«Avesto» ning qadimgi tarixni oʻrganishdagi muhim ahamiyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	270.0KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	17 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

«Avesto» ning qadimgi tarixni oʻrganishdagi muhim ahamiyati

Sotib olish

“ «AVESTO» NING QADIMGI TARIXNI O ʻ RGANISHDAGI MUHIM
AHAMIYATI”
MUNDARIJA:
KIRISH …………………………………………….…………………………………………….………………………………………. 3-6
I BOB. «AVESTO» NING YARATILISHI VA UNING TARIXIY MANBA
SIFATIDA O RGANILISHIʻ …………………………………………….………………………………………….. 7-22
1.1. «Avesto» ning yaratilishi va uning tarixiy manba sifatida o rganilishi
ʻ ……...… 7-13
1.2. «Avesto» dagi siyosiy-huquqiy g oyalar
ʻ ………………………………………………………….. 14-22
II BOB. «AVESTO» NING QADIMGI TARIXNI O ʻ RGANISHDAGI
MUHIM AHAMIYATI …………….………………………………….…………………………………………..… 23-42
2.1 Ijtimoiy - iqtisodiy tuzumning tartibga solinishi …………………………………………….… 23-29
2.2 Avestoda inson huquqlari masalasi …………………………………….……………………………….. 30-42
XULOSA …………………………………………….…………………………………………….……………………………..… 43-44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ʻ YXATI …………...…………………………… 45-46

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. «Avesto», ya’ni «Hayot yo riqnomasi» deb atalganʻ
bu muazzam, nodir kitob, deb ta’kidlaydi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov,
ayni zamonda bu qadim o lkada, bugun biz yashab turgan tuproqda buyuk davlat,
ʻ
buyuk madaniyat, buyuk ma’naviyat bo lganidan guvohlik beruvchi bebaho tarixiy
ʻ
xujjat bo lib, ming yillar, asrlar davomida avlod ajdodlarimiz uchun ma’naviy-
ʻ
ruhiy tayanch, kuch-quwat manbai bo lib kelgan
ʻ 1
».
Prezident Sh.M.Mirziyoev ta’kidlaganidek, «Bugungi notinch va tahlikali
zamonda taraqqiyot va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda buyuk ajdodlarimiz
qoldirgan, butun insoniyatning ma’naviy boyligi bo‘lgan bebaho merosning o‘rni
va ahamiyati beqiyosdir » 2
.
«Avesto» kitobi o zining ma’no va mohiyati jihatidan tengi yo q yozma
ʻ ʻ
manbadir. Bu muqaddas kitobda jo g rofiy, tarixiy joy nomlari, Sipiytmon
ʻ ʻ
Zardusht haqida 70 dan ziyod afsona va rivoyatlar (ulardan ayrimlari ushbu
kitobga ilova qilinmoqda), kosmogoniya, falsafa, tibbiyot, iqtisod, pedagogika,
huquqshunoslik va boshqa fanlarga oid ma’lumotlar berilgan. Zardushtning
ta’limoti qabilachilik va yakka xudolikka sajda qilishga qaratilgan bo lib, undan
ʻ
adolat, mehnat va mehnatsevarlik, halollik, yaxshilik va ezgulik haqidagi fikrlar
o rin egallagan. Zardushtning ma’naviy-ahloqiy ta’limotida, yaxshi fikr (gumata),
ʻ
yaxshi so z (gugta) va yaxshi ish (gvorishta)ga alohida e’tibor berilgan. U
ʻ
odamlarning teng huquqli bo lib yashashi, bir-biriga yaxshi munosabatda bo lishi
ʻ ʻ
va o zaro yordam berishi tarafdori bo lgan. Adolatsizlik, shafqatsizlik, zo ravonlik,
ʻ ʻ ʻ
shuhratparastlik, tuhmat va hasadgo ylik hamda va’daga vafosizlikni qattiq
ʻ
qoralagan.
Zardushtiylik ta’limotida muqaddas olovga gunohlarni tozalovchi sehrli kuch
sifatida qaralgan. Suv, yer, olov va havo ulug langan, bu tabiiy unsurlarni asrash,
ʻ
qadrlash va sof xolda saqlash insonning asosiy vazifasi ekanligi qaytaqayta
1
И . А . Каримовнинг « Авесто » китоби яратилганлигининг 2700 йитлигига бағишланиб барпо этилган
ёдгорлик мажмуини очиш маросимидаги нутқидан
2
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . М . Мирзиёевнинг Ислом ҳамкорлик ташкилотининг фан ва
технологиялар бўйича I саммитидаги нутқи . https: //president.uz/uz/lists/view/1018. – 10.09.2017.
2

ta’kidlangan. Zardushtiylikning asosiy g oyalarida dunyodagi barcha ishlarʻ
yaxshilik va yomonlik, yorug lik va qorong ilik o rtasida kurashlarga bog lab
ʻ ʻ ʻ ʻ
talqin qilinadi. Ma’naviyatimiz sarchashmasi bo lmish «Avesto»da tasvirlangan
ʻ
qavmlarning turmush tarzi, diniy mafkurasi, tili va adabiyoti, madaniyati, tabobati,
davlatni boshqaruv va qonunchilik tizimi bizni bugun ham hayratda qoldiradi.
Umuman, Sipiytmon Zardusht yaratgan diniy ta’limot va «Avesto» dunyodagi
ezgulik kitoblari orasida eng nodir manba bo lib, u bir necha ming yillik davr
ʻ
davomida insoniyatning orzu-umidlarini, g oyatda oliyjanob, ijobiy his va
ʻ
tuyg ularini bedor etib, bepoyon hududlarda porloq ma’naviyat mash’ali bo lib
ʻ ʻ
odamlar qalbini yaxshilik va ezgulik nuri bilan yoritib turibdi.
Ajdodlarimiz meros qoldirgan bu bebaho asarda ularning qadim zamonlardagi
daviatchilik taraqqiyoti, diniy va dunyoviy mafkurasi, ijtimoiysiyosiy, xududiy
iqtisodiy va madaniy-ma’naviy turmush tarzi atroflicha keng yoritilgan. Asarning
bu serqirra va sermazmun sohalarni bugungi davr talabidan chuqur o rganish, tahlil
ʻ
qilish va tadqiq etish muhim ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyatiga ega bo lib,
ʻ
ushbu vazifalarni bajarish hozirgi olimlarning ajdodlarimiz oldidagi muqaddas
burchidir.
Muhtaram Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Bu betakror
asarning biz uchun ahamiyati - avvalo uning olis-olis davrlarda ham halqimizning
milliy xususiyatlari va fazilatlari, umumbashariy qadriyatlar bilan doimiy uzviy
bog lanib ketganligini isbotlaydigan hayotbaxsh manba bo lganligi uchun ham
ʻ ʻ
qimmatlidir. Bir so z bilan aytganda, biz bugun yangi hayot qurish va buyuk
ʻ
kelajak sari intilib yashayotgan ekanmiz, mana shunday manbalar o zligimizni
ʻ
anglashda, buyuk tariximizdan ma’naviy ozuqa olib, g urur-iftixor bilan
ʻ
yashashimizga, ertangi kunga katta ishonch bilan qarashga mustahkam zamin
yaratadi, desak, hech mubolag a bo lmaydi»
ʻ ʻ 3
.
Mavzuning obekti va predmeti . «Avesto»da aks etgan ta’limiy-axloqiy
qarashlar va davlatchilikka oid g oyalar ishimizning asosiy obyekti sanaladi.
ʻ
Ishimizning predmetini esa bizgacha yetib kelgan «Avesto»ning Yasht, Vispart,
3
Каримовнинг И . А « Авесто » китоби яратилганлигининг 2700 йитлигига бағишланиб барпо этилган
ёдгорлик мажмуини очиш маросимидаги . 1999. Б. 6 .
3

Vendidot, Yasna nomlari bilan ma’lum bo lgan bo laklari hamda - Avestoningʻ ʻ
sharhiga bag ishlangan mavjud manbalar tashkil etadi.
ʻ
Mavzuning maqsad va vazifasi. «Avesto»dagi ta’limiy - axloqiy qarashlarni
aniqlash va davlatchilikka oid atamalarni sharhlash orqali davlatchilik g oyalarini
ʻ
belgilash. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
1. «Avesto» va uning yaratilish davri, mazmun-mohiyati haqidagi mavjud
manbalarni qiyosiy o rganish;
ʻ
2. Avestoda keltirilgan ta’limiy -pedagogik g oyalarni aniqlash;
ʻ
3. Avestodagi axloqiylik va komillikka oid pandnomalarni ajratish va bugungi
kun nuqtai nazaridan sharhlash;
4. Ilk davlatchilikning paydo bo lishida zardushtiylik dinining ahamiyati va
ʻ
o rnini ko rsatish;
ʻ ʻ
5. Avestoda qo llangan ilk davlatchilik atamalarini aniqlash va sharhlash
ʻ
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Ish ning manba bazasini tarix,
manbashunoslik, arxeologiya, etnografiya va filologiyaga oid ilmiy ishlar tashkil
etadi. «Avesto» insoniyat sivilizatsiya tarixining ilk sahifalarini tashkil etgani
uchun jahon olimlarining e’tiborini tortgan. U haqda F.Nitsshe, F. Shpigel, A.
Mayllet, V.Bartold, E. Bertels, Yan Ripka, O.Makovelskiy, I.Braginskiy v.b.
xorijiy olimlarning tadqiqotlari mavjud.O zbekistonda «Avesto»ni o rganish
ʻ ʻ
qadimdan boshlangan. Abu Rayhon Beruniy, Abu Jafar Tabariy, Abu Baxr
Narshaxiy asarlarida «Avesto» ta’limotiga va unda tilga olingan timsollarga
murojaat mavjud. Bu nodir ilmiy asarlarning qo lyozma va bosma nusxalari
ʻ
O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik Instituti
ʻ
jamg armasida saqlanadi. Hozirgi o zbek olimlari A.Qayumov, H. Homidov, M.
ʻ ʻ
Isoqov, N. Rahmonov va boshqalarning ilmiy tadqiqot va maqolalari e’tiborlidir.
O zbekiston Respublikasi hukumatning qarori bilan 2001-yilda «Avesto»ning
ʻ
2700 yilligi nishonlandi. «Avesto» vatani Xorazmda bog barpo qilindi, asarning
ʻ
o zbek tilidagi tarjimalari chop etildi, u haqda yangi tadqiqotlar yuzaga chiqdi.
ʻ
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Voqealar rivoji miloddan avvalgi 1-
ming yillikning birinchi yarmiga oid tarix gacha bo lgan davrni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
4

Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 5 bo lim, ʻ xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxat i dan iborat.
5

I BOB. «AVESTO» NING YARATILISHI VA UNING TARIXIY MANBA
SIFATIDA O RGANILISHIʻ
1.1. «Avesto» ning yaratilishi va uning tarixiy manba sifatida o rganilishi
ʻ
O zbekistonning miloddan avvalgi 1-ming yillikning birinchi yarmiga oid
ʻ
tarixi ilk yozma manba «Avesto»da berilgan. Avestoda birinchi bo lib, ushbu
ʻ
zaminda yashagan elatlar, xalqlar, afsonaviy qahramonlar, podsholar, hamda
davlatlar, davlatlarning boshqaruv tizimi, xalqlarning mashg uloti batafsil bayon
ʻ
etilgan. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov «Avesto»
ʻ
xususida «Uchinchi ming yillik ibtidosidi biz hozirgi O zbekiston hududida
ʻ
qadimiy sivilizatsiyaning, davlatchilik va zardushtiyliy davri dinining paydo
bo lishi va rivojlanishi nuqtai nazaridan bir-biri bilan uzviy bog liq bo lgan,
ʻ ʻ ʻ
umumiy insoniyat taraqqiyotida yorqin iz qoldirgan ikki shonli sananing guvohi
bo lamiz»,- degan YUNESKO Ijroiya Kengashining yakunlovchi 155-sessiyasida
ʻ
so zlagan nutqida. «Eng mo tabar, qadimgi qo lyozmamiz «Avesto»ning
ʻ ʻ ʻ
yaratilganiga 3000 yil bo layapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki
ʻ
daryo oralig ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz
ʻ
avlodlarga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir 4
.
Avesto ayni zamonda bu qadim o lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat,
ʻ
buyuk madaniyat bo lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim
ʻ
inkor etolmaydi».- deb yurtboshimiz tarixchi olimlar bilan suhbatda ta’kidlagan
edilar. Haqiqatan ham uch ming yillik tariximiz haqidagi, davlat paydo bo lishi va
ʻ
uning boshqarilishi, odamlar o rtasidagi munosabatlar, ezgulik va yovuzlik
ʻ
o rtasidagi kurash g oyalari bilan sug orilgan buyuk tarixiy-siyosiy-huquqiy
ʻ ʻ ʻ
manbadir. «Avesto»da dunyoning yaratilishi, insonning kamol topishi, ezgulik
uchun yovuz kuchlar bilan kurashi, erkinlik ijodkorlik va bunyodkorlik yo lidagi
ʻ
orzulari o z ifodasini topgan. «Avesto» kitobi miloddan oldingi VI asrda yuzaga
ʻ
4
Исхоқов М. Авесто, Яшт китоби. - Тошкент. Шарқ, 2001. Б.78.
6

kelgan. Beruniyning xabar berishicha, «Avesto»ning qo lyozmasi o n ikki mingʻ ʻ
molning terisiga oltin harflar bilan yozilgan ekan 5
.
Iskandar «Avesto»ni kuydirib tashlashdan oldin uning tib, astronomiyaga oid
qismlarini yunon tiliga tarjima qildirgan. «Avesto»ning uch qo lyozma nus’hasi
ʻ
bo lgan. Uning bir nus’hasini Iskandar yo q qilib tashlagan. Bir nus’hasi
ʻ ʻ
Yunonistonga jo natilgan. Bir nus’hasini esa zoroastrizm e’tiqodiga sodiq kishilar
ʻ
saqlab qolganlar. Ta’qib va quvg in sharoitida uni saqlab qolish oson bo lmagan.
ʻ ʻ
Keyinchalik sosoniylar hukmronligi davrida (milodning III-VIIasrlari) zoroastrizm
rasmiy e’tiqod sifatida tanilgan. Sosoniylar «Avesto»ni tiklash uchun uning
mazmunini o rganish, hamda uni pahlaviy tilda yozib chiqishgan
ʻ 6
.
1755-1761 yillarda fransuz olimi Anketil Dyuperron Hindistonning Gujarat
viloyatida eron zardushtiylarining avlodlari - parslarning urf-odatlari va diniy
marosimlari bilan tanishib chiqqan. Hamda eng asosiysi, fransuz olimi parslarning
diniy yozuvlarini o qishga muyassar bo lgan. Shundan «Avesto»ning hozirgi tahlil
ʻ ʻ
uchun asos nus’hasi bunyod etilgan. Avesto - buyuk huquqiy manba Markaziy
Osiyo xalqlarining tarixini Turon zamin hududida shakllangan eng qadim davrni
o rganishda asosiy tarixiy-huquqiy manba - «Avesto», ya’ni zardushtiylikning
ʻ
muqaddas kitobidir. «Avesto»da zardushtiylik dinining qonun-qoidalari, farz va
sunnatlar, Yazdoni pokning yaratuvchilik qudrati ta’rifi-yu, madhi bilan birga
ijtimoiy hayot, turli ijtimoiy tabaqalar, mavjud tuzum tartib-nizomlari, xotin-qizlar
haqhuquqini e’zozlash, oila dahlsizligi va mustahkamligiga erishish, ota-onaning
farzand oldidagi, farzandlarning ota-ona oldidagi burchi haqida yozilgan.
«Avesto»da qadimda Sirdaryo va Amudaryo bo yidagi xalqlar tarixidan hikoya
ʻ
qiladi. Unda inson hayoti, turmush bilan bog liq juda ko p muammollarga
ʻ ʻ
to xtalgan. «Avesto»da jazo berish - diniy-etnik qoidalarga bo ysundirish vaqtidagi
ʻ ʻ
harakat ma’nosida qo llanilib, xatti-harakat uchun to lovni anglatgan.
ʻ ʻ
Mamlakatimiz tarixiga oid eng qadimgi yozma guvohliklarni o zida
ʻ
mujassamlashtirgan «Avesto»da mintaqaning Xorazm (Kairizem, ayranam-vejo),
5
E . Xoliqov , O ‘. Ubaydullaev va boshq . Milliy g oya faidan seminar mashg ulotlari o tkazish metodikasi. (uslubiy
ʻ ʻ ʻ
tavsiyalar) - Toshkent., 2010. 63-b
6
« Авесто »- инсонпарварлик ва эзгулик чашмаси . Тошкент ., « Куч адолатда », 2000. Б.69.
7

Sug diyona (sug dlar makoni Gava), Marv (Mouru, Niso), Baktriya (Baxdi) kabiʻ ʻ
bir qancha tarixiy viloyatlar nomi keltirilgan. Bunda voqyealar bayoni
Axurumazda nomidan berib boriladi: «Men Axurumazda eng avval makon va
mamlakatlar sirasidan Ayranamvejoni... so ngra sug dlar yashovchi Gavani, keyin
ʻ ʻ
esa Mourini va to rtinchi bo lib Baxdini, beshinchi bo lib esa Mouru va Baxdi
ʻ ʻ ʻ
orasidagi Nisayini yaratdim». «Avesto»da keltirilgan bu makonlar katta bir viloyat
sifatida shakllanib, o zining jug rofiy hududiga ega bo lganligiga shubha yo q
ʻ ʻ ʻ ʻ 7
.
Mazkur jarayon mintaqadagi Amudaryo, Zarafshon, Mug rob, Tajan, Kunduz
ʻ
kabi daryolar atrofida kechgan. Shunga ko ra Xorazm, Baktriya, Ariya (Ariana),
ʻ
Parfiya, Girkaniya, Marg iyona hamda Farg ona kabi bir qancha vilyatlar bo lib,
ʻ ʻ ʻ
ularni birlatirib turuvchi asosiy markaz Xorazi hisoblangan. Xorazmning eng
qadimgi siyosi sulolalari siyovshlar degan rivoyatlar mavjud. Dastlabki «Avesto»
21 tarixi kitobdan iborat bo lgan. Ayrim qismlari saqlanib qolgan: Yasna -
ʻ
«qurbonlik keltirish», Vispart - «hamma hukmronlar», Yasht - «qadrlash»,
«ulug lash», Videvdat - «devlarga qarshi qonun» bo lib, sosoniylar davrida tahlil
ʻ ʻ
qilingan. Yasna kitobi 72 bobdan iborat bo lib, ulardan 17 tasi «Gotalar»,
ʻ
payg ambar Zaratushtraning «muqaddas qo shiqlari», uning diniy nasihatlaridan
ʻ ʻ
iborat. Vispart 24 bobdan iborat bo lib, zardushtiylarning ayrim xudolariga
ʻ
bag ishlangan madhiyalardir. Ular bayram va diniy marosimlarda ijro etilgan.
ʻ
Yashtning 21 bobida yozuvsiz zamonlarga oid eroniy qabilalarning tasavvurlari
saqlangan. Bu kitobida afsonaviy qahramonlarga va ulug xudolarga bag ishlangan
ʻ ʻ
madhiyalar to plangan. Qadimgi qabilalar og zaki ijodi asosida Yasht boblari
ʻ ʻ
paydo bo lgan Videvdat to liq saqlangan kitobdir, uning tarixiy sanasi Yasna yoki
ʻ ʻ
Yasht qismlariga nisbatan nisbatan yosh hisoblanadi. Videvdat 22 ta bobdan iborat.
«Avesto»ni o rganishda payg ambar Zaratushtra faoliyati va zardushtiylik dinining
ʻ ʻ
vujudga kelishi muammosiga e’tibor beriladi.
Zaratushtra (yunoncha - Zoroastr, o rta fors tilida - Zardusht)ning nomi
ʻ
qadimgi Eron Zraushtra so zidan kelib chiqqan. «Zar» - bu oltin, «ushtra» tuya
ʻ
yoki uch xil ma’noda - «Oltintuyali», «Oltin tuya egasi», «Tuyalar yetaklagan
7
« Авесто »- инсонпарварлик ва эзгулик чашмаси . Тошкент ., « Куч адолатда », 2000. Б. 87.
8

odam» deb tarjima qilinadi. Gap shundaki, «Avesto»ning yaratilishi davlat arbobi
va qonunshunos, din ilohiyotchisi sifatida Zaotar va Otarbon unvonlari sohibi, o zʻ
davida «payg ambar» (ezgulik haqida xabar beruvchi) sifatida shuhrat qozongan
ʻ
Spitamon nomi bilan bog liq bo lib, Spitamon Zardusht tahminan m.avv. 630-553
ʻ ʻ
yoki 618-341-yillarda yashagan davrda Markaziy Osiyoda ko chmanchilik
ʻ
inqirozga uchrab, Turonu Eronda el bo lib, o troq yashay boshlagan: turkiylar,
ʻ ʻ
forsiylar, derbiklar, baktriyaliklar o troq hayotga moslashib, dehqonchilik,
ʻ
chorvachilik, hunarmandchilikka o ta boshlaganlar va qadimigi shahar
ʻ
viloyatlariga asos bo lishgan edi. Patriarxal urug jamoasi munosabatlari o rnini
ʻ ʻ ʻ
markazlashgan davlat tizimi egallashi bilan xarakterlanadi.
«Avesto»da inson ijtimoiy mehnati tufayli barcha yomonlikdan, yovuzlikdan
qutulishi mumkinligi g oyasi yotadi. Dehqonchilikdagi mehnat yaxshilikning
ʻ
yuzaga chiqishida va insonni qayta tarbiyalashda asosiy omil Axuramazda
qonuniga bo ysunish hisoblanadi. Kim g alla eksa oliy janobdir. G alla ekkan kishi
ʻ ʻ ʻ
ezgulik urug ini sochadi. Demak, mehnat va tabiiy ehtiyoj tufayli insonlar birga
ʻ
yashashini ilgari so radi. «Avesto»da erkin, mo tabar odam «adama» deb jamoa
ʻ ʻ
urug lari, Erkin jamoa a’zosi «asna» ma’nosida qo llanilgan. Boylik «gayta» deb,
ʻ ʻ
u mol bilan o lchangan. Ijtimoiy tarkibi «nmana» - oila birligi bo lib, uy, xonadon
ʻ ʻ
ma’nosida bo lgan. Oila boshlig i - Nmanapati, Videvdat kitobida qul «vaysa»,
ʻ ʻ
ya’ni urug quli deb tilga olingan. «Vira» nmana - katta oila xizmatkori deyilgan.
ʻ
«Avesto»da erkin jamoa a’zolaridan kambag allashgani - «parnaytar» cho pon
ʻ ʻ
atamasi bilan yuritilib, uning kimgadir qaram, tobeligini bildiradi. «Vira, vaysa,
parnaytar» - boshqa erkin a’zolarga nisbatan haq-huquqlari cheklangan.
«Avesto»da jamiyat to rtta asosiy qisimga bo linadi. Uy, oila jamoasi -»nmana»,
ʻ ʻ
«dmana», urug jamoasi - «vis», «qabila», «zantu», qabilalar ittifoqi - «dahiyu»
ʻ
deb atalgan. Vis 15 tarixiy qarindosh nmanadan tashkil topgan.
Visga qizning farzandlari kirmagan. Chunki vis mutlaqo patriarxal oila
bo lgan. Jamiyat iqtisodiy asosini urug jamoasi tashkil etib, ijtimoiy-huquqiy
ʻ ʻ
vazifani bajargan. Mamlakatni idora qilgan shaxs «kavi» yoki «sastar» deb
yuritilgan. «Sastar» so zi orqali qabilalarning harbiy yo lboshchisi tushunilgan.
ʻ ʻ
9

Oqsoqollar kengashi - «varzanopati», «xanjamana», Xalq yig ini majlisi - «vyaxa»ʻ
deb yuritilgan. Yashtning uchinchi bobida bunday xabar qilinadi: «Xudo Mitrani
biz ulug laysiz. Unga hyech kim yolg on gapira olmaydi: uyda - oila boshlig i,
ʻ ʻ ʻ
urug oqsoqoli, qabila yo lboshchisi va mamlakat sardori. Agar uy egas, urug
ʻ ʻ ʻ
oqsoqoli yolg onchi bo lsa, g azablangan Mitra butunlay oilani, urug ni, qabilani,
ʻ ʻ ʻ ʻ
mamlakatni va ularning boshliqlarini tamoman yo q qiladi.
ʻ
Oila, urug , qabila boshliqlari «pati» so zi qo shib nmanapati, vispati,
ʻ ʻ ʻ
daxiyupati deb ishlatilgan. Shu bilan birga mamlakatni idora qilgan shaxs «kavi»
yoki «sastar» ham deb atalgan. «Avesto»da o ch olish, garovga turish qoidalari
ʻ
bo lib, u Vispati - urug boshlig i, sudya, diniy ustoz tomonidan tartibga solingan.
ʻ ʻ ʻ
Barcha pati boshliqlari saylab qo yilgan. Daxiyu ustidan - daxya sastar turgan.
ʻ
«Avesto»da qadimgi jamiyatning to rt toifasini ajratib berilgan: kohinlar, jangchi
ʻ
askarlar, chorvadorlar va hunarmandlar (Yasna, 19 bob) «Avesto»ning eng
qadimgi qabilalari chorvachilik bilan hayot kechirishgani haqida ham so z
ʻ
yuritiladi. Manbada keltirilgan ma’lumotlar Markaziy Osiyoda qabilalarning
siyosiy birlashmasi tashkil topgan davrlarga (mil.avv. IX-YIII asrlar) mansub -
Aryonam Vayjo, juda katta harbiy ahamiyatga ega deb ko rsatiladi
ʻ 8
.
«Avesto»ga ko ra Sharqiy Eron podsholarining ro yxati quyidagicha:
ʻ ʻ
«Xaosh’yonx eroniylarining birinchi afsonaviy podshosi (ShohnomadaXushang),
keyin Yima (Jamshid) - podsho-podachi, S’yovarshon (Siyovush), Kavi Xaosrov
(qay-Hisrov), Kavi Vishtasp. Kavilar - podsholar sulolasidir. Zardushtiylik dinida
imon uch tayanchga asoslanadi: 1) fikrlar sofligi; 2) so zning sobitligi; 3)
ʻ
amallarning insoniyligi. «Avesto»da «Bergan so zning uddasidan chiqish, unga
ʻ
sodiq qolish, savdo-sotiq va shartnomalarga qat’iy amal qilish, qarzni o z vaqtida
ʻ
to lash, aldamchilik va hiyonatdan holi bo lish imonlilik alomatidir» - deyilgan.
ʻ ʻ
Hayotiga, sog lig iga va shaxsiga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar eng og ir
ʻ ʻ ʻ
jinoyatlar hisoblanib, bunday jinoyatlar podshoh tomonidan ko rilib, hukm
ʻ
chiqarilgan. Mazkur jinoyatlar uchun o lim jazosi qo llanilgan.
ʻ ʻ
8
М . Ҳамидова . « Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи ». Ўқув қўлланмаси . Тошкент.2005. Б.93.
10

Ayrim hollarda jinoyat sodir etgan kishining oila a’zolari ham o limga hukmʻ
etilgan. «Avesto» qonunlari ijtimoiy va iqtisodiy hayotdan, ao loq va dindan kelib
ʻ
chiqqan qarashlar, jamiyatdagi insonlarning o zaro aloqalari tajribasiga asoslangan
ʻ
bo lib, inson va jamoaning har kungi hayotini, ichki va tashqi munosabatlarini
ʻ
huquqiy nazorat qilishiga qaratilgan. Bunday yondoshuv dastavval nohaqlik va
jinoyatga to siq qo yish, ularning oldini olish maqsadi bilan uzviy bog langan.
ʻ ʻ ʻ
Zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»da odamlarning ijtimoiyiqtisodiy
munosabatlari ma’lum qonun-qoidalarga asoslanganligi haqida ma’lumot bor.
Agar kishilar Axura-Mazda yaratgan qonunlarga qat’iy amal qilsalar, haqiqat
(adolat) va ezgulik yovuzlik ustidan tantana qilib boraveradi, deyiladi. «Avesto»da
ta’kidlaganidek, Sipiytmon Zardusht butun hayoti davomida Ezgu fikr, Ezgu
kalom, Ezgu amal kabi axloqiy-huquqiy g oyalarga rioya qiladi. Ulimdan so ng
ʻ ʻ
marhum ustida o tkaziladigan hisob-kitobda Haqiqat tangrisi (Ilohi) Roshnu
ʻ
ezgulik va yovuzlik ishlarini adolat tarozida salmoqlanib ko radi. «Avesto»da
ʻ
jamiyatning barcha a’zolari kim bo lishidan qat’i nazar, ezgulikka intilishi
ʻ
lozimligi ta’kidlanadi.
Qadim Turondagi siyosiy va huquqiy ta’limotlarning keyingi davrlarda
rivojlanishiga turtki bo lgan omillardan biri Moniy va Mazdak g oyalari
ʻ ʻ
hisoblanadi. Zero, siyosiy ta’limotlarning xilma-xilligi siyosiy-huquqiy ta’limotlar
tarixi rivojiga ma’lum darajada ta’sir etishini inkor etib bo lmaydi. Barcha
ʻ
siyosiy ta’limotlarni bir tizimga solmoqchi bo lsak, barcha davrlarga xos bo lgan
ʻ ʻ
ijtimoiy, siyosiy va huquqiy muammolarga nisbatan bildirilgan ilg or siyosiy
ʻ
fikrlarga duch kelinadi. Ana shunday o z davri uchun ilg or siyosiy-huquqiy
ʻ ʻ
qarashlarga quyidagi ta’limotlar misol bo la oladi: III asrda respublikamiz
ʻ
hududida keng tarqalgan moniychilikning siyosiyhuquqiy mafkurasining ayrim
parchalari bizgacha yetib kelgan. Moniychilik Sharqda ilgari tarqalgan dinlar
buddizm, otashparastlik va xristianlikka qarshi muxolif diniy oqim sifatida
shakllangan. Moniychilik asoschisi Moniy bunday yozadi: «Oldingi dinlar faqat
bitta mamlikatda va bitta tilda mavjud bo lgan. Faqat mening dinim shunday
ʻ
xususiyatga egaki, unga istalgan mamlakatda, istalgan tilda e’tiqod qilishlari
11

mumkin. Uni eng chekka mamlakatlarda ham targ ib qiladilar. Moniychilikningʻ
markaziy g oyasi ikki asos. Ziyo (yaxshilik) va Zulmat (yomonlik) o rtasidagi
ʻ ʻ
kurash bo lgan. Bu tabiat uchun ham, jamiyat uchun ham o os narsalardir.
ʻ ʻ
Ziyo (yaxshilik) siyosiy va huquq tiliga tarjima qilinganda hukmronlikning
yaxshi, saxovatli shaklini, adolatlilik, qonuniylik, tinchlik, osoyishtalik, xalq
haqida g amxo rlik va shu qabilarni anglatadi. Zulmat (yomonlik) esa -
ʻ ʻ
o zboshimchalik, zo ravonlik, istibdod, qonunsizlik, nohaqlik, urush, jinoyat,
ʻ ʻ
tartibsizlik va shu qabilardir. Moniychilik siyosiy-huquqiy sohadagi butparastlik,
zulm, qonunsizlik, ezish, jinoyatchilik, harakatsizlik va tengsizlikni qoralash bilan
to yingan. Moniy va uning izdoshlarining fikricha bu siyosiy-huquqiy illatlar
ʻ
abadiy emas. Ular ustidan ideal siyosiy-huquqiy tuzumning asosiy prinsiplari
bo lib qolishi lozim bo lgan odamlar o rtasidagi adolatsizlik, qonuniylik,
ʻ ʻ ʻ
insoniylik, tenglik, tinchlik va do stlik muqarrar g olib keladi
ʻ ʻ 9
.
Moniy ta’limotida talangan va taxqirlangan dehqonlar ommasining talab va
ideallari o z aksini topgan. Umuman u dehqon demokratik tusda bo lgan. «Ammo
ʻ ʻ
moniylik har qanday faol harakatni rad etgan va kurashning mahsulsiz passiv
usullarini targ ib qilgan, natijada u keyinchalik tushkunlik, tasavvub va hayotdan
ʻ
kechishni targ ib qiluvchi turli mayda sektorlarga bo linib ketgan.
ʻ ʻ

9
Ҳамидова M . «Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи».Ўқув қўлланмаси. Тошкент.2005.Б.12.
12

1.2. «Avesto» dagi siyosiy-huquqiy g oyalarʻ
Xorazmda shakllangan zardushtiylik ta’limoti asta-sekin Gava (So g diyona),
ʻ ʻ
Mouru (Marg iyona), Baxti (Baqtriya), Niso (Parfiya), Harayva (Hirot), Voixa -
ʻ
Girta (Qobul), Avrava (Tus), Xninta (Gurgon), Xiyrmand (Gilmand), Ray (hozirgi
Tehron atroflari), Chaxra (Xuroson), Varina (Kaspiy dengizi janubi), Xaftrud
(Hind daryosi boshlanish qismi - Panjob hududi), Ranxa (Ganga daryosi sohili),
Mesopotamiya (hozirgi Suriya va Iroq), qadimgi Bobil va Ashshur, Arabiston
yarim oroli, Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya - qadimgi Vizantiya), hatto qadim
Yunoniston va Rim (hozirgi Italiya) mintaqasiga etib borib, o sha hududlarda
ʻ
yashagan qavmlarning diniy va dunyoviy mafkurasi, ma’naviyati, ilm-fani,
davlatchiligi, ijtimoiy-siyosiy tuzumiga o z ta’sirini ko rsatgan
ʻ ʻ 10
.
«Avesto»da bayon etilishicha eramizdan oldingi II ming yillik o rtalarida
ʻ
yashagan turkiylar, forsiylar, hindular, isaklar, debriklar, oslar, toxarlar, daxlar,
massagetlar, baqtriyaliklar, parkanaliklar, chochliklar va boshqa qavmlarning
aksariyat ko pchiligi chorvador ko chmanchilikdan o troq hayotga o tib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug ullana boshlashgan. Bu esa qadimgi
ʻ
Xorazm, So g d, Marv, Balx, Nisoya, Hirot, Parfiya va boshqa hududlarda
ʻ ʻ
markazlashgan davlat boshqaruvi tizimining huquqiy asoslarini vujudga kelishiga
sharoit yaratdi. Jumladan, «Avesto»ning «Vandidod» kitobida Oliy tangri Ahura
Mazda yaratgan o n oltita zaminning hududiy-ma’muriy va siyosiy boshqaruv
ʻ
hamda qonunchilik tizimiga oid ma’lumotlar berilgan 11
.
Davlatni kavi, ya’ni muhim ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va huquqiy masalalarni
o zida mujassamlashtirgan shoh boshqargan. «Kavi»ning davlatni boshqarish
ʻ
huquqining belgilanishida «fair» («Avesto» tilida «xvarno») printsipiga qonuniy
asos sifatida amal qilingan. «Avesto»da «Xvarno» shoh hokimiyati ramzini
bildirib, shohlik ulug vorligi bilan bog lanib ketadi. U «Kavi»ga ilohiy farog atni
ʻ ʻ ʻ
va hukmronlik uchun qonuniy huquqni ta’minlaydi. O z navbatida davlatni
ʻ
10
И.Жабборов. Антик маданият ва маънавият хазинаси. Тошкент., «Ўзбекистон» 1999. 78-б
11
Ўзбек халқининг келиб чикиши; илмий-методологик ёндашувлар, этногенетик ва этник тарих, - Тошкент.,
2004. Б.49.
13

boshqarish sulolaning bir vakilidan ikkinchisiga meros sifatida o tishi diniy vaʻ
dunyoviy jihatdan qonunlashtirilgan. «Bu manzil hech qachon Farming xushligi,
tiriklik zavqi, farzandlar, abadiy va ezgu a’molli ashavanlar sarvari Ashadan xoli
bo lmasin»!,- deyiladi «Avesto»da.
ʻ
Davlatni boshqaruv tizimi oilalarning birlashmasi - «nmana», uy-oila jamoasi
«dmana», katta oila jamoasi oqsoqoli «nmanapati», urug jamoasi boshlig i «vis»,
ʻ ʻ
katta qishloq oqsoqoli «vispati», qabila boshlig i «zantupati», viloyat hokimi
ʻ
«daxiyupati», bir necha viloyatlarning hukmdori va qabilalaming harbiy sarkardasi
«daxiyusastar»lardan tashkil topgan. Qonun chiqaruvchi Oliy organ Oqsoqollar
kengashi «varzanapati», (Qabilalar ittifoqi «xanjamona» va Xalq Majlisi
«v’yaxa»dan iborat bo lgan. Oqsoqollar kengashining mo»tabar ulamosi - kohin
ʻ
oliy sud’ya vazifasini bajargan. «Zaratushtroema» deb atalgan bu oliy sud’ya
chiqargan hukmga hech kimning e’tiroz bildirishga haqqi bo lmagan.
ʻ
«Varzanapati» diniy mafkura va hokimiyat boshqaruviga mas’ul bo lib, u jamoa
ʻ
faoliyatidagi diniy ijtimoiy-huquqiy va xo jalik masalalarini hal etgan.
ʻ
«Nmanapati» oila jamoasi uchun diniy boshliq hisoblangan. «Vis» ham urug
ʻ
jamoasi boshlig i sifatida ijtimoiyhuquqiy vazifalarni bajargan. U katta oila
ʻ
jamoasi oqsoqollari orasidan saylanib, urug jamoasi boshlig i, sud’ya, kohin va
ʻ ʻ
jamoa rahnamosi hisoblangan. «Daxiyusastar»lar bir necha qabilalar yashaydigan
ma’muriy hududga, viloyatlarga boshliq vazifasini ham bajargan.
Ular tomonidan chiqarilgan bar qanday nizom va buyruqlar jamoa a’zolari
uchun qat’iy belgilangan qonun vazifasini o tagan. Ilk davlatchilik
ʻ
shakllanishining dastlabki asosi bo lib uy-qo rg onlar, qal’a, shahar xizmat qilgan.
ʻ ʻ ʻ
O z navbatida ular ichki qal’a, guzarlar, ustaxonalar, savdo-sotiq joylari, bozorlar
ʻ
umuman, shahar markazi, atrofi, uy- qo rg onlardan tashkil topgan Tahlillar
ʻ ʻ
«Avesto»da tasvirlangan va Markaziy Osiyo hududida shakllangan ilk davlatchilik
asoslarining vujudga kelish jarayoni uch davrga bo linganligini ko rsatadi: Birinchi
ʻ ʻ
davr - eng qadimgi davr bo lib, bunda adolat va insoniy baxtsaodat hukmron
ʻ
bo lgan. Ikkinchi davr - yaxshilik ruhlari bilan yomonlik ruhlari o rtasidagi adolat
ʻ ʻ
uchun kurash davom etgan. Uchinchi davrda aql-idrok va adolat tantana qilib,
14

dehqonlar badavlat, davlatning siyosiy va qonunchilik tizimi mustahkam bo lishiʻ
uchun «Yaxshilik ta’limini va sadoqatini amalga oshirib, yaxshi hokimlar hukm
yuritaversinlar. Odamlarga va ularning avlodlariga baxt-saodat keltiradigan
adolatli qonunlarni amalga oshirsinlar» deyiladi «Avesto»da).
Zardushtiylik ta’limotiga ko ra, yolg on gapirib guvohlik berish, birovni
ʻ ʻ
aldash gunoh, ya’ni jinoyat hisoblangan: «Yolg on gapirib tirik qolgandan ko ra,
ʻ ʻ
rost gapirib o lgan yaxshi», deyiladi «Avesto»da. Zardushtiylik ta’limotida rostlik
ʻ
va haqiqat uchta ma’naviy-huquqiy tayanchga asoslanadi: ezgu fikr, ezgu kalom
(so z), ezgu amal (ish). Zardusht davlatni adolatli qonunlar asosida boshqarib, bu
ʻ
uchlikka amal qilgan kishi yolg onchilik va adolatsizlik peshvosi Axriman
ʻ
(Anxura-Manu) ning mag lubiyatga uchrashiga ishonsa, qalbi haddan ziyoda
ʻ
pokiza bo ladi, deb uqtiradi: «Men yaxshi fikr, yaxshi so z, yaxshi ishga shon-
ʻ ʻ
shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat Ahura Mazda qonuniga shon-
shavkat baxsh etaman». Demak, « Yaxshi fikr», deganda ilohiy qonun ruhidagi
yaqin kishisiga mehribon bo .lish, muhtojlarga ko maklashish, yovuzlikka qarshi
ʻ ʻ
kurashishga doim tayyor turish, kishilarning baxt-saodati uchun harakat qilish,
ahillik va do stlik, totuvlikda yashashga intilish kabi niyatlar va fikrlar musaffoligi
ʻ
tushunilgan. Yaxshi niyatli kishi darg azab bo lmaydi va jaholatga berilmaydi.
ʻ ʻ
Agar jaholatga berilsa inson yaxshi niyatini yo qotadi, burch va adolat haqida
ʻ
o ylamay, nojo ya harakatlar qilishi mumkin. Ahura Mazda yaratgan qonunlarga
ʻ ʻ
kishilar qat’iy amal qilsalar, haqiqat (adolat) va ezgulik yovuzlik ustidan tantana
qilib boraveradi, deyiladi. Mamlakat xavfsizligini saqlash uchun, Ahura Mazda
qonunlariga sadoqatli, adolatli, so zi ezgulik bo lgani pokdomonlarga, xushxulq
ʻ ʻ
rostgo ylarga homiylik qilib, yovuzlik, o g irlik va hasad qilgan kishilami Oliy
ʻ ʻ ʻ
Tangri qahriga giriftor bo lishdan ogohlantiradi: «Madh etaman ezgufikrat, ezgu
ʻ
kalom, Ezgu amal Ha ezgufikrat, ezgu kalom, Ezgu amalnijamiy ezgufikrat, Ezgu
kalom, ezgu amalga bag ishlayman, Jumlayovuzftkrat, yovuz kalom vayovuz
ʻ
amallardanyuz buraman» 12
.
12
Ўзбек халқининг келиб чикиши; илмий-методологик ёндашувлар, этногенетик ва этник тарих, -
Тошкент., 2004 .Б.59.
15

«Avesto»da ta’kidlanganidek, inson o limidan so ng o tkaziladiganʻ ʻ ʻ
hisobkitobda rabboniy zot Roshnu marhumning ezgu va yovuzlik ishlarini adolat
tarozisida salmoqlab tortib ko radi. Tarozining bir pallasiga marhumning
ʻ
hayotligidagi ezgu fikr, ezgu kalom va ezgu amallari, yaxshilik va halol ishlari,
boshqasiga esa yovuzliklari qo yiladi. Ezgulik og irlik qilsa, marhum ruhi arshi
ʻ ʻ
a’loga - jannatga ko tariladi, yovuzlik pallasi og irlik qilsa - do zaxga tushadi. Shu
ʻ ʻ ʻ
jihatdan Ahura Mazdaning adolatli qonunlarida rabboniy zot Mitrani ulug lash,
ʻ
ezgulik qilish talab etiladi: «Biz Mitraga topinamiz, U so zida sobitlarni, Lqfzi
ʻ
halol kimsalarni, Falokatdan saqlagaydir. Halokatdan saqlagaydir» 13
.
Agar uy egasi, urug1 oqsoqoli, qabila boshlig i va mamlakat sardori
ʻ
yolg onchi bo lsa, g azablangan Mitra oilani, urug ni, qabilani, mamlakatni va
ʻ ʻ ʻ ʻ
ularning boshliqlarini ham butunlay yo q qiladi: «Shafqatsizdir gar kimda-kim,
ʻ
Yolg onchidir, subutsizdir». «Avesto»da kishilarning o zaro muomala va
ʻ ʻ
munosabatlarida berilgan va’daning ustidan chiqish, majburiyat va qasamiga sodiq
qolish odatiy qonun hisoblanganligini ko ramiz. Agar qasam ichib ahd qilgan kishi
ʻ
o z ahdini bajarmagan yoki buzgan bo lsa, da’vogar o z haqligini isbotlash uchun
ʻ ʻ ʻ
protsessual normalardan, ya’ni Ordaliya (sinash va jazolanish) dan foydalangan.
Adolatli sud qilish uchun Ordaliyaning 33 usuli mavjud bo lib, agar so z qasami
ʻ ʻ
buzilsa, suv bilan sinash, agar shartnomaga oid bo lsa, o t bilan sinash jarayonida,
ʻ ʻ
aybdorga o zining haqligini isbotlashga imkon berilgan. Ingliz avestoshunos
ʻ
olimasi Meri Boysning ko rsatishicha, daryoga uloqtirib, Ordaliya o tkazishning
ʻ ʻ
turlaridan biri - Yajina valkayaga binoan ayblanuvchi o z yonida turgan kishining
ʻ
oyoqlarini ushlab turgan holda suvga sho ng igan.
ʻ ʻ
Sho ng ish vaqtida u: «Varuna - haqiqat, meni himoya qil!», deb iltijo qilgan.
ʻ ʻ
Ana shu lahzada kamondan o q uzilgan va bir chopqir kishi o q ketidan yugurgan.
ʻ ʻ
Agar u o qni ayblanuvchi suv tagida o lib qolmasdan oldin keltirsa, rabboniy zoti
ʻ ʻ
Varuna jazolanuvchini avf etdi, deb hisoblashgan. Olov bilan sinash usullaridan
birida ayblanuvchi o t yonib turgan tor yo lakdan yugurib o tishi lozim bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Agarda tirik qolsa, rabboniy zoti Mitra nomidan uni aybsiz deb hisoblashgan.
13
E . Xoliqov , O
ʻ Ubaydullaev va boshq . Milliy g ʻ oya faidan seminar mashg ʻ ulotlari o ʻ tkazish metodikasi . ( uslubiy
tavsiyalar ) - Toshkent ., 2010. B. 68.
16

Bundan tashqari o t bilan sinashda ayblanuvchining yalang och ko kragigaʻ ʻ ʻ
eritilgan mis quyish usuli ham qo llanilgan. Meri Boysning yozishicha, Olov
ʻ
rabboniy zoti Atar tog laridagi temirlarni eritib, olovsimon suyuqlikni yoki
ʻ
alangali daryoni (vulqon lavasiga qiyos etilgan bo lsa ajabmas) yer yuziga
ʻ
qaratadi. Har bir kishi bu daryodan kechib o tishi lozim bo ladi: haqiqatgo y
ʻ ʻ ʻ
odamlar uchun olov yangi sog ilgan sut daryosiga o xshab qoladi, gunohkorlarning
ʻ ʻ
ichi eritilgan temir bilan to lib yong inga aylanadi. Gunohkor bandalar,
ʻ ʻ
buzg unchilar va jaholat er yuzidan tamoman yo q bo ladi. Shundagina jamiyatda
ʻ ʻ ʻ
farovonlik, baxt-saodat, adolat, yaxshilik va ezgulik ustunlik qilib, ular
odamlarning o zaro muomala va munosabatlari bilan bog lanadil. Ordaliyaning
ʻ ʻ
qaynab turgan suyuqlik (yog1 yoki qaynoq suv) bilan sinash, muz bilan sinash,
diniy marosimlarda qo lda tutib turiladigan metall yoki saksovul daraxti
ʻ
novdalaridan yasalgan xivichlar bog lami va Barsman bilan urib sinash, doimo
ʻ
yashil bo lgan butasimon o simlik - efedra shirasiga sut qo shib tayyorlangan
ʻ ʻ ʻ
«haoma» ichimligini ichirib (mast qiladigan darajada emas) sinash kabi boshqa
usullar ham mavjud bo lgan. Ordaliya sud jarayonlari natijasida Mitra va Varuna
ʻ
o zlari qatl etadigan yoki afv etadiganlar taqdirini hal etganlar.
ʻ
Mitra va Varuna nomidan o tkaziladigan Ordaliyalarda urug va jamoa
ʻ ʻ
boshliqlari qatnashib, zardushtiylik qonun- qoidalarmi yaxshi biladigan Oliy qohin
- Zaratushtroema sud jarayonlarini olib borgan. «Avesto»da jinoyat va jazo
masalalari bar tomonlama tartibga solinganligini ko ramiz. Jinoyatlar quyidagi
ʻ
turlarga bo lingan: dinga qarshi jinoyat, shaxsga qarshi jinoyat, hayvonlarga qarshi
ʻ
jinoyat, mulkiy jinoyat, ahloqqa qarshi jinoyat, tabiatga qarshi jinoyat va hakozo.
Shuni alohida qayd etish lozimki, «Avesto»da jinoyat sub’ektlari sifatida odam
ham, hayvon ham e’tirof etilgan. Jinoyat sub’ektlari tushunchasi asosida shaxsning
biron bir dinga mansubligi yotadi 14
. Odamlar jinoyatlar sub’ektlari sifatida dindor -
mazdaparastlar va boshqa fikrlovchilarga bo linadi. Eng awalo yovuzlik ilohi
ʻ
Anhra Manu (Axriman) tarafdorlari va mazdaparastlarga qarshi boshqa
kurashayotganlar «devlarning devi emas, balki to g ridan to g ri qotil» deb
ʻ ʻ ʻ ʻ
14
Xoliqov E, Ubaydullaev O‘ , va boshq. Milliy g oya faidan seminar mashg ulotlari o tkazish metodikasi. (uslubiy
ʻ ʻ ʻ
tavsiyalar) - Toshkent., 2010 . B .15.
17

tariflanadi. Shu bois ham ezgufikr, ezgu kalom, ezgu amal qoidalarini buzgan va
yovuz fikrlovchilarga nisbatan o limjazosi belgilangan. ʻ
Dinga qarshi jinoyatlar, qasddan qilingan jinoyatlar va takroriy jinoyatlar
uchun ayniqsa qattiq jazo belgilangan: «Kimda-kim birovni urmoq qasdida otlansa
- uning gunohi «oshirimta» deyilgan, ya’ni bir kishini urmoq qasdida qo liga
ʻ
qurolaslaha olgan shaxs jinoyati shunday deb yuritilgan. «Kimda kim birovning
boshi ustiga urmoq qasdida bostirib kirsa, uning gunohi «avauyrayshta», ya’ni jahl
ustida qo lga qurol olib birovni unnoqchi bo lgan shaxsning jinoyati shunday
ʻ ʻ
yuritilgan. «Kimda-kim g araz bilan birovni urmoqqa qasd qilsa, uning gunohi
ʻ
«aridush» bo lib, qasd qilgan mazlum qo lidagi qurol bilan urmaydi, bordi-yu,
ʻ ʻ
urgan taqdirda uning zahmi uch kun ichida tuzalishi kerak».
«Kimda kim besh marta ushbu gunohga qo l ursa, u «pishavtanu», ya’ni
ʻ
gunohlari evaziga o lim jazosiga mahkum etiladi: Agar kimda-kim yetti marta
ʻ
«oshirimta» gunohi bilan bulg ansa, ya’ni qo liga qurol olib birovni urmoq qasdida
ʻ ʻ
«avauyrayshta» gunohi (jinoyati)ni etti marta sodir etsa, bunday aybdor shaxs
to qson qamchin bilan jazolangan. Birovni qasddan urib, uning qonini to kkan
ʻ ʻ
kimsani ellik qamchindan to qson qamchingacha savalashgan. Shuningdek, agar
ʻ
kimki birovni urib suyagini sindirsa, jinoyatchiga nisbatan otning terisidan
yasalgan qamchin bilan, etmishdan to qson qamchingacha urish jazosi belgilangan.
ʻ
Agar bir shaxs birovni kaltaklab, uni hushidan ketgizsa yoki ushbu jinoyatni qayta
sodir etsa, jinoyatlar jami bo yicha «Aspahih ashatra» ya’ni otning terisidan
ʻ
yasalgan qamchin bilan to qson marta, yoki «saravushu eharana», ya’ni buqa
ʻ
terisidan to qilgan qamchin bilan oltmish marta savalanadi. «Avesto»da ahloqqa
ʻ
qarshi jinoyatlar kechirilmaydigan jinoyat deb tariflanadi. Jumladan, zinokorlik va
bachchavozlik jinoyatini sodir etgan shaxsga hech qanday dalil-isbotsiz va
guvohsiz hamda kohin - sud’yaning hukmisiz o lim jazosi belgilanganligini
ʻ
ko ramiz.
ʻ
Gunohkorni o ldirgan kimsaning gardanida eng katta aybi bo lsada, u avf
ʻ ʻ
etilgan. «Avesto»da shunday deyiladi: «Ey, olamni yaratgan Zot! Ey, Haqiqat!
Agar bir er boshqa er bilan zo rlik qasdida bachchavozlik qilsa, jazosi qanday
ʻ
18

bo ladi? Ahura Mazda javobberdi: - Bunday gunoh oqlanmaydi va unga hechʻ
qanday tovon ham yo q». «Avesto»da mulkiy jinoyatlar qatoriga o g irlik, bosqin-
ʻ ʻ ʻ
chilik, firibgarlik kiritiladi. Bunday jinoyatlarni sodir etganlarga olovda qizdirilgan
temir qurollari jazosi bilan birga o limjazosi ham qo llanilgan. «Avesto»da odamni
ʻ ʻ
mast qiluvchi ichimlik ichish ta’qiqlanmaganini ko ramiz. Zardushtiylik
ʻ
ta’limotiga ko ra, «haom» ichib hayotda shodu-hurramlik bilan yashash odamlar
ʻ
o rtasida do stona munosabatlarni mustahkamlasa, ba’zida odamni mast qiluvchi
ʻ ʻ
«haom» ichimligini ichirish orqali yomon ishlar bilan badnom bo lib yurgan
ʻ
buzg unchilarning aftangorini, dilidagi nopoklikni fosh etish mumkin, deb
ʻ
hisoblaganlar: Haomga sharaflar bo lsin, Kalom-so zga sharaflar bo lsin, Va
ʻ ʻ ʻ
sharaflar bo lsin taqvodor Zardushtga
ʻ 15
.
Haomga sharaflar bo lsin, Har qanday mastlikdan keyin, Qonxo r g azab
ʻ ʻ ʻ
keladir g olib, Haomning sharbatidan so ng, I Keladir Haq, Kelar Haqiqat
ʻ ʻ
«Avesto»da tabiat unsurlari - er, olov, suv, havoni ifloslantirish, hayvonlar o ligi u
ʻ
yoqda tursin, odamlar jasadini erga ko mish, suvga oqizish, olovda yoqish og ir
ʻ ʻ
gunohlar qatoriga kiritilgan. Bunday jinoyatni sodir etganlar 400- 800 qamchin
urib jazolangan. Qilgan jinoyati og irroq bo lsa, ya’ni pokiza suv va muqaddas
ʻ ʻ
olov qarshisida gustohlik qilsa bu odamning jazosi dunyoning jamiyki dardu-
azoblaridan mudhishi - o lim jazosidir.
ʻ
Yoxud bunday jinoyat qilganlarni oliy sud’ya - Zaratushtroema oqsoqollar
kengashi a’zolari bilan bamaslahat adolatli qonunlar asosida katta jarima evaziga
afv etish yoki qul sifatida ulardan jamoa ishlarida foydalanishga hukm qilgan.
«Avesto»da jamiyatning asosiy yacheykasi sifatida oilaga katta ahamiyat
berilganligini ko ramiz. Masalan, nikoh oliy jazosiga belgilanganligini ko ramiz.
ʻ ʻ
Gunohkorni o ldirgan tangri Ahura Mazdaga xush keluvchi ish, nikohsiz oila
ʻ
qurish esa eng og ir gunoh deb hisoblangan. «Avesto»da ta’kidlanishicha, erkak
ʻ
kishi 15 yoshga to lganda oila qurish huquqiga ega bo lgan. Ammo erkak kishi
ʻ ʻ
uylanishi uchun awalo moddiy va ma’naviy tomondan to q va jismonan baquwat
ʻ
bo lishi lozim. Buning uchun u o z vaqtida to yib ovqatlanishi zarur, aks holda er
ʻ ʻ ʻ
15
Исхоқов М. Авесто, Яшт китоби. - Тошкент. Шарқ, 2001. Б. 67.
19

kishi o zining xizmat va erkaklik burchini ado etolmaydi: «Hech kim xo raksizʻ ʻ
Ashah qonunlariga amal qilish qudratiga ega emas. Omoch tortish qudratiga ega
emas. Farzandlar dunyoga keltirish qudratiga ega emas». Agar erkak zurriyot
qoldirish qobiliyatiga ega bo lsa-yu, ammo uylanmasa, unga temirni olovda
ʻ
qizdirib tamg a bosishar yoki beliga og ir temir zanjir kamarni bog lab yurishga
ʻ ʻ ʻ
majbur qilishardi. Er yuzida inson zurriyotining ko payishiga qarshi chiqib,
ʻ
turmush qurmay yurgan qiz qopga solinib, unga 25 darra urilgan. «Avesto»da
ta’kidlanishicha, qizlarning turmushga chiqishi haqida otaonalari va vasiylari
qayg urishlari lozim. «Vandidod» kitobida ota-onalar voyaga etgan o z qizlarining
ʻ ʻ
oila qurish istagini bilgach, ularga sep berishlari majburiyati bayon etilgan: «Uning
qalbini pokiza e’tiqod va muqaddas qonunga moyil qilsin, yaxshi yostiqdoshga
intiq qilsin. Yosh qizaloqni qaddi-qomati, rangi-ro yi har jihatdan benuqson
ʻ
bo lsin.
ʻ
O n besh yoshli qiz yaxshi obro - e’tiborga, shan’ va oltin zirakka ega bo lib,
ʻ ʻ ʻ
u yaxshi e’tiqodli erga turmushga berilsin». «Avesto»da Zardusht tomonidan
o zining kenja qizi Pourchistaning donishmand Yamaspa (Jomasp) bilan nikohiga
ʻ
bag ishlab tuzilgan «to y gohlari», shuningdek, boshqa nikohlanayotgan juftlarga
ʻ ʻ
murojaati keltiriladi. Zardushtiylik qonunlarida taloq qilish qat’iyan taqiqlangan
bo lib, erxotin sadoqatliligi ulug langan. «Avesto»da sud ishini yuritish va sudlov
ʻ ʻ
jarayoni masalalariga ham katta e’tibor berilgan. Ahura Mazda qonunlari
qo llanganda qohinlar tomonidan haqiqat va o ta poklik bilan barcha ko rsatmalar
ʻ ʻ ʻ
tan olinganligi va ularga qat’iy amal qilinganligining guvohi bo lamiz. «Avesto»da
ʻ
mazdaparastlarning yaqin qarindoshlar va o zga dindagilar bilan oila qurishi
ʻ
zardushtiylik odat qonuni bo yicha qat’iyan man etilganligi qayd etilgan. Kimki,
ʻ
bu qonunni buzsa, o lim jazosiga mahkum qilingan.
ʻ
Zardusht Ahura Mazdadan «Serfarzand xonadonga nima berasan?» deb
so raganda u: «Bunday odamlarni o z himoyamga olaman», deb javob beradi.
ʻ ʻ
Shuning uchun ham sernufuz oilalar va homilador ayollar jamoa tomonidan
ijtimoiy himoya qilingan. Ko p bolali oilalarga davlat xazinasidan nafaqa
ʻ
tayinlangan va bir yo la 2-3 tadan farzand tuqqan ayollarga imtiyozlar berilib, sigir
ʻ
20

yoki sariq tuya bilan mukofotlangan. Ayni paytda, ayol homilasini oldirish va
tushirish gunoh deb hisoblangan. Zurriyodni hosil qilgan erkak va jonli bolani
tushirishga ko maklashgan doya-kampir homilador ayol bilan birga o lim jazosigaʻ ʻ
mahkum etilgan. Shuningdek, ayol yoki oila boshlig i hisoblangan erkak
ʻ
farzandlarini o z holiga tashlab qo yib sarson-sargardon qilsa, zinoga berilgan ayol
ʻ ʻ
yoki erkak kabi qamchin va darra bilan kaltaklash, hatto o lim jazosi qo llanilgan.
ʻ ʻ
Sud jarayoni haqiqat va poklik bilan bog liq duolarni o qish marosimi bilan
ʻ ʻ
boshlangan. Sudlanayotgan shaxslar jinoyat ishlari uchun jazolanishi va o limga
ʻ
mahkum etilishi mumkin bo lgan. Ba’zida sud majlislarida jinoyat ishi sifatida
ʻ
haqoratlangan shaxsni poklash bilan bog liq fuqarolik ishlari ham ko rilgan. Sudda
ʻ ʻ
ishni ko rish va adolatli hal etishdan oldin, jinoyatchi yoki qonunni buzuvchining
ʻ
aybi, aybdorlik shakli - qasddan yoki ehtiyotsizlik tufayli, qattiq hayajon holatida,
birinchi marta yoki takroran qoidani buzganligi, sudlanuvchi o z aybini tan olishi,
ʻ
uning qaysi dinga mansubligi va boshqa holatlar aniqlangan 16
. Jinoyatga sabab
bo lgan holatlarni aniqlashda guvohlik ko rsatmalaridan foydalanilgan. Xulosa
ʻ ʻ
shuki, «Avesto»dagi davlatchilik va qonunchilik tizimi o z davrida jamiyat,
ʻ
fuqarolar va yoshlarning huquqiy ongi va madaniyatini boyitishda muhim
ahamiyatga ega bo lgan. «Avesto»da mujassam bo lgan bu kabi tushuncha, yo l-
ʻ ʻ ʻ
yo riq, qat’iy xulosa va qonun kuchidagi fikrlar davlatning siyosiy, ijtimoiy,
ʻ
iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qilgan. Bu muhim manbalar hozirgi kunda
ham xolislikka, sezgirlikka, ogohlikka da’vat etib turadi.

16
Сагдуллаэв А .С. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. - Тошкент., 2002. Б.124.
21

II BOB. «AVESTO» NING QADIMGI TARIXNI O ʻ RGANISHDAGI
MUHIM AHAMIYATI
2.1. Ijtimoiy - iqtisodiy tuzumning tartibga solinishi
«Avesto» kitobi ilk bor Xorazm hududida tashkil topgan o zbekʻ
davlatchiligining siyosiy-huquqiy tuzumi to g risidagi ma’lumotlar berishi bilan
ʻ ʻ
bir qatorda, uning ijtimoiy-iqtisodiy asoslari haqidagi muhim manba hisoblanadi.
Zero, davlat siyosiy-huquqiy tizimining rivojlanishi, taraqqiyoti, uning mamlakat
va aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o rni mavqei bilan belgilanadi. Bu
ʻ
boradagi munosabatlarda qanchalik, mushtaraklik, mutanosiblik mavjud bo lsa
ʻ
ijtimoiy hayotda adolat va qonunchilik, iqtisodiy turmushda rivojlanish va
farovonlikka erishiladi. Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasining ta’limotlariga
asosan moddiy ishlab chiqarish va iste’mol sohalarida uy xo jaligi va firma
ʻ
(korxona)lar iqtisodiy hayotdagi ijtimoiy talab va taklifhing moddiy asoslari
hisoblanadi. Davlatning iqtisodiyotdagi etakchilik roli tan olinadi va ma’qullanadi.
Ushbu ta’limotlarning ayrim belgi va xususiyatlarini «Avesto»da ta’riflangan
qadimgi 16 mamlakatning siyosiy-huquqiy va ijtimoiy-iqtisodiy boshqaruv
tizimlarida u yoki bu shaklda mavjudligini ko rish mumkin. Nisbatan yuqori
ʻ
iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotga olib boradigan o troq hayot tarziga ko chishning,
ʻ ʻ
sug oriladigan dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik bilan
ʻ
shug ullanishning samaradorligiga asoslanadi.
ʻ
Moddiy soha va tarmoqlarda mahsulotlarni jamoa a’zolari o rtasida adolatli
ʻ
taqsimlanishi zarurligi ko rsatib o tiladi. «Avesto» da moddiy boyliklar yaratish
ʻ ʻ
eng yaxshi amal deb targ ib qilinadi. Moddiy boyliklar ishlab chiqarish asosi
ʻ
bo lgan ekin maydonlarini, chorva hayvonlarini ko paytirish va asrashga da’vat
ʻ ʻ
qilinadi va bu borada zarur tavsiyalar beriladi. «Avesto»da davlat boshqaruvining
siyosiy-huquqiy, harbiy va ijtimoiyiqtisodiy tamoyillari haqida fikrlar bor. Oila,
xo jaliklar, ularning birlashmasi - «nmana», uy, oilalar jamoasi - «dmana», katta
ʻ
22

oila jamoasi oqsoqoli - «vis», katta qishloq oqsoqoli - «vispati», qabila boshlig i -ʻ
«zantupati», viloyat xokimi - «daxiyupati», bir necha viloyatlar hukmdori va
qabilalar harbiy boshlig i - «daxiyusastar»lardan tashkil topgan qonun chiqaruvchi
ʻ
Oliy organ - Oqsoqollar kengashi yoki qabilalar Ittifoqi - «varzanapati» yoki
«Xanjamana» va Xalq Majlisi - «v’yaxa» kabi tuzumlar orqali boshqarilgan 17
.
Oqsoqollar kengashi - «varzanapati» jamiyatini diniy mafkura, hukmron
g oya va jamiyatni adolatli qonunlar asosida boshqarishga mas’ul bo lib, jamoa
ʻ ʻ
faoliyatidagi ijtimoiy-huquqiy va xo jalik-mulkiy masalalarini hal etgan. Urug
ʻ ʻ
jamoasi boshlig i - «vis» barcha muhim siyosiy huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ
vazifalarni xududiy-ma’rifiy boshqaruv tizimida amalga oshirgan. Umuman, urug
ʻ
jamoasi rivojlanishdagi taraqqiyotni, barqarorlik, hamjihatlik va jamoaning harbiy
iqtisodiy qudratini mustahkamlashda ijtimoiy-iqtisodiy mulkiy munosabatlarning
ahamiyati katta bo lganligi e’tirof etiladi. Shu bilan birga, «Avesto»dagi
ʻ
ko rsatmalar mazmunidan kamroq rivojlangan tovar-pul munosabatlari, jamoa
ʻ
dehqonchiligi, mahsulot ayirboshlash haqidagi masalalar ravshanlashadi.
Jamoaning asosiy boyliklari uning nufuzli ikki toifasiga mansub bo lgan
ʻ
oqsoqollar, harbiy boshliqlar va mo»tabar shaxslar qo lida to plangan.
ʻ ʻ
Jamoaning erkin a’zolarini tashkil qilgan chorvadorlar, askarlar,
hunarmandlar toifasining asosiy boyligi - chorva, ishlab chiqarish vositalari, qurol-
anjomlari hisoblangan. Ayni chog da «Vandidod»dagi ma’lumotlarga qaraganda
ʻ
odamlarning ko chmas mol-mulklari, ya’ni o zlari yashayotgan uylar, ekiladigan
ʻ ʻ
erlar va bog lar, yirik va mayda shohli mollarning egalari bo lishgan deb
ʻ ʻ
hisoblashga asos bor. Mulkchilik huquqi amalda egalik va foydalanish huquqi
bilan cheklanmagan. U o z ichiga boshqarish huquqini, ya’ni boshqa shaxs
ʻ
egaligiga topshirish, boshqa shaxs mulkiga shartnoma bilan egalik qilishni ham o z
ʻ
ichiga oladi. Boylik va xususiy mulk ma’nosini anglatadigan «gayta» atamasi
«Avesto»da asosan mulkdor kishilarning moddiy ahvoli va farovonligini
tariflashda ko p ishlatilgan. Mulkiy munosabatlarda esa, «gayta», ya’ni xususiy
ʻ
17
Исхоқов М. Авесто, Яшт китоби. - Тошкент. Шарқ, 2001. Б.78.
23

mulk «vis» (urug )ga qarashli bo lgan. «Vis»ga chorva va ziroat bilan mashg ul vaʻ ʻ ʻ
bir-birlariga qarindosh bo lgan kamida 15 ta oilalar kirgan
ʻ 18
.
Jamoaning asosiy boyligi chorva hisoblanib, xususiy mulk deyilganda esa, uy,
hovli-joy, qal’a, qo rg onlar, yaylov, ekinzorlar, kanallar va boshqa boyliklar
ʻ ʻ
nazarda tutilgan. Kishilarning mulkka egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf
qilish huquqi zardushtiylik qonun-qoidalari bilan tartibga solingan. O g irlik qilgan
ʻ ʻ
kishining faqat o ziga tegishli mulklarigina emas, balki butun urug jamoasi -
ʻ ʻ
«vis»ga tegishli bo lgan mulklar musodara qilingan va lan’atlangan: «Mardud
ʻ
bo lsin, yo qolsin o g ri va qaroqchilar». «Avesto»dagi kishilarning o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy munosabatlarida o z ahdida turish, berilgan va’daning ustidan chiqish,
ʻ
qasamga sodiq bo lish, savdo-sotiq ishlarida majburiyat va shartnomalarga qat’iy
ʻ
amal qilish, omonatni, ya’ni qarzni o z egasiga vaqtida qaytarish kabi
ʻ
shartnomaviy munosabatlarning shakli va ayirboshlash turlari haqidagi fikrlar
muhim ahamiyatga ega. Zardushtiylik iqtisodiy qonunlariga ko ra ikki xil
ʻ
majburiyat tan olinadi. Birinchidan, tantanali ravishda qasam ichish - «varuna»ga
ko ra kishining biron iqtisodiy majburiyatni olishi yoki olmasligi tushunilgan.
ʻ
Ikkinchidan, bu bitim yoki shartnoma hisoblanib, bunga ko ra tomonlar o zaro
ʻ ʻ
manfaatdorlik nuqtai nazaridan biron iqtisodiy munosabatlar to g risida
ʻ ʻ
kelishishgan. Ikkala holda ham kuch ichilgan qasamda yashiringan bo lib, bu kuch
ʻ
ilohiy deb hisoblangan. Bu ilohiy kuch o zaro shartnomalashgan odamga
ʻ
hamkorlik qiladi, o z so ziga qat’iy bo lgan kishini qo llab-quwatlaydi. Qasami va
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zida turmagan kishiiii esa jazolaydi. Berilgan so z, olingan majburiyatga ko ra
ʻ ʻ ʻ
qasamni qat’iy bajarish va birovdan olingan qarzni egasiga o z vaqtida qaytarish
ʻ
zardushtiylik e’tiqodi bo yicha juda ham qadrlangan: «Kimda-kim qarzni o z
ʻ ʻ
egasiga qaytarmasa, uning bu amali o sha omonatni o g irlagan bilan barobar
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Qarz olgan kishi omonatni uyida saqlasa, har kun va har tun unga qo l ursa
ʻ ʻ
va o ziniki deb gumon qilsa, uning bu amali omonatni ikkinchi marta o g irlagan
ʻ ʻ ʻ
bilan barobardir».
18
А.Иброхимов, Х Султонов, Н.Жўраэв Ванан туйғуси. -Тошкент.,1996. Б . 126.
24

«Vandidod»ning IV fargardida shartnomalarning bir-biridan farq qiluvchi
quyidagi olti turi qayd etilgan: - Ey, diinyoni yaratgan Zot! Ey Haqiqat!
Qasamlarning sanog i nechadir? Ahura Mazda javob berdi: - Mening qasamlarimʻ
oltita: birinchi -so z qasami; ikkinchi -qo l qasami; uchinchi - qo y qasami;
ʻ ʻ ʻ
to rtinchi -sigir qasami; beshinchi -odam qasami; oltinchi - ekin qasami; Bu eng
ʻ
yaxshi, eng obod, eng serhosil zamindagi ekin. Kimda-kim so z qasamini yolg iz
ʻ ʻ
so zning o zi deb tasvir etsa, uni qo l qasami bilan tuzatishi va qo l qasamining
ʻ ʻ ʻ ʻ
tovonini to lashi kerak. Qo l qasamini qo y qasami bilan tuzatishi va sigir qasamini
ʻ ʻ ʻ
uning o rniga berishi kerak. Qo y qasamini sigir qasami bilan tuzatishi va sigir
ʻ ʻ
qasamini uning o rniga berishi kerak. Sigir qasamini odam qasami bilan
ʻ
o zgartirishi va uning o rniga odam qasamini berishi kerak
ʻ ʻ 19
.
Odam qasamini ekin qasami bilan isloh qilishi va ekin qasamini uning o rniga
ʻ
berishi kerak. - Ey dunyoni yaratgan Zot! - Ey Haqiqat! Kimda-kim so z qasamini
ʻ
buzsa, bu gunoh uchun giriftor bo ladigan jazosining andozasi nechukdir? Ahura
ʻ
Mazda javob berdi: - Uning va eng yaqin qarindoshlari gunohining tovoni o sha
ʻ
qasam bahosining olti yuztasiga tengdir. - Ey, dunyoni yaratgan Zot! - Ey Haqiqat!
Kimda - kim qo y qasamini buzsa, bu gunohi uchun giriftor bo ladigan jazosining
ʻ ʻ
andazasi nechukdir? Ahura Mazda javob berdi: - Uning va eng yaqin qarindoshlari
gunohining tovoni o sha qasam bahosining etti yuztasiga tengdir. - Ey, dunyoni
ʻ
yaratgan Zot! Ey Haqiqat! Kimda-kim sigir qasamini buzsa, bu gunohi uchun
giriftor bo ladigan jazosining andazasi nechukdir?
ʻ
Ahura Mazda javob berdi: - Uning va eng yaqin qarindoshlari gunohining
tovoni o sha qasam bahosining sakkiz yuztasiga tengdir. - Ey dunyoni yaratgan
ʻ
Zot! Ey Haqiqat! Kimda - kirn odam qasamini buzsa, bu gunohi uchun giriftor
bo ladigan jazosining andozasi nechukdir? Ahura Mazda javob berdi: - Uning va
ʻ
eng yaqin qarindoshlari gunohining tovoni o sha qasam bahosining to qqiz
ʻ ʻ
yuztasiga tengdir. - Ey, dunyoni yaratgan Zot! Ey Xaqiqat! Kimda - kim ekin
qasamini buzsa, bu gunohi uchun giriftor bo ladigan jazosining andazasi
ʻ
nechukdir? Ahura Mazda javob berdi: - Uning va eng yaqin qarindoshlari
19
Иброхимов И , Султонов Х , Н.Жўраэв Ватан туйғуси. -Тошкент.,1996.Б.98.
25

gunohining tovoni o sha qasam bahosining mingtasiga tengdir. - Ey, dunyoniʻ
yaratgan Zot! Ey Haqiqat! Kimda - kim so z qasamini buzsa, gunohining jazosi
ʻ
nechuk? Ahura Mazda javob berdi: - Uch yuz qamchin aspah - hashatra bilan, uch
yuz qamchin saravushucharana bilan savalanadi. - Ey, olamni yaratgan Zot! - Ey
Haqiqat! Kimda - kim qo l qasamini buzsa, gunohining jazosi nechuk? Ahura
ʻ
Mazda javob berdi: - Olti yuz qamchin aspahih-ashatra bilan olti yuz qamchin
saravushu charana bilan savalanadi. - Ey olamni yaratgan Zot! Ey Haqiqat! Kimda
- kim qo y qasamini buzsa, gunohining jazosi nechuk? Ahura Mazda javob berdi: -
ʻ
Etti yuz qamchin aspahih-ashatra bilan, etti yuz qamchin saravushucharana bilan
savalanadi. - Ey, olamni yaratgan Zot! Ey Haqiqat! Kimda - kim sigir qasamini
buzsa, gunohining jazosi nechuk? Ahura Mazda javob berdi: - Sakkiz yuz qamchin
aspahih-ashatra bilan, sakkiz yuz qamchin saravushu-charana bilan savalanadi. -
Ey, olamni yaratgan Zot! Ey Haqiqat! Kimda - kim ekin qasamini buzsa,
gunohining jazosi nechuk? Ahura Mazda javob berdi: - Ming qamchin aspahih-
ashatra bilan ming qamchin saravushu-charana bilan savalanadi 20
.
«Suv va yonib turgan olov qoshida qasamini buzgan odamning yozug i avf
ʻ
etilmasdir». Demak, shartnomaviy munosabatlarning xususiyatini ta’kidlash bilan
birga, har bir bitimda awalgi bitimdagiga nisbatan qimmatliroq bo lgan narsa-
ʻ
buyum qo yilganki, bu awalgisining kafolatini ifodalagan. Har bir buzilgan yoki
ʻ
bajarilmagan shartnoma katta qiymatdagi yangi shartnoma bilan almashtirilgan.
Bitim buzilgandajismoniy jazo ham qo llanilgan. Shuningdek, kelishuvni buzgan
ʻ
kishining yaqin qarindoshlariga nisbatan ham jazo choralari belgilangan. Oila
a’zolari o rtasida kelishuvning buzilishi qasamni buzish bilan barobar hisoblangan.
ʻ
«Avesto»ning guvohlik berishicha, eru-xotin o rtasidagi shartnomaga ellik karrali,
ʻ
kuyov bilan qaynota o rtasidagi shartnoma sakson karrali, aka-ukalar o rtasidagisi
ʻ ʻ
to qson karrali, ota va o g il o rtasidagi shartnoma esa yuz karrali hisoblangan. Bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelishuvni buzgan kishini jazolashning asosiy choralariga, jumladan, tan jazosi
berilgan.
20
Иброхимов А, Султонов Х, Жўраэв Н Ванан туйғуси. -Тошкент.,1996. Б.126.
26

«Avesto»da talqin etilishicha, insonda oliy mavjudot sifatida mehnat qilish,
moddiy ne’matlar yaratish va ishlab chiqarish qobiliyati mavjud. Odamzod bu
qobiliyatni ishga solmas ekan, u insoniy qiyofasini yo qotadi, vahshiylashadi,ʻ
yovuzlashadi. Shu bois ham mehnat inson barkamolligining asosiy sharti
hisoblanadi va uning ma’naviy xulq-atvorini baholashda o lchov mezoni bo lib,
ʻ ʻ
xizmat qiladi. Noz-ne’matlar mo l bo lishi uchun kishi mehnat qilishi, o z qo llari
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan moddiy boylik yaratishi zarur. Binobarin, Zardusht ta’limotiga ko ra,
ʻ
dehqonchilik mehnati ezgulik namoyon bo lishining asosiy shaklidir. «Kimdakim
ʻ
bug doy eksa, u Ashahni (Haqiqat) ekadi. U Mazda dinini yana va yana
ʻ
ko kartiradi. U Mazda dinini yuzlab hamdu sano, nazru- niyoz va o n minglab
ʻ ʻ
qurbonliklar bilan quwatlantirgandek qudratli qiladi» deyiladi zardushtiylik
ta’limotida 21
.
Shunday qilib, «Avesto»da mehnat faqat moddiy ne’matlarni yaratish manbai
sifatida nazarda tutilmasdan, balki insonga manfaat, foyda, obro -izzat,
ʻ
rohatfarog at keltiradigan mo»jiza nuqtai-nazaridan baholanadi. Shuning uchuti
ʻ
ham ajdodlarimiz noz-ne’mat vositalari-chorva mollari go sht-sut berish, ulardan
ʻ
turlituman oziq-ovqatlar tayyorlash mumkinligi, terisi kiyim-bosh vazifasini
o tashi, bug doy va boshqa o simliklar tayyor oziq-ovqat o rniga o tishi bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qimmatli ekanligini tushunib etganlar. «Vandidod»ning 13-14-boblarida yerdan
unumli foydalanish, uni ifloslantirishdan saqlash, sug organda suvni tejash
ʻ
haqidagi odamlarning huquq va burchlari, ularga rioya qilmaslikning huquqiy
oqibatlariga alohida o rin ajratilgan. Dehqon ekinni sug orishi mumkinligi,
ʻ ʻ
dehqonchilik bilan shug ullanadigan har bir kishi bir belkurak kengligi va
ʻ
chuqurligidagi ariqqa sig adigan suv olishga haqli ekanligi, suvni taqsimlash bilan
ʻ
kohinlar shug ullanishi ko rsatilgan. Shu o rinda ta’kidlash kerakki, ichimlik suv
ʻ ʻ ʻ
manbalari atrofida har xil matolarni yuvish, mol boqish, tuya va otlarni bog lashga
ʻ
ruxsat etilmagan. Biron kishining ariq suvini ifloslantirganiga mirobning ko zi
ʻ
21
. «Авесто»- инсонпарварлик ва эзгулик чашмаси. Тошкент., «Куч адолатда», 2000.Б . 8
27

tushsa, u ot terisidan yasalgan yoki tikanak qamchin bilan 25 bor qamchin urilib
kaltaklash bilan jazolangan.
«Avesto»da daryolar, kanallar, suv shohobchalari haqida, erning meliorativ
holatini saqlash borasida qimmatli fikrlar bayon etilganki, bunday dalillar va
iqtisodiy o gitlar biron-bir manbada uchramaydi. Jumladan, Ahura Mazda ettiʻ
rabboniy zotdan biri, Ardvisura-Anaxitani to rt oq ot qo shilgan faytuni bilan
ʻ ʻ
zaminga yo llar ekan, unga olamdagi eng yuksak tog - Xukardan oqib keladigan,
ʻ ʻ
ming anhoru ming shahobchali suvi eng muqaddas va eng pokiza Farog Kart
ʻ
daryosi (Amudaryo)ni o z nazoratiga olishni topshiradi. Chunki Amudaryoni
ʻ
Tangri Ahura Mazda ikki sohilida bandalarim bog u-rog lar barpo etsin, ziroat
ʻ ʻ
ekib, bepayon bug doyzorlar bunyod etib, keng yaylovlarda chorvachilikni
ʻ
rivojlantirsin deb yaratgan. Shuning uchun ham cho lga suv chiqarib, erning
ʻ
sho rini yuvib, zahini qochirib ishlov bergan, insonlar eng mo»tabar zotlar
ʻ
hisoblanadi.
«Avesto»da talqin etilgan iqtisodiy shartnomalar va majburiyatlar, chorvani
ko paytirish, erdan unumli foydalanish, suvni tejash va uni qadrlash, suvning
ʻ
hayotbaxshligi, mo l don-dun etishtirish moddiy ta’minot manbai ekanligi
ʻ
to g risidagi iqtisodiy bilimlardan iborat bo lib, ular urug jamoasining iqtisodiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
turmush sharoitini yaxshilashga va moddiy farovonligini ta’minlashga qaratilgan.
28

2.2. Avestoda inson huquqlari masalasi
Zardushtiylik dini ijtimoiy taraqqiyot tarixida yakka xudolikni targ ib etuvchiʻ
birinchi ta’liraot bo libgina qolmay, balki dunyoviy dinlar orasida insoniyat
ʻ
taraqqiyotiga bevosita va bilvosita juda katta ta’sir ko rsatgan mafkuraviy asosdir.
ʻ
Dastlabki insonparvarlik g oyalari zardushtiylik dinining «Avesto» kitobidan o rin
ʻ ʻ
olganligi guvohi bo lamiz. Chunki Sipiytmon Zardushtning ta’limoti bu g oyalarni
ʻ ʻ
birinchi bo lib ilohiylashtirgan, uning asosiy qoidalari esa keyingi dunyoviy dinlar
ʻ
- yahudiylik, xristianlik (masihiy) va islomning aqidaviy va ibodat qoidalariga
zamin bo lganligini nazarda tutsak, u holda «Avesto» g oyalarining necha ming
ʻ ʻ
yillardan beri insonlar taqdirini belgilashda katta nufuzga ega bo lganini aniq his
ʻ
qilishimiz mumkin 22
.
Zardusht ta’limotining insoniyat taraqqiyotidagi eng muhim va diqqatga
sazovor jihatlaridan biri shundaki, agar masihiylikda «yovuzlikka qarshilik
ko rsatmaslik» g oyasi targ ib qilinsa, zardushtiylik dini yovuzlik bilan murosa
ʻ ʻ ʻ
qilishni emas, balki inson huquqlarini poymol etilishiga bor kuch bilan keskin
qarshi kurashishga da’vat etadi: «Inson haqiqat va adolatga intilsin, odamzod
baxtli-saodatli yashashga haqli, insonni hayotdan, haq-huquqidan mahrum
qilishgahech kimning haqi yo q!» Zardusht ta’limotida insoniyat taraqqiyoti uchun
ʻ
eng muhim jihatlaridan yana biri shuki, u oddiy chorvadorlar va dehqonlarga
murojaat qilib, odamzot chorvaning ko payishiga, yaylovlarning gullab-
ʻ
yashnashiga yordam bergan taqdirdagina, dehqonchilik, chorvachilik, sug orish
ʻ
ishlarida ishtiyoq bilan halol mehnat qilgandagina Ahura Mazdaning inoyatiga noil
bo lg usidir. Bu bilan Zardusht oddiy zahmatkash insonning mehnat qilish
ʻ ʻ
huquqini ulug laydi.
ʻ
«Kimda-kim bug doy eksa, u Ashani» (Haqiqat) ekadi. U Mazda dinini
ʻ
yuzlab hamdu sano, nazru-niyoz va o n minglab qurbonliklar bilan
ʻ
quwatlantirgandek qudratli qiladi. Qachonki egatlarda urug etilsa, devlar
ʻ
o rinlaridan qo padilar. Qachonki bug doy gurkirab ko karsa, devlar dahshatdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
22
И.Жабборов. Антик маданият ва маънавият хазинаси. Тошкент., «Ўзбекистон» 1999. Б.97.
29

titray boshlaydilar. Qachonki bug doy un qilinsa, devlar nola chekadilar. Qachonkiʻ
bug doy xirmonga uyulsa, devlar nobud bo ladilar. Qay bir xonadonda bug doy
ʻ ʻ ʻ
bosh chiqarsa, u xonadonga devlar yaqinlasha olmaydi. Qay bir xonadonda
bug doy ombori bo lsa, go yo qizdirilgan temir devlar bo ynini chirmab
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashlaydi» 23
.
Xikmatga to la bu so zlarda tinch va osoyishta mehnat, insonning
ʻ ʻ
yaratuvchilik qudrati faqat olijanob amallar orqali odamzodda bar qanday
yovuzliklardan xolos bo lish tuyg usi kuchli ekanligi o z ifodasini topgan. «
ʻ ʻ ʻ
Avesto»da jamoa mehnati va ularning insoniy huquqlari ham nazardan chetda
qolmaganligini ko ramiz. Jumladan, «Vandidod»da bayon etilishicha, erni xuddi
ʻ
qizni sevganday sevmoq, unga yaxshi urug lar sepmoq, uni mo 1-ko l hosil
ʻ ʻ ʻ
beruvchi onaga aylantirmoq kerak. Shu bois Zardusht Ahura Mazdaga murojaat
qilgan: - «Ey, olamni yaratgan Zot! Ey, Haqiqat! Zaminni hammadan ko ra
ʻ
ko proq baxtiyor qilgan to rtinchi shaxs kim? Ahura Mazda javob berdi: - Ey,
ʻ ʻ
Sipiytmon Zardusht! U hammadan ko p bug doy, giyoh va mevali daraxtlar ekkan
ʻ ʻ
zotdir! U quruq erlarga suv chiqargan va suvli erlarni shudgor qilgan zotdir. Uzoq
zamon ekilmagan va omoch tegmagan zamin baxtsizdir. U omochni orzu qiladi.
Bunday zamin balog at pallasiga kirgan sohibjamol qizdir. Bu qiz farzand ko rish
ʻ ʻ
va yaxshi yostiqdoshga intiqdir. - Ey, Sipiytmon Zardusht! Kimda-kim zaminni
chap va o ng qo l bilan, o ng qo l va chap qo l bilan shudgor qilsa, zamin unga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
farovonlik baxsh etadi. U go zal va pokiza qizga o xshaydi. Bu qiz er xonadoniga
ʻ ʻ
kirib borib o z to shagida halol yostiqdoshiga farzandlar tug ib beradi. Zamin ham
ʻ ʻ ʻ
mo 1-ko l mevalarini in’om etadi». Zardusht yana so radi: - Ey, dunyoni yaratgan
ʻ ʻ ʻ
Zot! Mazda dinini qanday taom to yg izadi? Ahura Mazda javob berdi: - Ey
ʻ ʻ
Sipiytmon Zardusht! Bug doy taomi va bug doy noni. Ruhoniylar varjovand
ʻ ʻ
bug doy ekishni mansarasini odamlarga o rgatsinlar. «Hech kim ho raksiz Ashah
ʻ ʻ ʻ
qonunlariga amal qilish qudratiga ega emas. Moddiy olamda xalq qilingan bar bir
mavjudod emak bilan tirikdir, emaksiz o likdir».
ʻ
23
E . Xoliqov , O
ʻ Ubaydullaev va boshq . Milliy g ʻ oya faidan seminar mashg ʻ ulotlari o ʻ tkazish metodikasi . ( uslubiy
tavsiyalar ) - Toshkent ., 2010. B. 88 .
30

Ko rinadiki, Ahura Mazda dunyoni yaratib, erni, chorvani odamlargaʻ
taqsimlab, boshpana berib, ularni tinch mehnatdan rohatlanishga, bog yaratishga,
ʻ
mol boqishga, dehqonchilik qilib, pokiza va osoyishta hayot kechirishga da’vat
etadi. Zardusht ham o z da’vatida mehnat qilishga maylsiz, insoniylik
ʻ
fazilatlaridan mahrum bo lgan, bosqinchilik va o g rilik bilan shug ullanuvchi razil
ʻ ʻ ʻ ʻ
odamlar qalbidagi zulmat va zolimlikni halol mehnat qilish orqali yo qotish
ʻ
mumkinligiga ishontiradi: - «Ey, Sipiytmon Zardusht! Kimda-kim zaminni chap va
o ng qo l bilan, o ng va chap qo l bilan shudgor qilmasa, zamin unga shunday
ʻ ʻ ʻ ʻ
deydi: - Ey mard! Ey, meni chap va o ng qo l bilan, o ng va chap qo l bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
shudgor qilmagan zot! Sen begonalar eshigi ostonasida non istovchilar bilan birga
bo lursan. Ko zlaring yo l ko radi. Ular seni eshigi ostonasidan haydab
ʻ ʻ ʻ ʻ
yuboradilar»1.
Zardusht bilan Ahura Mazda o rtasidagi musohabalarda insonning ma’naviy
ʻ
jihatdan pok bo lishi, yaxshilikka va ezgulikka amal qilishi talab etiladi. Ezgulik
ʻ
va baxt-saodatga erishish yo lida halol mehnat qilish, adolat va haqgo ylik, bilan
ʻ ʻ
farovon hayotga erishish Ahura Mazda ta’limotining asosiy g oyalaridan biridir.
ʻ
«Avesto»da talqin etilishicha, insoning asosiy burchi haqqoniy hayot tarzini
ta’minlashdan iborat bo lishi kerak. Shuning uchun ham «Haqiqat oliy
ʻ
sharofatdir», deyiladi. Inson hamisha «Ezgu fikrat, ezgu kalom, ezgu amal»ga
qat’iy rioya qilmog i va buni qalbida mujassam etmog i zarur. Ana shundagina
ʻ ʻ
uning qalbi pokiza, ruhi madadkor, tafakkuri sog lom bo ladi
ʻ ʻ 24
. Ezgu fikr va
niyatning yaxshiligi, barcha bilan tinch-totuv yashashga intilishdir.
Ezgu fikr egasi jaholatga tushmaydi, chunki jaholatda kishi ezgu niyatlarini
yo qotadi, burch va adolatni unutadi, o ylamay ish qiladi. Zardusht ta’limotiga
ʻ ʻ
ko ra, yaxshi tushuncha, yaxshi fikr, ezgu niyat, latif so z, yaxshi ishning birligi
ʻ ʻ
deyilganda, faqiru-musofirlarga mehribonlik qilish, insonni o z sha’niga isnod
ʻ
keltiradigan ishlardan, jumladan, birovga hasad qilishdan, o g rilik, talonchilik,
ʻ ʻ
o zgalar molini o zlashtirishdan, zinoga berilishdan, birovning dilini og ritishdan,
ʻ ʻ ʻ
24
Ҳамидова M . «Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи».Ўқув қўлланмаси. Тошкент.2005 . Б .78.
31

hayvonlarni qiynash va o ldirishdan o zini tiyish, bergan so zining ustidan chiqish,ʻ ʻ ʻ
e’tiqodiga sodiq qolish, qarzni o z vaqtida to lash, aldamchilik va xiyonatdan xoli
ʻ ʻ
bo lish kabi insoniy fazilatlar tushunilgan. Shunday qilib, Zardusht boylar uchun
ʻ
ham, kambag allar uchun ham barobar bo lgan Ezgu fikrat, Ezgu kalom, Ezgu
ʻ ʻ
amal kabi insonparvarlik tamoyil va aqidalarini yaratib, o z oldiga tinchlik va
ʻ
adolatli qonunlar, insonparvarlik tartib-qoidalari qaror topgan, jamiyatda barchaga
munosib farovon hayot nasib etishni oliy maqsad qilib qo yadi.
ʻ
Zardushtiylik diniga e’tiqod qilgan o z izdoshlari va qavmdoshlariga dunyo
ʻ
halovatlaridan, lazzat va kayfu safolaridan voz kechishni, riyozat chekib yashashni
targ ib etmaydi, aksincha, shodu xurramlik, yaxshi niyat, yaxshi amal inson
ʻ
hayotining mazmunini tashkil etmog i zarurligini uqtiradi. «Ey, hushyorlar!
ʻ
Quloqlaringiz bilan puxta eshitingiz eng ezgu kalomlarni va yorug niyat bilan -
ʻ
xoh er, xoh ayol - har biringiz nazar tashlangiz, to buyuk hodisa ro y bermasdan va
ʻ
odimlarimiz so nggi manzilga etmasdan ikki yo ldan birinio zingizga ixtiyor
ʻ ʻ ʻ
etingizda, bu kalomlarni o zgalarga ham etkazingizlar». Ana shu umuminsoniy
ʻ
qadriyatlar majmuasi esa o sha davrdagi ajdodlarimiz tafakkuri asosini tashkil
ʻ
etgan. Bu g oyalar asosida insonlarni bir- biriga yaqinlashtiruvchi, tengma-teng
ʻ
qo yuvchi ezgu niyatlar yotadi. Inson huquqlari ustivor mamlakatda tinchlik,
ʻ
osoyishtalik, farovonlik, taraqqiyot, kelajakka ishonch muqarrar ekanligi «Avesto»
asarida ilgari surilgan hayotbaxsh g oyalardir.
ʻ
Qadimgi davr Markaziy Osiyo xalqlari huquqini o rganishda - Avesto katta
ʻ
ahamiyaga ega. Bundan tashqari, odat huquqlari, Ahamoniylar davrida yozma
huquqiy manbalar, A.Makedonskiy va Yunon-Baqtriya podsholari, Salavkiylar
davlati va Parfiyada esa Yunon-Rim huquqi ham qisman amal qilgan bo lishi
ʻ
mumkin. Ahamoniylar podsholaridan Doroning Behistun qoyalaridagi yozuvlarida,
kitobalarda bosib olingan o lkalarda - qonunlar joriy qilinganligi to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
ma’lumotlar uchraydi. - Avestoning bir qancha she’rlarida kishilar o rtasida talab
ʻ
qilinadigan xulq-atvor qoidalari, oila-nikoh masalalari, jinoyat va jazo, ayniqsa,
protsessual normalardan ordaliya (sinab ko rish, tekshirib ko rish) haqidagi
ʻ ʻ
ko rsatmalar diqqatga sazovor. Garchi Avestoning barcha qismlarida
ʻ
32

ijtimoiysiyosiy va huquqiy tusdagi g oyalar mavjud bo lsada, aynan uningʻ ʻ
Vandidat qismi haqiqiy yuridik kompendiumi hisoblanadi.
Avestoda jazo berish - diniy-etnik qoidalarga bo ysundirish maqsadidagi
ʻ
harakat ma’nosida qo llanilib, xatti-harakat uchun to lovni anglatgan. Jazo, sinab
ʻ ʻ
ko rish diniyetnik qoidalar asosida olib borilgan. Zardo shtiylik diniy aqidalariga
ʻ ʻ
ko ra, insonda uchta etnik axloqiy unsur mavjud. Bular: ezgu fikr, ezgu so z, ezgu
ʻ ʻ
ish. Jinoyat ana shu unsurlar o rtasidagi mutanosiblikning buzilishi bo lib haqiqat
ʻ ʻ
esa (ashem boxu) eng yaxshi ezgulikdir. Qonun yaratuvchilar va kohinlar juda
katta ahamiyat bergan narsa - berilgan so zning muqaddasligi edi. So z - asha
ʻ ʻ
haqiqatning hayotiy ifodasi sifatida hurmatga sazovor. Ikki xil majburiyat tan
olinadi. Birinchidan, tantanali ravishda qasam ichish (varuna), unga ko ra, kishi
ʻ
biron harakatni sodir etish yoki etmaslik majburiyatini olgan. Ikkinchidan, bu bitim
yoki shartnoma hisoblanib, mitra6 deb atalgan, unga ko ra, tomonlar o zaro biron
ʻ ʻ
narsa to g risida kelishgan. Ikkala holda ham qabul qilingan qasamda yashirincha
ʻ ʻ
kuch bo lib, bu kuch ilohiy deb hisoblangan. U odamga hamkorlik qiladi, o z
ʻ ʻ
so zida qat’iy turgan kishini qo llab-quvvatlaydi, so zida turmagan kishini esa
ʻ ʻ ʻ
jazolaydi. Berilgan so z, olingan majburiyat, uning qat’iy turib bajarilishi
ʻ
Zardo shtiylik e’tiqodiga ko ra, nihoyatda qadrlangan
ʻ ʻ 25
.
Diniy aqidalarga binoan, tabiatning alohida qonuni mavjud bo lib, u hamma
ʻ
narsaga tartib beradi, mazkur qonun rti (Avestoda - asha) deb atalib, inson
xulqatvorini boshqaradi. Demak, - asha faqat haqiqatnigina emas, ko proq axloqiy
ʻ
mazmunga ega bo lgan juda keng umumiy tushunchani anglatadi. Haqiqat, adolat,
ʻ
sodiqlik, jasurlik - insonga xos sifatlardir. Asha - bu haqiqat, tartib, huquqiylik va
hokazo ko plab ma’nolarga ega. Yolg on gapirish, haqiqatni buzish - ashaga ziddir.
ʻ ʻ
U drug (Avestoda - drux) deb atalgan. Ahloqiy nisbatlar bo yicha kishilar an’yan -
ʻ
huquqiy mos va drugvat - unga qarshilarga bo lingan. Zardushtiylik dinining
ʻ
muqaddas kitobi Avesto (Qat’iy qonunlar) bo lib, uning Devlarga qarshi qonunlar,
ʻ
ya’ni Videvdat (yoki Vendidat) atalgan qismida ko proq huquqiy masalalar o z
ʻ ʻ
25
Жабборов Х . Антик маданият ва маънавият хазинаси. Тошкент., Ўзбекистон 1999 .Б.114.
33

ifodasini topgan. U 20 fargard, she’riy qismdan iborat bo lib, asosan muqaddasʻ
qoidalariga rioya qilmaslik uchun javobgarlik belgilashni nazarda tutgan bo lsa-da,
ʻ
eramizdan avvalgi 1 ming yillikdagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni tartibga
solishga ham xizmat qilgan.
Kishilik jamiyati tarixining eng qadimgi - urug doshlik tuzumi yemirilishi,
ʻ
davlat va huquqning paydo bo lishi davridan boshlab yozma huquqning vujudga
ʻ
kelishigacha retsepsiya qilinib (qabullangan) olingan institutlaridan biri bu
ordaliyadir (Xudo sudi, sinab ko rish ma’nolarini anglatadi). Avestoda jazo - diniy-
ʻ
etnik qoidalarga bo ysindiruvchi harakat ma’nosida qo llanilib, sodir etilgan
ʻ ʻ
qilmish uchun to lovni anglatgan. Jazo sinab ko rish - Ordaliya shaklida ushbu
ʻ ʻ
qoidalar asosida olib borilgan. Avestoda qasamning oltita turi keltirilgan: so z
ʻ
qasami, qo l qasami, qo y qasami, sigir qasami, odam qasami, ekin qasami
ʻ ʻ
keltirilgan.. Ularni buzganlik uchun o sha qasam bahosining ming barobarigacha
ʻ
tovon to lash yoki tan jazosini nazarda tutadi.
ʻ
Qasam ichib, ahd qilgan kishi o z ahdini bajarmagan yoki uni buzgan hollarda
ʻ
haqligini isbotlash uchun ordaliya o tkazib sinalgan. Uning juda ko p turlari
ʻ ʻ
mavjud edi. Ular: o t bilan sinash (Shohnomadagi Sudoba ig vosidan o t bilan
ʻ ʻ ʻ
tozalanishi haqidagi hikoya), ko kragiga qizigan temirni qo yish kabilar. Agar so z
ʻ ʻ ʻ
qasam to g risida bo lsa, odatda, suv bilan, agar shartnomaga oid bo lsa, o t bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sinalib, aybdor yoki gumon qilinuvchining o zi haqligini isbotlashiga imkon
ʻ
berilgan. M.Boys mana shunday ordaliya o tkazishning turlaridan biri Yadjina
ʻ
valkayaning sanskrit tilidagi matnida keltirilganligini yozadi. Unga binoan,
ayblanuvchi o z yonida turgan kishining oyoqlarini ushlab turgan holda suvga
ʻ
sho ng igan. Sho ng ish vaqtida - Varuna haqiqatdan meni himoya qil deb aytgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ana shu lahzada kamondan o q uzilgan, shu payt chopar kishi o q ketidan
ʻ ʻ
yugurgan, agar u o qni aybdor suv ostida o lgunga qadar keltirsa, qasam xudosi
ʻ ʻ
Varuna aybdorni afv etdi va oqladi, deb hisoblangan. O t bilan sinashning
ʻ
shartlaridan biri shunday bo lganki, aybdor yoki gumon qilinuvchi yonayotgan ikki
ʻ
qator palyonlar orasidagi tor yo lakdan yugurib o tishi lozim bo lib, agar tirik
ʻ ʻ ʻ
qolsa, shartnoma xudosi Mitra uni aybsiz bildi yoki afv etdi, deb hisoblangan.
34

O t bilan sinashda aybdorning yalang och ko kragiga eritilgan mis qo yishʻ ʻ ʻ ʻ
shakli ham qo llanilgan. Shuningdek, qaynab turgan suyuqlik (yog yoki suv) bilan
ʻ ʻ
sinash, muz-suv bilan sinash, marosimlarni o tkazish uchun tayyorlangan o simlik
ʻ ʻ
shirasini ichirib sinash, daryo suviga uloqtirib sinash kabi usullar bo lgan.
ʻ
Haqiqatni yuzaga chiqarish yo llaridan biri muqaddas sanalmish xaoma (doimo
ʻ
yashil bo lgan butasimon efedra o simligi shirasiga sut aralashtirib tayyorlangan) -
ʻ ʻ
insonni qo zg atadigan (mast qiladigan emas) ichimlik ichirib, ordaliya - sinash
ʻ ʻ
o tkazilgan. - Avestoning tanlangan gimnlarida quyidagilarni o qiymiz: Xaoma
ʻ ʻ
ichgandan so ng, Haqiqat izma-iz kelar. Bundan tashqari, Zaroastr diniy
ʻ
marosimlarida qo lida tutib turiladigan xivichlar bog lami (metalldan yoki yulg un,
ʻ ʻ ʻ
anor novdalari ham) bo lishi mumkin
ʻ 26
.
Barsman bilan urib sinash ham qo llanilar edi. - Mamlakatni o z so zida
ʻ ʻ ʻ
turmaydigan haromilar buzadi, ular ezgulikka moyil kishilarni halok etadigan
sotqinlardir. Spitamaga (urug boshlig i) berilgan so zga sodiq bo l, shartnoma
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zlari ikkala tomon uchun ham birdir, - deyiladi Mitra gimnida. Ordaliya sud
ʻ
jarayonlari natijasida Mitra va Varuna qatl qiladigan yoki afv etadigan tabiiy kuch
- suv va o tni anglatadigan bo la boradi. U Varunash dengizi suvlarida yashaydi
ʻ ʻ
deb hisoblangan. Mitra esa o t xudosiga aylanib, barcha odamlar uni olovlar ichida
ʻ
eng kattasi bo lgan quyoshni, uning osmondagi kundalik harakati davrida kim
ʻ
shartnomaga sodiqlik bildirishini va kimlar uni buzishlarini kuzatib boradi, deb
hisoblashgan. Ordaliya xudolar hohishining namoyon bo lishi sifatida
ʻ
gavdalantiriladi.
Yuqoridagi ikkala xudoga qaratilgan va ular nomidan o tkaziladigan
ʻ
ordaliyalar favqulodda xavfli bo lib, ularni o tkazishda oliy kohinlar yoki jamoa
ʻ ʻ
boshliqlari qatnashishlari bois, qonunlarni biladigan donishmand kohin obrazi
shakllana borgan. Buyuk xudo, donishmandlik xudosi Axuramazda (Axura - xudo,
mazda - donishmandlik xojasi, podshosi ma’nolarida) to g risidagi tasavvurlar
ʻ ʻ
shulardan tug ilib, u Mitra va Varunadan ham yuqori turgan. Axuramazda barcha
ʻ
xudolar va insonlarning harakatlarini boshqaradi va rahbarlik qiladi, deb
26
А.Саидов., Ж.Тошқулов Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. ИИВ Академияси. Тошкент., 1995. Б.146.
35

ishonishgan. Vendidat - «Devlarga qarshi qonun») yetib kelgan. Zardushtiylik
huquqining ushbu yodgorligi zardushtiylik dini davlat maqo-mini, zardushtiylar
esa davlat tomonidan qo llab-quvvatlashni yo qot-gan davrda jamoa turmushiʻ ʻ
qattiq tartibga solinganligadan dalolat beradi. Shu sababli Vandidodning ko plab
ʻ
huquqiy qoidalari Yaxve dini jamoasi alohida bo la boshlagan davrda tuzilgan.
ʻ
Shu bilan birga Vandidodning huquqiy qoidalari ancha dunyoviy zaminga xos
xususiyatlarga egadir. Garchi Besh kitobda va Vandidodda qonunlar Xudoning
kashfiyoti sifatida taqdim etilgan bo lsa ham, tadqiqotchilar ushbu kashfiyotning
ʻ
xususiyatidagi tafovutini qayd etadilar. Masalan, S.Ganbarov tomonidan yozilgan -
Avestoda siyosiy va huquqiy g oyalar tadqiqotida Vandidodda jinoyatlar tasnifi
ʻ
misolida yaxshi ko rish mumkin: Birinchidan, dinga qarshi jinoyatlar: bid’at,
ʻ
boshqa din vakili bilan nikohga kirish, ruhoniy vazifasini qonunsiz bajarish,
Ikkinchidan, shaxsga qarshi jinoyatlar: qasddan hujum qilish yoki jazava holatida
hujum qilish, tahdid qilish shifokorning zararli xatti-harakati, homiladorlik paytida
ayolning sog lig iga qarshi jinoyatlar. Uchinchidan, hayvonlarga ayniqsa
ʻ ʻ
kuchuklarga qarshi jinoyatlar. To rtinchidan, mulkiy jinoyatlar: o g irlik, talon-
ʻ ʻ ʻ
toroj, bosqinchilik, firibgarlik. Xasislik mulkiy jinoyatlarning alohida turi
hisoblangan. Chunki «kimki adolatli iltimosni rad etsa aslida ashyo so rayottan
ʻ
o g ri hisoblanadi». Beshinchidan, axloqqa qarshi jinoyatlar: fohishabozlik, er-
ʻ ʻ
xotin xiyonati.
Bundan tashqari ko rsatilmagan yordam ham qattiq jazolanadigan axloqiy
ʻ
jinoyat hisoblangan. Oltinchidan, tabiat kuchlariga qarshi jinoyatlar: yerga, suvga,
olovga va o simlik dunyosiga qarshi jinoyatlar, ayniqsa yerning isloflanishi bilan
ʻ
bog lik jinoyatlar. Tabiat kuchlarining o zi va hayvonlar tomoni-dan sodir
ʻ ʻ
etiladigan jinoyatlar to g risida maxsus to xtab o tilgan. Tabiat kuchlari va
ʻ ʻ ʻ ʻ
hayvonlar o sha paytdagi zardushtiylik huquqida jinoyat ob’ektlarigina bo lib
ʻ ʻ
qolmasdan, balki sub’ektlari ham hisoblangan. Moddiy unsurlar orasida
«muqaddas»: olov, suv, yer,havo- Ezgulikka tegishli deb hisoblangan 27
.
27
Махмудов T . «Авесто» ҳақида. Тошкент., «Шарқ» 2001 . Б. 83.
36

Ushbu davrda huquq uzil-kesil zardushtiylik ta’limotining ajralmas qismi
sifatida e’tirof etilgan. «Denkart» asarida Ahura Mazdaning kashfiyoti uch turga
bo lini-shi haqida so z yuritiladi: - gazanig - oliy ma’naviy bilim va burch; darigʻ ʻ
(qonuniy) - dunyoviy bilim va dunyoviy burch; hada mapsrig - ushbu ikki soha
(ya’ni sharhlar o rtasida joylashgan barcha narsa), Xisrav I (531-579 yy.)
ʻ
hukmronliga yillarida tuzilgan Sosoniylar qonunlari majmui - «Bir ming sud
qarorlari kitobi»da huquqshunoslik kasbining katta diniy ahamiyati to g risida so z
ʻ ʻ ʻ
yuritiladi. Din va huquqning aloqasiga, jumladan sud ishlariga bunday qarash
tasodifiy emas edi. Eronda kodekslashtirilgan huquq mavjud emas edi.
«Denkart»ga muvofiq sudyalar (ular kohinlar tabaqasiga kirar edi) «Avesto» va
Zinda («Avesto»ga forscha sharhlar) asosida qaror chiqarishlari kerak bo lgan; oliy
ʻ
kohin (magupat) sudyalar va amaldorlarning har qanday qarorlarni bekor qilishi
mumkin edi. («Xudo magupat qalbida uyg otadigangaustunlik berilsin). Buning
ʻ
ustiga «huquqni bilish» deganda umuman, huquqdan xabardor bo lish emas, balki
ʻ
«Data»ni, «Avesto»ning huquqiy kitoblari to plamini va Xisrav Anushirvon
ʻ
davrida bajarilgan «Avesto»ning pahlaviy sharhlarini bilish nazarda tutilgan 28
.
Zardushtiylik huquqining yirik tadqiqotchisi A.Perixanyan - Avestoda
«ayollar huquqi» haqida qayd etadi. Ayol kishi shaxsiy mulkka ega bo lish
ʻ
huquqiga ega bo lib, undan xayriya maqsadlarida mustaqil foydalanishi mumkin
ʻ
bo lgan; shuningdek mustaqil ravishda da’vogar bo lishi va guvoh sifatida
ʻ ʻ
ko rsatmalar berishi mumkin bo lgan. Nikoh zardushtiylik huquqida unga
ʻ ʻ
kiruvchilarning ikki tomon-lama xohishi natijasi bo lib, faqag shundan keyin ota-
ʻ
onalar va vasiylar tomonidan tasdiqlangan. Oila monogam bo lgan. Agar er sudda
ʻ
o z xotinini bo ysunmaslikda ayblagan taqdirda ham xotinning huquq-lari hisobga
ʻ ʻ
olingan. Shuni ta’kidlash lozimki, xotinning bo ysun-masligi zardushtiylikda
ʻ
(o sha davrdagi boshqa diniy tizimlarda bo l-gani singari) og ir gunohlardan biri
ʻ ʻ ʻ
hisoblangan. «Va erning buyru-g ini bajarmaydigan xotinni, - deyiladi pahlaviy
ʻ
tilidagi nasihat beruvchi matnlardan birida, xotin deb hisoblamaslik kerak».
28
А.Саидов., Ж.Тошқулов Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. ИИВ Академияси. Тошкент., 1995. Б.149.
37

Lekin shunga qaramay, bunday qilmish uch marta sodir etilishi va sud
tartibida ommaviy ravishda z’lon qilinishi kerak bo lgan. Faqat ana shundaganaʻ
yer rasmiy «bo ysunmaslik to g isidagi hujjat»ni olishi va xotinga qarshi sud
ʻ ʻ ʻ
ishlarini boshlashi mumkin bo lgan. Biroq ushbu holatda o ziga yuklangan aybni
ʻ ʻ
omma oldida rad etish va o zining aybdor emasligini isbotlash huquqi xotinda
ʻ
qolgan, chunki aks holda u o ziga tegishli butun mol-mulkdan er foydasiga judo
ʻ
bo lgan. Bugungi kunda huquqshunoslarimiz tomonidan tadqiq etilayotgan ilmiy
ʻ
tadqiqotlar inson huquqi muammolariga bag ishlanayotgan bo lsa, ushbu
ʻ ʻ
masalaning ilk yechimi sifatida yana Avestoga murojaat etish mumkin.
Jumladan, bolalarning huquqi to g risida «Avesto», - deb qayd etadi
ʻ ʻ
S.Ganbarov, - tug ilgan va hali tug ilmagan bolalar huquqlarini qat’iy muhofaza
ʻ ʻ
qiladi, Voyaga yetmagan bolalarni ota-onalaridan olib ketish, vasiysiz qoldirish
og ir jinoyat sifatida qaralgan. Bolalarni juda yoshligidan fanlarga o qitish tavsiya
ʻ ʻ
etilgan 29
.
«Agar sening o g ling bo lsa, - deyiladi «Adurbada maslahat-lari»da, - uni
ʻ ʻ ʻ
bolaligidan maktabga ber, chunki o qish - ko zning nuri», deb qayd etgan. Ijtimoiy
ʻ ʻ
munosabatlarda o sha davrlardagi boshqa dinlarda bo lgani singari
ʻ ʻ
zardo shtiylikda qulchilik qoralangan, biroq qul zardushtiylikda muayyan
ʻ
huquqlarga ega bo lgan. Bir qator hollarda u o z hukmdoriga qarshi da’vo
ʻ ʻ
qo zg ashi ham mumkin bo lgan. «Vandidod» o zining IV fargardida
ʻ ʻ ʻ ʻ
shartnomalarning olti turini izoh etadi. Dastlabki ikki turi bir-birini tashqi shakliga
ko ra farq qilgan. «Vandidod» ularni og zaki va’da qilish va qo l berib ko rishish
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan tuzishni buyuradi, Shartnomaning qolgan turi ayirboshlov predmeti
qiymatiga qarab ajratiladi. Chunonchi Vandidod normalari bir qoramol boshi, bir
buqa, tuya qiymati, inson qiymati va nihoyat eng katta qiymat - yer qiymati kabi
qimmatliklar toifalarini belgalaydi, bular tuziladigan shartnomaning muhimligi va
katta bahosi haqida guvohlik beradi. «Vandidod»ning IV fargard, 4-12 bandlar
tahlili asosida shartnomaviy munosabatlarning xususiyatini ta’kidlash mumkin,
zero har bir keyingi bitimda avvalgi bitimdagiga qaraganda, qimmatliroq bo lgan
ʻ
29
Muhammadjon Imomnazarov . Ma ‘ naviyatning rivojlanish tarixi . ( Oliy o ʻ quvyurtlari uchun o ʻ quv qo ʻ llanma ). -
Toshkent ., 2008. B. 124.
38

ob’ekt qo yilgan va u avvalgisining kafolati sifatida chiqqan. «Vandidod»gaʻ
muvofiq, har bir buzilgan yoki bajarilmagan shartnoma katta qiymatdagi yangi
shartnomani tuzish bilan almash-tirilishi zarur.
«Vandidod» jazolash tizimi bilan shartnomaning bajarilishini kafolatlaydi.
«Vandidod» mutlaqo aniq qat’iy buyruq shaklida tuzil-gan, agar bir tomon
«bitimda aldagan bo lsa» jismoniy jazolashni qo llashni ko rsatadi, IV fargardning
ʻ ʻ ʻ
36-53 bandlari og zaki bitimdaga aldaganlik uchun 300 marta tikanak bilan
ʻ
jazolashni va 300 ta kaltak-lashni, qo l berishib tuzilgan bitim buzilgani uchun 600
ʻ
marta tikanak bilan jazolashni, 600 marta kaltaklashni belgilagan. Shuningdek,
ahdni buzgan kishining yaqin qarindoshlarining gunohni yuvuvchi tavba-tazarru
yaqinlariga masuliyatni ham belgi-laydi. Yaqin qarindoshlarga nisbatan
belgilangan jazo choralari ahdni buzgan kishini jazolashning asosiy choralariga
jumladan, jismoniy jazolashga qo shimcha hmsoblanadi.
ʻ
«Avesto» bo yicha qarindoshlar guruhlari tilga olinadi. «Vandidod»
ʻ
qarindoshlikning to qqiz bosqichini qayd etadi: 1) ota-onalar; 2) farzandlar; 3)
ʻ
akauka va opa-singillar; 4) bobo va buvi; 5) nevaralar; 6) tog alar va xolalar; 7)
ʻ
amakivachchalar va amma-vachchalar; 8) jiyanlar; 9) aka-uka va opa-singil
nevaralari. Zardusht ta’limotida qarindoshlik munosabatlari otaliq merosxo rlik
ʻ
o zaro huquq va majburiyatlar, qonunlarni buzganlikdagi javobgarliklarni tartibga
ʻ
solishda katga ahamiyatga ega bo lgan. «Avesto»ni o rganish natijasida quyidagi
ʻ ʻ
xulosalarni chiqarish mumkin: 1. Jazo ma’lum uchlikni buzganlik sharoitlarida
belgilanadi. 2 O zga fikrlovchilar uchun qattiq jazo belgilanadi. 3. Qattiq jazo
ʻ
qasddan qilingan jinoyatlar, dinga qarshi ji-noyatlar, takroriy jinoyatlar uchun
belgilanadi. Bunda jazo takroran qilingan jinoyatlar soniga qarab oshadi.
4.Jazoning bir turini boshqasi bilan birga qushish xarakterli hisoblanadi. 5. Ba’zi
jinoyatlar «Avesto» bo yicha kechirilmas hisoblanadi. 6. Jinoyatlarning ma’lum
ʻ
turi uchun jamoa javobgarligi belgi-langan, bunda oila a’zolaridan birining gunohi
qarindoshlarga yoyiladi. 7. «Avesto»da jazodan ozod etish hollari ma’lum.
«Avesto»da jazolashning ma’lum tizim belgilangan: a) o lim jazosi; b)
ʻ
qamoqxonaga mahkum etish; v) jismoniy jazo; g) gunohni yuvish; d) qondoshlik
39

o chi. «Avesto»ni o rganish jinoyatlarni quyidagicha klassifikatsiya-lashni taklifʻ ʻ
etishga imkon beradi; 1. dinga qarshi jinoyat; 2. shaxsga qarshi jinoyat; 3.
hayvonlarga qarshi jinoyat; 4 mulkiy jinoyat;. 5 axloqqa qarshi jinoyat;. 6. tabiat
kuchlariga qarshi jinoyatch «Avesto»da sud va sudda ishlarni ko rish masalalariga
ʻ
ham katga e’tibor berilgan. Sud vazifalarini bajarish jamoa imtiyozi bo lgan, deb
ʻ
o ylash mumkin
ʻ 30
. Shu bilan birga «Avesto» odil sudlov uchun maxsus
mo ljallangan shaxslar haqida shohidlik beradi. «Vandidod» va «Yasna»da
ʻ
qonunni taqsimlovchi haqida tez-tez eslatamalar uchraydi. Bundan tashqari
«Vandidod»da Ahura Mazda qonunlarini va tadqiqotchilar «qonun sud’yasi»
sifatida talqin etuvchi o qitishga chaqirilgan kohinlar nazarda tutilgan qonun
ʻ
o qituvchilariga bir necha marotaba murojaatlar bor.
ʻ
Sud jarayoni, «Avesto»dan ko rinishicha, ma’lum marosimda, asosan duolar
ʻ
o qish tegishli shaklda aytilishi bilan o tkazilishi lozim. Sudda ishni ko rish,
ʻ ʻ ʻ
chamasi, muhobalashuv, ya’ni munozaralashuv tusida bo lgan, ishni hal etishdan
ʻ
oldin qoida buzuvchining aybi qator masalalarni, aybdorlik shaklini - qasddan yoki
ehtiyotsizlik tufay-limi, qattiq hayajon holatida, birinchi marta yoki takroran
qoidani buzganlik, aybdor o z aybini tan oladimi, aybdorning diniy mansub-ligi va
ʻ
boshqalar aniqlangan. Avestoda jinoyatlar va ularga tayinlanadigan jazolarning
ma’lum bir tizimi mavjud bo lib ilmiy adabiyotlarda jinoyatlar quyidagicha
ʻ
guruhlangan: a) Dinga qarshi qaratilgan jinoyatlar: diniy xurofot, boshqa din
vakillari bilan nikohga kirish, dahriylik, qohin bo lmagan shaxs tomonidan uning
ʻ
vakolatlarini bajarish; b) shaxsning hayoti qadr-qimmati. Ona va bola huquqlariga
qarshi qaratilgan jinoyatlar: badanga shikast yetkazish, hujum va tahdid qilish
homilani olib tashlash va boshqalar; v) hayvonlarga (asosan itlarga) qarshi
qaratilgan jinoyatlar; g) Mulkiy jinoyatlar xasislik, o g rilik, boqinchilik,
ʻ ʻ
firibgarlik; d) axloqqa qarshi qaratilgan jinoyatlar gomoseksualizm, fohishabozlik,
erxotinlarning bevafolik qilishlari, yordam ko rsatmaslik; ye) tabiat kuchlariga
ʻ
qarshi qaratilgan jinoyatlar 31
. Ularga tayinlanadigan jazolar o lim jazosi,
ʻ
30
Исхоқов М. Авесто, Яшт китоби. - Тошкент. Шарқ, 2001.Б. 56.
31
Muhammadjon Imomnazarov . Ma ‘ naviyatning rivojlanish tarixi . ( Oliy o ʻ quvyurtlari uchun o ʻ quv qo ʻ llanma ). -
Toshkent ., 2008. B.89.
40

qamoqxonaga qamash, tan jazolari - ko proq turli turdagi qamchi, xivich vaʻ
kaltaklar (aspahih-ashatra va saravusha - charana) bilan turli darajalarda savalab,
(asosan ikki turdagi qamchinlar bilan ming martagacha) jismoniy jazo berish,
qondoshlik o chini olish, keltirilgan zararni undirish - tovon to lashlar bo lib
ʻ ʻ ʻ
jazoning maqsadi gunohlarni yuvish hisoblangan. Vandidodning XU fargardida
o lim jazosi - «qatl etish» («tanasini kesib tashlash», «temir keski bilan boshini
ʻ
tanidan judo qilish») jinoyatlar aniq keltirilgan. Bular: 1) zardushtiylik
dinidagilarni bila turib boshqa e’tiqod va boshqa dinga o rgatish; 2) uy yoki podani
ʻ
qo riqlayotgan itga qattiq suyak yoki issiq ovqat berib buni natijasida it nobud
ʻ
bo lsa; 3) itga qasddan jarohat yetkazish uni kaltaklash, mayib qilish; 4) homilador
ʻ
ayol bilan jinsiy aloqa qilsayu, bunng natijasida homila nobud bo lsa; 5) homilador
ʻ
ayol tomonidan qornidagi o z bolasini nobud qilishi; 6) erkak kishining ayolning
ʻ
qornidagi «tiriklik mevasi bo lgan» o z bolasini tushirishga majburlashi, undashi
ʻ ʻ
(ular «oshkora qatl etiladilar», XU fargard, 2-bo lim); 7) biror kampirga murojaat
ʻ
etib dorilar vositasida bolani tushirish (bunda ayol, erkak va shu ishni bajargan
kampir ham aybdor hisoblangan); 8) o z himoyasiga olishi shart bo lgan bola va
ʻ ʻ
ayolni himoya qila olmagan erkak ular shikast topishgan hollarda ham o lim
ʻ
jazosiga hukm qilingan.
Tabiat kuchlari yer, suv, olov, o simlik dunyosiga qarshi qaratilgan jinoyatlar
ʻ
ham, og ir jinoyatlar qatoriga kirib, ularni qo riqlash va asrashga Avesto katta
ʻ ʻ
ahamiyat beradi, chunki ularni bulg ash ushbu jamiyat asoslarini yemirishi bilan
ʻ
barobar hisoblangan. Ayniqsa, yerga alohida g amxo rlik qilinib, ularni
ʻ ʻ
ifloslantirganlik uchun turli darajadagi tan jazolari qamchinlar bilan urushdan
boshlab kechirilmaydigan jinoyat deb e’tirof etishgacha borgan.
41

XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytib o‘tish joizki qadimgi davrlarda boshqa davlatlarda
bo lgani kabi Markaziy Osiyo davlatlarida ham huquq dinga bog liq bo lgan.ʻ ʻ ʻ
Afsonalarga ko ra eramizdan avvalgi VII asrda yashagan Zardo sht, Otashparastlik
ʻ ʻ
diniga asos soladi. Hozirgi O zbekiston hududida ham amal qilgan ushbu dinning
ʻ
muqaddas kitobi - Avestoning, huquqning tarixiy manbai sifatida ahamiyati juda
katta bo lib, ko pchilik tadqiqotchilar fikriga ko ra. Avesto O rta Osiyoda,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xususan Xorazmda mil. avv. 1-ming yillikning 1yarmida vujudga kelgan. Ayni
vaqtda «Avesto» eng qadimiy va boshqa dinlarga asos bo lgan zardushtiylik
ʻ
dinining muqaddas kitobi ham hisoblanadi.
«Avesto» O rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining islomgacha davrdagi
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, huquqiy tizimi va davlat qurilishini o rganishda muhim
ʻ
mabadir. Bu manbaa shu davrgacha turli xil nomlarda, jumladan Apastak, Ovisto,
Ovusto, Abisto, Avasto kabi nomlar bilan ham yuritilib kelingan. Uning
tarkibidagi materiallar qariyb ikki ming yil davomida vujudga kelib, avloddan-
avlodga og zaki ravishda uzatilib kelingan. Zardushtiylik rasmiy din maqomini
ʻ
olgach bu asarning tarqalib ketgan bo laklari yig ila boshlangan va bular
ʻ ʻ
zardushtning o limidan keyin kitob holida jamlangan hamda Avesto - O rnatilgan,
ʻ ʻ
qat’iy qilib belgilangan qonun qoidalar deb nom olgan.
Bu qadimiy yozma manba bizgacha to liq holda yetib kelmagan. Avesto
ʻ
haqida Abu Rayhon Beruniy shunday yozadi: Yilnoma kitoblarda shunday
yozilgan: Podshoh Doro ibn Doro xazinasida 12000 qoramol terisiga tillo bilan
yozilgan bir nusxa bor yedi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, unda xizmat
etuvchilarni kuydirib yubordi. Shuning uchun o sha vaqtda Abistoning beshdan
ʻ
uchi yo qolib ketdi. Yo qolib ketgan qismlari haqida bizga keyinchalik yaratilgan
ʻ ʻ
zardushtiylik adabiyoti orqali ma’lumotlar yetib kelgan. Bular jumlasiga
«Bundaxishn», «Shaxrixoi Eron», «Dinkard» al Mas’udiyning «Maruj az-zaxab»,
«Forsnoma» asarlari va boshqalar kiradi. Shunday qilib hozir bizgacha yetib
kelgan «Avesto», Beruniyning yozishicha aslining beshdan ikki qismi xolos.
42

Asarning mavjud qismlarini qaytadan to plash Arshakiylar davrida boshlanibʻ
Sosoniy qirol Shopur davrida tugallangan. Ana shundan hozirgacha ikkita
qo lyozma nusxasi yetib kelgan va hozir shu ikki nusxa ham Hindistonning
ʻ
Mumbay va Kallikut shaharlarida saqlanadi. «Avesto» birinchi bo lib, XVIII asrda
ʻ
(1755-1761-yillarda) fransuz olimi Anketil Dyuperron tomonidan tarjima qilingan.
A.Dyuperron Hindistonning Gujarat viloyatida Eron zardushtiylarining avlodlari -
parslarning urf-odatlari va diniy marosimlari bilan tanishib chiqqan. Dyuperonning
xizmati shundaki, u parslarning diniy yozuvlarini o qiy olgan, eng qadimgi
ʻ
1288yilda ko chirilgan qo lyozma nusxasini tarjima qilgan. Avesto Katta va
ʻ ʻ
Kichik Avestolardan tashkil topgan.
Avestoda huquqiy masalalarning tartibga solinishini shartli ravishda ikki
tizimga tasniflashimiz mumkin: Xususiy huquq masalalarining tartibga solinishi; 2.
Ommaviy huquq masalalarining tartibga solinishi. 1. Xususiy huquq sohasida
majburiyat huquqiga alohida e’tibor qaratilgan. Jumladan, majburiyat huquqida
qarzdor bo lishlikni katta bir aybdorlik deb bilishgan. Bitimlar og zaki va
ʻ ʻ
qasamyodga asoslangan hamda qiymatiga ko ra o zgargan kafolat sifatida qism va
ʻ ʻ
darajalarga tasniflangan. Bitim shartlarini bajarmagan tarafga, bitimning qiymatiga
nisbatan yuqori miqdorda majburiyatni bajarishga majbur qilingan. Imkoniyati
bo lgani holda o z vaqtida majburiyatini ataylab bajarmagan qarzdor o g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisoblangan.
Qadimgi huquq tizimlarida bo lgani kabi, Avestoga ko ra ham tan jarohati
ʻ ʻ
yetkazish xususiy huquq masalasini tashkil qilgan. Bir kishining boshqasiga
nisbatan tajovuzi xvichlar bog lami urish jasosiga hukm qilingan. Ushbu tajovuz
ʻ
qurolni o qtalishdan boshlab, og ir tan jarohati yetkazish hamda eshitish
ʻ ʻ
organining ishdan chiqarishgacha bo lgan ijtimoiy havfli qilmishning yetti
ʻ
darajasigacha tasniflanishi kuzatiladi. Ushbu qilmishlarning jazosi beshdan 90
gacha xivich bog lami bilan savalash edi. Ushbu jazodan tavon to lab qutulish
ʻ ʻ
mumkin bo lgan. Avesto talioniya (ko zga-ko z, tishga-tish tamoyili) institutini
ʻ ʻ ʻ
ham tan olgan.

43

FOYDALANILGAN MANBA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologikahamiyatga molik nashrlar
1. Каримовнинг И . А « Авесто » китоби яратилганлигининг 2700 йитлигига
бағишланиб барпо этилган ёдгорлик мажмуини очиш маросимидаги
2. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: O zbekiston, 2017.
ʻ
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
3. Иброхимов И , Султонов Х , Н.Жўраэв Ватан туйғуси. -Тошкент.,1996.
4. Анорбоэв А И.А.Каримовнинг «Авесто» китоби яратилганлигининг
2700 йитлигига бағишланиб барпо этилган ёдгорлик мажмуини очиш
маросимидаги
Ўзбекистонда илк давлатчилик на унинг ўрганилиш тарихидаги баъзи
бир муаммолар // Ўзбекистон тарихи. - Тошкент., 2004.
5. Исхоқов М. Авесто, Яшт китоби. - Тошкент. Шарқ, 2001.
6. Ишоқов М. Авесто жамиятида Хоразм воҳаси: шаҳарсозлик ва
давлатчилик негизлари. Авесто китоби - тарихимиз ва маънавиятимизнингн
илк ёзма манбаси мавзусидаги конференция матэриаллари. - Тошкент., 2000.
7. Сагдуллаэв А .С. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. -
Тошкент., «Ўқитувчи», 2002.
8. Ўзбек халқининг келиб чикиши; илмий-методологик ёндашувлар,
этногенетик ва этник тарих, - Тошкент., 2004
9. Xoliqov E, Ubaydullaev O‘ , va boshq. Milliy g oya faidan seminar
ʻ
mashg ulotlari o tkazish metodikasi. (uslubiy tavsiyalar) - Toshkent., 2010
ʻ ʻ
10. Muhammadjon Imomnazarov. Ma’naviyatning rivojlanish tarixi. (Oliy
o quvyurtlari uchun o quv qo llanma). - Toshkent., 2008.
ʻ ʻ ʻ
11. Жабборов Х . Антик маданият ва маънавият хазинаси. Тошкент.,
«Ўзбекистон» 1999
12. Махмудов T . «Авесто» ҳақида. Тошкент., «Шарқ» 2001
13. Саидов A ., Тошқулов Ж . Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи.
ИИВ Академияси. Тошкент., 1995
44

14. «Авесто»- инсонпарварлик ва эзгулик чашмаси. Тошкент., «Куч
адолатда», 2000
15. Ҳамидова M . «Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи».Ўқув
қўлланмаси. Тошкент.2005
45

«Avesto» ning qadimgi tarixni oʻrganishdagi muhim ahamiyati

Sotib olish