sporti dasturi uchun 3 barobar, geologiya-qidiruv ishlari dasturiga 4 barobar ko’p mablag’ ajratish mo’ljallangan. Shuningdek, paxtachilik va bog’dorchilikda suv tejovchi texnologiyalarni joriy etish, qishloq xo’jaligi texnikasini xarid qilish xarajatlariga ham alohida o’rin berilgan. Prezidentimiz xarajatlar borasidagi eng ustuvor vazifa moliya-byudjet intizomi, yo’naltirilayotgan har bir so’m iqtisodiyot uchun qanday natija berayotgani asosiy mezon bo’lishi lozimligini ta’kidladi. Moliya vazirligi va Hisob palatasiga byudjetdan moliyalashtiriladigan dasturlarning maqsadli indikatorlarini belgilash va ijrosini baholash tartibini ishlab chiqish vazifasi qo’yildi. Hokimliklarning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash maqsadida hududiy moliya organlarini to’liq mahalliy davlat organlari tuzilmasiga o’tkazish zarurligi ta’kidlandi. Avtomobil yo’llari, irrigatsiya, melioratsiya kabi sohalarga investitsiya xarajatlari bo’yicha uch yillik dastur ishlab chiqish bo’yicha ham vazifalar belgilandi. 17 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T: O’zbekiston, 2017- 46 b. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017- 2021 yillardaO’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion g’oyalar va texnologiyalarni ko’llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to’g’risida"gi Farmoni. 4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoevning Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o’tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so’zlagan nutqlari / Toshkent: “O’zbekiston”, 2017. - 488 b. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2018 yil. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2020 yil. Internet saytlari. 1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy sayti. 2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti. 3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti. 4. www.ziyonet.uz 18

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari

Sotib olish