Atmosferaning tuzilishi - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	444.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Atmosferaning tuzilishi

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………2
I BOB. Atmosfera xaqida umumiy tushuncha
1.1.Atmosfera tarkibi va uning asosiy xususiyatlari…….……….…4
1.2. Atmosfera va uning qatlamlari……………………. …………….9
II BOB.Atmosferadagi jarayonlar va ularning ahamiyati
2.1 Havo bosimi,shamollar, havo massalari va frontlari……………18
2.2. Atmosferadagi namlik va yog’inlar……………………………..24
2.3. Ob-xavo va uning elementlari……………………………………30
Xulosa……………………………………………………………………33
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………….34
1

Kirish.
“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va
ma’naviy salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga
hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan insonlar bo’lib kamol topishi,
baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va
imkoniyatlarini safarbar etamiz” (1)
Sh.M.Mirziyoyev.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev oliy ta'lim
tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlandi va unda
quyidagilar nazarda tutiladi:oliy ta'lim sohasida davlat-xususiy
sheriklikni rivojlantirish, hududlarda davlat va nodavlat oliy ta'lim
muassasalari faoliyatini tashkil etish asosida oliy ta'lim bilan qamrov
darajasini 50 foizdan oshirish, sohada sog‘lom raqobat muhitini
yaratish;O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat
universitetini mamlakatimiz oliy ta'lim muassasalarining flagmaniga
aylantirish;respublikadagi kamida 10 ta oliy ta'lim muassasasini xalqaro
e'tirof etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symonds World University
Rankings, Times Higher Education yoki Academic Ranking of World
Universities) reytingining birinchi 1 000 ta o‘rindagi oliy ta'lim
muassasalari ro‘yxatiga, shu jumladan, O‘zbekiston Milliy universiteti
va Samarqand davlat universitetini birinchi 500 ta o‘rindagi oliy ta'lim
muassasalari ro‘yxatiga kiritish;oliy ta'lim muassasalarida o‘quv
jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga o‘tkazish;alqaro
2

tajribalardan kelib chiqib, oliy ta'limning ilg‘or standartlarini joriy etish,
jumladan, o‘quv dasturlarida nazariy bilim olishga yo‘naltirilgan
ta'limdan amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta'lim
tizimiga bosqichma-bosqich o‘tish;oliy ta'lim mazmunini sifat jihatidan
yangi bosqichga ko‘tarish, ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarining
barqaror rivojlanishiga munosib hissa qo‘shadigan, mehnat bozorida o‘z
o‘rnini topa oladigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini yo‘lga
qo‘yish;oliy ta'lim muassasalarining akademik mustaqilligini
ta'minlashdan iborat.
Planetamizni urab olgan xavo kobigiga atmosfera deyiladi. Atmosfera
grekcha suz bulib «Yerning suv kobigi», «Xavo katlami» degan ma'noni
anglatadi. Yerning xavo kobigi esa xar xil gazlarning mexanik arlashmasidan
iborat.
Atmosferaning kalinligi 3000 km ga yetadi. Atosferaning massasi esa xar xil
gazlarning mexanik aralashmasidan iborat. Atmosfera gidrosfera masasidan 100
marta, litosfera massasidan 1000 marta kam bulib, 5.15X10 15 tonnaga teng.
Atmosfera planet amiz uchun ayniksa, uning biosfera uchun, jonli
organizmning nafas olishi uchun katta axamiyatga ega. Bulardan tashkari, yerning
xavo kobigi planetamiz yuzasini kunduzi kattik kizib ketishidan, kechasi sovib
kolishidan saklovchi guyoki bir kurpa vazifasini utaydi.
Atmosfera shuningdek Yerni kosmodan keladigan kuplab metiorlardan
saklaydi. Metiorlar atmosferada kizib yonib ketib, yerga yetib kela olmaydi.
Atmosfera yer uchun muhim ahamiyatga ega. Bu quyidagilarda ko`rinadi.
1) kosmik fazodan ergacha etib keladigan nurlarning ko`p qismi atmosfera
tomonidan qaytariladi yoki yutiladi. Atmosfera kosmosga quyoshdan kelayotgan
nurlarni 30 foizini qaytaradi, 15 % esa yutiladi. Rentgen, ulptrabinafsha nurlar
atmosferada yutilganligidan er yuzasidagi hayot uchun bu nurlarning zarari
etkazilmaydi.
3

2) er atmosferasi bizni mikrometeorlarning uzluksiz bombardimon qilishidan
ham, juda katta tezlikda harakatlanadigan zarralar, ya’ni kosmik nurlarning
emiruvchi taosiridan ham saqlab turadi.
3) erning issiqlik balansini taominlashda atmosfera juda katta ahamiyatga
ega. Erning isib va sovub ketishdan ham saqlar ekan.
4) atmosfera quyosh nurlarini tarqatishidan tarqoq radiaciya hosil bo`ladi.
Shuning uchun kunduzi kechasidan uzoqroq davom etadi, quyosh nuri tushmagan
joylar ham tarqoq radiaciya tfayli yoritiladi.
I BOB. Atmosfera xaqida umumiy tushuncha
1.1. Atmosfera tarkibi va uning asosiy xususiyatlari
Atmosfera (yunoncha atmos— bug ʻ va sfera) — yer sharini o ʻ rab olgan va u
bilan birga aylanadigan havo qobig ʻ i. Atmosfera massasi 5,15-YU15 t bo ʻ lib, yer
shari og ʻ irligi (5,977-1021 t)ning taxminan. milliondan bir bo ʻ lagiga teng.
Balandlikka ko ʻ tarilgan sari Atmosfera bosimi va zichligi kamayib boradi.
Atmosferaning qalinligi bir necha o ʻ n ming km bo ʻ lishiga qaramay, uning asosiy
massasi yer sirtiga yondashgan yupqa qatlamda joylashgan. Atmosfera butun
masalan-sasining taxminan. 50 % yer sirtidan 5 km balandlikkacha bo ʻ lgan
qatlamda, qolgan 50 % esa 30 — 35 km balandlikkacha bo ʻ lgan qatlamda
to ʻ plangan. Yer sirtida Atmosferaning zichligi YU-3 gG’sm3 bo ʻ lsa, taxminan. 700
km balandlikda 10-16 gG’sm3. Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi
sayyoralararo muhitdagi gazlarning zichligiga tenglashadi. Shuning uchun
Atmosferaning keskin chegarasi bo ʻ lmaydi, asta-sekin sayyoralararo fazoga o ʻ tadi.
Atmosferaning yuqori qatlamlari Quyoshdan chiqadigan radiasiya energiyasi
ta ʼ sirida issikdik olganligi uchun u qatlamlarning zichligi vaqtga, geografik
kengliklarga bog ʻ liqdir. Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi Quyosh
yoritayotgan vaqtda yoritmayotgan vaqtga qaraganda kattaroq. Shuningdek,
Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi qutb rayonlarida ekvatorial
rayonlardagiga qaraganda kichik. Atmosfera asosan azot (78,09 %), kislorod
4

(20,45 %) va argon (0,93 %) gazlar aralashmasidan iborat, qolgan qismini karbonat
angidrid gazi, vodorod hamda geliy, neon, kripton va ksenon kabi inert gazlar
tashkil qiladi. Atmosferada juda oz miqdorda metan, azot, oksid, uglerod (I)-oksid
va b. tabiiy hamda sanoat gazlari bo ʻ lib, miqdori o ʻ zgarib turadi. Quruklik va suv
yuzi-dagi doimiy bug ʻ lanish tufayli Atmosferada suv bug ʻ i ham bo ʻ ladi. Bug ʻ ning
quyuklashuvi bulut va yog ʻ inlarni hosil qiladi. Havoda doimo har xil kattalikda
chang zarrachalari mavjud. Ularning manbai Yer va kosmik fazodir. Atmosfera
tarkibiga ko ʻ ra, asosan gomosfera va geterosfera qatlamlariga bo ʻ linadi. Yer
sirtidan 90 — 95 km balandlikkacha bo ʻ lgan havo qatlamida yuqorida qayd etilgan
asosiy gazlar (azot va kislorod)ning nisbiy tarkibi o ʻ zgarmaydi, buni gomosfera
(bir jinsli) qatlam deb ataladi, bu qatlamdan yuqorida esa azot va kislorod
molekulalari zaryadli atomlarga ajraladi va atom og ʻ irligi bo ʻ yicha taqsimlanadi.
Buni geterosfera qatlami deb yuritiladi. Shu belgiga asosan ozonosfera (20 — 55
km) va ionosfera (90 km dan yuqori) qatlamlarini ham ajratish mumkin.
Ozonosfera qatlami tufayli yer yuzida hayot mavjud, chunki Quyoshdan
kelayotgan va hayot uchun zararli bo ʻ lgan har xil nurlarning asosiy qismi shu
qatlamda yutiladi. Ionosfera ionlar konsentratsiyasi taqsimlanishi bo ʻ yicha 60 km
balandlikda D, PO— 140 km balandlikda YE, 220 km dan yuqorida Fqatlamlarini
hosil qiladi. Atmosfera quyosh radiatsiyasining ma ʼ lum qismini yutadi va sochadi.
Atmosferada issiklik ko ʻ proq turbulent (uyurma) harakat, radiatsiya jarayonlari va
suvning fazoviy o ʻ zgarishlari orqali tarqaladi, natijada Atmosfera temperatura
taqsimlanishi bo ʻ yicha 5 asosiy qatlamga ajratiladi (jadval). Atmosfera troposfera
qatlamining yer sirtidan balandligi qutb kengliklarida 10 — 11 km, tropik
rayonlarda 14—17 km. Troposfera qatlamida har 100 m balandlikda temperatura
0,6° ga pasayib boradi. Troposferaning yuqori chegarasida havoning o ʻ rtacha
temperaturasi o ʻ rta kenglik ustida — 55° — 60°, ekvatorial sohalar ustida — 70°
gacha. Bu qatlamda yer sirtining fizik xossalari har xil bo ʻ ladi Atmosfera Yer
yuzasi yakinda asosan azot 78,08% va kislorod 20,95% iborat bulib unda kamrok
5

mikdorda argon 0,93% karbonat angidrid 0,03% geliy, neon, kseon, kripton,
vodorod, azon, ammiak yod va boshka gazlar (0,01%) bor.
Atmosfera tarkibidagi gazlarning % mikdori uni ng kuyi kismida
uzgarmaydi . Fakat karbonot angidrid gazining mikdori sanoatlashgan katta
shaxarlarda bir oz kuprok, aksincha, Arktika, Antarktida va okeanlar ustida bir oz
kamrok buladi.
Atmosfera tarkibidagi gazlar ichida kislarod juda katta axamiyatga ega u
organizm nafas olishining zaruriy shartidir. Atmosferada taxminan 10* 15 t
kislarod bor. U organizmlar xosil kiluvchi oksil, yog, uglerodlar tarkibiga kiradi.
Organizmlar xayot kechirishi uchun zarur bulgan energiyani oksidlanish xisobiga
oladi
Tabiatda usimliklar sarflagan kislarodning urnini tuldirib turadi.
Atmosferada azot, kislarod aralashmasi rolini uynab, oksidlanish sur'atini va
binobarin, bioloigk prosesslarni tarkibga solib turadi. Karbonot angidrid gazi
tabiatda katta axamiyatga ega bulib, usimliklar uchun zarurdir. Shuningdek, u
yerning issiklik balansini tartibga solib turadi, chunki karbonot angidrid kiska
tulkinli Kuyosh radiasiyasini utkazibyuborib, yer tarkatadigan uzun tulkinni
issiklik nurini yutadi. Raketa, sun'iy yuldosh yordamida va kosmonavtlarning olib
borgan kuzatishlaridan ma'lum buldiki, atmosferaning 100 km gacha baland bulgan
kismida xam uning tarkibi yukorida kayt kilingan gazlardan iboratdir. Atmosfera
massasida .0.2 – 4% gacha suv bugi bulib shuning 9G'10 kismi 5 km gacha
balandlikda bulgan pastki kismi uchraydi. Chunki atmosferadagi suv buglari yer
yuzasida namlikning buglanishida tuplanadi. 1000-1200 km balandlikda atmosfera
asosan kislarod va azotdan undan yukorida 2500 km gacha bulgan kismida geliy
gazidan 2500 km dan yukorida esa eng yengil gaz vodoroddan
iborat.Atmosfkeroaning kuyi kismi tarkibidagi, bu gazlardan tashkari, xar xil yullar
bilan vujudga kelgan juda mayda zarrachalar aerazollar tutun, chang, tuzon va
xakozo, shuningdek tuprok va tog jinslarning yemirilishdan vujudga kelgan
zarrachalar vulkan kuli, radioaktiv moddalar xam bor.
6

Atmosfera tabiatning eng muhim elementlaridan biri bo’lib tirik
organizmlarning yashashi uchun juda xam zarurdir. Chunki organizm xususan
inson ovqatsiz, suvsiz bir necha kun yashashi mumkin, lekin u havosiz bir necha
daqiqa minut yashaydi xolos. Demak, yerning, hayotning ayniqsa insonning
ravnaqi toza havoga bog’liq bo’lgan ekan. Chunki bir kishi bir sutkada 1kg ovqat 2
l suv istemol qilsa, nafas organlari orqali 25 kg xavoni yutadi. Shuning uchun xavo
ifloslanib uning kimyoviy tarkibi va fizikaviy xossalari o’zgarishi bilan xar bir
organizmning fizik xolati o’zgaradi. Toza xavo, shuningdek, o’simlik, hayvonlar
va qishloq xo’jalik ekinlari uchun ham zarur. Xatto antibiotiklar, yarim
o’tkazgichlar, aniq o’lchagich asboblari ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlari
uchun ham toza havo kerak.
1) Atmosferaning tarkibi xar xil gazlarning mehanik aralashuvidan
iborat. Atmosferaning qalinligi 300 kmga yetadi. Atmosferaning masasi 5.15x10 15
tonnaga teng bo’lib, gidrosfera masasidan 10 marta, atmosfera masasidan 1000
marta kam.
2) Atmosfera tarkibiga ko’ra (100 km balandlikgacha), asosan azot
(78,08%), kislorod 20,95%), argon (0,93%), kabi gazlardan iborat bo’lib, qisman
karbonat angidrid (0,03%), geliy, neon, ksenon, vodorod, ozon, yod va boshqa
gazlar (0,01%) dan tashkil topgan. Atmosferada ozon gazining miqdori oz
bo’lsada, 20-25 km balandlikda to’planib hosil qiladi va u quyoshning
ultrabinafsha nurlarini ushlab qoladi. Malumki, ultrabinafsha nurlar tirik
organizmga yomon ta’sir ko’rsatadi.
Atmosfera tarkibidagi gazlarning foiz miqdori yerning quyi qismida
o’zgarmaydi. Lekin sanoatlashgan katta shaxarlarda karbonat angidridning miqdori
bir oz ko’proq, aksincha, Arktika va Antraktida xamda okeanlar ustida kamroq
bo’ladi.
Atmosfera tarkibidagi gazlar yuqoriga ko’tarilgan sari siyraklashib boradi,
300 km balandlikda havoning zichligi yyer yuzasidagiga nisbatan 100mlrd marta
siyrak bo’ladi. Yuqoriga ko’tarilgan sari havoning siyraklashishidan tashkari
7

gazlarning turi xam o’zgarib 1200 km dan 2500 km balandlikkacha geliy gazidan,
undan yuqorida esa eng engil gaz vodoroddan iborat.
Kuyidan yukori kutarilgan sari atmosferadagi gazlarning tarkibi uzgarib
siyraklashib boradi. Uning uchun atmosfera bir –biridan gazlarning tarkibi,
zichligi, xarorati jixatidan farklanuvchi 5 ta asosiy katlamga sfera va 4 ta utkincha
katlamga pauzaga bulinadi. 1.Troposfera – atmosferaning kuyi katlami torpos
grekcha suz bulib «burilish uzgarish» degan ma'noni anglatadi. Atmosferaning eng
pastki kuyi kismini uning balandligi kutbiy kengliklarda sakkiz-un km da urtacha
kengliklar ustida xatto 16-18 km butun atmosfera massasining 80 kismida
troposfera joylashgan. Atmosferadagi suv buglarining deyarli xammasi shu
sferadadir. Traposferadagi xavo zich bulib bulutlar yoginlar, shamollar vujudga
keladi.
Va shu jixatdan yer yuzasi uchun juda muxim axamiyatga ega. Troposferada
xavo xarorati xar yuz metr yukori kutarilgan sari urta xisobda 0.6 ga sovib boradi.
Natijada troposferaning yukoridagi chegarasida xarorat ekvator ustida 65*
shim.kutb ustida 45*-50* sovuk buladi.
Ob xavo uzgarishlari asosan troposferada yuz beradi. Tropauza troposfera
bilan stratosfera Orasida zona bulib, kup xususiyati jixatidan troposferaga
uxshaydi, lekin eng yukori kismida suv buglari kamayib, gazlar siyraklasha boradi,
xarorat past bulib, -72 * gacha yetadi.
Stratosfera atmosferaning 50-60 km balandlikkacha bulgan kismini uz ichiga
oladi, butun atmosfera massasining 10% kismi shu sferada stratosfera xavo siyrak,
bu sferada xavo asosan troposferadagi gazlardan iborat bulsada, lekin unda ozon
gazining mikdori kuprok, stratosferaning kuyi kismida xarorat yozda ekvator
ustida 70*, kutblar ustida –56* ga pasayadi, lekin 35-55 km balandlikdagi xarorat
kutariladi va Q10, - 35* GA YETADI. Buning sababit shundaki, bu yerda azon
kup bulganidan kuyosh nuri , ayniksa ultrabinafsha nur kuplab yutiladi.
Stratosferada tezligi sloatiga 340 kmga yetadigan kuchli shamollar bulib turadi.
8

Strapauzastratosfera bilan mezosfera orasidashgi utkinchi katlam bulib, bu
yerda xavo ancha siyrak bulib, xarorat esa ancha kutarilib 0* s atrofida buladi. U
atmosferaning ikkinchi kuyi katlami ya'ni Strapauzasi bilan fark kiladi.
Mezosfera. Atmosferaning 50-60 km dan 80-85 kmgacha bulgan kismini
oladi. Bu katlamda atmosfera bosimi kam, xavo yer yuzasiga nisbatan 200 marta
siyrak, xarorat past –60* -80* Atmosfera bu kismida tabiati yaxshi urganilmagan
kumush rang bulutlar paydo bulib turadi, kupchilik olimlar juda mayda muz
kristallardan iborat bulsa kerak, deb taxmin kilsalar, ba'zi olimlar esa juda kup
kosmos changlari tuplanishdan vujudga kelgan deb uylaydilar.
Mezopauza – mezosfera bilan troposfera orasidagi katlamdir.
TERMOSFERA ( ionosfera ) atmosferaning 80-85 km dan 900 km gacha
bulgan yukori kismidir. Troposfera ixam atmosferaning kuyi katlamidek, asosan,
molekula xolatidagi azot va kislaroddan iborat. Lekin troposferada Kuyosh
radiasiyasining kiska 0.3 mikrondan xam kalta tulkinli nurlari va kosmik nurlar
ta'sirida kislarod va azot molekulalari atomlarga ajraladi va elektr bilan zaryadlanib
ionlashgan buladi.
Ionlashgan bu katlamning axamiyati shundaki u radiotulkinlarni yerga bir
necha bor kaytaradi va radio tulkinlarining Yer sharini aylanib chikishgaxamda bu
tulkinlarni radiostansiyalarning oson kabul kilishiga imkon beradi. Termosferada
ionlar bulmaganda edi, radio tulkinlari 100 km dan nariga tarkalmas edi.
Termosfera ion kup bulgani uchun uni ionosfera deb xam yuritiladi. Ionosferada
balandlashgan sari xavo siyraklashib, xarorat kutarilib boradi. Agar 90 km
balandlikda xarorat 90* bulsa, 400 kmda xarorat maksimal Kuyosh aktivligi
yillarida kunduzi 2000, kechasi 1500-1900* minimal aktivligi yillarida esa
kunduzi 1200-1400, kechasi 750-1000* buladi. 400 km dan yukoridav xarorat
deyarli kutarilmaydi.
Termopauza-bu atmosfera bilan ekzosfera orasidagi utkinchi zonadir.
Ekzosfera atmosferaning 900 km dan 2000-3000 km gacha bulgan eng yukori
kismi. Ekzosfera xali yaxshi urganilgan emas. Uchirilgan raketalar, yuldoshlardan
olingan ma'lumotlarga asoslanib, ekzosferada xarorat 2000 gacha yetsa kerak deb
9

faraz kilmokdalar. Bunday balandlikda gazlar asosoan, geliy va vadarod juda tez
sekunda 11. kmgacha xarakat kiladi va natijada ba'zi zarrachalar vadarod atomlari
dunyo bushligiga chikib ketadi.
Yer tortishishini yengib chikib ketgan vodorod atomlari Yer atrofida toj
xosil kiladi. Yerning toji 20000 km gacha tarkaladi. Yer toji tarkalgan kismida gaz
juda xam siyrak bulsada, lekin planetalar orasidagi bushliklardagidan kura 10
marta kichikdir. Atmosfera Kuyoshning ultrabinafsha va kiska tulkinli
radiasiyalarni yutib turishidan tashkari, Yer sharining iklimini vujudga keltiruvchi
omildir.
1.2. Atmosfera va uning qatlamlari
Biror joyning geografik joylashuv o‘rni bilan yuzaga kelgan ko‘p yillik ob-
havo rejimiga iqlim deyiladi. Yoki ma’lum bir joy (yoki hudud)ga xos bo‘lgan
ko‘p yillik ob-havo rejimiga shu joyning iqlimi deyiladi.
Iqlim ta’rifini yanada to‘laroq qilib aytsak, iqlim deb biror joyda er yuzasiga
tushadigan quyosh radiasiyasiga, taglik sirtning xususiyatlariga va atmosfera
sirkulyasiyasiga bog‘liq ravishda yuzaga chiqqan ko‘p yillik ob-havo rejimiga
aytiladi.
Ko‘pchilik «ob-havo» va «iqlim» tushunchalarini aralashtirib yuboradilar. Bu
tushunchalar orasida katta farq bor. Ob-havo yuqorida aytganimizdek berilgan joy
ustidagi atmosferaning biror aniq vaqtdagi meteorologik elementlarning majmuasi
bilan aniqlanadigan fizik holatidir. Iqlim esa ob-havoning ko‘p yillik rejimi asosida
aniqlanadi.
Iqlim tabiatga va insonlarning xo‘jalik faoliyatiga ob-havo sharoitlari bilan
ta’sir qiladi, turli iqlimli hududlarning ob-havo sharoitlari bir-biridan farq qiladi.
Er sharining turli joylarida tabiiy ravishda tarqalgan o‘rmonlarning turlari ham ob-
havo sharoitlariga bog‘liq.
U yoki bu hududda parvarish qilinadigan ekinlarning turlari ham shu
hududning ob-havo sharoitlariga moslab tanlanadi.
Biror hududning iqlimini baholashda shu hududda ko‘p yillar davomida
kuzatilgan ob-havo rejimining o‘rtacha qiymatlarini olish kerak. Yanada aniqroq
10

qilib aytganda, ma’lum hududning iqlimini belgilashda shu xududda 50-100 yil
davrida kuzatilgan meteorologik elementlarning o‘zgarishlariga asoslanib ish
ko‘rish kerak.Iqlim yildan-yilga ma’lum chegaralarda o‘zgarib turadi. Ammo biror
ko‘p yillik davrdan boshqa ko‘p yillik davrlarga nisbatan o‘zgarishi juda kam
bo‘ladi. Iqlim o‘zgarishlari ma’lum bir o‘rtacha qiymatlar atrofida tebranish
xususyatiga ega. Iqlimning tubdan o‘zgarishi faqat geologik davrlar ichida bo‘lishi
mumkin. Iqlim tarixiy davrda geologik davrga nisbatan juda kam o‘zgaradi.
Er sharida yoki uning ayrim qismlarida iqlimlarning shakllanish sharoitlari va
iqlimiy rejimini o‘rganadigan fanga iqlimshunoslik deb ataladi.
Iqlimshunoslik iqlim hosil qiluvchi turli omillarning o‘zaro bog‘lanishi va
ularning taglik sirt bilan o‘zaro ta’sirini tekshiradi. Iqlimshunoslik Er shari sirtida
turli meteorologik xodisalar va iqlim turlarining taqsimlanishidagi qonuniyatlarni
o‘rganish bilan shug‘ullanadi.
Biror joyning iqlimiy sharoitlarini aniqlash uchun shu joydagi meteorologik
stansiyalarning ko‘p yillik ma’lumotlaridan keng foydalaniladi. Bu ma’lumotlar
meteorologik elementlarning o‘rtacha va eng chetki (eng yuqori va eng oz)
qiymatlarini topish imkonini yaratadi; ulardan olingan joyning iqlimini miqdoriy
tavsiflashda va turli joylar iqlimini o‘zaro taqqoslashda qo‘llaniladi. Bu
ma’lumotlar xalq xo‘jaligining talablarini ta’minlash uchun ham zarur.
Umumlashtirib aytganda iqlimshunoslik iqlim yaratuvchi jarayonlar va
geografik omillar ta’sirida iqlimlar genezisi (hosil bo‘lish sharoitlari)ni aniqlash,
Er sharining turli mintaqalari va viloyatlari iqlimini tavsiflash, tasniflash va
ularning taqsimlanishi, o‘tgan geologik (paleoiqlimshunoslik) va tarixiy davrlar
iqlimini o‘rganish bilan shu-g‘ullanadi. Shuningdek, iqlimshunoslik fani hozirgi
vaqtda insonlarning xo‘jalik faoliyati ta’sirida iqlim o‘zgarishini ham tekshiradi.
Iqlim yaratuvchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi:
Quyosh radiasiyasi.
Joyning geografik kengligi.
Atmosfera sirkulyasiyasi.
Yer yuzasining turi va uning xossalari.
11

Joy relefi.
Insonlarning er yuzasini o‘zgartiruvchi faoliyati.
Endi biz bu omillarning har biriga to‘xtalamiz.
Quyosh radiasiyasi eng muhim iqlim yaratuvchi omillardan bo‘lib, uning
ta’sirida er yuzasi va atmosferada turli-tuman fizikaviy jarayonlar o‘tadi.
Yer sirtidagi biror joyga tushuvchi quyosh radiasiyasining miqdori shu
joyning geografik kengligiga bog‘liq. Joyning geografik kengligi Quyoshning
tushki paytdagi ufq (gorizont)dan balandligini, kunduz va tun davomiyligini,
demak Quyosh nurlanish oqimi energiyasining kelishi-sarfini belgilaydi. Dastavval
ta’kidlaymizki, Quyoshdan Yer sirtiga nurlanish oqimi tushadi va uning faol sirtda
yutilgan qismi issiqlikka aylanadi. Shuning uchun yer yuzasiga qancha ko‘p
quyosh radiasiyasi tushsa, faol yuza shuncha ko‘p issiq oladi deb aytamiz.
Ekvatorda Quyosh har doim ufqqa nisbatan tik va quyosh nurlari erning
gorizontal yuzasiga katta burchaklarda tushgani uchun quyosh radiasiyasining
yillik miqdori boshqa kengliklardagiga nisbatan eng ko‘p bo‘ladi. Tropik
kengliklardagi birlik yuzaga ekvatorial zonadan kamroq quyosh radiasiyasi tushadi
(ammo boshqa kengliklardan ko‘p). Shuning uchun ekvatorial zona va tropik
kengliklar quyosh energiyasini eng ko‘p oladi. Shuning uchun bu yerlarda issiq
tropik iqlim vujudga kelgan.
Ekvatorial iqlimda harorat rejimi yil davomida deyarli bir me’yorda bo‘ladi.
Havoning oylik o‘rtacha harorati 24-28 0
S orasida o‘zgaradi. Minimal harorat
ba’zan 20 0
S ga, maksimal harorat esa 35 0
S ga etadi. Haroratning yuqori
bo‘lmasligiga sabab quyosh radiasiyasining 75 foizcha qismi bug‘lanishga sarf
bo‘lishidir
Ekvatorial zonada havoning nisbiy namligi 70-90% atrofida o‘zgaradi.
Bunday iqlim o‘simliklarning o‘sishi uchun qulay ob-havo sharoitlarini yaratadi.
Bu zonada yog‘inning yillik miqdori 2000 mm dan yuqori. Bu zonalarda yalpi
(yig‘indi) quyosh radiasiyasining yillik miqdori 200-220 kkalG’sm 2
·yil gacha
etadi.
12

Ekvatordan yuqori kengliklarga siljigan sari gorizontal yuzaga quyosh nurlari
tobora kichikroq burchaklarda tushadi. Qutbiy mamlakatlar va qutb atrofidagi
rayonlar quyosh issiqligini eng kam oladi, shuning uchun qutbiy kengliklarda
qattiq sovuq iqlim hukm suradi. Markaziy Arktikada yanvar oyida havoning
o‘rtacha harorati –40 0
, materik qirg‘oq bo‘ylarida –30 0
atrofida. Manfiy haroratli
davr quruqlikda 10 oydan, okeanda 11 oygacha davom etadi. Eng
issiq oyningharorati okeanda 0 0
atrofida, sohillarda esa 3-5 0
S. Yiliga iliq davr ikki
oydan oshmaydi.
Arktika kengliklarida yillik yalpi radiasiya yig‘indisi miqdori 55-75
kkalG’sm 2
yil ga teng.Antarktida erlari ustida doim antisiklon havosi hukm suradi.
Shuning uchun bulutsiz kunlar soni ko‘p bo‘lganidan va atmosferaning tiniqligi
sababli yalpi radiasiyaning yillik miqdori yig‘indisi 100-120 kkalG’sm 2
. yil gacha
etadi. Ammo turli sabablarga ko‘ra Antarktida iqlimi Er sharidagi eng sovuq
iqlimdir.
Radiasion balansning eng ko‘p miqdorlari nam tropik iqlimlarda kuzatiladi.
Masalan, Araviya dengizi va Bengal ko‘rfazining shimolida radiasion balansning
yillik miqdori 120-140 kkalG’sm 2
yil gacha etadi.
Yuqori kengliklarga o‘tilgan sari yillik radiasion balans yig‘indisi kamayib
boradi va qutbiy rayonlarda 20 kkalG’sm 2
yil dan ham kamayib ketadi.
Arktikaning markazida radiasion balans nolga yaqinlashadi.
Atmosfera sirkulyasiyasining xususiyatlari iqlimga juda katta ta’sir
ko‘rsatadi. Iqlimning hosil bo‘lishida havo massalarining adveksiyasi, havo
massalarining transformasiyasi va frontogenez hodisalarining ahamiyati katta.
Adveksiya jarayonida havo massalari bir hududdan ikkinchi hududga kirib
keladi. Shu sababli hosil bo‘lgan iqlim havo massalarining kirib kelishiga, ularning
tez-tez yoki kam takrorlanishiga va havo massalarining xususiyatlariga bog‘liq.
Havo massalarining transformasiyasi, ya’ni bir xususiyatli havo massasi etarli
ravishda bir jinsli taglik sirt ustida uzoq vaqt turib qolsa, shu hududga xos
xususiyatli havo massasiga aylanishi ham iqlim hosil qilishda ahamiyatga ega.
Masalan, ayrim yillari yozda ham Arktikaning sovuq havosi O‘rta Osiyoga kirib
13

keladi. Ammo Arktika muzlari ustida hosil bo‘lgan sovuq havo O‘rta Osiyoga etib
kelguncha qiziydi va O‘rta Osiyodagi biror hudud ustida turib qolsa, quruq issiq
havoga aylanadi.
Iqlimning hosil bo‘lishida frontogenez hodisasining, ya’ni atmosfera
frontlarining tashkil topishi va kuchayishining ahamiyati juda katta.
Iqlim shakllanishiga taglik sirtning xususiyatlari ham kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Agar quyosh radiasiyasining er sirtiga tushishi va sarf bo‘lishi faqat geografik
kenglikka bog‘liq bo‘lganda edi, u holda bir xil kenglikdagi hamma joylarning
iqlimi bir xil bo‘lar edi. Ammo iqlimning hosil bo‘lishida taglik sirtning turi va
uning xususiyatlari ham katta rol o‘ynaydi.
Taglik sirtning turiga qarab uning ustidagi havo massalarining fizik xossalari
ham turlicha bo‘ladi.
Taglik sirtlar quruqlik va suv sirtidan iborat. Suv va quruqlikning tabiiy
xususiyatlari bir-biridan katta farq qiladi. Shuning uchun ham suv va quruqlik
iqlimga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
Tinch (oqmayotgan) suvning yuzasi tekis bo‘ladi. Yer sirti esa tekisliklardan,
tog‘lardan, o‘rmonlardan, ekinlardan iborat.
Tog‘ning iqlimi vodiy iqlimidan farq qiladi. Yalang er va o‘simliklar qoplami
iqlimga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. O‘tzorlarning iqlimga ta’siri o‘rmonnikidan farq
qiladi. Shuningdek qor va muz qoplami iqlimga katta ta’sir ko‘rsatadi. Iqlimga
dengiz va quruqlik ayniqsa turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Suvning issiqlik sig‘imi katta,
shuning uchun suv havzasi yozda kunduzi quruqlikka nisbatan sekin isiydi va
kechasi sekin soviydi. Shuning uchun yozda quruqlik ustidagi havo harorati suv
ustidagi havo haroratidan yuqori, kechasi esa past bo‘ladi. Bundan tashqari
quruqlik ustidagi havoning namligi oz, dengiz havosining namligi yuqori bo‘ladi.
Demak, quruqlik ustidagi havo haroratining tebranishi, suv ustidagi havo
haroratining tebranishidan kuchliroq bo‘ladi.
Quruqlik va suvning isishi xususiyatlaridagi farq dengizlarda, okeanlarda,
orollarda va qirg‘oq joylarda iqlimning alohida turi dengiz iqlimini vujudga
keltiradi. Quruqlikda yuzaga kelgan iqlimni esa kontinental iqlim deb yuritiladi.
14

Yilning sovuq davrlarida tropiklardan tashqaridagi okeanlar yoz oylarida
jamg‘argan issiqligi hisobiga ko‘p issiqlik ajratadi. Bu esa havo haroratiga katta
ta’sir ko‘rsatadi. Yilning sovuq davrida okean ustidagi havo harorati quruqlik
ustidagi havo haroratidan yuqori bo‘ladi.
Musson shamoli ta’sirida qirg‘oq hududlarida musson iqlimi vujudga keladi.
Musson iqlimida qish quruq, yoz esa sernam bo‘ladi. Musson iqlimiga Hindiston,
Hindi-xitoy, Uzoq Sharq, Sharqiy Xitoy iqlimlari misol bo‘ladi.
O‘simliklar qoplami ham iqlimga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklar
qoplami bor bo‘lganida shox-shabbalarning ustki qismi faol sirt vazifasini bajaradi.
Bunday faol sirtning nur chiqarish va nur yutish qobiliyati tuproqnikidan farq
qiladi. Shuning uchun ham bunday faol sirt o‘ziga tutashgan havo qatlamiga
tuproqdan farqli ta’sir qiladi. O‘rmon daraxtlari ham iqlimga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi.
Insonlarning xo‘jalik faoliyati ham iqlimga ta’sir qiladi. Suv omborlarini
qurish, yangi erlarni sug‘orish, o‘rmonlarni kesib shudgor qilish, cho‘llarni
o‘zlashtirish, ayrim hududlarda sanoat inshootlarini qurish tadbirlari yer
yuzasining xususiyatlarining o‘zgarishiga olib keladi.
Bundan tashqari kimyo, metallurgiya va boshqa sanoat ob’ektlarida
yoqilg‘ining yonishi tufayli atmosferada yildan-yilga oz-ozdan bo‘lsada oshib
borayotgan karbonat angidrid gazining miqdori ham iqlimning ilishiga sabab
bo‘lmoqda.
Yer sharida kuzatiladigan iqlimlarni, ularning biror belgilari yoki paydo
bo‘lish sharoitlariga ko‘ra turlarga ajratishga iqlimlar tasnifi deb ataladi.
Iqlimlarni tasniflashning amaliy ahamiyati shundaki, bunda iqlimlarni ayrim
turlarga ajratiladi, yer sharida uchraydigan iqlim turlarining bir-biriga o‘xshashligi
va tafovuti aniqlanadi.
Yer sharidagi iqlimlarni tizimga solish va alohida iqlim turlarining tarqalish
chegaralarini aniqlaydigan har xil iqlimlar tasnifi mavjud.
Hozirgi vaqtda V.P.Kyoppen, L.S.Berg, B.P.Alisovlar tuzgan iqlimlar
tasniflari eng keng tarqalgan.
15

V.P.Kyoppenning iqlimlar tasnifi. Bu tasnif hozirgi vaqtda ancha keng
tarqalgan. Kyoppen o‘z tasnifiga aniq (eng sovuq va eng issiq) oylarning o‘rtacha
haroratlarini, o‘rtacha yillik haroratni va yog‘in (o‘rtacha oylik va yillik
miqdor)larini asos qilib olgan.
Kyoppen iqlimning 5 ta asosiy turlarini: tropik nam, quruq, mo‘’tadil iliq,
mo‘’tadil sovuq va qorli iqlimlarni ajratgan.
Bu asosiy iqlim turlarini Kyoppen 12 ta iqlim turiga ajratgan va keyingilarni
qator kichik iqlim turlariga taqsimlagan.
Kyoppen ajratgan iqlimning 5 ta asosiy turi quyidagi xususiyatlari bilan
tavsiflanadi:
1. Tropik nam iqlim. Eng sovuq oyning o‘rtacha harorati 18 0
S dan yuqori.
Yog‘inlar ko‘p yog‘adi. Iqlimning bu turi yana quyidagi iqlimlarga ajratiladi:
tropik o‘rmonlarning issiq va nam iqlimlari, qishi quruq savannalar iqlimi va tropik
mussonlar iqlimi (masalan, Hindiston iqlimi).
V.P.KYOPPENING IQLIMLAR SXEMASI
Iqlim minlaqalari Iqlim chegarasini
belgilovchi
temperaturalar Iqlim tiplari Ba’zi izohlar
Nam tropik
iqlimlar mintaqasi.
A . Eng salqin oyning
o’rtacha
temperaturasi 18 o
C
dan yuqori Nam tropik
o’rmonlar iqlimi
tipi, A
Savannalar iqlimi
tipi, Aw . Doimiy nam
Qishki quruq
Quruq iqlimlar
mintaqasi, B . Tropik va mo’tadil
mintaqalarning
cho’l va dashtlari,
iyul Q36 o
gacha,
yanvar -10 o
gacha Dashtlar iqlimi
tipi. Bs Iqlimi quruq
biroq yog’in
miqdori
qurg’oqchilik
chegarasidan
ko’p. yoz eng
qurg’oqchilik
fasl.Cho’llar iqlimi Bw
Qor qoplami
bo’lmaydigan
mo’tadil, iqlim van
am iqlimlar
mintaqasi, C Eng salqin oy
izotermasi janubda
18 o
, shimolda-3 o Iliq, qishki quruq,
Cw Musson
Iliq, yozi quruq Cs O’rta dengiz
Yog’in yil bo’yi
bir tekis tushadi,
Cf G’arbiy Yevropa
Qor qoplami
bo’ladigan boreal Janubda eng sovuq
oyning -3 o
li Qishki quruq,
sovuq, Dw Zabaykal’e
16

yoki mo’tadil
sovuq iqlim
mintaqasi, D izotermasi,
shimolda eng iliq
oyning 10 o
li
izotermasi Qishki sernam
sovuq, Df Yevropa taygasi
Qutubiy yoki qorli
iqlimlar Janubda eng iliq
oyning izotermasi
10 o
dan past Tundra iqlimi tipi,
ET Iliq oy
temperaturasi 0
dan 10 o
gacha
Eng iliq oy
izotermasi 0 o
dan
past Muttasil sovuq
iqlimi tipi, EF Muz zonasi
2. Quruq iqlim. Eng iliq oyning o‘rtacha harorati 10 0
S dan yuqori. Iqlimning
bu turi cho‘l va dasht iqlimiga bo‘linadi.
3. Mo‘’tadil iliq iqlim. Eng sovuq oyning o‘rtacha harorati –3 0
dan 18 0
S
gacha. Iqlimning bu turi yozi quruq iliq iqlim (masalan, O‘rta er dengizi
qirg‘oqlari), qishi quruq iliq iqlim (masalan, Janubiy Xitoy) va nam mo‘’tadil
iqlim (Fransiya, Angliya va boshqalar).
4. Mo‘’tadil sovuq iqlim. Eng iliq oyning o‘rtacha harorati 10 0
S dan yuqori,
eng sovuq oyning o‘rtacha harorati – 3 0
S dan past. Iqlimning bu turi qishi quruq
sovuq iqlimga (masalan, Sharqiy Sibir) va qishi nam mo‘’tadil sovuq iqlimga
(masalan, Sharqiy Evropaning katta qismi) bo‘linadi.
5. Qorli iqlim. Eng iliq oyning o‘rtacha harorati 10 0
S dan past. Iqlimning bu
turi eng iliq oyning o‘rtacha harorati 0 0
S dan yuqori tundra iqlimiga va eng
iliq oyning o‘rtacha harorati 0 0
Sdan past abadiy sovuq iqlimga (Grenlandiya,
Antarktika) bo‘linadi.
Kyoppenning iqlimlar tasnifi botanika-geografik rayonlar bilan uzviy
bog‘langan. Bu tasnifda iqlimlar turlari nomlari aniq landshaft zonalariga
moslashgan (tropik o‘rmon, savanna, ko‘l va h.k.) Bundan tashqari Kyoppenning
iqlimlar tasnifi turli turdagi iqlimlarning miqdoriy aniq tavsiyalarini ham beradi.
Shuning uchun geobotaniklar orasida bu tasnif keng tarqalgan.
Akademik L.S.Bergning iqlimlar tasnifi asosida quruqlikni landshaft zonalari-
tundra, tayga, keng bargli o‘rmonlar va h.k.larga ajratish turadi. Landshaft – relefi,
iqlimi, tuproqlari, o‘simlik turkumlari, gidrologik rejimining bir xilligi bilan ajralib
turadigan va tabiiy chegaralarga ega bo‘lgan hudud. Masalan, o‘rmon landshafti,
cho‘l landshafti va h.k.
17

Iqlimiy zonalar esa landshaft zonalari bilan mos tushadi. Iqlimiy zona-bir xil
iqlimiy ko‘rsatkichlari bilan ajralib turadigan iqlimiy hududlashtirishning eng katta
bo‘lagi hisoblanadi.
L.S.Bergning iqlimlar tasnifi turli zonalarning iqlim sharoitlarini, ularning
fizik-geografik sharoitlari, xususan tuproq qoplami va o‘simliklari bilan bog‘laydi.
Bu tasnif iqlim, relef, tuproq qoplami va o‘simliklar orasida uzviy bog‘lanish va
o‘zaro ta’sir borligini ko‘rsatadi.
Qutbdan ekvatorga borgan sari iqlim sharoiti o‘zgarib boradi. Iqlim omillari
relef va tuproq xillari bilan birgalikda yer sharining turli rayonlaridagi
o‘simliklarning juda xilma-xilligiga sababchidir.
II BOB.Atmosferadagi jarayonlar va ularning ahamiyati
2.1 Havo bosimi,shamollar, havo massalari va frontlari
Atmosferaning ogirligi yerning ogirligiga nisbatan million marta kambulsada,
lekin u yer yuzasini ancha katta kuch bilan bosib turadi. Yer yuzasining xar bir kv
m joyiga taxminan 10 tonna (tugrirogi 10 ming 333 kg) kuch bilan bosadi inson
badanining yuzasi urta xisobda 1,5 ka m ga tugri keladi. Demak xar bir kishini
xavo 15 tonna kuch bilan bosib turar ekan. Bunday ogirlik xar kanday kishini xam
majaglab tashlar edi., birok kishi organizmi ichidagi bosim atmosfera bosimiga
tengdir. Shu sababli insonelarda ichki bosim bilan tashki bosim guyoki
muvozanatda buladi. Atmosfera bosimi okean satxidan urta xisobda 760 mm
balandlikdagi simob ustuni bosimiga barovardir. Bu normal bosim deb kabul
kilingan.
Sungi yillarda xavo bosimi millibar bilan xam ifodalanadi. Norveg olimi
Byerknesning taklifi bilan 1 sm kv ga bulinadigan 1 mln dina bosim kuchi standart
birlik deb kabul kilingan va u kiska bar deb ataladi. 1 bar 750,1 mm simob ustuni
bosimiga teng 1 mln dinaga teng bulgan bar 100 ga bulinadi va shu xar bir bulak
millibar (MB) deyiladi. Demak, simob ustunining 1 mm bosimi 1335 mb yoki 1
mb 0,75 mm simob ustuni bosimiga teng.
18

Xavo bosimi dengiz buyida urtacha 760 mm simob ustuniga teng. Birok
dengiz yuzida kancha yukoriga kutarilsa xavo bosimi shuncha kamayadi.
Balandlikka kutarilgan sari bosim dastlab kuyi kavatda tez kamayib keyinchalik
yukori kavatdlarda sekinrok kamayadi. Shuning uchun xavoning yukori
kavatlaridagi bosimning uzgarishi uncha katta emas. Bosimning 1mm kamayishi
uchun zarur bulgan balandlik barometrik boskich deyiladi. Xavoning Yer yuzasiga
yakin bulgan pastki kismida xar 10,5 m kutarilganda bolsim taxminan 1 mm
kamayadi. Agar 0 m da bosim 750 mm bulsa 5,5 km balandda 190 mm, 10-15 km
da esa 95 mm simob ustuniga teng.Bosim joyning balandligidan tashkari xavo
xaroratiga xam boglik. Xarorat pasaysa xavo zichlashib bosim ortadi aksincha
xarorat kutarilsa xavo bosimi kamayadi. Xatto yozja bir xil geografik kenglikda
joylashgan okeanlarga nisbatan kuruklikda xarorat yukori shu sababali bosim past
aksincha kishda kuruklik ustida xarorat past bosim yukori buladi.
Xavo bosimi sutka davomida ikki marta ortadi, ikki marta kamayadi. Ayniksa
bu xolat ekvatorial va tropik ulkalarda yakkol kuzatiladi. Bu kengliklarda sutkalik
maksimum bosim maxalliy vakt bilan ertalab va kechkurun soat 3-4 larga tugri
keladi. Tropik mintkada bosimning uzgarish amplitudasi sodik-3 mm ga yetadi.
Turlarga tomon sutkalik amplituda kamayib boradi.
Xavo bosimining yillik uzgarishi kuruklik va okeanlarda yaxshi seziladi.
Materiklarda yukori bosim kish oylarida past bosim esa yozda kuzatiladi.
Bosimning bunday uzgarishi mu'tadil mintakada yakkol ifodalanib ekvatorial
ulkalarda esa kamrok fark kiladi. Bunday uzgarishning asosiy sababi xavo
xaroratidir.
Bosimning geografik tarkalishini izobar chiziklar orkali bilish mumkin.
Xavo bosimi bir xil bulgan nuktalarni birlashtiruvchi chiziklar izobara chiziklar
deyiladi. Xavo bosimi yer yuzasida zonal taksimlangan.
Ekvatorial zona – yil buyi past bosimli mintaka. Bu zonada xarorat baland
bulganidan kizigan xavo doimo yukoriga kutarilib turadi.
19

Subtropik maksimum bosim zonasi – shimoliy yarim sharda materik isib
ketib yukori bosim okenalar ustidan janubiy yarim sharda esa Xind, Janubiy
Atlantika va Janubiy Tinch okeani ustida bosim yukori buladi.
Urtacha kengliklar ustidagi zona – janubiy yarim sharda deyarli yil buyi past
bosimli imnimum xukumronlik kilsa, shimoliy yarim sharda esa fasllarga karab
past va yukori bosim markazlariga uzgarib turadi.
Xar ikkala kutbiy doira ichida joylashgan yukori bosim zonasi.
Masofa birligiga tugri kelgan bosimning kamayishi tomoniga karab,
bosimning izbarga utkazilgan perpendikulyar chizik buyicha uzgari barometrik
gradiyent yoki bosim gradiyenti deyiladi.
Xavoning gorizontal xarakatiga shamol deyiladi. Shamolning yunalishi
shamol esayotgan gorizont tomoni bilan ataladi. Bu tomonlarni kursatish uchun
gorizont rumblarga bulinadi. Asosiy rumblar N (Nord Himol) S (zyud,janub) YE
(yest shark, ) W (vest garb) olinadi. Xamda oralik tomonlar xam ajratiladi.
Shamolning tezligi 1 sek.da necha m esishi bilan aniklanadit. Odatda ikki
joy orasidagi bosimning farik kancha katta bulsa, shamolning tezligi shuncha
yukori buladi. Shamolning tezligini soddarok tushintirish uchun Bofort shkalasidan
foydalan iladi.
0 ball – shamolning tezligi 0 ga teng. Xavo tinch.
1 ball – shamolning tezligi 0,6-1,7 MG'S, Yengil shabada.
3 ball – shamolning tezligi 1,8-33 MG'S Sezilarli shabada
3 ball – shamolning tezligi 3,4-5, mg's Kuchsiz shamol
4 ball – shamolning tezligi 5,3-7,4 mg's Urtacha shamol
5 ball – shamolning tezligi 7,5-9,8 mg's Sof shamol
6 ball – hamolning tezligi 9,9-12,4 mg's Kattik shamol.
7 ball – shamolning tezligi 12,5-15, mg's Kuchli shamol
1. 8 ball – shamolning tezligi 15,3-18, MG'S Juda kuchli shamol
9 ball – shamolning tezligi 18,3-21,1 mg's Shtrom
10 ball- shamolning tezligi 21,6-25,1 mg's Kuchli shtrom
11 ball – shamolningtezligi 25, -28,9 mg's Juda kuchli shtrom shamol.
20

12 ball – shamolning tezligi 29 mg's va undan ortik. Dovul.
Shamol xosil bulishning asosiy sababi Yer yuzasining bir tekislikda
isitmasligidir Chunki, uning yuzasi suvlik va kuruklikdan iborat. Kuruklikda esa
usimlik koplamining xarakteri xar xilligi va x.k. bilan belgilanadi.
Kunduzi kuruklik yuzasi dengiziga nisbatan kuprok isiydi, huning uchun
uning ustidagi xavoning kuyi kavati dengiz ustidagi xavoga nisbatan kuprok
kengayadi natijada tepada xavo bosimi vujudga kelib ilik joyga karab xavo okimi
xarakaktga keladi.
Yer yuzasidagi shamollar 3 ta kattaguruxga bulinadi.
Maxalliy shamollar – ularning yuzaga kelishi maxalliy sharoitlar bilan boglik.
Briss, Musson, tog vodiy, fyon, bora, garemsel shamollari maxalliy shamollardir.
Briz shamoli . Tropik va urtacha kengliklarda suv xavzalari atrofida odatda
ertalab soat 9-10 dan boshlab suv xavzalaridan kuruklikka tomon shamol esa
boshlaydi. Bu kunduzi briz shamolidir. Kun botishi bilan kechkurun boshlab
atrofdagi kuruklikdan suv xavzasi tomon shamol esadi. Bu tungi briz shamolidir.
Musson shamoli . Yilning salkin davrida kuriklikning sovushi tufayli
materik ustida bosim ortib dengiz ustida bosim kamayadi. Natijada kuriklikdan
dengizga tomon esadigan kishki musson shamollari xosil buladi. Yilning issik
davrida esa teskari xolatga kuzatiladi. Musson shamollari Bris shamollaridan
mavsumga boglik uzgarishi xamda ta'sir doirasining kattarok maydonni ishxol
etish bilan fark kiladi.
Tog vodiy shamollari . Toglarda ob-xavo bir necha kun mobaynida bir xil
bulib turgan davrida kundizgi soat 9-10 dan to kuyosh botguncha shamollar
vodiydan tog yon bagriga karab esadi. Bu shamollar Bris shamollariga uxshaydi ,
birok ularning xosil bulishi bir oz murakkabrok, kunduzi vodiyni koplab turgan
xavo tog ustidagiga karaganda kuprok issiydi va kengayadi. Natijada vodiydan bir
kancha balanddagi xavo bosimi togdan xuddi shuncha yukorilikdagi xavo
bosimdan ortikrok bulib koladi, shunda vodiydagi xavo tog teppasiga karab esadi.
Unda aksincha buladi.
21

Fyon shamoli . Uning vujudga kelishi togning ikki yon bagrida xavo
bosimining bir biridan Fark kilishidir. Togning bir yon bargida bosim yukori ,
ikkinchi bosim past bulgan sharoitda yukori bosimli yon bagrida past bosimli yon
bagriga tomon xavo okimi togni oshib tusha boshlaydi. Togdan pastga tomon
xarakat kilayotgan shamol xar yuz m pasayganda xarorat 1 gradusga ortadi. Shu
sababli kondensasiya bulmaydi. M: 1000 metr balandlikdagi togdan okib
tushayotgan xavoning xarorati 10 % teng buladi.
Bora shamoli . Salkin xavo massalarining yulida tog uchrab qolsa bu toglar
xavo okimini tusib koladi. Kattik sovugan xavo tusilib kolib, shu togning bir oz
pastrok yeridan oshib utar ekan, juda kam issydi va uzi bilan past xaroratni
keltiradi. Bunday shamollar Novorosiyksda kup uchraydi uni Bora deb atashadi.
Bora shamoli juda kuchli bulib dastlab utkin-utkin yesib sungra buronga
aylanadi,shunda katta –katta toshlarni uloktirib tunika tomlarni kuchirib yuboradi.
Dengizda esa baland toglarni xosil kiladi xamda kemalarning chekkalarida
palabusida, arkonlarda, suv tomchilari yaxlab kolib kema atta mus parchasiga
uxshab kotib koladi. Shunday xollar xam bulganki , kemalar yaxlat muzning
ogirligidan tuntarilib ketgan. Boraga uxshash shamollar boshka yerlarda xam
esadi. Ularning maxaliy nomlari xam bor. M: Fransiyaning janubida Bora shamoli
Mistral, Baykalda Sarma va x.k.
Garmsel shamollari . Rossiya Yevropa kismining janubi va janubi-sharkida
barcha issik va kuruk shamollar garemsel (suxovey) deyiladi. Ular odatda xarorati
yukori va kuruk bulib, tarkibida chang zarrachalari kupligi bilan belgilanadi.
Garimsel shamollari esganda xavo bir necha kun guborli buladi. Yer yuzining
boshka joylarida xam garimsel shamollari esib, turlicha nomlar bilan nomlanadi.
M: Arabistonda-samum, Misrda- xamsin, Jazoirda-sirroko deb ataladi.
Yer yuzasi notekis isiganda atmosfera kuyunlari vujudga keladi. Yer
yuzasining biror kismi tevarak atrofga nisbatan kuprok isib ketsa shu joy ustidagi
xavo yukoriga kutarilib, tevarak atrofga kutarilib ketadi. Natijada usha yer ustidagi
xavoning bosimi kamayadi. Bu yerda siyraklashgan xavoni tuldirish uchun
22

atrofdan shu joyga karab xavo okib keladi. Bu xodisa shu yerda xavo bosimi
tenglashguncha davom etadi.
Siklon va antisiklon deganda yer yuzasining notekis isishi tufayli vujudga
keladigan past va yukori xududlar xolatini kursatadigan berk izobaralar ichidagi
xavo okimlarining xavo tulkinli xarakati tushiniladi. Siklonlar yer yuzasining past
bosimli joylarida vujudga kelib, unda xavo bosimi markazga karab pasayib boradi.
Shu sababli atrofida markazga tomon esuvchi shamollar vujudga keladi. Birok
yerning aylanishi ta'sirida ta'sirida markazga esuvchi shamollar shimoliy yarim
sharga ungga (soat strelkasiga karshi) janubiy yarim sharda chapga (soat strelkasi
yunalishida) xarakat kiladi.
Siklonlar kupincha urtacha kengliklarga xos. Birok ba'zan tropik
kengliklarda xam siklon xosil buladi. Ularning radiusi kichik bulishi va nixoyatda
kuchli shamollar esishi xamda juda kup yogin keltirishi bilan urtacha mintaka
siklonlaridan fark kiladi. Tropik siklonlarda shamolning tezligi sekundiga 50 m
dan 120 m gacha boradi.
Antisiklonlar markazida bosim yukori bulib atrofga tomon pasayib boradi..
Natijada markazdan atrofga tomon esuvchi shamollar xosil buladi. Yerning
aylanishi ta'sirida shimoliy yarim sharda shamollar soat strelkasi yunalishi,
janubiy yarim sharda esa soat strelkasiga teskari yunalishda esadi.
Antisiklonda xavo okimlari yukoridan pastga tomon xarakat kilib namga
tuyinmagani tufayli xavo kupincha ochik kuruk buladi.
Yer yuzasining xamma kismida xarorat bir xil bulmasligi atmosfera
sirkulyasiyasini vujudga keltiradi. Ekvator atroflarini kuyosh uzok vakt yoritib,
isitib turganda bosim yil buyi past, xavo xarorati yukori bulib shamolsiz xolat
kuzatiladi. Isigan xavo yukoriga kutarilib yukoridagi xavo esa kublarga tomon
xarakat kiladi. Lekin yerning uz uki atrofida aylanishi tufayli yukoriga kutarilgan
xavo (8 km balandlikkacha) uzining dastlabki yunalishini uzgartirib shimoliy
yarim sharda sharkka janubiy yarim sharda esa garbga tomon buriladi. Bu xavo
massalari 30-35 gradus kengliklar ustiga kelganda butunlay sharkka burilib, yer
23

bilan birga uning atrofida garbdan sharkka tomon esadigan garbiy xavo okimlarini
xosil kiladi.
Yukori bosimli subtrolpik mintakadan past bosimli ekvatorga karab esadigan
doimiy shamollar passatlar deb yuritiladi. Yerning garbdan sharkka tomon aylanish
tufayli shimoliy yarim sharda passat shamollari tugri janubga emas balki unga
burilib, shimoliy sharkdan janubi-garbga tomon esadi. Janubiy yarim sharda esa
passatlar chapga buriladi va janubi sharkdan shimoli garbga tomon esadi.
Passat shamollari ekvator atrofida troposferaning urta va kuyi katlamlariga
kadar tarkaladi. Shu sababli bu balandliklarda garbiy shamollar yuk, lekin
troposferaning yukori kismida garbiy shamollar esadi. Bu shamollarni ba'zan
antipassant deb ataydilar, ammo antipassat ginetik jixatdan passat shamollari bilan
boglik emsa, balki garbiy xavo okimlarining bir kismidir.
Xavo massalari . Uz xususiyatlari bilan bir birlaridan fark kiladigan va uz
xususiyatlarini uzok vaktgacha saklaydigan goyat keng xajmli xavoga xavo
massasi deyiladi. Xavo massalari shartli ravishda bir jinsli bulib, uning bir biridan
uzokda turgan turli chekkalarida xarorat va namlik deyarli bir xil buladi. Yer
sharining shimoliy yarim sharida 4 xil xavo massasi: Artika, Kutbiy, Tropik va
Ekvatorial xavo massalariga ajratiladi. Bu asosiy xavo massalari dengiz yoki
kuruklik ustida tashkil topganiga karab dengiz va kontinetlar xavo massalariga
bulinadi.
Ikki xil xavo massalarining chegarasida obi-xavo keskin uzgaradi.Xar xil
xaroratiga ega bulgan ikki xavo massasi bir biri bilan tuknash kelganda salkin xavo
ilik xavo ostiga sukilib kira boshlaydi. Gorizontal yunalishdagi bu chegara 10 – 15
km ba'zan 50 km gacha buladi. Bu katlamda ilik va salkin xavo bir biriga aralashib
ketadi. Atmofera frontlari ilik va sovuk bulishi mumkin. Agar ilik xavo massasini
sikib chikarsa, ilik front xosil buladi yoki aksincha.
2.2. Atmosferadagi namlik va yog’inlar
Atmosferadagi namning bosh manbai-Dunyo okeani bulib, suv mana shu
dunyo okeani yuzasidan buglanadi. Bug xolidagi suvni xavo okimlari materiklar
ustiga okib keladi, bu yerda u yoni tarzida yer yuzasiga tushib, suvlar va yer osti
24

suvlarini vujudga keltiradi. Kuruklik yuzasida buglanish bulgani uchun u xam
atmosferaga ma'lum mikdorda suv yetkazib beradi.
Suvning suyuk xolatidan gaz xolatiga bugga aylanishiga buglanish deyiladi.
Buglanishda mumkin bulgan (potensial) buglanishni fark kilish lozim.
Mumkin bulgan buglanish deb nam zonasi bilan cheklanmagan xolda mumkin
bulgan eng kup buglanishga aytiladi.
Suv zonasi cheklanmagan sharoitda masalan, suv xavzalari yuzasida
mumkin bulgan buglanish va buglanish mikdori mikdori suv bilan xavo xaroratiga,
shamolga, xavo namligi va suv buglanayotgan yuzaning xarakteriga boglik.
Usimliklarning suv buglatishi transpirasiya deyiladi. Yiliga butun yer sharidan
518600 km kub suv buglanadi: buning 447900 km kub kismi okean yuzasidan,
70700 km kub kismi kuruklikdan buglanadi.
Kuruklik yuzasidan bulgan xakikiy buglanish mikdori kupgina omillar
boglik. Bulardan asosiylari: issiklik sharoiti, nam zonasining mavjudligi va
tuldirilishi, usimlik xarakteriga va b.
Kuruk toropik yuzasidan nam kam buglanadi yoki deyarli bulmaydi. Agar
tropik uta sernam bulsa, uning yuzasidan suv yuzasidan buglanadigan mikdorda
suv buglanadi. Kalin ut koplami xatto suv yuzasidan xam kup suv buglatadi.
Buglanish atmosferaning issiklik balansida katta rol uynaydi va shuning xam
u iklim xosil kiluvchi muxim prosessordir.
Xavo namligi. Suv va kuruklik yuzasidan buglangan suv xavoga utib,
atmosferaning asosan pastki 5 km kismida tuplanadi. Xavo namligi uch kursatkich
bilan xarakatlanadi, bular:
A) absalyut namlik yoki solishtirma namlik
B) nisbiy namlik
V) nam difitsitidir.
Absalyut yoki solishtirma namlik deyu, ma'lum bir xajmdagi, kupincha 1 m kub
xavodagi suv buglari massasiga aytiladi. Absalyut namlik bir kg nam xavoda necha
gr suv bugi borligiga xam xisoblanadi.
25

Xavoning xaroratda kancha yukori bulsa bu xavo shuncha kup suv bugini
uzida tutib turishi mumkin.
Yil davomida xavodagi absalyut namning eng kup vakti yoz oylariga va kam
vaktni kish oylariga tugri keladi.
Xavoning namga faktik tuyinganligining (% xis) shu xaroratda mumkin
bulgan tuyinishga nisbatan nisbiy namlik deyiladi. M: nisbiy namlik 70% bu
xavoda shu xaroratda uzib tutib turishi mumkin bulgan suv buglarining 70% bor
demakdir.
Nisbiy namlik bilan suv buglarining faktlik elastiklik orasidagi fark (ayirma)
namlik difitsiti (yetishmasligi) deyiladi.
Suv kondensasiyasi va sublimasiyasi Suv bugining suyuk xolatiga utishi
sublimasiya deyiladi.
Tumanlar. Xavoning yerga yakin katlamida juda mayda suv tomchilari yoki
muz kristallarining yoki bulmasa, bularning xar ikkalasining tuplanishiga tuman
deyiladi.
Bulutlar. Yer yuzasidan ma'lum balandlikda atmosferadagi namning
kondensiyalanishidan bulutlar xosil buladi. Bulutlar xavoning adiabatik sovishi
natijasida paydo buladi, ulardan pastda baland katlamli bulutlar buladi, ulardan
keyin katlamli yomgirli bulutlar bulib, eng pastda esa katlamli bulutlar joylashadi.
Osmon gumbazining bulutlar bilan koplanganlik darajasi bulutlilik deyiladi.
Yogin turlari. Agar bulut tarkibida mayda suv tomchilari yoki kristallari
kutarilma xavo okimlari karshiligini yenga oladigan darajada yiriklashsa ular yogin
bulib, asosan yomgir va kor bulib yerga tushadi. Ma'lum sharoitda bulduruk va
burchok, muz yomgiri va dul yogishi mumkin.
Yomgir va korning xosil bulishi. Osmondagi bulutning xamma kismi odatda
bir xil bulmaydi uning bir kismida muz kristallari bulsa, boshka kismida suv
tomchchilari buladi.
Agar xavoning kutarilma xarakati juda sekin bulsa, ularning tomchilari
yogishiga bulgan karshiligi kam buladi. Bunday xollarida yupka kat-kat
bulutlardan yomgir maydalab yogadi.
26

Kor bulutlar balandligida xarorat past bulgan vaktda muz kristallarining
usishi natijasida paydo buladi. Kor uchkunlarining shakli juda xilma-xil.
Kor bilan yomshir kup yogishi va tez yoki sekin yogishiga karab uzok vakt
davom etadigan, (buralab) shivalab, mayda va tomchilab yogadigan xillariga
bulinadi.
Burchok baxor va kuzda xavo xarorati 0* s atrofida bulganida yogadi. U
dumalok yadrolar shaklida bulib, yumshok (kattik kor) va kattik (muz pardali kor)
bulishi mumkin.
Dul yomgir shafof muz parchalaridan iborat bulib, xavodagi suv
tomchilarining muzlab, kolishidan xosil buladi.
Dul ob-xavo issik bulib, xavo kutarlma xarakat kilayotganda yogadi.
Yer betida paydo buladigan yoginlar. Shudring va kirov.
Tinch va sokin ob-xavo sharoitida kechasi yer betidagi predmetlar sovib,
ular natijasida xavo nami kondensiyalanishi natijasida vujudga keladi. Shabnam
ilik xavo kirib kelganda sovik predmetlar sirtida xosil buladigan suv pardasidan
iborat.
Atmosferaning namlanishi. Yer yuzasida xar doim bir-biriga karama-karshi
ikki jarayon yoginlar yogishi va ularning buglanib ketishi ruy berib turadi. Bu xar
ikki jarayon yagona va uzaro bir biriga karama karshi bulgan atmosferadan
namlanish jarayoni vujudga keltiradi.
Atmosferada namlanish deb yogin mikdori bilan buglanishning nisbatiga
aytiladi. M: buni tundra kurish mumkin yillik yogin mikdori yiliga 300 mm
buglanish yiliga 200 mm.
Kurgokchilik namlanish 100% va undan kam bulgan urmon dasht va dasht
zonalari yogin mikdorining salgina kamayishi xam kirgokchilikka sabab buladi.
Kurgokchilik baxor yozdagi ba'zan 60-70 kun davom etadigan yoginsiz davr
bulib, bunda yomgir butunlay yogmaydi yoki me'yoridan kam yogadi, xarorat esa
yukori buladi. Natijada tuprokdagi nam zonasi tugab, xosil kamayadi yoki ekinlar
butunlay kurib koladi.
Kurgokchilik atmosferadagi va tuprokdagi kurgokchilikka bulinadi.
27

Atmosfera kurgokchiligi yoginlarining yetishmasligi, xavo namligning
kamligi va xaroratning balandligi bilan xarakterlanadi. Tuprok kurgokchiligida
tuprok kurib ketib, usimlik nomud buladi.
Antisiklonning chekkasida, ayniksa uning sharkiy va janubiy chekalarida
garmsar xosil buladi. Garmsar grimsel juda issik va kuruk shamoldir. Bunday
nisbiy namlik 13% gacha tushib ketishi mumkin.
Bulutlarni shartli ravishda 3 xilga bo’lish mumkun. Qat-qat, to’p-to’p,
patsimon bulutlar.
Bulutlar osmonda bir necha qavatdan iborat bo’lgani uchun ularni odatda qat-
qat bulutlar deyiladi.To’p-to’p uyub qo’yilgan paxtaga o’xshagan bulutlar to’p-to’p
bulutlar deyiladi.
Patsimon bulutlar yengil suv zarralaridan iborat bo’lib, ular yerdan 5 -
10 km balandlikda suzib yuradi. Patsimon bulutlardan yomg’ir yog’maydi.
28

Atmosferadagi yerga tushadigan suv zarralariga yog’in deyiladi. Yog’inlar
tevarak atrofimizdagi havoda xam osmondagi bulutlarda xa xosil bo’lishi mumkin.
Tarkibida suv tomchilari va muz kristallari bo’lgan bulutlarda nisbiy namlik
100%ga yetganda suv tomchilari va muz kristallari yiriklashib og’irlik kuchi
ta’sirida pastga tusha boshlaydi. Pastga tushayotgan muz kristallari iliqroq havoga
29

duch kelgach eriydi va yomg’ir tomchilariga aylanadi. Agar havo xarorati 0° dan
past bo’lsa, u xolda tushayotgan muz kristallari erib ulgura olmaydi, natijada qor
yog’adi. Do’l ko’proq yilning issiq faslida yoqadi. Chunki yer yuzidan
ko’tarilayotgan nisbatan issiq havo bulutlari atmosferaning yuqori qismiga olib
chiqadi va undagi suv tomchilari sovuqdan qotib muzga aylanadi. U yana pastga
tushayotganda unga suv zarralari yopishib, kattalashadi, shu tariqa yumaloq muz
donalari xosil bo’ladi. Bu muz donachalarini havo oqimi yana qayta balandga olib
chiqadi va shu tariqa bir necha bor takrorlanadi oqibat natijada do’l xosil bo’ladi.
Do’lning kattaligi qanday balandlikda xosil bo’lganligiga qarab turlicha bo’ladi.
Ba’zi bir do’l donachalarining og’irligi 300g ga etishi mumkin.
Yilning sovuq faslida bulutlardagi suv bug’lari(xaroratning pastligi tufayli)
tomchilardan emas, aksincha mayda muz kristallardan iborat bo’lib, bir biriga
birlashib, qorlarni xosil qiladi.
Yog’inlar yer yuzasi gaografik qobig’i va undagi xayot uchun juda katta
axamiyatga ega. Yog’in atmosferani xar xil zarralardan tozalab turishdan tashqari
modda va energiya aylanishida ishtirok etadi. Ma’lumki, bir yilda yer yuzasidan
520 000 km 3
suv bug’lanadi. Demak, sayyoramizda yog’in bilan bug’lanish
miqdori teng.
30

2.3. Ob-xavo va uning elementlari
Biror joyda ma'lum vakt davomida xavoning kuyi kismida yuz beradigan
xodisalar (xarorat, bosim, xavo namligi, yogin, shamol, chakmok va b.) yigindisiga
ob-xavo deyiladi. Ob-xavo juda uzgaruvchan bulib sutka davomida bir necha marta
uzgarishi mumkin, chunki yer shari bir vaktning uzida turlicha kiziydi. Natijada
ayrim yerda bosim yukori ayrim joyda esa bosim past bulishi mumkin. Bu esa
xavo massalari xarakatini keltirib chikaradi va joyning xarakatiga va unga boglik
boshka meterologik elementlari xam uzgarishiga sabab buladi.
Bu xavoni prognoz kilish 1- sodik kun xatto 1 oy ilgari aytiladi. Ob xavo
prognozi xalk xujaligida ayniksa kishlok xujaligi va ayniksa transport muxim
axamiyatga ega. Buning uchun yer sharining turli joylarida kuzatishlar olib
boriladi xamda metiorologik va aerologik stansiyalarning bergan xabarlariga
asoslanib sinoptik xarita tuziladi. Ob-xavoni kuzatish xalkaro mikyosda Grivinch
vakti bilan soat 00, 0,3, 0,6, 0,9, 12, 15, 18, 21, da olib boriladi. Yer sharida 10
mingdan ortik sinoptik meterologik stansiya bulib markaziy Gidrometmarkaz xar
kuni ulardan 650 ming metioxabarlar olib turadi va shular asosida sinoptik karta
tuziladi. Kartaga karab xavvo massalari kaysi tomonga va kanday tezlik va xarakat
kilayotgani, uning xarorati namligini bilib olish mumkin. M: Artika xavosi
31

janubiga karab xarakat kilsa u 3-4 kundan sung Urta Osiyoga yetib kelishi
mumkin. Sunggi yilda ob-xavoni prognoz kilishda kosmik avtomatik
stansiyalarning xabarlardan xam foydalanmokda. Yerning sun'iy yuldoshlari
avtomatik stansiyalar va kosmanavtlarning bergan ma'lumotlari anik bulib uning
tugri chikishligi 86-90% ni tashkil kiladi.
Ob-xavoning kanday bulishini kishilar uzlarining kup yillik tajribalari
asosida maxalliy alomatlariga karab xam aniklaydilar.
Ma'lum joyda ob-xavoning kup yillik takrorlanishiga iklim deyiladi
Iklim kupgina tabiiy omillarning bir birlariga murakkab ta'sir etishi
natijasida tarkib topadi. Bunda kuydagilar asosiy rol uynaydi.
Kuyoshdan keladigan nur energiyasi va uning sarf bulishi. Bu – Yer
sharidagi iklim farklarining asosiy sababidir: atmosferaning va uning tagidagi yer
yuzasi issiklik xolati, barik relyef, atmosfera sirkulyasiyasi va namning aylanma
xarakati Kuyoshning nur energiyasiga boglikdir.
Atmosfera sirkulyasiyasi, issiklik va nam atmosfera sirkulyasiyasi
yordamida kayta taksimlanadi. Yerda namning aylanma xarakati; buglanish,
bulutlar, tumanlar, yoginlar, namning aylanma xarakatidir. Namning aylanma
xarakatining amalda atmosfera sirkulyasiyasidan ajratib bulmaydi. Yer sharida
issiklik natijasida vujudga keladigan atmosfera siirkulyasiya va namning aylanma
xarakati uz navbatida yer sharining issiklik sharoitiga, binobarin shu sharoit bilan
boglik bulgan xamma narsaga ta'sir etadi. Bunda sabablar va natijalar bir biri bilan
shu kadar boglikki, biz uchala faktorni birgalikda murakkab narsa deb karashimiz
kerak. Bu faktorlarning xar biri joyining geografik kengligiga dengiz satxidan
balandligiga va yer yuzasi xarakteriga juda boglikdir. Chunki, Kuyosh
radiasiyasining oz-kup kelishi geografik kenglikka boglik, joyningt kenglikka
boglik, joyning dengiz satxidan balandligiga karab nur energiyasining kelish
sharoiti xavoning namligi, bosimi shamollar esish sharoiti uzgaradi, yer yuzasining
xususiyatlari esa radiasiya balansiga va atmosfera sirkulyasiyasiga xamda namning
aylanma xarakatiga kuchli ta'sir kursatadi.
Xulosa.
32

Kosmos taosiridan Erni ximoya qilnuvchi vositalardan muximi atmosfera
xisoblanadi. Uning protonosfera, ionsfera, ozon, troposfera qatlamlari zararli
nurlardan kometa, meteoro jismlardan Erdagi xayotni ximoya qiladi. Shu bilan
birga atmosfera Erning litosfera, gidrosfera, biosfera kabi qobiqlari ta o siri bo`ladi.
Bu muammoni o`rganish muxim axamiyatga ega.
Kosmos ta’siridan Erni ximoya qilnuvchi vositalardan muximi atmosfera
xisoblanadi. Uning protonosfera, ionsfera, ozon, troposfera qatlamlari zararli
nurlardan kometa, meteoro jismlardan Erdagi xayotni ximoya qiladi. Shu bilan
birga atmosfera Erning litosfera, gidrosfera, biosfera kabi qobiqlari ta o siri bo`ladi.
Bu muammoni o`rganish muxim axamiyatga ega.
Geografik qobiqning rivojlanishi juda notekis ro'y beradi. Sekin-asta va
evolyusion o'zgarishlar keskin inqilobiy o'zgarishlar bilan almashinib turadi.
Geografik qobiqni rivojlanishini o'rganishda poleogeografiya va tarixiy
geografiya, paleontologiya va boshqa fanlarning o'rni katta. Do’l ko’proq yilning
issiq faslida yoqadi. Chunki yer yuzidan ko’tarilayotgan nisbatan issiq havo
bulutlari atmosferaning yuqori qismiga olib chiqadi va undagi suv tomchilari
sovuqdan qotib muzga aylanadi. U yana pastga tushayotganda unga suv zarralari
yopishib, kattalashadi, shu tariqa yumaloq muz donalari xosil bo’ladi. Bu muz
donachalarini havo oqimi yana qayta balandga olib chiqadi va shu tariqa bir necha
bor takrorlanadi oqibat natijada do’l xosil bo’ladi. Do’lning kattaligi qanday
balandlikda xosil bo’lganligiga qarab turlicha bo’ladi. Ba’zi bir do’l
donachalarining og’irligi 300g ga etishi mumkin.
Qadimgi davrlarning tabiiy geografik sharoitini o'rganishda yer po'stining
tuzilishi va xususiyatlarini hamda tog' jinsi qatlamlarini yotishini o'rganish juda
muhim ma'lumotlarni beradi. Tektonik va vulkanik harakatlar ham geografik
qobiqning rivojlanish tarixini aniqlashda muhim o'rin tutadi
Foydalanilgan adabiyotlar
33

1. Kalesnik s.v. umumiy yer bilimi kiska kursi. t., 1967.
2. Milkov f.n. obsheye zemlevedeniye. m., 1990.
3. Shbayev l.g. umumiy yer bilimi. t., 1975.
4. Gerenchuk k. i dr. obheye zemlevedeniye. m., 1984 g.
5. Vaxobov x. va b. umumiy yer bilimi. t., 2005.
6. Baratov p. yer bilimi va ulkashunoslik. t., 1990.
7. Zokirov sh. kichik xududlar geografiyasi. t., 1999.
8. Gulomov p.n. inson va tabiat. t., 1990.
9. www.ziyonet.uz
10. www.yandex.uz
34

Sotib olish