Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar xisobi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	59.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	08 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar xisobi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
I BOB. NOMODDIY AKTIVLARNI HISOBGA OLISHNING NAZARIY
ASOSLARI .................................................................................................................... 4
1.1. Nomoddiy aktivlar tushunchasi, tasnifi va baholanishi ................................ 4
1.2. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish tamoyillari va talablari ......................... 9
1.3. Nomoddiy aktivlarni hisobga olishni me’yoriy tartibga solish .................. 11
II BOB. “CITRON-TORG” MCHJ MISOLIDA NOMODDIY AKTIVLAR
HISOBINI TASHKIL ETISH ..................................................................................... 13
2.1. ‘‘Citron-torg” MChJning tashkiliy-iqtisodiy tavsifi ................................... 13
2.2. ‘‘Citron-torg’’ MChJda nomoddiy aktivlar harakatini hujjatlashtirish va
hisobga olish ................................................................................................................ 16
2.3. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun axborot texnologiyalaridan
foydalanish ................................................................................................................... 22
XULOSA ........................................................................................................... 26
FOYDALANILGAN MANBALAR RO’YXATI ............................................ 28
2

KIRISH
Ishning dolzarbligi: Iqtisodiyot rivojlanishining hozirgi bosqichida nomoddiy
aktivlarning roli katta. So’nggi paytlarda ular ko’plab xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
uchun tobora muhim buxgalteriya ob’ektlariga aylandi. Deyarli hech bir zamonaviy
korxona o’z faoliyatida xo’jalik yurituvchi sub’ektning rivojlanishida o’ziga xos
harakatlantiruvchi kuch bo’lgan turli xil nomoddiy aktivlardan foydalanmasdan qila
olmaydi.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi jarayonida xo’jalik yurituvchi subyektlar
mulkida nomoddiy aktivlarning ulushi muttasil ortib bormoqda. Bu axborot
texnologiyalarining tez tarqalishi, raqobatning kuchayishi, korxonalarning ichki va
jahon bozorlariga chiqish istagining natijasidir.
Yangi mahsulot va xizmatlar tannarxidagi nomoddiy aktivlar ulushining
oshishi natijasida ularning bilim intensivligi oshadi , bu esa o’z navbatida mahsulot
va xizmatlarning raqobatbardoshligini oshirishda katta ahamiyatga ega.
Shunday qilib, tanlangan mavzu hozirda eng dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: nomoddiy aktivlar hisobini tashkil etish bilan bog’liq
nazariy va uslubiy jihatlarni o’rganishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari :
– nomoddiy aktivlar tushunchasini ochib berish, ularni tasniflash va baholash;
- nomoddiy aktivlarni hisobga olishning me’yoriy reglamentini o’rganish;
– nomoddiy aktivlarni baholash xususiyatlarini o’rganish;
– nomoddiy aktivlarni hisobga olish xususiyatlarini o’rganish.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan manbalar ro’yxatidan iborat.
Birinchi bob nomoddiy aktivlar tushunchasini, ularning xususiyatlari va
xususiyatlarini ochib berishga bag’ishlangan. Ikkinchi bobda nomoddiy aktivlarning
hisobini yuritish qoidalari , ularni baholash va amortizatsiya qilish, nomoddiy
aktivlarning sintetik va analitik hisobi haqida ma’lumotlar berilgan.
3

I BOB. NOMODDIY AKTIVLARNI HISOBGA OLISHNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Nomoddiy aktivlar tushunchasi, tasnifi va baholanishi
Shaklga ega bo’lmagan aktivlardan foydalanishi natijasida buxgalteriya
hisobining yangi ob’ekti - nomoddiy aktivlar paydo bo’ldi.
Qizig’i shundaki, PBU 14/2007 (‘‘Nomoddiy aktivlarni hisobga olish’’
Buxgalteriya hisobi qoidalari) nomoddiy aktivning o’ziga xos tushunchasini
kiritmaydi, balki uning mohiyatini faqat aktiv sifatida tasniflanishi mumkin bo’lgan
talablar ro’yxati orqali aks ettiradi . nomoddiy aktiv.
PBU 14/2007 ga binoan nomoddiy aktivlar - bu jismoniy shaklga ega
bo’lmagan, ammo bahoga ega bo’lgan va daromad keltiradigan uzoq muddatli
foydalanish ob’ektlari [5]. PBU 14/2007 ‘‘Nomoddiy aktivlarni hisobga olish’’ 3-
bandiga muvofiq, nomoddiy aktivlar bir vaqtning o’zida quyidagi shartlarga javob
beradigan mulkni o’z ichiga oladi:
- ob’ekt kelajakda tashkilotga iqtisodiy foyda keltirishi mumkin, xususan,
mahsulot ishlab chiqarishda, ishlarni bajarishda yoki xizmatlar ko’rsatishda,
tashkilotning boshqaruv ehtiyojlari uchun yoki faoliyatda foydalanish uchun
mo’ljallangan. notijorat tashkilotni yaratish maqsadlariga erishishga qaratilgan;
- tashkilot ushbu ob’ekt kelajakda olib kelishi mumkin bo’lgan iqtisodiy foyda
olish huquqiga ega (shu jumladan tashkilotda aktivning o’zi mavjudligini va ushbu
tashkilotning intellektual faoliyat natijasi yoki vositalariga bo’lgan huquqlarini
tasdiqlovchi to’g’ri rasmiylashtirilgan hujjatlar mavjud bo’lsa); individuallashtirish -
patentlar, sertifikatlar, boshqa xavfsizlik hujjatlari, intellektual faoliyat natijasiga yoki
individuallashtirish vositalariga mutlaq huquqni begonalashtirish to’g’risidagi
shartnoma, mutlaq huquqning kelishuvsiz o’tkazilishini tasdiqlovchi hujjatlar va
boshqalar) va boshqa shaxslarning bunday iqtisodiy manfaatlardan foydalanishiga
ham cheklovlar mavjud;
4

- ob’ektni boshqa aktivlardan ajratish yoki ajratish (identifikatsiya qilish)
imkoniyati;
- ob’ekt uzoq vaqt davomida foydalanish uchun mo’ljallangan, ya’ni. 12 oydan
ortiq foydalanish muddati yoki 12 oydan ortiq bo’lsa, normal ish davri;
– tashkilot ob’ektni 12 oy ichida yoki agar u 12 oydan ortiq bo’lsa, odatdagi ish
siklida sotish niyatida emas;
– ob’ektning haqiqiy (dastlabki) tannarxi ishonchli tarzda aniqlanishi mumkin;
- ob’ekt uchun moddiy shaklning yo’qligi [5] .
‘‘Nomoddiy aktivlar’’ tushunchasining murakkabligi va nomoddiy
aktivlarning xilma-xil tarkibi ushbu ob’ektni ma’lum mezonlar bo’yicha tasniflash
zaruratini keltirib chiqaradi.
PBU 14/2007 ga binoan, nomoddiy aktivlar 1-jadvalda ko’rsatilgan ob’ektlarni
o’z ichiga oladi :
1-jadval - PBU 14/2007 ga muvofiq nomoddiy aktivlarga tegishli ob’ektlar
Nomoddiy aktivlar bilan bog’liq ob’ektlar
Fan, adabiyot va san’at asarlari Kompyuter dasturlari
Ixtirolar Foydali modellar
Naslchilik yutuqlari Ishlab chiqarish sirlari (nou-xau)
Savdo belgilari va xizmat ko’rsatish belgilari Ishbilarmonlik obro’si ( gudvil )
Nomoddiy aktivlarni hisobga olish ham fuqarolik, ham buxgalteriya
qonunchiligi bilan tartibga solinganligi sababli, mavjud tasniflash mezonlarini
mazmuniga ko’ra ikki guruhga bo’lish maqsadga muvofiqdir: huquqiy va iqtisodiy.
Ushbu tasnif 2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval - Nomoddiy aktivlarning tasniflash belgilarining huquqiy va iqtisodiy
mazmuniga ko’ra bo’linishi
Tasniflash
xususiyatlari guruhi Tasniflash xususiyati Guruh maqsadi
Qonuniy mazmuniga
ko’ra Ob’ektlarni ajratish
usuli Ob’ektni davlat ro’yxatidan o’tkazish zarurati to’g’risida
qaror qabul qilish, uni baholashni tanlash va uchinchi
darajali hisoblarni yaratish uchun zarur bo’lgan
ma’lumotlarni tanlash.
Huquqiy himoya
darajasi Foydalanish muddatini aniqlash, ob’ektni himoya qilish
xarajatlarini nomoddiy aktivlar qiymatiga kiritish uchun
ma’lumotni ajratish.
Cheklanish darajasi Iqtisodiy foyda olish uchun nomoddiy aktivlar
ob’ektlaridan foydalanish huquqini berish imkoniyati
5

to’g’risidagi ma’lumotlarni izolyatsiya qilish
Iqtisodiy mazmuni
bo’yicha Iqtisodiy faoliyatda
foydalanish Tashkilotning nomoddiy aktivlardan ichki iqtisodiy va
tijorat maqsadlarida foydalanishdan iqtisodiy foydalarini
baholash uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni ajratish, sub-
hisoblarni shakllantirish.
Foydali hayot Tushuntirishlarda oshkor qilish uchun nomoddiy aktivlar
bo’yicha amortizatsiyani hisoblash bilan bog’liq
muammolarni hal qilish uchun zarur bo’lgan
ma’lumotlarni aniqlash.
Xarajatlarni
qaytarish Amortizatsiyani hisoblash usulini aniqlash, amortizatsiya
ajratmalari summalarini buxgalteriya hisobida aks
ettirish , shuningdek, hisoblangan qiymatlardagi
o’zgarishlarni aks ettirish uchun zarur bo’lgan
ma’lumotlarni ajratish.
Baholash opsiyasi Nomoddiy aktivlarni qayta baholash va qadrsizlanishini
amalga oshirish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni
izolyatsiya qilish
Hozirgi vaqtda nomoddiy aktivlarni tasniflashda ham, tasniflash xususiyatlarini
aniqlashda ham yagona qabul qilingan yondashuv mavjud emas.
PBU 14/2007 ning 5-bandiga binoan, nomoddiy aktivlarni hisobga olish birligi
inventarizatsiya ob’ekti bo’lib, uni ‘‘bitta patent, sertifikat, huquqlarni topshirish
shartnomasi va boshqalardan kelib chiqadigan huquqlar to’plami’’ deb tushunish
kerak. [5].
Har qanday turdagi nomoddiy aktivlar uchun ularni tan olishning asosiy
mezonlaridan biri nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatini ishonchli aniqlash
qobiliyatidir.
Buxgalteriya hisobi uchun nomoddiy aktivlarni qabul qilish vaqtida amalga
oshiriladigan baholash, shuningdek, ilgari qayd etilgan nomoddiy aktivlarga nisbatan
amalga oshirilishi mumkin bo’lgan baholash mavjud .
Nomoddiy aktivlar ob’ekti 04 ‘‘Nomoddiy aktivlar’’ schyotida buxgalteriya
hisobiga qabul qilinganda yakuniy shakllantirilgan smeta ‘‘dastlabki tannarx ‘‘ deb
ataladi ( band . 6 PBU 14/2007 , Buyurtma Moliya vazirligi dan 31.10.2000 Yo’q.
94n ) [5] . Shunga ko’ra, dastlabki xarajat allaqachon shakllantirilgandan keyin
amalga oshirilishi mumkin bo’lgan baholash ‘‘keyingi baholash’’ deb ataladi.
hisobotda nomoddiy aktivlar dastlabki va qoldiq qiymatlarida baholanadi.
Nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymatini aniqlash ular buxgalteriya hisobiga
qabul qilinganda zarur va ob’ektlarni olish manbalariga bog’liq .
6

Nomoddiy aktivlarning haqiqiy boshlang’ich qiymati - bu naqd va boshqa
shakldagi to’lovlar summasiga yoki tashkilot tomonidan aktivni sotib olish, yaratish
va shart-sharoitlarni ta’minlashda to’langan, to’langan yoki hisoblangan kreditorlik
qarzlari miqdoriga teng bo’lgan pul ko’rinishida hisoblangan summa. rejalashtirilgan
maqsadlarda foydalanish uchun [18].
3-jadvalni ko’rib chiqaylik, unda nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatini
ularning kelib tushish manbalariga qarab aniqlash aks ettirilgan .
3-jadval - Nomoddiy aktivlarning kelib tushish manbalariga qarab dastlabki
qiymatini aniqlash
Nomoddiy aktivlar manbai Dastlabki xarajat
To’lov evaziga sotib oling Haqiqiy sotib olish xarajatlari miqdori:
-intellektual faoliyat natijasiga bo’lgan mutlaq huquqni begonalashtirish
to’g’risidagi shartnomaga muvofiq mualliflik huquqi egasiga (sotuvchiga)
to’lanadigan summalar;
-nomoddiy aktivlarni sotib olish munosabati bilan to’langan bojxona to’lovlari
va soliqlar;
-nomoddiy aktivlarni sotib olish munosabati bilan to’lanadigan davlat, patent va
boshqa bojlar;
-ko’magida nomoddiy aktiv sotib olingan vositachi tashkilotlarga va boshqa
shaxslarga to’langan haqlar;
- nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq maslahatlar olish bo’yicha
xizmatlar narxi;
-nomoddiy aktivlarni sotib olish munosabati bilan to’langan soliqlarning
qaytarilmaydigan summalari;
- nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa
xarajatlar
Korxonaning o’zi tomonidan
yaratilgan Nomoddiy aktivlarni yaratish uchun haqiqiy xarajatlar:
-buyurtmalar, kontrakt shartnomalari, mualliflik buyurtma shartnomalari, ilmiy-
tadqiqot, tajriba-konstruktorlik yoki texnologik ishlarni bajarish uchun
shartnomalar bo’yicha uchinchi shaxslarga ishlarni bajarish yoki xizmatlar
ko’rsatish uchun to’lanadigan summalar;
- mehnat shartnomasi bo’yicha nomoddiy aktivlarni yaratish yoki ilmiy-
tadqiqot, tajriba-konstruktorlik yoki texnologik ishlarni bajarishda bevosita
ishtirok etuvchi xodimlarning mehnatiga haq to’lash xarajatlari;
- ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar;
Nomoddiy aktivlarni yaratish jarayonida foydalaniladigan, haqiqiy (dastlabki)
qiymati shakllanadigan ilmiy-tadqiqot asbob-uskunalari, qurilmalari va
inshootlari hamda boshqa asosiy vositalarni saqlash va ulardan foydalanish
xarajatlari;
-nomoddiy aktivlarni yaratishda bevosita foydalaniladigan, haqiqiy (dastlabki)
qiymati shakllanadigan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning
amortizatsiyasi;
- nomoddiy aktivlarni yaratish bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar
Shartnomalar bo’yicha olingan ,
pul bo’lmagan vositalarda
bajarishni ta’minlash Korxona tomonidan o’tkazilgan yoki berilishi kerak bo’lgan aktivlarning
qiymatidan kelib chiqqan holda. Ushbu qiymat taqqoslanadigan sharoitlarda
korxona odatda o’xshash aktivlarning qiymatini belgilaydigan narx asosida
belgilanadi.
7

Buxgalteriya hisobi uchun qabul qilingan nomoddiy aktivlarning qiymati
o’zgartirilmaydi, Rossiya Federatsiyasi qonunlarida va PBU 14/2007 [5] bilan
belgilangan hollar bundan mustasno.
Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan nomoddiy aktivning haqiqiy (dastlabki)
qiymatini o’zgartirishga nomoddiy aktivlarni qayta baholash va eskirish hollarida
yo’l qo’yiladi [5].
Nomoddiy aktivlarni qayta baholash yiliga bir martadan ko’p bo’lmagan holda
(hisobot yilining boshida) amalga oshiriladi. Qayta baholash ushbu nomoddiy
aktivlarning faol bozori ma’lumotlariga ko’ra ularning qoldiq qiymatini qayta
hisoblash yo’li bilan amalga oshiriladi. Qayta baholash tartibi asosiy vositalarni qayta
baholash tartibiga o’xshaydi.
Qayta baholash natijalari hisobot yilining boshidagi balans ma’lumotlarini
tuzishda qabul qilinadi. Ular o’tgan hisobot yilining o’xshash ma’lumotlariga
kiritilmagan, ammo ular o’tgan hisobot yilining moliyaviy hisobotiga tushuntirish
xatida ochib berilishi kerak.
qayta baholash summasi tashkilotning qo’shimcha kapitaliga, chegirma
summasi esa taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) hisobiga o’tkaziladi.
Nomoddiy aktivlarni qayta baholash summasi uning oldingi hisobot yillarida amalga
oshirilgan va taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) hisobiga kiritilgan eskirish
summasiga teng.
summasi tashkilotning oldingi hisobot yillarida ushbu aktivni qo’shimcha
baholash summasidan shakllantirilgan qo’shimcha kapitalini kamaytirishga kiritiladi .
O’tgan hisobot yillarida o’tkazilgan qayta baholash natijasida tashkilotning
qo’shimcha kapitaliga kiritilgan nomoddiy aktivning eskirish summasining uni qayta
baholash summasidan oshib ketishi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)
hisobida aks ettiriladi. va tashkilotning moliyaviy hisobotlarida oshkor etilishi kerak.
8

1.2. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish tamoyillari va talablari
Keng ma’noda nomoddiy aktivlar o’ziga xos aktivlar bo’lib, ular quyidagilar
bilan tavsiflanadi:
- moddiy shaklning yo’qligi;
- uzoq muddatli foydalanish;
- daromad olish qobiliyati.
Moddiy shaklning yo’qligi nomoddiy aktivlarning asosiy, ammo yagona o’ziga
xos xususiyati bo’lib, ularni boshqa uzoq muddatli aktivlardan ajratib turadi.
Keling, nomoddiy aktivlarni hisobga olishning asosiy tamoyillari va talablarini
ko’rib chiqaylik:
1) Baholash va tan olish. Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda
nomoddiy aktivlar dastlabki va qoldiq qiymatlarida baholanadi. Nomoddiy
aktivlarning boshlang’ich qiymati - pul shaklida hisoblangan summa bo’lib, u naqd
pul va boshqa shakldagi to’lov summasiga yoki tashkilot tomonidan aktivni sotib
olish, yaratish va taqdim etishda to’langan yoki hisoblangan kreditorlik qarzlari
miqdoriga teng. rejalashtirilgan maqsadlarda foydalanish shartlari
Ob’ektni nomoddiy aktiv sifatida tan olish uchun korxona ushbu ob’ekt
quyidagilarga javob berishini ko’rsatishi kerak:
nomoddiy aktivning ta’rifi (ya’ni, aktiv identifikatsiya qilinadigan pul
bo’lmagan va jismoniy shaklga ega bo’lmasligi kerak);
- tan olish mezonlari.
2) Keyingi baholash. Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan nomoddiy aktivning
haqiqiy (dastlabki) qiymatini o’zgartirishga nomoddiy aktivlarni qayta baholash va
eskirish hollarida yo’l qo’yiladi [5].
Nomoddiy aktivlarni qayta baholash yiliga bir martadan ko’p bo’lmagan holda
(hisobot yilining boshida) amalga oshiriladi. Qayta baholash ushbu nomoddiy
aktivlarning faol bozori ma’lumotlariga ko’ra ularning qoldiq qiymatini qayta
hisoblash yo’li bilan amalga oshiriladi. Qayta baholash tartibi asosiy vositalarni qayta
baholash tartibiga o’xshaydi.
9

3) Xizmat muddati. Foydali xizmat muddati - bu nomoddiy aktivdan
foydalanish tashkilot uchun daromad olish yoki tashkilot maqsadlarini amalga
oshirish uchun xizmat qilish uchun mo’ljallangan davr. Nomoddiy aktivning foydali
muddati tashkilot tomonidan uni buxgalteriya hisobiga qabul qilishda quyidagilarga
asoslanib belgilanadi:
- patentning, sertifikatning amal qilish muddatidan va Rossiya Federatsiyasi
qonunchiligiga muvofiq intellektual mulk ob’ektlaridan foydalanish shartlariga
nisbatan boshqa cheklovlar;
- tashkilot iqtisodiy foyda (daromad) olishi mumkin bo’lgan ushbu ob’ektdan
foydalanishning kutilayotgan muddati [5].
4) Amortizatsiya hisoblash usuli. Amortizatsiyani hisoblashning uchta asosiy
usuli mavjud:
- chiziqli;
– balansni kamaytirish usuli;
- ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga mutanosib ravishda hisobdan
chiqarish.
Kompaniya o’zi uchun eng qulay bo’lgan har qanday usulni tanlash huquqiga
ega, bu qarorni buxgalteriya siyosatida majburiy aks ettiradi.

10

1.3. Nomoddiy aktivlarni hisobga olishni me’yoriy tartibga solish
Nomoddiy aktivlarni o’rganish uchun muhim ahamiyatga ega. Biz nomoddiy
aktivlarni hisobga olishni tartibga soluvchi asosiy me’yoriy hujjatlarni sanab o’tamiz:
 ‘‘Buxgalteriya hisobi to’g’risida’’ 2011 yil 6 dekabrdagi 402-FZ-sonli Federal
qonuni
 Buxgalteriya hisobi qoidalari ‘‘Nomoddiy aktivlarni hisobga olish’’ (PBU
14/2007), tasdiqlangan. Rossiya Federatsiyasi Moliya vazirligining 2007 yil 27
dekabrdagi N 153n buyrug’i bilan; ushbu hisob ob’ektlari hisobini tartibga soluvchi
asosiy hujjat hisoblanadi. Ushbu qoida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarda
nomoddiy aktivlar to’g’risidagi ma’lumotlarni shakllantirish qoidalarini belgilaydi;
 Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi nizom ‘‘Tadqiqot, ishlanmalar va texnologik
ishlar uchun xarajatlarni hisobga olish’’ (PBU 17/02), tasdiqlangan. rossiya
Federatsiyasi Moliya vazirligining 2002 yil 19 noyabrdagi 115n-son buyrug’i bilan
(2006 yil 18 sentyabrdagi tahrirda);
 Tashkilotlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini buxgalteriya hisobi bo’yicha
hisoblar rejasi va undan foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar tasdiqlangan. rossiya
Federatsiyasi Moliya vazirligining 2000 yil 31 oktyabrdagi 94n-son buyrug’i bilan
(2010 yil 8 noyabrdagi tahrirda);
 ‘‘Tovar belgilari, xizmat ko’rsatish belgilari va tovar kelib chiqqan joy
nomlari to’g’risida’’.
Axborot manbalarini o’rganish natijasida shuni ta’kidlash mumkinki, hozirgi
kunga qadar nomoddiy aktivlarni tasniflash xususiyatlarining soni va tarkibi bo’yicha
konsensus mavjud emas. Bundan tashqari, turli tasniflash belgilarining chalkashligi
mavjud va ko’pchilik mualliflar o’zlari taqdim etgan tasnifning maqsadini
asoslamaydilar. Binobarin, nomoddiy aktivlarning tarkibi juda xilma-xil bo’lib,
korxona faoliyatining o’ziga xos xususiyatlariga va mamlakatda yangi
texnologiyalarning rivojlanish darajasiga bog’liq. Buxgalteriya hisobi nomoddiy
aktivlarni ma’lum mezonlarga ko’ra guruhlarga ajratadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda
bajariladigan funktsiyalariga ko’ra nomoddiy aktivlar quyidagi asosiy guruhlarga
11

bo’linadi: intellektual mulk ob’ektlari; kechiktirilgan xarajatlar; kompaniyaning
ishbilarmonlik obro’si.
12

II BOB. “CITRON-TORG” MCHJ MISOLIDA NOMODDIY
AKTIVLAR HISOBINI TASHKIL ETISH
2.1. ‘‘Citron-torg” MChJning tashkiliy-iqtisodiy tavsifi
‘‘Citron-torg’’ mas’uliyati cheklangan jamiyati (‘‘Citron-torg’’ MChJ 2014 yil
20 yanvarda Penza viloyatida yuridik manzilda ro’yxatdan o’tgan: 440015, Penza
viloyati , Penza , Baidukova ko’chasi , 94. Kompaniyaga OGRN 1145835000080
berilgan va TIN 5835105154 berilgan.
Asosiy faoliyat - sanitariya-texnik vositalarning ulgurji savdosi
TechnoNIKOL , Soft Roofing, Hexa , Ceresit , Bundex , Baulux , Fakro kabi
taniqli ishlab chiqaruvchilarning rasmiy dileri bo’lib, qurilish va pardozlash
materiallarini muvaffaqiyatli yetkazib beradi .
Citron-torg MChJ taklif qiladi: tom yopish materiallari; eritilgan tom yopish
( linoxrom , bikrost , bipole , uniflex , texnoelast ), ochiq olovdan foydalanmasdan
tom yopish uchun materiallar, SHINGLAS moslashuvchan plitkalar, LUXARD
kompozit metall plitkalar , VELUX tom oynalari, TECHNO mineral jun issiqlik
izolatsiyasi, ekstruziya TECHNOPLEX polistirol ko’pik , bug ‘ va gidroizolyatsiya
shamol o’tkazmaydigan materiallar (IZOSPAN), ovoz izolyatsiyasi (IZOFON),
to’quv geotekstil GEOSPAN (mustahkamlash, qatlamlarni ajratish, filtrlash, drenaj),
profilli membranalar (drenaj matolari) PLANTER, . quruq aralashmalar; polimer
membranalari, drenaj materiallari; plitkalar; apparat, asboblar, moslamalar va
boshqalar.
‘‘Penzastroy ‘‘ MChJ, ‘‘ Penzgorstroyzakazchik ‘‘ MUP , ‘‘ Termodom ‘‘ PKF
MChJ kabi korxonalar uchun qurilish va pardozlash materiallari yetkazib beruvchisi
hisoblanadi .
A ilova va B ilova) bo’yicha tuzilgan 4-jadvalda keltirilgan asosiy iqtisodiy
ko’rsatkichlarni tahlil qilaylik .
Tahlil shuni ko’rsatadiki , sotishdan olingan foyda 1,673 ming rublga oshgan , bu
ijobiy, chunki bu ko’rsatkich oddiy faoliyat turining moliyaviy natijasidir . Shunga
13

ko’ra , soliqdan oldingi foyda 1050 ming rublga o’sdi, 2015 yilga nisbatan o’sish 51,55
ni tashkil etdi . %.
Hisobotning alohida oraliq ob’ektlari qiymatidagi o’zgarishlarni o’rganish 509
ming sotilgan mahsulot tannarxining sezilarli pasayishini ko’rsatadi . silamoq . 2016
yilda 2015 yilga nisbatan , bu yakuniy moliyaviy natijaga ijobiy ta’sir ko’rsatdi .
o’sishi kuzatildi , bu 449 ming rublga oshdi . 2015 yilga nisbatan mashina va
uskunalarni sotib olish hisobiga . Tashkilotning o’z mablag’lari 1703 ming rublga
oshdi . va 3680 ming rublni tashkil etdi. Eslatib o’tamiz, 2016 yil uchun Citron-torg
MChJda kapital unumdorligining 2015 yilga nisbatan 1,15 foiz punktga o’sishi
kuzatilmoqda .
Balans ma’lumotlariga ko’ra (A ilovasi) biz 2014-2016 yillar uchun nomoddiy
aktivlar hajmining umumiy va turlari bo’yicha o’zgarishlar dinamikasini ko’rib
chiqamiz ( 5-jadval).
4-jadval  “Citron-torg” MChJda nomoddiy aktivlar dinamikasi
Yo’
q. Ko’rsatkichlar 201 4 201 5 201 6 O’zgartirish
(+,-) O’sish sur’ati ,
%
Kimga
201 4 2015
yilga
qadar
1. Nomoddiy aktivlar - jami, shu
jumladan: 451 543 696 +245,0 +153,0 154.3 128.2
2. Egasining ixtiroga bo’lgan
huquqlari,
sanoat dizayni, modeli 196, 236 302 +106,0 +66,0 154.1 128,0
3. Kompyuter dasturlari, ma’lumotlar
bazalariga bo’lgan huquqlar 125 151 194 +69,0 +43,0 155.2 128.5
4. Integral topologiyalarga bo’lgan
huquqlar
mikrosxemalar 71, 86 110 +39,0 +24,0 154.9 127.9
5. Tovar belgisi va xizmat ko’rsatish
belgisi egasining huquqlari; 59 70 90 +31,0 +20,0 152.5 128.6
jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki , ‘‘ Citron-torg’’ MChJ o’z ishida
faol foydalanmoqda . intellektual ob’ektlar mulk.
2016 yilda nomoddiy aktivlarning mutlaq o’sishi 245 ming rublni tashkil etdi.
2014 yilga nisbatan va 153 ming rubl. 2015 yilga nisbatan 543 ming rublni tashkil
etdi. 2015 yilda va 696 ming rubl. 2016 yilda
14

O’sish istisnosiz barcha ko’rsatkichlarda sodir bo’ldi. Nomoddiy aktivlar
miqdorining eng katta o’sishi ixtiro, sanoat namunasi, foydali modelga bo’lgan
huquq moddasi bo’yicha sodir bo’ldi. 106 ming rublga . 2014 yilga nisbatan va 66
ming rublga . 2015 yilga nisbatan G.
Ixtiroga, sanoat namunasiga , foydali modelga bo’lgan huquqlarning o’sish
sur’ati 28,0% ni tashkil etdi; kompyuter dasturlari , ma’lumotlar bazalariga bo’lgan
huquqlar 28,5 % ; integral mikrosxemalar topologiyalariga bo’lgan huquqlar 27,9 % ;
egasining mahsulotga bo’lgan huquqlari belgi va xizmat ko’rsatish belgisi , tovar
kelib chiqqan joy nomi 28.6 mos ravishda %.
Nomoddiy aktivlar qiymatining o’sishi ‘‘Citron-torg ‘‘ MChJning
ishbilarmonlik faolligi oshganidan dalolat beradi , chunki hisobot yilida ushbu
turdagi aktivlarga sezilarli investitsiyalar kiritildi, buning natijasida hisobot yilida
nomoddiy aktivlarning o’sish sur’ati oshdi. .
15

2.2. ‘‘Citron-torg’’ MChJda nomoddiy aktivlar harakatini
hujjatlashtirish va hisobga olish
Nomoddiy aktivlar bo’yicha buxgalteriya hisobi topshiriqlarining bajarilishini
va ularning kompaniyada harakatlanish jarayonini aks ettiruvchi xo’jalik
operatsiyalarini hujjatlashtirish uchun tasdiqlangan jadvalga mos keladigan oqilona
hujjat aylanishi tizimini ishlab chiqish kerak.
Nomoddiy aktivlarni hisobga olish ularning turlari va alohida ob’ektlari
bo’yicha amalga oshiriladi. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish birligi inventar
ob’ektidir
Nomoddiy aktivning mavjudligini tasdiqlovchi hujjatga qo’shimcha ravishda,
buxgalteriya hisobidagi nomoddiy aktivlarning har qanday inventar ob’ekti uchun
tegishli birlamchi hujjatlar tuziladi.
Nomoddiy aktivlar harakati bilan bog’liq operatsiyalarni hisobga olish uchun
birlamchi buxgalteriya hujjatlarining faqat bitta yagona shakli - nomoddiy aktivlarni
hisobga olish kartasidan (NMA-1 shakl) foydalanish mumkin.
belgilangan maqsadlarda foydalanishga yaroqli holatga keltirish bo’yicha ishlar
tugallanganligi sababli , nomoddiy aktivlar ro’yxatga olinadi. nomoddiy aktivlarga
qabul qilish akti
Ko’rsatilgan dalolatnomaning kompaniya rahbari tomonidan tasdiqlangan
nusxalaridan biri tasdiqlovchi hujjatlar bilan birgalikda tashkilotning buxgalteriya
xizmatiga topshiriladi, u erda nomoddiy aktivlarni hisobga olish kartasi ochiladi.
Nomoddiy aktivlarni hisobga olish kartasi tashkilot balansiga kiritilgan barcha
turdagi nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun ishlatiladi. Ushbu karta ro’yxatga
olinayotgan nomoddiy aktivlar ob’ektining barcha asosiy xususiyatlari va
xususiyatlarini ko’rsatadi. Karta har bir inventar ob’ekti bo’yicha buxgalteriya
bo’limida saqlanadi
16

Nomoddiy aktiv ‘‘Citron-torg’’ MChJda 04 ‘‘Nomoddiy aktivlar’’ sintetik
hisobvarag’i bo’yicha Hisoblar rejasiga muvofiq buxgalteriya hisobiga qabul qilingan
sanada aniqlangan haqiqiy (dastlabki) qiymati bo’yicha qabul qilinadi.
Nomoddiy aktivning haqiqiy (dastlabki) qiymatini aniqlash tartibi uni Citron-
torg MChJ tomonidan olish usuliga bog’liq:
1) Nomoddiy narsalarni sotib olish yoki yaratish aktivlar.
Nomoddiy aktivlarni sotib olishda buxgalteriya hisobidagi yozuvlar uchun asos
bo’lib, birlamchi hujjatlar (shartnoma, etkazib berish xati, schyot-faktura)
hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarni sotib olish va ulardan foydalanishga yaroqli
holatga keltirish bilan bog’liq xarajatlar 08.5 ‘‘Nomoddiy aktivlarni sotib olish’’
schyotida aks ettiriladi.
Citron-torg MChJ veb-sayt yaratish bo’yicha shartnoma tuzdi, bu mijozga html
kodiga (ishlab chiquvchi tomonidan qo’lda yozilgan), sayt dizayni va mazmuniga
mutlaq huquqlarni berishni nazarda tutadi. Veb-sayt yaratish va uni Internetga
joylashtirish narxi  8260 rublni tashkil qiladi. (shu jumladan QQS 1260 rubl), dizayn
va  tarkibga mutlaq huquqlarni o’tkazish uchun to’lov sayt  14160 rub. (QQS  2160
rublni hisobga olgan holda), html kodiga eksklyuziv huquqni o’tkazish  15 000 RUB.
(NDS ko’rsatilmaydi). Ushbu operatsiyalarni aks ettiruvchi buxgalteriya hisobi 6-
jadvalda keltirilgan.
2) Uchinchi shaxslardan bepul kvitansiya shaxslar
Tashkilot tomonidan bepul olingan nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobiga
qabul qilingan kundagi bozor qiymati bo’yicha aks ettiriladi.
Bepul olingan aktivlar boshqa daromadlarga kiritiladi, keyinchalik ular
tashkilotning foyda va zarar schyotiga o’tkaziladi.
Tashkilot bepul olingan nomoddiy aktivlarni hisobga olish usulini mustaqil
ravishda tanlaydi:
 buxgalteriya hisobiga qabul qilish vaqtida nomoddiy aktivlarning qiymati
boshqa ko’paytirishga kiritiladi daromad;
17

 Foydalanish muddati davomida amortizatsiya hisoblanganligi sababli bepul
olingan nomoddiy aktivlar boshqa daromadlar sifatida aks ettiriladi va kechiktirilgan
daromadlar schyotidan foydalaniladi.
debeti boshqa daromadlar va xarajatlar schyotining krediti bilan
korrespondensiyada bepul olingan nomoddiy aktivlarning hisobini aks ettiradi.
tekin olish bo’yicha buxgalteriya operatsiyalarini 7-jadvalda ko’rib chiqamiz.
‘‘Citron-torg’’ MChJga nomoddiy aktivlarni tasarruf etish quyidagi hollarda
amalga oshiriladi:
 nomoddiy aktivni yaroqsizligi sababli hisobdan chiqarish (masalan, to’liq
eskirish va daromad sifatini yo’qotish). Hisobdan chiqarish uchun asos bo’lib
nomoddiy aktivlarni topshirish dalolatnomasi, nomoddiy aktivlarni hisobdan
chiqarish to’g’risidagi dalolatnoma, aktsiyadorlar yoki qo’shma korxonalar
ishtirokchilari yig’ilishining bayonnomasi; buyurtma;
 nomoddiy ob’ektlarni sotish aktiv;
 nomoddiy narsalarni tekinga o’tkazish aktiv;
 depozit nomoddiy aktiv V tekshirish hissa V qonuniy poytaxt boshqalar
tashkilotlar ;
 efirga uzatish nomoddiy aktiv tomonidan kelishuv barter ;
 boshqa hollarda.
‘‘Citron-torg’’ MChJda nomoddiy aktivlar qiymatini hisobdan chiqarish bilan
bir vaqtda ushbu nomoddiy aktivlar uchun to’plangan amortizatsiya to’lovlari
summasi hisobdan chiqarilishi kerak. aktivlar.
Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar va xarajatlar ,
agar buxgalteriya hisobi bo’yicha me’yoriy-huquqiy hujjatlarda boshqacha tartib
belgilanmagan bo’lsa, ‘‘ Citron-torg’’ MChJ moliyaviy natijalariga boshqa
daromadlar va xarajatlar sifatida kiritiladi. buxgalteriya hisobi va ular tegishli bo’lgan
hisobot davrida ‘‘Citron-torg’’ MChJning buxgalteriya hisobi registrlarida aks
ettiriladi.
‘‘Citron-torg’’ MChJda nomoddiy aktivlarni yo’q qilish sabablariga qarab,
buxgalteriya hisobini yuritishning quyidagi sxemalaridan foydalanish mumkin.
18

1) nomoddiy aktivni yaroqsizligi sababli hisobdan chiqarish (to’liq eskirish va
daromadni yo’qotish). fazilatlari):
Dt 05 ‘‘Nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi’’ Kt 04 ‘‘Nomoddiy aktivlar’’ -
to’plangan amortizatsiya summasi hisobdan chiqariladi
2) Nomoddiy aktivlar eskirganligi sababli foydalanish to’xtatilganda uni
tasarruf etishda uning qoldiq qiymati nolga teng bo’lishi mumkin emas va shuning
uchun 91-sonli ‘‘Boshqa daromadlar va’’ schyotining debetida hisobdan chiqarilishi
kerak. xarajatlar’’.
“Citron-torg” MChJ kompyuter dasturidan to’liq eskirganligi va shunga
o’xshash funksiyalarga ega yangi dasturiy ta’minot chiqarilishi tufayli foydalanishni
to’xtatdi. Dasturdan foydalanishning mutlaq huquqi uch yil muddatga 108 000 rublga
sotib olindi. Hisoblangan amortizatsiya 75 000 rublni tashkil etdi .
Eskirgan dasturni hisobdan chiqarishda buxgalteriya hisobida quyidagi
yozuvlar kiritiladi:
Dt 05 ‘‘Nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi’’ Kt 04 ‘‘Nomoddiy aktivlar’’ -
nomoddiy aktiv bo’yicha hisoblangan amortizatsiya hisobdan chiqariladi - 75 000
rubl ;
Dt 91 ‘‘Boshqa daromadlar va xarajatlar’’ Kt 04 ‘‘Nomoddiy aktivlar’’ -
nomoddiy aktivlar tasarrufidagi ob’ektning qoldiq qiymati hisobdan chiqariladi - 33
000 rubl;
Dt 99 ‘‘Foydalar va zararlar’’ Kt 91.9 ‘‘Boshqa daromadlar va xarajatlar
balansi’’ - nomoddiy aktivni hisobdan chiqarishdan ko’rilgan zarar aks ettirilgan -
33000 surtish.
“Citron-Torg” MChJda nomoddiy aktivlarni keyinchalik foydalanish uchun
yaroqsizligi sababli hisobdan chiqarish tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlangan
dalolatnoma asosida amalga oshirildi. Aktda hisobdan chiqarilayotgan nomoddiy
aktivning dastlabki qiymati, hisoblangan amortizatsiya summasi, ob’ektning qoldiq
qiymati, nomoddiy aktivni hisobdan chiqarish sabablari va boshqa zarur ma’lumotlar
ko’rsatiladi.
19

Keyinchalik, akt ‘‘Citron-torg’’ MChJ rahbari tomonidan imzolandi va
tashkilotning buxgalteriya bo’limiga topshirildi, u erda buxgalteriya xodimlari
buxgalteriya hisoblarida zarur yozuvlarni yaratadilar.
3) Sotish nomoddiy aktivlar .
Citron-torg MChJ kompyuter dasturiga eksklyuziv huquqni sotdi, uning
dastlabki qiymati sotish vaqtida 150 000 rubl, hisoblangan amortizatsiya miqdori 50
000 rublni tashkil etdi. Kelishilgan (sotish) narxi - 120 000 rubl. (QQSdan tashqari).
4) Bepul efirga uzatish nomoddiy aktivlar .
Buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivning tekinga berilishi quyidagicha aks
ettiriladi.
Dt 05 ‘‘Nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi’’ Kt 04 ‘‘Nomoddiy aktivlar’’ -
nomoddiy aktiv bo’yicha hisoblangan amortizatsiya hisobdan chiqariladi;
Dt 91 ‘‘Boshqa daromadlar va xarajatlar’’ Kt 04 ‘‘Nomoddiy aktivlar’’ -
nomoddiy aktivning qoldiq qiymati hisobdan chiqariladi;
Dt 91 ‘‘Boshqa daromadlar va xarajatlar’’ Kt 68 ‘‘ Hisob-kitoblar tomonidan
soliqlar Va to’lovlar ‘‘ - tekin o’tkazish uchun QQS olinadi.
Citron-torg MChJ o’z balansida ro’yxatga olingan nomoddiy aktivga ega,
uning boshlang’ich qiymati 50 000 rubl. Tashkilot ushbu nomoddiy aktivlar ob’ektini
sovg’a shartnomasi bo’yicha notijorat tashkilotga beradi. Shartnomani tuzish vaqtida
o’tkazilgan nomoddiy aktivning bozor qiymati 90 000 rublni tashkil etdi.
Amortizatsiya 5240 rublni tashkil etdi.
Citron-torg MChJ buxgalteriya registrlarida quyidagi yozuvlar qayd etilgan:
Dt 05 ‘‘Nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi’’ Kt 04 ‘‘Nomoddiy aktivlar’’ -
o’tkazilgan nomoddiy aktivlar bo’yicha hisoblangan amortizatsiya hisobdan
chiqariladi - 6240 rubl;
Dt 91.2 ‘‘Boshqa xarajatlar’’ Kt 04 ‘‘Nomoddiy aktivlar’’ - o’tkazilgan
nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymati aks ettirilgan - 43 760 rubl;
Dt 91.2 ‘‘Boshqa xarajatlar’’ Kt 68 ‘‘ Hisob-kitoblar tomonidan soliqlar Va
to’lovlar ‘‘ - QQS o’tkazilgan nomoddiy aktivning bozor qiymatidan olinadi - 16 200
rubl;
20

Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan nomoddiy aktivlar tanqisligi sababli
yo’q qilinganda, avvalo etishmayotgan aktivlarning qoldiq qiymati shakllantiriladi,
so’ngra quyidagi yozuvlar bilan hisobdan chiqariladi:
Dt hisobvarag’i 94 ‘‘Qiymatlarning shikastlanishidan kelib chiqqan
etishmovchilik va yo’qotishlar’’ Kt 04 ‘‘Nomoddiy aktivlar’’
Keyin, etishmovchilik sabablariga qarab, debet schyoti 73 ‘‘Moddiy zararni
qoplash uchun hisob-kitoblar’’, 76 ‘‘Da’volar bo’yicha hisob-kitoblar’’ yoki 91
‘‘Boshqa daromadlar va xarajatlar’’ (agar aybdorlar aniqlanmasa yoki undirish sud
yoki hakamlik organlari tomonidan rad etilgan bo’lsa).
Ro’yxat yopiq emas. Nomoddiy aktivlar boshqa hollarda chiqarilganda
hisobdan chiqarish operatsiyalari ularning iqtisodiy mazmunini hisobga olgan holda
aks ettiriladi.
21

2.3. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun axborot
texnologiyalaridan foydalanish
Buxgalteriya hisobida axborot texnologiyalaridan foydalanish uning
samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Buxgalter istalgan vaqt oralig’ida, qo’lda
namuna olishga murojaat qilmasdan, kerakli natijalarni tezda olishi mumkin.
Ma’lumotlarni guruhlash jarayoni qo’lda bajariladigan usullardan ham farq qiladi,
chunki jadvallarni shakllantirish uchun bir xil ma’lumotlar ko’p marta qo’llaniladi va
bu hisob jarayonini osonlashtiradi va tezlashtiradi.
Hozirgi vaqtda buxgalteriya hisobida axborot bilan ishlashning asosiy vositasi
shaxsiy kompyuter hisoblanadi.
hisoblar, hisobotlar va buxgalteriya registrlari shaklida amalga oshiriladi .
Xuddi shunday hujjatlar avtomatlashtirilgan tizimda qo’llaniladi, ammo ular elektron
shaklda taqdim etiladi. Bundan tashqari, buxgalteriya hisobidagi avtomatlashtirilgan
ma’lumotlarni qayta ishlash va avtomatlashtirilmagan boshqa bir qator farqlar
mavjud .
Citron -torg MChJ korxonasida nomoddiy aktivlarni hisobga olish
muammosini hal qilish uchun ‘‘1: C Buxgalteriya’’ qo’llaniladi.
Dasturdagi nomoddiy aktivlar bilan barcha operatsiyalar ikkita buxgalteriya
sxemasida amalga oshirilishi mumkin. Birinchi sxema ‘‘Asosiy’’ bo’lib, Rossiya
buxgalteriya hisobi va soliq hisobi talablariga muvofiq buxgalteriya hisobi uchun
foydalaniladi. Ushbu sxemadagi standart buxgalteriya imkoniyatlariga qo’shimcha
ravishda siz amortizatsiya hisobini ‘‘Yagona amortizatsiya stavkalari
ma’lumotnomasi’’ ga muvofiq sozlashingiz mumkin.
Ikkinchi sxema - ‘‘Korporativ’’ - odatda xalqaro korporativ standartlarga
muvofiq nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun ishlatiladi. Ikkala sxemaning har
biri uchun modulni o’rnatishda ushbu buxgalteriya hisobi doirasida nomoddiy
aktivlar hisobga olinadigan valyuta ko’rsatiladi. Turli xil buxgalteriya sxemalarida
nomoddiy aktivlar bo’yicha operatsiyalar bir-biridan mustaqil ravishda va turli
22

sanalarda amalga oshirilishi mumkin. Har bir buxgalteriya sxemasida tashkilotning
barcha nomoddiy aktivlari guruhlarga bo’lingan. Nomoddiy aktivlarni mulk
klassifikatori, amortizatsiya usullari va nomoddiy aktivlarning xizmat qilish muddati
asosida guruhlashni tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
PBU 14/2007 ‘‘Nomoddiy aktivlarni hisobga olish’’ ga muvofiq, ushbu turdagi
aktivlarni hisobga olishda ob’ekt bo’yicha hisobga olish printsipi qo’llaniladi.
Tizimda har bir buxgalteriya ob’ekti uchun nomoddiy aktivlar faylida yozuv
yaratiladi - bu nomoddiy aktiv uchun kartochka, unda nomoddiy aktiv to’g’risidagi
barcha ma’lumotlar mavjud.
Karta nomoddiy aktivni dasturda ro’yxatdan o’tkazishda yaratiladi. U ushbu
nomoddiy aktivning inventar raqamini aniqlaydi (avtomatik yoki qo’lda). Nomoddiy
aktivlarni hisobga olish kartasi turli xil buxgalteriya sxemalarida ushbu aktiv tegishli
bo’lgan guruhlarning kodlarini, nomoddiy aktivning nomini, joriy holatining holatini,
qo’shimcha ma’lumotlarni - nomoddiy aktivning tavsifini, ishlab chiqaruvchidan
(ishlab chiqaruvchidan) ma’lumotlarni o’z ichiga oladi . nomi, modeli, seriya raqami,
kafolat sanasi), aktivlarni sug’urtalash ma’lumotlari va boshqa ma’lumotlar. Karta,
shuningdek, nomoddiy aktivning joylashgan joyini va u uchun moliyaviy javobgar
shaxsni ko’rsatadi, bu ma’lumotlarga kiritilgan o’zgarishlarni tizimda saqlaydi.
schyot-fakturalar haqidagi ma’lumotlarni ko’rsatadi . Har bir buxgalteriya
hisobida ko’rsatilgan amortizatsiya usullari ma’lum nomoddiy aktiv uchun
amortizatsiyani qanday hisoblashni aniqlaydi. Bundan tashqari, kartada barcha
foydalaniladigan buxgalteriya sxemalarida (dastlabki qiymat, hisoblangan
amortizatsiya, qoldiq qiymat va boshqalar) nomoddiy aktivlarning joriy qoldig’i
to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud.
Nomoddiy aktivni sotib olib, uni ishga tushirgandan so’ng, dastur ushbu
operatsiyani aks ettiradi. Nomoddiy aktivni ishga tushirish operatsiyasi Bosh kitob
hisobvaraqlarida zarur yozuvlar va kartadagi ushbu aktivning holatini o’zgartirish
bilan birga bo’lganda qulaydir.
Ishga tushirilgan nomoddiy aktivlar uchun amortizatsiya hisoblanishi kerak.
Ushbu jarayonni har tomonlama aks ettirish uchun dastur har bir nomoddiy aktiv (bir
23

hil nomoddiy aktivlar guruhi) uchun an’anaviy hisoblash algoritmlari asosida
amortizatsiya summalarini hisoblash usulini sozlash imkoniyatini beradi: chiziqli
usul, qoldiqni kamaytirish usuli, yozish usuli. uning foydali xizmat qilish muddati
yillari yig’indisi bo’yicha qiymatidan kamaytiriladi.
Amortizatsiya summalarini hisoblashning barcha standart usullariga
qo’shimcha ravishda, dastur amortizatsiya jadvallarini ko’rsatadigan amortizatsiyani
hisoblash usullarini yaratish imkoniyatini beradi. Bu usul har bir davrda nomoddiy
aktiv qiymatining necha foizi amortizatsiya qilinishi kerakligini belgilaydi.
Muayyan davr uchun amortizatsiya operatsiyalarini bajarishda dastur har bir
buxgalteriya sxemasi uchun nomoddiy aktivlar kartasida ko’rsatilgan amortizatsiya
usullariga muvofiq avtomatik ravishda amortizatsiya summalarini hisoblab chiqadi.
Dastur, shuningdek, hisoblashda xatolikka yo’l qo’ymaslik uchun allaqachon
bajarilgan amortizatsiya operatsiyalarini avtomatik ravishda kuzatib boradi. Bundan
tashqari, amortizatsiyani ‘‘Yagona amortizatsiya stavkalari bo’yicha qo’llanma’’ ga
muvofiq hisoblash to’g’risida qaror qabul qilinganda, kerakli amortizatsiya stavkalari
osongina o’rnatilishi mumkin. Ushbu operatsiya tizimda amalga oshirilganda,
hisoblangan amortizatsiya summalari avtomatik ravishda jurnalda tuzilgan
amortizatsiya satrlariga kiritiladi. Jurnalni joylashtirish funktsiyasi nomoddiy
aktivning davr uchun amortizatsiya operatsiyasini, Bosh kitob schyotlariga
o’tkazishni, hisoblangan eskirish summasini, oxirgi amalga oshirilgan amortizatsiya
sanasini va nomoddiy aktivlar kartalaridagi qoldiq qiymatini o’zgartiradi. Shunday
qilib, dastur oylik amortizatsiyani hisoblashning odatiy operatsiyalarini o’z
zimmasiga oladi, amortizatsiya summalarini avtomatik ravishda hisoblab chiqadi va
amortizatsiyaning to’g’ri hisoblanishini nazorat qiladi.
Nomoddiy aktivning hayot aylanishi hisobdan chiqarish yoki sotish bilan
tugaydi. Agar bitta yoki barcha buxgalteriya hisobi sxemalari bo’yicha nomoddiy
aktivning qoldiq qiymati nolga teng bo’lsa (aktivning qiymati to’liq eskirgan bo’lsa )
yoki inventarizatsiya natijalariga ko’ra nomoddiy aktivning yo’qligi aniqlansa, u
holda operatsiya. ushbu aktivni hisobdan chiqarish amalga oshiriladi.
24

Savdo operatsiyalari uchun schyot-faktura berilganda, nomoddiy aktivning
holati o’zgaradi va nomoddiy aktivning chiqib ketishini aks ettirish uchun
qo’shimcha yozuvlar yaratiladi. Hisobvaraq-faktura qayta ishlanib, chop etilgandan
so’ng, tizimda mijozning qarzdorligini yaratish va bosh kitob schyotlarida tegishli
operatsiyalarni amalga oshirishdan tashqari, sotilgan nomoddiy aktivlar
kartochkalarida sotish qiymati aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlar mijoz, sana va
schyot-faktura raqamini ko’rsatgan holda ‘‘hisobdan chiqarilgan (sotish)’’ maqomini
oladi. Bundan tashqari, ushbu nomoddiy aktivni hisobga olish sxemasi bo’yicha e’lon
qilish profilida sotish - sotish operatsiyasi uchun tuzilgan Bosh kitob hisobvaraqlari
uchun e’lonlar yaratiladi.
PBUga muvofiq standart tizim hisoboti sifatida ‘‘Nomoddiy aktivlar va
hisoblangan amortizatsiya (eskirish) to’g’risida hisobot’’ joriy etildi. Bundan
tashqari, nomoddiy aktivlar bo’yicha ko’plab standart hisobotlar ishlab chiqilgan
bo’lib, ular nomoddiy aktivlar, ularning holati va ular bo’yicha amalga oshirilgan
operatsiyalar haqida to’liq ma’lumot beradi.
Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish korxonaning asosiy vazifalaridan
biridir, chunki u zarur operatsiyalarni yaxshiroq bajarilishini ta’minlaydi va butun
buxgalteriya jarayonini osonlashtiradi. Avtomatlashtirishni amalga oshirish uchun siz
vazifalar va mavjud resurslardan kelib chiqqan holda kerakli dasturiy mahsulotlarni
tanlashingiz kerak. Biroq, malakali mutaxassissiz axborot texnologiyalaridan
foydalanish mumkin emas. Agar tajribali va malakali buxgalter topmasangiz, ular
kompaniya uchun foydasiz bo’ladi. Shunday qilib, bugungi kunda axborot
texnologiyalari buxgalteriya faoliyatida muhim rol o’ynaydi, degan xulosaga
kelishimiz mumkin. Ular buxgalteriya hisobining turli jihatlarini qamrab oladi va
qo’lda usullarga nisbatan sezilarli afzalliklarga ega. Zamonaviy axborot
texnologiyalari buxgalterlarga izlanuvchan va mobil mutaxassis bo’lish imkonini
beradi.
25

XULOSA
Ushbu kurs ishi kontseptsiya va baholashni batafsil o’rganishni o’z ichiga oladi
nomoddiy aktivlar , ular davomida quyidagilarni umumlashtirish mumkin:
Nomoddiy aktivlar - bu jismoniy (moddiy) ob’ektlar bo’lmagan, lekin qiymati
(pul) bahosiga ega bo’lgan aktivlar guruhini belgilash uchun ishlatiladigan umumiy
tushuncha.
Ichki buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivlar to’g’risidagi ma’lumotlarni
shakllantirish qoidalarini tartibga soluvchi asosiy hujjat buxgalteriya hisobi qoidalari
‘‘Nomoddiy aktivlarni hisobga olish’’ (PBU 14/2007).
Nomoddiy aktivlarga quyidagilar kiradi:
– fan, adabiyot va san’at asarlari;
- elektron kompyuterlar uchun dasturlar;
- ixtirolar; foydali modellar;
– seleksiya yutuqlari; ishlab chiqarish sirlari (nou-xau);
– tovar belgilari va xizmat ko’rsatish belgilari;
- korxonani mulkiy kompleks (to’liq yoki qisman) sifatida sotib olish
munosabati bilan yuzaga keladigan ishbilarmonlik obro’si.
Soliq kodeksi nomoddiy aktivning dastlabki qiymati shakllanadigan ikkita
holatni nazarda tutadi: sotib olish va yaratish.
Birinchi holda, nomoddiy aktivning qiymati ularni sotib olish (yaratish) va
ulardan foydalanish uchun yaroqli holatga keltirish xarajatlari yig’indisi sifatida
belgilanadi, QQS va aktsiz solig’i bundan mustasno, qonun hujjatlarida nazarda
tutilgan hollar bundan mustasno . rossiya Federatsiyasining Soliq kodeksi.
Ikkinchidan, nomoddiy aktivning qiymati ularni yaratish, ishlab chiqarish uchun
haqiqiy xarajatlar summasidan (shu jumladan moddiy xarajatlar, mehnat xarajatlari,
uchinchi tomon tashkilotlarining xizmatlari uchun xarajatlar, patentlar, sertifikatlar
olish bilan bog’liq patent bojlari) iborat. xarajatlarning bir qismi sifatida hisobga
olingan soliq summalari.
26

Nomoddiy aktivlarning qiymati amortizatsiya hisobiga bosqichma-bosqich
qoplanadi.
PBU 14/2007 ga muvofiq nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi to’g’ridan-
to’g’ri chiziq usuli, qoldiqni kamaytirish usuli yoki ishlab chiqarish (ish) hajmiga
mutanosib ravishda qiymatni hisobdan chiqarish usuli yordamida amalga oshirilishi
mumkin.
Kurs ishining ikkinchi bobi Citron-torg MChJda nomoddiy aktivlarni hisobga
olish xususiyatlarini o’rganishga bag’ishlangan.
Ish davomida tashkilotning moliyaviy hisobotida keltirilgan asosiy iqtisodiy
ko’rsatkichlar tahlil qilindi va sotishdan olingan foyda 1673 ming rublga oshgan
degan xulosaga keldi , bu ijobiy natijadir. Shunga ko’ra, soliqqa tortilgunga qadar
foyda 2015 yilga nisbatan 1050 ming rublga o’sdi, bu 51,55% ga o’sdi.
Tadqiqotda “Citron-Torg” MChJda nomoddiy aktivlarni hisobga olishning
asosiy jihatlari o’rganildi. Nomoddiy aktivlarning kelib tushishi, eskirishi va yo’q
qilinishini hisobga olish alohida va batafsil o’rganilib, buxgalteriya hisoblaridan
foydalangan holda standart xo’jalik hisobi operatsiyalari ham keltirildi.
27

FOYDALANILGAN MANBALAR RO’YXATI
1. Nomoddiy aktivlar qiymatini baholash asoslari / E.V. O.V.Medvedeva. –
Rostov n/d : Feniks, 2013. – 220, [2] p. - (50 ta usul).
2. Rojnova O.V., Girka T.V. Nomoddiy aktivlarni tan olish muammolari //
MSTU ‘‘MAMI’’ yangiliklari 2013 yil. No 1. P.77-81
3. Sorokina, E.M. Nomoddiy aktivlar tushunchasi va tasnifi / E.M. Sorokina,
A.A. Fadeeva // Xalqaro buxgalteriya. – 2012. - No 41 (239). - BILAN. 35-44.
4. Buxgalteriya hisobi qoidalari ‘‘Tashkilotning buxgalteriya siyosati’’ PBU
1/08 ( Rossiya Moliya vazirligining 2008 yil 6 oktyabrdagi 106-son buyrug’i bilan
tasdiqlangan (o’zgartirishlar kiritilgan). 04.06.2015 yil). [Elektron resurs]// ATP
‘‘Garant’’ - kirish rejimi: http://base.garant.ru/12163097/
5. Nazarova A.E., Komissarova D.N., Ishemgulova K.E. Obro’ va brend -
Korxonaning nomoddiy aktivlari // Yangi universitet . 2013. No 9. P.66-67
6. Moliya vazirligining 05.06.1999 yildagi buyrug’i bilan tasdiqlangan
‘‘Tashkilotning daromadlari’’ PBU 9/99 Buxgalteriya hisobi qoidalari. № 32n.;
[Elektron resurs] // ATP ‘‘Garant’’ - kirish rejimi: http://base.garant.ru/12115839/
7. Moliya vazirligining 05.06.199 yildagi buyrug’i bilan tasdiqlangan
‘‘Tashkilotning xarajatlari’’ PBU 10/99 buxgalteriya hisobi qoidalari. № 33n.;
[Elektron resurs] // ATP ‘‘Garant’’ - kirish rejimi: http://base.garant.ru/12115838/
8. Buxgalteriya hisobi va hisoboti / ed. HA. Endovitskiy / Darslik - :– M.:
Knorus , 2016.- 358 b.
9. Kondrakov N.P., Buxgalteriya hisobi (moliyaviy va boshqaruv): Darslik /
Kondrakov N.P., 5-nashr, qayta ko’rib chiqilgan . va qo’shimcha - M.: NIC INFRA-
M, 2016. - 584 p .
10.Kopilov L.V. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish // Moliyaviy maslahatchi.
2014. N 10. S. 8-17.
11. Makareva V.I. Nomoddiy aktivlar // Soliq byulleteni. 2014 yil. N7. 13-15-
betlar.
28

12. Babaev Yu.A., Petrov A.M., Melnikova L.A. Buxgalteriya hisobi. – M.:
Prospekt, 2015. – 424 b .
13 Bogachenko V.M.. Buxgalteriya hisobi: Darslik. – M.: BIRLIK – DANA,
2016. – B.315; 55 bet.
14. Veshchunova N.L., Buxgalteriya hisobi va soliq hisobi: darslik. – 3-nashr,
qayta ko rib chiqilgan . va qo’shimcha – M.: Prospekt , 2014. – 848 b.ʻ
29

Sotib olish