Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 644
Foydalanuvchilar soni: 285

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va
ularni tahlili qilish xususiyatlari
Bajardi:________________________________
_____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni
tahlili qilish xususiyatlari
Reja
Kirish ........................................................................................................................ 3
1. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning mohiyati ......................................................... 5
2. O’zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy ko’rsatkichlar ............................ 10
3. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, soliq-byudjet siyosati va 2020 yilga
mo’ljallangan parametrlari .................................................................................... 11
Xulosa ..................................................................................................................... 16
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................................... 18
2

Kirish
Makroiqtisodiyot — mamlakat (yoki uning bir qismi,
tarmoqlar) iqtisodiyotini , inflatsiya , ishsizlik , budjet taqchilligi (defisiti), iqtisodiy
o'sish , iqtisodiyotning davlat tomonidan boshqarilishi va shu kabfhjncddi umumiy
jarayonlarni o rganuvchi fan. Makroiqtisodiyotʻ YaIM , YaMM , yalpi talab , yalpi
taklif , to'lov balansi , pul bozori , tovar bozori va mehnat bozori kabi tushunchalar
bilan ishlaydi.
Makroiqtisodiyot (makro... va iqtisodiyot) — bozor xo jaligi umumiy
ʻ
nazariyasining bo limi, mamlakat iqtisodiyoti, umuman milliy xo jalikka oid katta
ʻ ʻ
miqyosdagi iqtisodiy hodisalar va jarayonlarni o rganadi.
ʻ
Mamlakatning iqtisodiyoti holati va rivojlanishini ifolalovchi umumlashgan
ko rsatkichlar tizimi — milliy boylik, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot,
ʻ
sof milliy mahsulot, milliy daromad, aholi daromadlari, davlat va xususiy
investitsiyalar yigindisi, muomaladagi jami pul miqdori va sh k. jami xo jalik
ʻ
bo yicha jamlanma, umumlashtiruvchi ko rsatkichlar M. o rganadigan ob yektlar
ʻ ʻ ʻ ʼ
hisoblanadi. Ayni paytda M. mamlakat miqyosida o rtacha daromadlar, o rtacha
ʻ ʻ
ish haqi, inflyasiya darajasi, ishsizlik, bandlik, mehnat unumdorligi singari
o rtacha iqtisodiy ko rsatkichlarni hamda ularga davlatning iqtisodiy siyosati
ʻ ʻ
ko rsatadigan ta sirini o rganadi va tadqiq etadi. Makroiqtisodiy ko rsatkichlar, bir
ʻ ʼ ʻ ʻ
tomondan, ma lum vaqt oralig ida ishlab chiqarish hajmini hisoblash va milliy
ʼ ʻ
iqtisodiyotning faoliyat yuritishiga bevosita ta sir qiluvchi omillarni aniqlash
ʼ
imkonini bersa, ikkinchi tomondan, ular yalpi milliy mahsulot harakatining barcha
bosqichlarida, ya ni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta taqsimlash va foydalanish
ʼ
bosqichlarida uni ko rgazmali shaklda aks ettirishga imkon beradi. Shuningdek,
ʻ
o sishning umumlashtiruvchi ko rsatkichlari, mamlakat iqtisodiyotini
ʻ ʻ
tavsiflaydigan ko rsatkichlarning pasayishi hamda ortishi sur atlari va unda yuz
ʻ ʼ
berayotgan iktisodiy jarayonlar, tuzilmaviy proporsiyalar ham M. predmeti
hisoblanadi. Makroiktisodiy ko rsatkichlar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy
ʻ
xizmat ko rsatish sohalaridagi barcha xo jalik yurituvchi sub yektlar iqtisodiy
ʻ ʻ ʼ
faoliyatining umumiy va pirovard natijalarini qamrab oladi. M.ning asoslari ingliz
3

olimi J. M. Keynsiint 1936 yilda nashr etilgan "Bandlik, foiz va pulning umumiy
nazariyasi" asarida bayon etilgan. Hozirgi zamon M. nazariyasida 3 oqim
(neokeynschilik, monetarizm va yangi klassik yo nalish) mavjud, ular o rtasidagiʻ ʻ
asosiy farq makroiktisodiy siyosatga nisbatan berilgan tavsiyalarning har xilligida
(yana q. Mikroiktisodiyot ).
4

1. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning mohiyati
Makroiqtisodiyot – bu mamlakat miqyosida moddiy ishlab chiqarish va
nomoddiy sohalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy xo’jaligi darajasidagi
iqtisodiyotdir. Makroiqtisodiyot o’z ichiga xalq xo’jaligining moddiy va nomoddiy
ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatish sohalarini oladi. Milliy iqtisodiyot
me’yorida faoliyat qilish va barqaror o’sishi uchun barcha tarmoq va ishlab
chiqarish sohalarining o’zaro bog’liqligi va muvozanatli rivojlanishi talab qilinadi.
Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish hajmi va ularning
o’sishi bir qator ko’rsatkichlar tizimi orqali makroiqtisodiy darajada aniqlanib,
tahlil qilinadi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati
uning o’sishi yoki orqaga ketishi tahlil qilinib, xulosa chiqariladi. Ular yordamida
davlat o’z iqtisodiy siyosatini belgilaydi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi,
YaIMni uning harakatining barcha bosqichlarida, ya’ni ishlab chiqarish,
taqsimlash, qayta taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko’rgazmali
shaklda aks ettirishga imkon beradi.
Nihoyat mazkur ko’rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan
foydalanishning mos kelishi (tengligi) kuzatilganda, mamlakatdagi umumiy
iqtisodiy muvozanatlik holatini aks ettiradi.
Muayyan mamlakat iqtisodiy holatini ifoda etuvchi ko’rsatkichlar
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar deb yuritiladi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar miqdor
va sifat ko’rsatkichlariga guruhlanadi. Makroiqtisodiy miqdor ko’rsatkichlari
muayyan mamlakatlar iqtisodiyotini ifodalasa, sifat ko’rsatkichlari mazkur
mamlakatlar iqtisodiyotini nisbiy jihatdan aks ettiradi. Makroiqtisodiy miqdor
ko’rsatkichlariga kuyidagi ko’rsatkichlar kiradi: Yalpi ichki mahsulot (YaIM), sof
ichki mahsulot (SIM), milliy daromad (MD), shaxsiy daromad (ShD), ixtiyordagi
daromad (ID) va boshqalar. Makroiqtisodiy sifat ko’rsatkichlariga kuyidagi
ko’rsatkichlar kiradi: inflyatsiyaning o’sish sur’atlari, ishsizlik darajasi, aholining
ish bilan bandlik darajasi, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot
va boshqalar.
5

Bu ko’rsatkichlar iqtisodiy tizimning umumiy holatini ifodalab, ijtimoiy
ishlab chiqarishdagi barcha qatnashuvchilarning (korxona, tarmoq, mintaqa,
davlat) faoliyatlari natijasida aniqlanadi. Ular mamlakatning iqtisodiy
imkoniyatlarini, uning ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish istiqbollarini narxlash uchun
ishlatiladi. Bozor iqtisodiga o’tayotgan mamlakatlarda ijtimoiy ishlab
chiqarishning kengaytirilgan tushunchasiga amal qilinadi. Shu ma’noda, ijtimoiy
ishlab chikarish - iqtisodiyotning daromad yaratuvchi barcha soxalarining ishlab
chiqarishidir. Bu erda moddiy ishlab chiqarish soxalaridan tashqari, pulli xizmatlar
ko’rsatuvchi tarmoqlar (moliya, sug’urta, sog’liqni saqlash, maorif va boshqalar)
xam ijtimoiy ishlab chikarishga kiradi. Shu sababli, Bozor iktisodiyotiga o’tgan
mamlakatlarda yaratilgan ijtimoiy mahsulot tarkibiga tovarlar xam, xizmatlar xam,
milliy daromadda esa, tovarlarni sotishdan, xizmat ko’rsatishdan olingan
daromadlar xisobga olinadi, ijtimoiy ishlab chiqarishdan chetda fakat bepul
xizmatlar ko’rsatish jarayonlari qoladi. Chunki bepul xizmatlar ko’rsatuvchi
tarmoqlarda daromad yaratilmaydi va xar qanday mamlakatda bu tarmoqlar davlat
xisobiga faoliyat ko’rs atadi. Ijtimoiy ishlab chikarish tushunchasidagi farq
natijasida, mamlakatlar o’zining mazmuniga ko’ra ajratib turuvchi
ko’rsatkichlardan foydalanadi, ularni xisoblashning turli uslublari ko’llaniladi.
Makroiqtisodiy miqdor ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni
milliy hisoblar tizimi orqali quyidagicha ifodalash mumkin;
1) Barcha tarmoqlarning yalpi ishlab chiqarishi – oraliq iste’mol = Yalpi
ichki mahsulot.
2) Yalpi ichki mahsulot - amortizatsiya = sof ichki mahsulot.
3) Sof ichki mahsulot – biznesga egri soliqlar = milliy daromad
4) Milliy daromad – ijtimoiy sug’urtaga badallar – korporatsiya
foydasiga soliqlar – korporatsiyani taqsimlanmagan foydasi + transfert to’lovlari =
shaxsiy daromad.
5) Shaxsiy daromad – yakka tartibdagi soliqlar = Ixtiyordagi daromad.
Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bu - yalpi ichki mahsulotdir.
Yalpi ichki mahsulot – bu muayyan davr mobaynida (bir yil) kim tomonidan
6

yaratilishidan qatiy nazar mamlakat hududida yaratilgan barcha yakuniy tovar va
xizmatlarning bozor qiymatidir.
YaIM - bu biror-bir mamlakat xududida joylashgan korxona va
tashkilotlarda ishlab chirarilgan tovar va xizmatlarning umumiy yiuindisidan
iboratdir.
Yalpi ichki mahsulot 3 xil usul asosida aniqlanadi;
1) Ishlab chiqarish usuli – bunda yalpi ichki mahsulot barcha qo’shilgan
qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi.
Yalpi ichki mahsulot = ∑ QQ
2) Xarajatlar usuli – bunda yakuniy iste’molchilarning xarajatlari
yig’indisi sifatida aniqlanadi.
Yalpi ichki mahsulot = S + I + G + Xn
Bu erda S – shaxsiy iste’mol xarajatlari; I– investitsiya xarajatlari ya’ni
xususiy ichki investitsiyalar davlat xarajatlari ya’ni tovar va xizmatlarnin davlat
xaridi ; Xn – chet elliklarning xarajatlari, ya’ni sof eksport;
3) Daromadlar usuli – bunda yalpi ichki mahsulot barcha yakuniy
iste’molchilarning daromadlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Shu bilan birga yalpi
ichki mahsulot tarkibiga biznesga egri soliqlar va amortizatsiya ham kiritiladi.
YaIM = amortizatsiya + biznesga egri soliqlar + ijara haqi + foiz
ko’rinishidagi daromadlar + yollanma ishchilarning ish haqi + yakka tartibdagi
korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi.
Ishlab chiqarishning hajmini ifodalash uchun ham natural, ham qiymat
ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Ammo milliy iqtisodiyot ishlab chiqarish hajmini
natural birliklarda amalda o’lchash mumkin emas, chunki bu erda bir – biri bilan
solishtirib bo’lmaydigan millionlab nomdagi tovar va xizmatlar ustida gap boradi.
Shuning uchun ham milliy ishlab chiqarish hajmini va tarkibini ifodalashda
qiymat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Bu ko’rsatkichlar ikki miqdor yordamida
aniqlanadi:
- ishlab chiqarishning natural shaklidagi hajmi; - narxlar darajasi.
7

Amaliyotda milliy hisobchilik tizimida narxlarning ikki ko’rinishi
qo’llaniladi:
-joriy yoki haqiqiy narxlar;
- o’zgarmas yoki solishtirma bazis narxlar.
Shu yildagi joriy yoki amaldagi narxlar yil mobaynida mahsulot ishlab
chiqarish va uning iste’moli o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashda qo’llaniladi hamda
takror ishlab chiqarishning moliyaviy qiymat jihatlarini aks ettiradi. Lekin joriy
narxlardan ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt davomida tahlil qilish uchun
foydalanish maqsadga muvofiq emas. Chunki ularni xar qanday oshishi yoki
pasayishi yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning hajmiga bevosita ta’sir etib,
iqtisodiyotning haqiqiy ahvolini buzib ko’rsatadi. Milliy iqtisodiyotning
rivojlanishiga haqqoniy baho berish uchun o’zgarmas narxlardan foydalaniladi.
O’zgarmas yoki solishtirma narxlar asos qilib olingan biror – bir yildagi
mahsulotning narxi bo’lib, tahlil qilinayotgan davr uchun ishlab chiqarish hajmini
qiymat jihatdan baholashda foydalaniladi. Bu narxlar mahsulotning natural hajmini
o’zgarishini ilg’ash imkonini beradi va ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt
davomida haqiqiy o’zgarishini aks ettiradi.
Mamlakat iqtisodiy rivojlanishining joriy va solishtirma narxlardagi ifodasi
tubdan farqlanadi.
Bazis yilni xar bir mamlakat rivojlanish xususiyatidan kelib chiqqan holda
o’zi belgilaydi. Bazis narxlardan foydalanib ham o’tgan yillar, ham kelgusi
yillarning qiymat ko’rsatkichlari qayta hisoblab chiqiladi.
Joriy narxlarda o’lchangan ishlab chiqarish hajmini nominal, solishtirma
narxlarda o’lchanganini real deb ataladi.
Narxlarning o’sishi bilan yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish hajmini
o’zgarishini ko’rsatuvchi miqdorni barcha tayyor mahsulot va xizmatlarning
umumiy narx indeksi yoki deflyator deb ataladi. Yalpi ichki mahsulot tarkibiga
millionlab nomdagi yaratilgan ne’matlar kiradi va ularni xar birining narxini
o’zgarib turishini jismonan kuzatish mumkin emas. Shuning uchun ham deflyator
bozor savati yordamida aniqlanadi. Bozor savati yalpi ichki mahsulot tarkibiga
8

kiruvchi, uning asosiy qismini tashkil etuvchi muhim tovar va xizmatlarni o’z
ichiga oladi. Statistika idoralari tomonidan bozor savatiga kiritilgan tovar va
xizmatlarga bo’lgan narxlarning o’zgarishi doimo kuzatilib turiladi va shu asosda
narxlarning umumiy indeksi yoki deflyator hisoblanadi.
Joriy yildagi bozor savatining bahosi shu yilning
narxlarida
Joriy yil deflyatori = -----------------------------------------------------x 100
Joriy yildagi bozor savatining bahosi bazis yili narxlarida

Agarda o’tgan davr ichida yalpi ichki mahsulotning natural hajmi
o’zgarmasdan qolgan bo’lsa, uning nominal qiymati shuncha oshadi. Narxlar
darajasi pasayayotgan bo’lsa, unda narxlar indeksi yoki deflyator 100 foizdan kam
darajagacha tushib ketadi. YaIM narxlari indeksining joriy yilda bazis yilga
qaraganda ko’tarilib borishi inflyatsiyani va aksincha, uni kamayib borishi
deflyatsiyani bildiradi. Milliy ishlab chiqarish hajmini o’zgarishiga narxlarning
ta’sirini bartaraf etish maqsadida deflyator yordamida real yalpi ichki mahsulot
hisoblanadi.
Nominal YaIM
Real YaIM = -------------------------- x 100 %
Deflyator
Iqtisodiy amaliyotda deflyator bilan bir qatorda inflyatsiya darajasini yana
bir ko’rsatkichi – iste’mol narxlari indeksi (INI) yoki hayot kechirish qiymati
indeksi keng qo’llaniladi. Bu ko’rsatkich ham deflyator kabi bozor savati
yordamida aniqlanadi. Ammo, bu erda bozor savatiga faqat aholining iste’mol
byudjeti asosini tashkil etuvchi iste’mol mollari va xizmatlar kiritiladi, holbuki,
deflyatorni hisoblanayotganda bozor savatining sezilarli qismini ishlab chiqarish
uchun mo’ljallangan tovarlar tashkil etadi. Iste’mol narxlari indeksi joriy yilda
bazis yilga qaraganda qayd etilgan iste’mol bumlari va xizmatlar turkumining
qiymatini qanday o’zgarayotganini aks ettiradi. Boshqacha aytganda, bu indeks
9

yordamida xar bir kishining, oilaning va barcha aholining hayot kechirish qiymati
yoki turmush darajasi qanday o’zgarayotganini aniqlash mumkin.
2. O’zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy ko’rsatkichlar
Milliy daromad – bu, milliy ishlab chiqarishdan olingan daromad yoki
ijtimoiy ishlab chiqarishdagi barcha daromad turlarining yig’indisidir.
Yalpi milliy daromad quyidagicha hisoblanadi
YaMD = YaIM + horijdan olingan omilli daromadlar – horijliklarning ushbu
mamlakat hududidan olgan omilli daromadlari.
Shaxsiy daromad va milliy daromadning bir-biridan shunisi bilan farq
qiladiki, ishlab chiqarishda mehnat qilish evaziga olingan daromadlarning bir
qismi (ijtimoiy sug’urtalar to’lovlari, korporatsiya foydasiga soliq va
korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi) amalda bevosita uy xo’jaligiga
tushmaydi. Uy xo’jaligi hisobiga to’g’ri keladigan daromadlarning bir qismi,
10K o’rsatkichlar Mlrd . s o’ m

Yalpi ichki mahsulot
118986,9
Sanoat mahsuloti
61105,8
Qishloq xo’jaligi mahsuloti
30849,4
Asosiy kapitalga investitsiyalar
27557,3
AQSh dollari ekvivalentida (mln) 1315 2 , 3
Qurilish
15080,8
Yuk tashish, mln . T onna
1387,3
Yo’lovchilar tashish, mln. kishi
6988,0
Chakana tovar aylanmasi
47463,7
Eksport, mln. AQSh doll . 15087,2
Import, mln. AQSh doll . 13798,8
Saldo, mln. AQSh doll . 1288,4

masalan, (transfert to’lovlari) - mehnat natijalarini bildirmaydi. Transfert
to’lovlariga - sug’urta tashkilotlari tomonidan to’lanadigan, ya’ni qarilikda va
baxtsiz xodisalarga shuningdek ijtimoiy dasturlarga asoslangan holda ishsizlarga
to’lanadigan nafaqalar, nogironlarga to’lanadigan har xil to’lovlar, ishsizlarga va
pensionerlarga to’lanadigan nafaqalar, iste’molchilar va davlat tomonidan
to’lanadigan foiz to’lovlari va boshqa to’lovlar kiradi.
Shaxsiy ixtiyordagi daromad deb individual soliqlarni to’lagandan keyingi
daromadlarga aytiladi. Individual soliqlar - daromad solig’i, xususiy molmulklarga
va meros qolgan mulklarga solinidagan soliqlardan iborat.
3. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, soliq-byudjet siyosati va 2020
yilga mo’ljallangan parametrlari
Shavkat Mirziyoyev makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, soliq-byudjet siyosati,
davlat byudjetining joriy yilda kutilayotgan ijrosi va 2020 yilga mo’ljallangan
parametrlar muhokamasiga bag’ishlangan yig’ilish o’tkazdi.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev 31 oktyabr kuni
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, soliq-byudjet siyosati, davlat byudjetining joriy
yilda kutilayotgan ijrosi va 2020 yilga mo’ljallangan parametrlar muhokamasiga
bag’ishlangan yig’ilish o’tkazdi. Bu haqda prezident matbuot xizmati xabar berdi .
Eslatish joiz, 2018 yilning 22 avgust kuni prezident Shavkat Mirziyoyev
«Byudjet ma’lumotlarining ochiqligini va byudjet jarayonida fuqarolarning faol
ishtirokini ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida"gi qarorga imzo chekdi.
Mazkur qarorga muvofiq, byudjet ma’lumotlarining ochiqligini yanada
oshirish maqsadida byudjet mablag’larining shakllanishi va sarflanishi ustidan
parlament va jamoatchilik nazoratini o’rnatishning yangi tartibi belgilangan.
Ushbu tizimga ko’ra, 2020 yildan boshlab davlat byudjeti qonun shaklida
qabul qilinadi va xalq vakillari tomonidan nazoratga olinadi. Parlamentga taqdim
etiladigan Byudjet to’g’risidagi qonun loyihasida va Byudjetnomada aholi
va tashqi hamkorlarimizga mamlakat byudjetining holati ochiq-oydin, xalqaro
standartlarga muvofiq tarzda ko’rsatiladi.
11

Respublika byudjeti borasidagi normativ hujjatlar Oliy Majlis tomonidan,
mahalliy byudjetlar esa joylardagi xalq deputatlari kengashlari tomonidan qabul
qilinadi. Qolaversa, xarajatlar sohalar bo’yicha emas, vazirlik va idoralar kesimida
tasdiqlanadi. Idoralar mustaqilligini oshirish bilan birga, xarajatlarning samarasi
uchun mas’uliyati ham kuchaytirilmoqda.
Joriy etilayotgan yangi tizimning yana bir o’ziga xos jihati —
markazlashgan byudjet siyosatidan bosqichma-bosqich voz kechish. Masalan,
mahalliy byudjetlar daromadini mustahkamlash maqsadida avtomototransport
vositalarini ro’yxatdan o’tkazish yig’imlari mahalliy byudjetga o’tkazilmoqda.
Alkogol mahsulotlari va mobil aloqa xizmatini ko’rsatish uchun aksiz solig’i
tushumlari aholi sonidan kelib chiqib hududlar o’rtasida qayta taqsimlanadi.
Qo’shilgan qiymat solig’i va yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i bo’yicha
prognozdan orttirib bajarilgan qismi to’liq xududlarda qoldiriladi.
2020 yildan boshlab mahalliy byudjetlarning qo’shimcha daromadlari
kengashlar tomonidan ma’qullangan yo’nalishlarga ajratiladi. Faqat kechiktirib
bo’lmaydigan xarajatlargina hokimliklar tomonidan tasdiqlanishi va keyinchalik
ularning to’g’ri sarflangani haqida kengashlar oldida hisobot berilishi lozim.
Yig’ilishda mamlakat iqtisodiyotining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari,
kelgusi yilga mo’ljallanayotgan prognoz parametrlari, iqtisodiyotga ta’sir etishi
mumkin bo’lgan ichki va tashqi omillar chuqur tahlil qilindi.
Xalqaro ekspertlar, xususan Xalqaro valyuta jamg’armasi joriy yilda jahon
yalpi mahsuloti o’sishi dastlabki prognozga nisbatan 1 foizgacha kamayib, 3 foiz
bo’lishini baholagan. Mamlakatimizning asosiy savdo hamkorlari bo’lgan
davlatlarda ham iqtisodiy sur’atlar sustlashgan. Jahon bozorida raqobat tobora
kuchayib, ayrim davlatlar o’rtasida «iqtisodiy urushlar» davom etmoqda.
Bu omillar O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’sir etmay qolmaydi, albatta.
Prezident makroiqtisodiyot va davlat byudjeti parametrlarini ushbu xavf-
xatarlarni hisobga olib belgilash lozimligini ta’kidladi.
— Iqtisodiyot tarmoqlarini «oyoqqa turg’azish», raqobatbardosh qilish
uchun keyingi ikki yilda ularga barcha imkoniyatlar berildi. Biroq,
12

bu imkoniyatlardan foydalanib, qaysi tarmoq mehnat unumdorligini oshirdi,
mahsulotlar raqobatbardosh bo’lishi va eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushi
ko’payishini ta’minlay oldi? Afsuski, birorta tarmoqni bugungi kunda «zo’r ishladi
yoki yuqori natija berdi», deb ayta olmaymiz, — dedi Shavkat Mirziyoyev.
Iqtisodiyot tarmoqlaridagi tizimli muammolar, inflyatsiya darajasining 16
foizdan pasaymagani aholi to’lov qobiliyatiga salbiy ta’sir etayotgani ko’rsatib
o’tildi.
— Asosiy vazifamiz — xalqimizga munosib ish o’rinlari yaratgan holda,
daromadlarni oshirish. Joylarda iqtisodiy faol aholi ko’p. Odamlarimiz daromad
topib, turmush sharoitini yaxshilash uchun mehnat qilishni xohlamoqda. Buning
uchun aholi to’lov qobiliyatini oshirish va bozorda mahsulotlarga barqaror talab
shakllantirish orqali ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish va iqtisodiy o’sishni
ta’minlashimiz kerak, — deya ta’kidladi davlatimiz rahbari.
Misol uchun, qandolat, tayyor sut va go’sht mahsulotlari, sharbat va salqin
ichimliklar ishlab chiqarish bo’yicha 100 dan ziyod muhim investitsiya
loyihalarining amalga oshirilishi natijasida iste’mol talabi qondirilib, inflyatsiya
me’yorlashishi mumkinligi qayd etildi.
Oziq-ovqat, go’sht, un va qandolat mahsulotlari, kiyim-kechak, charm-
poyabzal, elektrotexnika, farmatsevtika ishlab chiqarish hajmini 2020 yilda
sezilarli ko’paytirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqish
bo’yicha topshiriqlar berildi.
Inflyatsiya darajasiga ta’sir etayotgan yana bir omil mahsulotlar tannarxi
yuqoriligidir. Shu bois mutasaddilarga davlat ulushi bo’lgan barcha korxonalarda
mahsulot tannarxini tahlil qilib, quvvatlarni modernizatsiya qilish va kengaytirish,
zarur hollarda xususiy sektorga berish bo’yicha vazifalar qo’yildi.
Kelgusi yilda 153 ta yirik investitsiya loyihasini shunchaki foydalanishga
topshirish emas, balki raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarib, yalpi ichki
mahsulot hajmi va ish o’rinlarini ko’paytirish muhimligi qayd etildi.
Oxirgi yillarda tashkil etilgan 23 ta korxona past quvvatlarda ishlayotgani,
rejalashtirilgan ayrim loyihalar o’z vaqtida faoliyat boshlamagani tanqid qilindi.
13

Vazirlar Mahkamasiga iqtisodiy o’sish va eksport salohiyatini oshirishga
xizmat qiladigan, byudjetga tushumlarni ko’paytiradigan investitsiya loyihalarini
shakllantirishga mas’ul bo’lgan doimiy Ishchi komissiya tuzish, investitsiya
loyihalari va ishlab chiqarish ko’rsatkichlari ijrosini muhokama qilib borish
bo’yicha topshiriq berildi.
Yig’ilishda eksport tarkibi, tashqi bozordagi talab va yurtimiz
korxonalarining undagi o’rni chuqur tahlil qilindi.
O’zbekiston eksportining 50 foizidan yuqorisini hanuzgacha gaz, oltin,
kumush, mis, rux, polietilen kabi xomashyolar tashkil etayotgani, arzon xomashyo
mavjud bo’lgan tarmoqlar bo’yicha ishlab chiqarish va eksport yetarlicha yo’lga
qo’yilmayotgani ko’rsatib o’tildi.
Masalan, mamlakatda charm-poyabzal eksporti bo’yicha kamida 1,5 milliard
dollarlik salohiyat bo’lsa-da, hozirda bu boradagi ko’rsatkich 200 million dollarga
ham yetmaydi.
Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, «O’zcharmsanoat» uyushmasiga
terini chuqur qayta ishlab, ayollar poyabzallari va sumkalari, sport anjomlari
va boshqa tayyor charm-attorlik mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish orqali
eksport hajmini 2 barobar oshirish vazifasi qo’yildi.
To’qimachilik mahsulotlari eksporti so’nggi ikki yilda 2 barobarga oshib, 1
milliard 600 million dollarga yetgan bo’lsa ham, uning deyarli yarmini ip-kalava
tashkil etmoqda.
Shu bois Iqtisodiyot va sanoat vazirligi, «O’zto’qimachiliksanoat»
uyushmasiga eksportda tayyor mahsulotlar ulushini oshirish bo’yicha ko’rsatmalar
berildi.
Yana bir tahlil: dunyoda meva-sabzavot mahsulotlarining tashqi bozori 205
milliard dollarni tashkil etadi. O’zbekistonning bu bozordagi ulushi esa bir foizga
ham yetmaydi.
Qishloq xo’jaligi vazirligi va «O’zbekoziqovqatxolding» kompaniyasiga
meva-sabzavotchilikka ixtisoslashgan 55 ta tumanda ekinlarni to’g’ri joylashtirish,
«mahsulot yetishtirish — xarid qilish — saqlash yoki qayta ishlash — eksport»
14

zanjirini yaratuvchi kooperatsiyalar tashkil etish orqali eksport hajmini bosqichma-
bosqich 5 milliard dollarga yetkazish vazifasi qo’yildi.
Mashinasozlik va elektrotexnika tovarlarining qo’shilgan qiymati yuqori,
dunyoda ularga doimiy talab ham bor. Lekin tarmoq korxonalari bu imkoniyatdan
to’la foydalanmayapti. Shundan kelib chiqib, soha mutasaddilariga qo’shni
davlatlar bilan savdoni rivojlantirish, eksport hajmini 2−3 barobar oshirish
bo’yicha topshiriqlar berildi.
Oxirgi uch yildagi faol investitsiya oqimi tufayli soha va hududlarga ko’p
mablag’ yo’naltirilgani qayd etilar ekan, jalb qilinayotgan har bir dollarning
natijadorligiga asosiy e’tibor qaratish kerakligi ko’rsatib o’tildi.
15

Xulosa
Xulosa qilib aytish mumkinki Prezident tashabbusi bilan amalga oshirilgan
soliq islohotlari tushumlar ko’payishida ijobiy natijalar bermoqda. Buni xalqaro
moliyaviy institutlar ham tasdiqlamoqda.
Masalan, qo’shilgan qiymat solig’i to’lovchilari soni 12 barobar, foyda
solig’i to’lovchilari soni 6,5 barobarga oshgan. Ish haqiga nisbatan soliq yuki
keskin pasaytirilgani natijasida daromad solig’i to’lovchilari soni 700 mingga,
ushbu soliq tushumi esa 2 barobarga ortdi.
Mazkur islohotlarning davomi sifatida joriy yil 1 oktyabrdan qo’shilgan
qiymat solig’i 20 foizdan 15 foizga tushirilib, qator imtiyozlar bekor qilindi. 2020
yil 1 yanvardan esa davlat ulushi bor korxonalarga ham yagona ijtimoiy to’lov 25
foizdan 12 foizgacha pasaytiriladi. Bu choralar natijasida kelgusi yilda soliq
to’lovchilar ixtiyorida 12,8 trillion so’m miqdorida mablag’lar qoladi.
Prezident Davlat soliq qo’mitasi va Davlat bojxona qo’mitasiga 2020 yil
uchun prognoz qilingan byudjet tushumini ta’minlash yuzasidan topshiriqlar berdi.
Bunda elektron hisob-faktura, zamonaviy markirovka, onlayn kassa mashinasi kabi
ilg’or texnologiyalarni keng joriy etish orqali soliq ma’muriyatchiligini yaxshilash
zarurligi ko’rsatib o’tildi. Bojxona organlarida samarali ishlaydigan yangi vertikal
tizimni shakllantirish, bunda import qilinayotgan tovarlar narxini haqqoniy
baholash, risk-analiz va boshqa zamonaviy usullarni keng qo’llash, shuningdek,
ichki nazoratni kuchaytirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi.
Davlat rahbari soliq yukini pasaytirish iqtisodiyotga va aholi farovonligiga
ijobiy ta’sir etishini inobatga olib, bu masalaga alohida e’tibor qaratish zarurligini
ta’kidladi.
Yig’ilishda 2020 yil byudjetining xarajatlar qismi ham chuqur tahlil qilindi.
Jumladan, kelgusi yili ijtimoiy sohalar uchun davlat byudjetidan
ajratiladigan mablag’lar hajmi ortishi ko’zda tutilgan. Masalan, sog’liqni saqlash
tizimiga yo’naltiriladigan xarajatlar joriy yildagiga nisbatan 18 foizga, ta’lim
sohasiga — 10 foizga va ilm-fan rivojiga — 47 foizga ko’payadi. Qolaversa,
ta’lim, tibbiyot, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, qishloq xo’jaligini rivojlantirish,
16

infratuzilmalarni yaxshilash kabi yo’nalishlarda 100 ga yaqin maqsadli dasturlar
rejalashtirilgan.
Aholini dori vositalari bilan ta’minlash uchun 1,3 barobar, bolalar sporti
dasturi uchun 3 barobar, geologiya-qidiruv ishlari dasturiga 4 barobar ko’p
mablag’ ajratish mo’ljallangan.
Shuningdek, paxtachilik va bog’dorchilikda suv tejovchi texnologiyalarni
joriy etish, qishloq xo’jaligi texnikasini xarid qilish xarajatlariga ham alohida o’rin
berilgan.
Prezidentimiz xarajatlar borasidagi eng ustuvor vazifa moliya-byudjet
intizomi, yo’naltirilayotgan har bir so’m iqtisodiyot uchun qanday natija
berayotgani asosiy mezon bo’lishi lozimligini ta’kidladi. Moliya vazirligi va Hisob
palatasiga byudjetdan moliyalashtiriladigan dasturlarning maqsadli indikatorlarini
belgilash va ijrosini baholash tartibini ishlab chiqish vazifasi qo’yildi.
Hokimliklarning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash maqsadida hududiy
moliya organlarini to’liq mahalliy davlat organlari tuzilmasiga o’tkazish zarurligi
ta’kidlandi.
Avtomobil yo’llari, irrigatsiya, melioratsiya kabi sohalarga investitsiya
xarajatlari bo’yicha uch yillik dastur ishlab chiqish bo’yicha ham vazifalar
belgilandi.
17

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T: O’zbekiston, 2017- 46 b.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi
to’g’risida” gi Farmoni.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017-
2021 yillardaO’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion
g’oyalar va texnologiyalarni ko’llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid
Davlat dasturi to’g’risida"gi Farmoni.
4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
quramiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoevning
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari
vakillari bilan o’tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so’zlagan nutqlari /
Toshkent:
“O’zbekiston”, 2017. - 488 b.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2018 yil.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2020 yil.
Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining
rasmiy sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy
sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz
18

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari

Sotib olish