Avtokorxonada inson ish qobiliyati - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	487.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

32 Sotish

Avtokorxonada inson ish qobiliyati

Sotib olish

MUNDARIJA
I. KIRISH..................................................................................................................
II. ASOSIY QISM....................................................................................................
2.1. Avtotrasport korxonalarida mehnatni muhofaza qilishning umumiy
masalalari...................................................................................................................
2.2. Korxonada mehnatni muhofaza qilish xizmatini uyushtirish.............................
2.3. Ishlab chi q arishda sog‘lom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratish.....................
2.4. Inson ish qobilyatini saqlash va mehnt unumdorligini oshirish..........................
2.6. Avtokorxonada metereologik sharoitlarni yaxshilash chora-tadbirlari..............
2.6. Avtokorxonada xavfsizlikni ta’minlovchi asosiy shartlar..................................................
III. METODIK QISM
3.1. Avtoxo’jalik korxonalarida avtotrasportlardan chiqayotgan shovqinni
va titrashni kamaytirish usuli.....................................................................
IV . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati..................................................

KIRISH
Jamiyatni
asosiyrivojlantiruvchivaishlabchiqarishsistemasiningboshqaruvchikuchiinsonekanli
ginihisobgaolib,
uningishlabchiqarishfaoliyatinivasog‘liginisaqlashijtimoiysotsialtaraqqiyotyo‘lidag
imuhimfaktorhisoblanadi.
SHuninguchunhamsanoatkorxonalariningmuhimahamiyatkashfetuvchitalabi,
faqatginamahsulotishlabchiqarishibo‘libqolmasdan,
balkiishlabchiqarishsharoitiniyaxshilash, ishlabchiqarishda
jarohatlanishvakasbkasalliklarinikelibchiqishmanba’lariniyo‘qotish,
ishfaoliyatiinsonuchuncharchash, toliqishvakasalliklarnimanba’sibo‘lmasdan.
quvonchvabaxtkeltiruvchifaoliyatbo‘lishinita’minlashgaxarakatqilishzarur.
Avtotrasportkorxonalaridamehnatnimuhofazaaqilish,
ishlabchiqarishdayuzberishimumkinbo‘lganbaxtsizhodisalarnioldiniolish,
ogohlantirish, mehnatsharoitiniyaxshilash, ishlabchiqarishjarayonlariningxavf-
xatarsizo‘tishinita’minlashvaxavfsizliktadbirlariniilmiyasosdaishlabchiqarishdanib
orat.
Davlatimizxavfsizishsharoitinita’minlashborasidadoimiyg‘amxurlikqilibkelmo
qda,
Busoxadanazariyvaamaliymasalalarnimuvofaqqiyatbilanamalgaoshirishmaqsadida
hukumato‘ziningdastlabkiqadamlaridanboshlabbirmunchahuquqiy,
texnikvatashkiliychoratadbirlarniishlabchiqdi hamda
amalgaoshirdi.Hukumatimizningbir q anchaqarorlaridamehnatsharoitlariniyaxshilas
hchora-tadbirlariniamalgaoshirishmasalalariko‘rildi.
Ishsharoitiniyaxshilashmaqsadidaolibborilayotganishlarijobiynatijalarbermoqda.
Bizdayangitexnika,
texnologiyanijoriyetishmehnatmuhofazaasixavfsizligistandartlartizimiasosidabajari
ladivajarayonlarniboshqarish, mehnatsharoitiniyaxshilash, mashina-
uskunalardanunumlifoydalanishgaqaratilganmasalalar, chora-
tadbirlarrejalanganholdaamalgaoshiriladi.
O‘zbekistonhukumatiishchilarniturmushsharoitiniyaxshilash,
sanoatkorxonalaridafanvatexnikayutuklaridankengfoydalanibmehnatsharoitiniyuqo

rigako‘tarish, shikastlanishvakasallanishdarajasinipastmio‘dorgatushirish,
mehnatunumdorliginiko‘tarishvaishchixizmatchilarinirag‘batlantirishmaqsadidama
vjudqonunlarasosidaisholibborayapti, qo‘shimchaqaror,
farmonvayo‘llanmalarishlabamaldaqo‘llayapti.
2.1.Avtotrasportkorxonalarida mehnatni muhofaza qilishning
umumiy masalalari
MehnatnimuhofazaqilishqonuniyatlariO‘zbekistonRespublikasiKonstitutsiyasi,
J’zbekistonRespublikasimehnatqonunlariKodekslariasosidaisholibboriladi.
MehnatnimuhofazaqilishningqatormasalalariKonstitutsiyadaaksettirilgan.
Ishchilarnixavfsizvasog‘lommehnatsharoitibilanta’minlashniDavlatuziniasosiyvazi
fasidebhisoblaydi, buninguchunzarurbo‘lganchora-
tadbirlarniqonunasosidaamalgaoshiradi.
O’zbekistonRespublikasiOliyMajlisining 1992 yil 8 dekabrida 12-chaqiriq, II –
sessiyasidatasdiqlanganKonstitutsiyasini 18-20, 27, 29, 36-42
moddalaridamehnatnimuhofazaqilishmasalalaribayonetilgan.
Konstitutsiyabarchafukorolarnimehnatqilishhuquqinita’minlaydi,
ya’niishchilarma’lummikdordaxaqolishhisobigaishbilanta’minlanadilar.
Ishchilarnidamolishhuquqibilanta’minlaydi. Buhuquqxaftasiga 41
soatdanoshmaganishsoatibelgilashasosidavayiligabirmartaxaktulanadigan
(damolish)
ta’tilberishyulibilanamalgaoshiriladi.Konstitutsiyabepuldavolanishhuquqi,
karigandayokimehnatqilishqobiliyatiniqismanyokibatamomyukotilgandasotsialta’
minlanishhuquqlarinihamberadi.
O’zbekistonDavlatinimehnatqilishqonuniyatlariishchilargayaratiladigansharoitl
arivahuquqlarijixatdanvaularninazoratqilishborasidadunyodaengilgorhisoblanadi.
Mehnatnimuhofazaqilishqonunlariniyaratishvaamalgaoshirishdakasabauyushmatas
hkilotifaolkatnashali.
O’zbekistonRespublikasimehnatqonunlarikodeksidasogliknisaklashxavfsizvaso
g‘lomsharoityaratish,
xalkuchunmadaniyvamaishiyfarovonliknirivojlantirishgataaluklikupginamasalalar

mazmunikursatilgan. Masalan, kollektivshartnoma, mehnatshartnomasi,
ishbilanta’minlash, ishvakti, damolishvakti, ishxaki,
garantiyalarvavakompensatsiyalar, mehnatmuhofazasi, ayollarmehnati,
yoshlarmehnati, imtiyozlar. mehnatnizolari, nazorat, mehnatintizomivax.k.
Revolyusiyagalabasidansungbizda 8 soatliishkunijoriyetildi. 1960-1961 yillar
davomida 7 soatlik ish kuniga utildi va bunda shanba kuni 6 soatlik ish kuni deb
belgilandi. 1967 yil 1 yanvaridan e’tiboran 41 soatli ish vakti saklangan xolda 5
kunlik ish xaftasiga utildi. Bu uzgarish ishchilarning ish sharoitlarini yaxshilash
bilan birga ukish va mehnat mutaxassisliklarini oshirish uchun ma’lum yangiliklar
tugdiradi. Mehnat qonuniyatlari ish vaktidan ortik mehnat qilishni butunlay
ta’kiklaydi. Ortikcha mehnat qilish fabrika, zavod kasaba uyushma kumitasi
ruxsati bilan bajarilishi mumkin. Ishchilar xar yili bir marta 24 kundan kam
bo‘lmagan mikdorda xak tulanadigan ta’til bilan ta’minlanadilar. Bu ularning
mehnat faoliyatini tiklash, sogliklarini mustaxkamlash imkoniyatini tugdiradi.
Mavsum davomida va vaqtincha ishlovchilar uchun ta’til farkli darajada bulishi
mumkin.
Mehnat qonuniyati o‘smirlar mehnatini muhofaza qilishga alohida ahamiyat
beradi. 16 yoshgacha tulmagan usmirlar ishga kabul kilinmaydi. Ba’zi xollarda
zavod, fabrika, kasaba soyuz uyushmasi qo‘mitasi ruxsati bilan ishga qabul
qilinishi mumkin. 16 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlar uchun 24 soatli, 18 yoshgacha
bo‘lganlar uchun 36 soatli ish xaftasi joriy kilingan. Ular uchun tulanadigan ish
xaki xududi shu kategoriyadagi ishlarda ishlaydigan balog‘at yoshidagi ishchilarni
o‘rtacha ish hakidan kam bo‘lmasligi kerak.
O‘smirlaruchunbirkalendaroymikdoridayilningengyaxshidavrlaridaekiuzixoxla
ganvaktdata’tilberilishikerak. Ularningmehnatidantungiishlarda,
damolishkunlaridafoydalanishbutunlayta’kiklanadi.
Sogliklariuchunzararlibo‘lganishnibajarishgajalbqilishmumkinemas.18
yoshgatulmaganusmirbolalarga16 kggacha, kizlaruchunesa10
kggachabo‘lganyuklarnitashishruxsatetiladi.
Balogatyoshigaetkunchaplangamuvofiktibbiyotkurigidanutibturadi,

zarurbo‘lgandadarxolxavsizlikvaengilrokishgautkaziladi.
Bizningdavlatimizdasanoatkorxonalarinimexanizatsiyalashtirish,
avtomatlashtirishvasanoatkorxonalaritexnologiyasigayangidanyangifanvatexnikayu
tuklarinijoriyetishnatijasidaishlabchiqarishsanitar-
gigieniksharoitiyaxshilabbormokda. Lekin ba’zi bir uchastkalarda zararli ish
sharoiti bo‘lgan joylar va muxit uchrab turadi. Mehnat qonuniyatiga asosan bunday
joylarda ishlovchilar uchun ustama xaki tulanadi yoki ish soati kiskartiladi. Ish
soatini kiskartirilishi natijasida ishchi zararli bo‘lgan muxitda kamrok buladi va u
bilan kamrok zararlanadi. Kupgina kimyo sanoat korxonalarida ish soati kuniga 4
yoki 6 soatli belgilangan. Bundan ishlovchilarni 30 % lari foydalanadilar.
Bundan tashkari zararli muxitda ishlovchilar uchun kushimcha ta’til joriy
kilingan bulib mikdori 12-36 kunigacha bulishi mumkin. Kushimcha ta’tildan 70%
gacha ishlovchilar foydalanadi.
Zararli joylarda ishlagan ishchilar uchun ustama xak tulash xam joriy kilingan.
Bu imtiyoz bir kanchassexlarda oylikni 13% ni, uta zararli ishlarda esa 30-35%
tashkil etadi. Ustama xak olishdan korxonalarda 80% ishchi xizmatchilar
foydalanadi. Sogliq uchun juda xavfli sharoitlarda ishlayotganlar uchun, ularni
kasb kasalliklariga chalinmasligini ta’minlash va sogliklarini mustaxkamlash
maksadida bepul ozik-ovkat maxsulotlari (sut va x.k.) beriladi. 0,5 litr sut yoki
boshka maxsulot olish zarur bo‘lgan kasblarni kasaba soyuz kumitasi bilan
kelishilgan xolda korxona raxbar xodimlari belgilaydi. Imtiyozdan 30% ishchi va
xizmatchilar foydalanadilar. Shuningdek zararli muxitda ishlayotganlar uchun
xavfsizlikni ta’minlash, soglikni asrash maksadida mehnat qonunchiligiga asosan
shaxsiy muhofaza vositalari korxona hisobidan bepul beriladi. Bularga gaznikob,
respirator. kuz oynak, ximoya moslamalari, dielektrik kalish, poyondoz, kiyimlar,
xalat va kulkoplar misol bo’la oladi. Himoya vositalaridan korxonalarda ishchilarni
80 %, muxandis-xizmatchilarni 20 % foydalanadi.
Ishlab chiqarish korxonalarida zararli va ogir mehnat sharoitida ishlayotganlar
uchun kasb kasalliklariga duchor bulmasligi va salomatlikni mustaxkamlash
maksadida tibbiyot kurigi (xar 3, 6, 12 oyda) utkaziladi, zaruriyatga karab

kushimcha chora-tadbirlar kullanadi.
Xavfsiz ishlash sharoitini yaratish borasida yul kuyilgan xar kanday kamchilik
yoki xavfsiz ishlash sharoitini yaxshi tashkil kilmaslik natijasida ishchini baxtsiz
xodisaga uchrashi sanoat korxonasining yoki raxbar xodimlarining aybi
hisoblanadi. Moddiy yukotishni koplash mikdori va tartibi maxsus koidalar asosida
olib boriladi.
2.2. Korxonalarida mehnatni muhofaza qilish xizmatini uyushtirish .
Davlat korxonalarida, tashkilotlarida, muassasalarida xavfsizlikni ta’minlash
va ish sharoitini yaxshilash ma’muriyatni asosiy vazifasi sifatida mehnat qonunlari
kodeksida yozib kuyilgan.
Mehnatni muhofaza qilish xizmatini uyushtirish mavjud bo‘lgan yagona
"Nizom" tuzumiga asoslanadi. Ishlab chiqarishda texnika xavfsizligi, sanitar-
gigenik holat bo‘yicha javobgarlik korxona boshligi – direktor va bosh muxandisga
yuklatilgan.ssex, bo‘lim, uchastka, laboratoriyalarda-ularni boshliklari
javobgardirlar.Korxona boshligi, ajratilgan mablag va vositalarni rejali kullanishi,
xavfsizlik texnikasi qonun-koidalari va normalariga rioya kilinishi, mehnat
qonunchiligiga amal kilinishi, vazirlikdan, davlat nazorati inspeksiyasidan
beriladigan farmoyish, kursatmalarni bajarilishi ustidan nazoart urnatadi. Mehnat
xavfsizligini standartlar tizimini tadbik kilinishini ta’minlaydi. Mehnat sharoitini
yaxshilash, sanitar-sog‘lomlashtirish tadbirlari xakida tuzilgan rejalarini kurib
chikadi, yukori tashkilotga tasdiklashga takdim etadi, kasaba uyushma tashkiloti
bilan kelishadi. Nomenklatura chora-tadbirlarni bajarilishiga mablag ajratadi,
bajarilishini tekshiradi.Har yili muxandis-texnik xodimlar bilan kengash utkazadi.
Statistik hisobot, baxtsiz xodisalar axborotini uz vaktida tavsiya etilishini
ta’minlaydi.
Bosh muxandis korxonada barcha tashkiliy-texnikaviy ishlarni bajaradi,
buning uchun mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi buyicha bosh
muxandisga urinbosar lavozimi bulishi mumkin. Katta korxonalarda ishlab
chiqarish kuvvati xavfliligi jixatidan mehnat muhofazasi bulimi tashkil etiladi.

Kichik korxonalarda esa xavfsizlik muxandisi ish yuritadi, bosh muxandisga
buysunadi. Bosh muxandis, korxona buyicha mehnat muhofazasi xizmati ishlariga
raxbarlik kiladi, tuzilgan rejani kurib chikadi, tasdiklaydi.
Kasaba uyushmasi kumitasi bilan birga xavfsizlik rejalari, instruksiyalarini
kurib chiqadi, tasdiqlaydi. Malaka oshirish, xavfsizlik texnikasidan sinov,
tekshirish va ukitishni uyushtiradi. Korxona bulimlarini xavfsizlik xolatini shaxsan
kurib chiqadi, qonun qoidalarga amal kilib jarayonlarni bajarilishini tekshiradi,
suxbatlar utkazadi. Kamchiliklar xakida javobgar shaxslarga aytib daftarda yozma
ravishda kursatib utadi.
Mehnatni muhofaza qilish bulimi uz faoliyatini korxonani boshka bulimlari,
kasaba uyushma kumitasi, mehnat buyicha texnik inspektor, maxalliy davlat
nazorat organlari bilan uzviy boglanib tasdiklangan Plan asosida olib boradi.
Bulimkuyidagivazifalarnibajaradi:
 xavfsiz, sog‘lommehnatsharoitiniyaratishuchunishlarnitakomillashtirish;
 shikastlanish, kassalikdanogoxlantirish;
 ilgor , samaralitajriba , ilmiyusullarnitadbikqilish ,
 korxonadanazoraturnatish , shikastlanishvakassallanishnitekshirish
( sabablarini );
 sharoitniyaxshilashborasidachora - tadbirlarishlabchikish ;
 kaytata ’ mirlangan , yangikurilganbinolar , urnatilaganuskuna -
apparatlarnikabulqilishkommisiyasidaishtiroketish ;
 instuktaj utkazish, ishchilarni bilimini tekshirish;
 baxtsiz xodisalarni tekshirishda ishtirok etish, hisobot tuzish va boshkalar.
Mehnatni muhofaza qilish bulimi, xavfsizlik muxandislari kuyidagi huquqlarga
ega:
1. Korxonani barcha bulimlarini xolatini tekshirish, kamchiliklar xamda
uni bartaraf etish muddatini kursatib yozma ravishda buyruk berish;
2. Ishlayotganlar xayotiga, salomatligiga xavfli bo‘lgan mashina, apparat,
moslamalarni kullashni takiklash, bu xakda bosh muxandisni ogoxlantirish;

3. Xavfsizlik buyicha bulimlardan yozma ravishda xujjat-ma’lumotlar
talab qilish;
4. Mehnat muhofazasi buyicha qonun-koida, instruksiyalarni buzuvchi
aybdor shaxslarni ishdan chetlatish;
5. Korxona raxbarligiga bulim xodimlarini namunali xizmatini
takdirlashga, aybdor shaxslarni axlokiy javobgarlikka tortish xakida tavsiya berish
va x.k.
2.3. Ishlab chi q arishda sog‘lom va xavfsiz mehnat q ilish sharoitini
yaratish
Bu vazifani bajarishda va normadagi sharoitni ta’minlashda mehnat
muxafazasini boshkarish tuzimi-sistemasi (MMBT) inobatga olinadi. MMBT
faoliyatiga mehnatni muhofaza qilish borasida ishlarni rejalash, amalga oshirish,
baxolash, ishlarni barkorarlashtirishi kiradi. SHuningdek, mehnatni muhofaza
qilish buyicha tashvikot olib borish, xavfsizlik talabiga binoan o‘kitish, ishlab
chiqarish unumdorligini oshirish, uskunalarni, jaroyonlarni, bino va kurilmalarni
xavfsizligni ta’minlash, sanitar-gigienik mehnat sharoitini yaxshilash, ishchilarni
shaxsiy muhofaza vositalari va mehnatni normadagi rejimi, dam olish bilan
ta’minlash, sanitar-maishiy xizmat, mutaxasislarni kasbi buyicha tanlash kabi
vazifalar sistemani asosiy tarkibi hisoblanadi.
Sistemani boshkarish uslub asosini mehnat qonunchiligi xujjatlari davlat va
kasaba uyushmasi karor, yo‘llanma va farmonlari, texnikaviy norma-xujjatlari
tashkil etadi.
Ishlab chiqarish korxonalarida xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoitini
ta’minlashda xavfsizlik texnikasi, sanitar-gigiena va yongin xavfsizligiga boglik
koida, norma, yuriknomalar katta axamiyatga egadir. Ular umumiy, tarmok va
oralik turlariga bulinadi.
Vazirlik, ilmiy tekshirish, loyixalash institutlari uzaro xamkorlikda tarmok
koida va normalarini ishlab chikib, tasdiklab ularni bir yoki bir necha tarmok
korxonalarida kullashga tavsiya etadi. Oralik koida va normalari korxonalarda
zaruriyatga karab bajariladigan ish va jarayonlar uchun xavfsizlik ni ta’minlash

maksadida tavsiya etiladi.
Mehnatni muhofaza qilishni talablarini tashvikot qilish, amalga oshirish,
rejalashtirish uchun xujjatlar tayyorlashda 1 iyul ь 1974 yildan amalda bo‘lgan
Davlatimiz tasdiklagan (MXSS) mehnat xavfsizligi standartlar sistemasi mavjud.
Mehnat xavfsizligi standartlar sistemasi besh turga bulinadi:
1. Tashkiliy-uslubiystandartlar
2. Ishlabchiqarishdagizararli , xavflibirliklargatalabvanormalaristandartlari
3. Ishlabchiqarishuskunalarigaxavfsizliktalablaristandarti
4. Ishlabchiqarishjarayonlarixavfsizligitalablaristandartlari
5. Ishchilarni ximoya vositalariga bo‘lgan talablar davlat standartlari
1973 yildan e’tiboran 300 dan ortik standartlar tasdiklanib ishlab chiqarishga
joriy kilindi.
2.4. Insonishqobiliyatinisaqlashvamehnatunumdorliginioshirish
Tananingishqobiliyatibirinchigaldamarkaziyasabtiziminingholatigabog‘liq,
markaziyasabtizimigaesaijtimoiysharoitlarikattata’sirko‘rsatadi.
Ishkunivahaftasiningdavomiyliginikisqartirishtoliqishningoldiniolishdaengmuh
imvositahisoblanadi.
Ko‘pmehnattalabqiladiganishlarnimexanizatsiyalashtirish,
yarimavtomatvaavtomatlashgantehnologiyajarayonlarigao‘tishmehnatniengillashtir
ib, ishlabchiqarishmuhitinibir-munchaqulaysharoitgakeltirib,
toliqishrivojlanishiningoldiniolishdakattaahamiyatkasbetadi.
Ishlabchiqarishdatoliqishgaqarshikurashko‘pginayo‘nalishlarbo‘yichaamalgaos
hirilib, ularorasidaso‘nggiyillardaergonomika,
ishlabchiqarishestetikasikabiyangiyo‘nalishlarhamvujudgakeldi.
Ishlabchiqarishta’limijarayonidamashqqiliщdanfoydalanishishqobiliyatinioshir
ishgakiradi .
Muntazammashqqilibborishunumliishlarningengishonchliusulihisoblanadi.
Mashqjarayonidaishdagixatti-harakatlartakomillashadi,
ularbirmunchatartiblivatejamlibo‘libqoladi.

Muntazammashqlartanadaqatorijobiysiljishlaryuzberishigaolibkeladi:
mushakkuchivachidamlilikoshadi, yurak-
tomirlarvanafastizimifaoliyatiyaxshilanadi. Aqliy mehnatda mashqlar
xotira,diqqat, iroda kabilarning takomillashuviga imkon be radi.
Mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish, mehnat unumdor ligini oshirishning
asosiy vositasi hisoblanadi. Bunda avvalo, eng zamonaviy texnologiyadan,
mashina, mexanizmlar va boshqa jihozlarning mukammal turlaridan
foydalanishga, mehnatni to‘g‘ri tashkil qilishga asoslaniladi. Ayni vaqtda mehnat
fiziologiyasi va ruhiyati talablarga rioya qilish uning ajralmas qismidir.
Asosiy fiziologik talablarga mehnat maromi, mehnat va dam olishning
samarali tartibini tashkil etish kiradi. Bir maromdagi mehnat — smena, hafta, oy,
yil maboynida bir tekisda bajariladigan mehnatdir. Mehnatning maromliligiga
talab qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarini to‘g‘ri navbatlashda asab
markazlarining fiziologik xususiyatlarini hisobga olish asoslangan. Maromli
mehnat asab va mushak quvvatini oqilona sarflash, mehnat faoliyatining hamma
davrlarida ish qobiliyatini quvvatlab turish imkonini beradi.
Uskunalarning nosozligi, materiallar, asbob-uskunalarning bo‘lmasligi
sababli ishdagi majburiy tanaffuslar ish qobiliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Mehnat maromining buzilishi ishga berilish bosqichida erishilgan natijani
yo‘qotishga sabab bo‘lib, ish qobiliyatining boshlang‘ich bosqichini birmuncha
past darajaga qaytaradi. Ayni vaqtda ishda tez-tez bo‘lar-bo‘lmasga tanaffus
qilaverish salbiy ehtiroslarni keltirib chiqaradi, bu ish qobiliyatini pasaytiribgina
qolmay, balki ko‘p takrorlanaverganda yurak-tomirlar patologiyasi rivojlanishiga
sabab bo‘lishi mumkin. Oylik va uch oylik rejalar nomuntazam bajariladigan
korxonalarda ishchilar o‘rtasidagi kasallanishni tahlil qilish ortiqcha charchash,
shoshma-shosharlik va asab buzilishiga olib keladigan sharoit, ishdan keyin qolib
ishlash soatlarining ko‘payishi va hatto dam olish kunlarida ishlash surunkali
kasalliklar, shamollash kasalliklarining o‘sishiga olib kelishini ko‘rsatdi.
Kasallanish hodisalarining ko‘p qismi «ishga hujum qilingan» oydan keyingi
birinchi o‘n kunlikka to‘g‘ri keladi. Qator korxonalarda maromli ishni joriy qilish

mehnat unumdorligining 18—20 %ga oshirishga va umumiy hamda kasbga doir
kasallanishning pasayishiga olib keladi.
Mehnat va dam olishning oqilona tartibini belgilash, ish qobiliyatini yuksak
darajada saqlab turishning eng muhim sharti hisoblanadi. Mehnat tartibi deganda
ish va dam olish davrlarini taqsimlash tushuniladi. Smenaning muayyan davrlariga,
fiziologik jihatdan asoslangan ma’lum muddatli tanaffusni (tushki tanaffusdan
taqari) kiritish va ulardan oqilona foydalanish ish qobiliyatini yuqori darajada
saqlab turish muhimdir. Bunday tanaffuslar toliqishning boshlang‘ich bosqichiga
to‘g‘ri kelsa va ishga berilish holatini buzmasa (uzoq davom etishi sababli) g‘oyat
foydali bo‘ladi.
Qo‘shimcha tanaffuslarni belgilash vaqti va ularning qancha muddat davom
etishi ishning xususiyatiga bog‘liq.CHunonchi, ish nechog‘lik og‘ir va jadal bo‘lsa,
smena boshlanganidan so‘ng shuncha ertaroq (yoki kunning ikkinchi yarmi uchun
— tushki tanaf fusdan keyin) qisqa muddatli tanaffus, ayrim hollarda ikki yoki uch
tanaffus joriy qilinadi. Ularning davomiyligi turlicha: 5-10 dan 15-30 minutgacha,
bunda ish nechog‘lik og‘ir va jadal bo‘lsa tanaffuslarning muddati shuncha
davomli bo‘ladi.
Tanaffuslar vaqtidagi dam olishni oqilona uyushtirilishida ishlab chiqarish
gimnastikasini o‘tkazish maqsadga muvofiq, bu toliqishni kamaytiradi va mehnat
unumdorligini 3-15 %ga oshiradi. Bunday umumli dam olish loqayd dam olishga
qaraganda birmuncha ta’sirchandir. CHunki faol dam olish davrida induksiya yo‘li
bilan ishlayotgan markazlardan charchagan asab hujayralarining tormozlanishi
chuqurlashadi, ularning bir muncha tez va to‘liq tiklanishi ro‘y beradi. Biroq og‘ir
mehnatda yoki havo harorati yuqori sharoitda ishlash hollarida shamollatiladigan
xonada sust dam olish maqsadga muvofiq.
Toliqish profilaktikasida so‘nggi vaqtda ergonomika (grekcha ergon - ish,
nomos - qonun) degan nom bilan yangi yo‘nalish vujudga keldi, bu fan mehnat
unumdorligini oshirish, sog‘liqni muhofaza qilish, ishda xavfsizlikni va qulay
sharoit (kamfort)ni ta’minlash maqsadida odamni ishga moslashtirish uchun
boshqa qator fanlarning ma’lumotlaridan foydalanishga asoslangan. Mashinalar va

boshqa uskunalarni, jihozlarni ixtiro qilishda, ish joylarini uyushtirish va
rejalashtirishda fiziologik va psixologik talablarga rioya qilish ergonomikaning
asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.Mashinalarniixti -
roqilishdaishlayotgankishiningortiqchaharakatlardanholietish,
turlinoqulayliklargabardamberadiganchoralarko‘zdatutilishikerak. CHunonchi,
ozginaengashibishlashdaquvvatsarfiatigi 22% gaoshsa,
ko‘proqengashibbajaradiganishda 45% gaoshadi.
Boshqaruvqo‘lvaoyoqbilanamalgaoshiriladiganhollardaodamningoyoqvaqo‘llariuc
hunmo‘ljallanganishmaydoniningsamaralio‘lchamlarinihisobgaolishlozim.
Kuchnitejashtamoyiligaamalqilishhammuhimdir.
Odamko‘pkuchsarflanadiganishniuzoqvaqtmobaynidabajaraolmaydi;
aynivaqtdamuskulkuchiimkonbo‘lganidanuzoqvaqtsaqlanibturmasligianiqlangan.
Odamkuchiningta’sirinisamaraliyo‘naltirishninazardatutishkerak. Tikturganholatda
eng yuqori kuchning o‘ziga tomonqilinganharakatidarivojlanishiuzatilganqo‘lga
nisbatan bukilgan qo‘lda bosimningkuchiko‘proqekanligima’lum. Asboblar,
boshqaturliboshqaruvuskunadastasiniqulayhajmvashakldayaratishyo‘libilankuchnit
ejashgaerishiladi.
Toliqishprofilaktikasidasamaraliishvaziyativato‘g‘riqurilganligikattaahamiyatgaeg
a.
Muskullarningengpastdarajadagitarangligihisobigayuzagakeladiganerkin,
odamdankuchtalabqilmaydiganholatgaoqilonavaziyatdeyiladi.
Gavdaningtikyokibirozegilgan (ko‘pibilan 10-15daraja) holatidashundaybo‘ladi.
Ishnio‘tirgan, tikturganholatda, ba’zanesagoho‘tirib, gohtikturib (o‘tirib,
turganholda) bajarishmumkin. O‘tirishvaziyatidastatikharakatlar kamroq bo‘lsa-da,
ish vaqtidagi harakatlarko‘lamiva sarflanadigan kuch unchalik kattabo‘lmaganda
(5 kg.gacha) uniqo‘llashmumkin. Kuch 10 kg.ga etsa, o‘tirib-tik turib ishlash
holati, bundankattabo‘lgandaesatikturibishlashholatimaqsadgamuvofiq.
O‘tiribishlashvaziyatidastatikharakatlarnipasaytirishuchunishjihozlari: stol,
stul, oyoqlaruchuntirgakningfizio -
logikjihatdanasoslanganloyihalaridanfoydalaniladi. Stulningbaland-

pastbo‘lishiniboshqaribturish, suyanchig‘i, tirsakniqo‘yishuchunmoslamasiborligi,
o‘tiribishlashvaziyatidagicharchoqnikamaytiradi.
Qatorhollardaishchiro‘parasidagiishyuzasiniyarimdoiraqilibqirqish,
uniqiyaqilibqo‘yishmaqsadgamuvofiq. Fiziologikjihatdao‘tirib-
tikturibishlashvaziyatig‘oyatmaqsadgamuvofiq,
uishchigao‘ziuchunqulayvaziyattanlash,
qondimlanibqoladigansohalardaqonaylanishinitiklashimkoniniberadi.
Birmaromdagiishlarnibajarishdabundayvaziyatayniqsafoydali,
chunkivaziyatnio‘zgartirishruhiyjihatdanxilma-xilliknivujudgakeltiradi.
Ishlabchiqarishestetikasinijoriyqilish:
xonalarniko‘zniqamashtirmaydiganbo‘yoqdabo‘yash, yoritish, musiqa,
interernibezashtoliqishningoldiniolishdaruhiyfiziologikyo‘nalishhisoblanadi.
Ko‘pchilikishlabchiqarishbinolariniyashilranggabo‘yashmaqsadgamuvofiq,
chunkiburangta’sirsizbo‘lib, markaziyasabtiziminiuyg‘otishgaham,
tormozlashgahamsababbo‘lmaydi.
Asabgatormozlovchita’sirko‘rsatadiganko‘kvahavorangbo‘yoqlarbilanissiqlikniko‘
pajratadiganyokishovqinhosil
qiladiganxonalarnihamdauskunalarnibo‘yashmaqsadgamuvofiqdir.
Qizilvasariqranglarko‘zgata’sirko‘rsatadi,
shuninguchunulardanishchilarqisqaishlaydigansozlashishlarinibajarishvaqtidaginab
o‘ladiganxonalardafoydalanishmumkin.
Biroqxonavauskunalarnibirxilrangbilanbo‘yashyaramaydi,
chunkibundaybirxillikodamgasalbiyta’siretib,
insonorganizmihimoyasinizaiflashtiradi. Buyoqlardan, shuningdek, ishora-
ehtiyotkorlikmaqsadidahamfoydalaniladi, transport vositalari,ssexdagi
jo‘mraklarvaboshqauskunalar -
nitiniqranglargabo‘yashishlabchiqarishdashikastlanishhollariningkamayishigaolibk
eladi.ssexvaboshqajoylarniunumliyoritishyorug‘likningbirtekisyoyilishi,ssexningic
hkitomoninibadiiybezatish, chiroylivaqulayishkiyimitoliqishningoldinioladi.
Mehnatunumdorliginioshirishningmuhimpsixofiziologikvositasijamoadado‘stonam

unosabatlarnio‘rnatishhisoblanib, bundarahbarningo‘rnimuhim. Sal -
biyextiroslarnibartarafetishtoliqishning, balkiasabvayurak-
tomirkasalliklaripaydobo‘lishininghamoldiniola di.
Mehnatningtibbiysharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarish muhitininggigienik
talablarga muvofiqkelishimehnatunumdorliginioshirishyo‘llaridanbirihisoblanadi.
CHang, gaz, shovqinvatebranishnikamaytirish, me’yoriymikroiqlimyaratish,
bularning
hammasikasbgaaloqadorvakasbgaaloqasibo‘lmagankasalliklarningoldiniolishuchun
ginaemas, balkiishqobiliyatiningyuksakbo‘lishiuchunhamzarursharthisoblanadi.
Aqliymehnatdaishqobiliyatiniyuksakdarajadatutibtu rishuchunquyidagiqator
sharoitlarga rioya qilish: uxlashdan yoki dam olishdanso‘ngmehnatjarayonigaasta-
sekinkirishish, mehnatfaoliyatidadamolishdavrlarinito‘g‘rirejalashtirish.
Busharoitlardantashqari, ishjoyining qulayligi, gavda vaziyatini
vaqtidao‘zgartiribturishimkoniyatiborligixamdaishsathining bir tekis yoritilishi
hammuhimahamiyatgaega.
2.5. Ishlabchiqarishdagimetereologiyasharoiti
Ishlabchiqarishmuhitidameteriologiyasharoitiniifodalovchiomillar —
havoningharorati, nisbiynamligi,
barometrikbosimivaishjoylaridagihavoharakatiningtezligikishiningishqobiliyatiga,
mehnatunumdorligigavainsonor ganizmijarayonlarigakattata’sirko‘rsatadi.
Insontanasidagidoimiyharorat —
organizmtermoregulyasiyasifiziologikvakimyoviyjarayonlarasosidaushlabturiladiv
atashqimuhitbilanorganizmorasidagiissiqlikalmashinuvito‘liq; ta’minlanadi.
Haroratning 15-20°S, nisbiynamlikning 35-70%
bo‘lishimoddalaralmashinuvivaissiqlikajralishijarayonlariniamaldao‘zgartirmaydi.
20°S daraja haroratda organizmda issiqlik ajralishi va bog‘lanish amalga oshadi.
Inson organizmidan bug‘lanish hisobiga ter ajralib chiqishi, uni issiq urishidan
saqlaydi. Nis biy namlik 80-85% dan ortib ketganda, organizmdan ajralayotgan
terning bug‘lanishi sekinlashib fiziologik termoregulyasiyaning buzilishi sodir

bo‘ladi.
1-rasm. H avoharoratiningo‘zgarishi
Organizmningtashqimuhitbilanissiqlikalmashinuvimeteriologiksharoitdantashq
ari, bajarilayotganishningturivaishchiningfiziologikholatidaxambog‘liqdir.
30°Sdarajadanyuqoribo‘lganxaroratdaishchibirsmenada 10-12
litrdanortiqterajratishiva 10 grammo‘rniga 30-40 grammtuzyo‘qotishimumkin.
Bundaymiqdordagituzyo‘qotishorganizmningsuvnisaqlabturishqobiliyatinisusaytir
adivaissiqurishsodirbo‘lishimumkin.
Ishjoylaridagihavoharoratiningtezlanishihisobigahavoharoratiningpasayibketishitan
anihaddantashqarisovushigavabuningnatijasidashamollashkasalliklariningkelibchiq
ishgasababbo‘ladi.
1-rasm. H avoningnamligi

Shuninguchunishlabchiqarishzonalarida
«Sanoatkorxonalariniloyihalashsanitariyame’yori» (SN 245-71)
gaasosanbajarilayotganishningturivayilningfasllarinihisobgaolib,
doimiyvao‘zgaruvchiishjoylariuchunmeteriologiyasharoitlaridarajalaribelgilabberil
gan.
Yilningsovuqvao‘zgaruvchandavrlariuchunishlabchiqarishbinolaridagimo‘‘tadilha
voharorati 16-22°S, nisbiynamlik 60-30%, havooqimitezligi 0,2-0,3
m/sdebqabulqilingan, ruxsatetilganhavoharoratiesa 18-22°S, nisbiynamlik 75%,
havooqimitezliga 0,3-0,5 m/sta’minlanishikerak.
Issiqdavruchunmaqbulhavoharorati 18-25°S, nisbiynamlik 60-30 %,
havooqimitezligi 0,3-0,7 m/sbelgilangan, ruxsatetilganhavoharorati 33°Sgacha,
nisbiynamlik 75 %, havooqimitezligi 0,3 — 1 m/sta’minlashikerak.
Agarishlabchiqarishkorxonalaribinolaridan 1 mhajmibo‘yichabirsoatda 20
kilokalloriyadanortiqissiqlikajratibchiqadiganbo‘lsa,
bundaybinolar issiqssexlar debataladi. Sa -
nitariyame’yorigaasosanissiqssexlardasovuqvao‘zgaruvchandavrlardamaqbulhavoh
arorati 16-22°S, nisbiynamlik 60-30%, havooqimitezliga 0,2—0,3 m/sbelgilangan,
ruxsatetilganhavoharorataesa 13—24°S, nisbiynamligi 75%, xavooqimitezligi 0,5
m/sbo‘lishikerak. Issiqdavruchunmaqbulhavoharorati 18—25°S, nisbiynamlik 60-
30 %, havooqimitezligi 0,2—0,7 m/sbelgilangan, ruxsatetilganhavoharorati
28°Sgacha, nisbiynamligi 75 %, havooqimtezligi 0,3—1 m/sbo‘lishikerak.

3-rasm. Shamoltezligi
Talabgajavobberaoladiganmeteriologiksharoityaratishuchunkorxonalarniloyiha
lash, ishgatushirishvaishlabchiqarishjarayonidavomida,
yuqoridakeltirilgansanitariyame’yorlarinita’minlashmaqsadidama’lumchora-
tadbirlaramalgaoshiriladi.Ularqatorigasanoatkorxonalariningissiqxonalaridagiissiql
ikajratuvchiqurilmavauskunalarnialohidaxonagajoylashtirib, ularnipenebeton,
asbestkabimateriallarbilanmuhofazaqilishyokitashqarigajoylashtirishtadbirlarikirad
i. SHuningdek, xonalar tabiiy va mexanik shamollatish vositalari bilan
ta’minlanishi kerak. Issiq xonalarda ishlovchi ishchilar 0,5% osh tuzi solingan
ichimlik suvlari bilan ta’minlanishi zarur.
Sovuq sharoitda ishlovchi ishchilar uchun sanoat korxonalari binolari ichini
isitish va ularni maxsus kiyim-bosh bilan ta’minlash zarurdir. Havo haroratini
o‘lchash uchun har xil simobli, spirtli va yuqori-quyi kontaktli termometrlardan,
o‘zi yozar termograflardan havoning nisbiy namligini o‘lchash uchun
psixrometrlardan foydalaniladi.
Avtokorxonada x avfsizliknita’minlovchiasosiy shartlar
Avtokorxonada ishlatiladigan mashinavamexanizmlargaqo‘yiladiganasosiytalablar,
ularningishchilaruchunxavfsizligi, ishlatishdapishiq,
va mustahkamligivaishlatishningosonligibilanbelgilanadi. Ularningxavfsizligi standart
tizimlari bilan
belgilanadi. Avtotransportkorxonalaridaxarakattarkibidagiavtotransportlargabag‘ishl
angannizomasosidaquyidagitexnikxizmatko‘rsatilishko‘zdatutilgan.
1. Avtotranspotlargakundalik texnik xizmat ko‘rsatish;
2. TXK-1, 1-texnikxizmatko‘rsatish (moyalmashtirish,
filьtrlarnitozalashvaalmashtirish, sozlashishlarinibajarishvah.k.);
3. TXK-2; Servisxizmatlari; Mavsumiyxizmat.
BarchaTXKvaservisxizmatko‘rsatishavtobuslar ishlab
chiqarishzavodlaritomonidanbelgilangan yokiharakatdagitarkib-

avtotransportigaTXKvata’mirlashnizomiasosidabelgilanganmasofao‘tgandankeyin
amalgaoshiriladi. Agar 12-15 avtobus, birkundaTXK-1 gaaniqlangan bo‘lsa
undakonveyerlarqo‘llaniladi.
Buesao‘znavbatidaishlabchiqarishbinosidadvigatelchiqindilarinio‘takamaytiradi.
Ta’mirlovchilarishini,
harbirpostdatexnologikjarayonlarnirejalashtiradibajarilganishlarnisifatinioshiradiva
texnikaxavfsizliginita’minlaydi
(potokdaavtomobillarxarakatipostlardayorug‘likvatovushsignallariorqalikonveyerx
arakatlanadi,
agardabirorpostdaishreglamentbo‘yichabajarilmasaishchikonveyernijoyidaturibto‘x
tatibqo‘yishkerak). AgarTXK-2 dastur bo‘yicha 5-6ta
avtobusto‘g‘rikelsabujarayondahamkonveyerqo‘llanishimumkin. Tupikli postlar,
kanavalar, estakadalar, ko‘targichlar, transportko‘targichlar,
doimiyravishdao‘rnatilgan tayanchlar bilanbutlanadi.
Kanavalardanhammavaqtyonilg‘i-moylashmahsulotlariningxidi,
yong‘inxavfligibalandligi, havoalmashuviyomonligitufayli, ATKlarda 80%,
ko‘targichlar 20% kanavalarqo‘llanishimaqsadgamuvofiqdebtopilgan.
1- rasm. Avto saroy korxonasining bosh rejasi:
1 — nazorat-o‘tkazuv punkti; 2 — kundalik xizmat mintaqasi; 3 — ishlab chiqarish binosi; 4 —
usti yopiq turar joy; 5 — omborlar; 6 — TXK - 2 mintaqasi; 7 — yoni!g‘i quyish shoxobchasi; 8
— yopiq turar joy; 9 — ma’muriy bino; 10— ma’ishiy bino; 11 — JT mintaqasi; 12 —
Mercedes-Benz servis xizmat ko‘rsatish markazi; 13 — hojatxona; 14 — temirchilik ustaxonasi;

15 — misgarlik ustaxonasi; 16 — tozalash inshootlari; 17 — dvigatel tamirlash ustaxonasi; 18
— zahira darvozasi; 19 — issiq xona; 20 — ochiq turar joy; 21 — kundalik xizmatni kutish joyi;
22 — qozonxona.
ToshkentdagiayrimAvto- servis markazlarida
umumankuzatuvchuqurliklariyo‘q.
Barchaxizmatlarelektrko‘targichlarorqalibajariladi.
Ko‘targichlarbilanishlashanchao‘ng‘aybo‘libishsifatihamyaxshibo‘ladi.
Mashinavamexanizmlarxavfsizliginita’minlashuchun uniloyihalashdaqandayishb
ajarishinihisobgaolganholda ishbajaruvchiqismlarinijoylashtirishniixchamusullarini topi
sh, ungashaklberishvamuhofazaqilishqurilmalarini joylashtirishbilanbirgaolibboriladi.
Mashinaga o‘rnatilganmuhofazavositalariuningasosiyqismibilan uyg‘unlashibketishi
kerak. SHunihisobgaolishkerakki muhofazavositalariilojiborichako‘proq,
masalalarni echishgaxizmatqilsin. Masalan,
stanokkao‘rnatilgan xavfsizliknita’minlashqopqoqlarifaqatginaxavfli joylarto‘sig‘ibo‘lib
qolmasdanbalkishovqinni kamaytiruvchivositabo‘libxizmatqilsin.
Bungamisol tariqasidaasboblarnicharxlashqurilmasiniko‘rsatish mumkin.
Bundacharxningxavfsizliginita’minlovchi qurilmabirvaqtningo‘zidashamolyordamidac
harx qirindilarinichiqaribyuborishgamo‘ljallanganmahalliy shamollatishvazifasinihambaj
aradi. Ma’lumki sanoat korxonalari mashina va mexanizmlari elektr tokining asosiy
iste’molchilari hisoblanadi. Bu ularning elektr toki ta’sirini yo‘qotuvchi elektr
xavfsizligi masalalarini nazarda tutish kerakligini taqozo qiladi. Shuningdek, sex
uchastkalarida o‘rnatilgan stanoklar elektromagait to‘lqinlari, radioaktiv moddalar
ta’sirida bo‘lishi mumkin, albatta bulardan saklanish chora- tadbirlari ko‘rilishi o‘z-
o‘zidan ma’lum. Bu zararliklar va xavfli holatlarga havo muhitini zararlantiruvchi
va ifloslovchi bug‘, changlar va gazlarni hisobga olish kerak bo‘ladi.
Mashina va mexanizmlarning xavfsizligi ularni ta’minlashga ishlatiladigan
materialning mustahkamligiga bog‘liq bo‘ladi. SHuning uchun ham bunday
stanoklarni tayyorlashda ularning ishchi organlariga ishlatiladigan material
mustahkamligiga alohida ahamiyat beriladi. Bundan tashqari har xil detallarni qirqish,

silliqlash borasida ularni ushlab turish qurilmalarining pishiqligiga va har qanday
favqulodda holatlarda ham detalni qo‘yib yubormasligini ta’minlash imkoniyatini berishi
kerak. Stanoklarningmustahkamligiularni tashkil qilgan qismlar mustahkamligiga
bog‘lik, bo‘ladi. Bundan tashqari, stanoklarning tashqi tomonidan zararlanib,mustahkamligini
yo‘qotib qo‘yishi mumkin bo‘lgan omillarni hisobga olish kerak.
Mashina va mexanizmlarning puxta
ish lashini ta’minlashdagi asosiy omillaridan biri
ularning holatini nazorat qiluvchi asbob-uskunalar va avtomatik boshqarish h amda
muvofiqlashtirish qurilmalari bilan jihozlashdir. Ba’zi bir hollarda avtomatik boshkarish
tizimi ishlamay qolishi mumkin. Unda umuman texnologik jarayonni boshqarish ishlayotgan
ishchi zimmasiga tushadi va uning
xavfsizligi to‘lik, boshqaruvchi kishi mahoratiga
bog‘lik bo‘ladi. SHuning
uchun ham sanoat jihozlarini loyihalashda, bu jihozlarni
boshqarishi kerak bo‘lgan operator imkoniyatlarini ruhiy va fiziologik jihatlarini
hisobga olish kerak bo‘ladi.
Albatta bir necha o‘nlab shkala, signal va boshqa belgilarni yuboruvchi nazorat-
o‘lchov qurilmalari holatini isobga olish va kerakli ko‘rsatmalar bilan
ta’minlab,texnologik jarayonni to‘xtovsiz davom ettirish ishchidan katta mahorat
talab qilishi bilan birga uni kuchli toliqishga va ma’naviy charchashga olib keladi.
Shuning uchun dam mashina va mexanizmlarning boshqarish organlari anik,
ko‘rinadigan va engil boshqariladigan va farqlash oson
qilib joylashtirishgakattae’tiborberiladi. Ularnistanokni o‘zigayokibo‘lmasa
stanokdanbirmunchaolislikdajoylashtirilganboshqarishmarkazigajoylashtiriladi. Avtokor
xonadaishchilarningcharchashigafaqatginajismoniyvaasabiycharchashginata’sir qilibqo
lmasdanbalkima’naviycharchashhamko‘shilib ketishimumkin.
SHuninguchunssexlardao‘rnatilgan mashina-
mexanizmlariningharxilranglargabo‘yash,
korxona devorlarinimashinaranglaribilanmutanosibbo‘yashga erishishkattaahamiyatgaeg
aekanligianiqlangan.
Ma’lumki, avtomobiltransportidabaxtsizhodisalar,
shikastlanishlarasosanxaydovchilarorasidako‘proquchraydi.

CHunkiavtomobilnosozholatdayo‘nashilgachiqarilsayokixaydovchiyo‘lvaraqasidab
elgilanganyo‘nalishnio‘zmanfaatiyo‘lidao‘zgartirsa,
yo‘ltransportxodisalargaolibkelishimumkin.
SHuninguchuntexnikholatinosozavtomobillarniishlashyo‘nalishlarigachiqarishman
etiladi.
Shovqin va titrashga qarshi kurash usullari
Shovqinvatitrashgaqarshikurashmashina,
mexanizmvatexnologikjarayonlarniloyihalashningdastlabkibosqichlaridaboshlanish
ikerak. Korxonaboshrejasinituzganda, albatta, shovqingaqarshichora-
tadbirlarko‘ribqo‘yilganbo‘lishishart. Bundaasosan, sershovqinsexlarnibirjoyga,
ilojibo‘lsa,
ularniishlabchiqarishxududiningchekkatomonlarigajoylashtirishmaqsadgamuvofiq
dir.
Sershovqinssexlarniboshqassexlardantovusho‘tkazmaydiganto‘siqlarbilanto‘sishke
rak.
Sershovqinssexlarningeshikvaderazalarimaxsustovusho‘tkazmaydiganyokishovqin
niilojiborichakamo‘tkazadiganmateriallardantayyorlanganbo‘lishizarur.
Texnologikjarayonlarnito‘g‘ritanlash,
mashinavamexanizmlarningkamyukbilanishlashinita’minlashshovqinvatitrashgaqar
shikurashdamuhimahamiyatgaega. Mexanizmlarnisifatliyig‘ish,
o‘zvaqtidata’mirlashishlarinibajarishninghamahamiyatikatta.
SHovqinvatitrashgaqarshikurashishmaqsadidatashkiliyhamdatexniktadbirlarishlabc
hiqilgan.
Ularquyidagilardaniborat:
- shovqinmanbaibo‘lganmashinavamexanizmlarniayrimxonalargajoylashtirish;
- sershovqinssexlarnikamshovqinssexlardanajratibjoy lashtirish;
- kuchli tebranishli sershovqin joylarda ishlayotgan ishchilar sonini
kamaytirish;
- shaxsiy himoya vositalaridan keng foydalanish.

Ish joylari, asbob-uskunalari va qurilish konstruksiyalarini mashina va
mexanizmlar hosil qilgan tebranish ta’siridan saqlashning ijobiy usullaridan biri
titrashni to‘sish usulidir. Bu usulda tebranuvchi mexanizm bilan uning asosi
o‘rtasiga elastik mato o‘rnatiladi. Elastik mato tebranishning bir qismini yutishi
hisobiga asosga o‘tishi birmuncha kamayadi va ish joylaridagi tebranish susayadi.
Titrash to‘siqlari yoki amortizatorlar po‘lat prujina, rezi na va boshqa elastik
materiallardan tayyorlanadi. Po‘lat prujinadan qilingan amortizatorlar uzoq vaqt
xizmat qilishi bilan birga yuqori tebranishni muhofaza qiladi. Ammo ular tebranish
quvvatining tezda yo‘qolishini ta’minlay olmaydi. SHuning uchun prujina ustiga
Urnatalgan mexanizmlarda tebranish tezda so‘nmaydi, balki birmuncha vaqt
davom etib turadi.Buayniqsa, rezonanstartibibo‘lgandaaniqseziladi.
Rezinaamortizator larprujinaamortizatorlaridanfarqlibo‘lib,
ichkiishqalanishkoeffitsientikattabo‘lganligisabablitebranishnitezso‘ndiradi.
Buikkalaamortizatorlarnibirgaqo‘shibishlatishyo‘libilanijobiynatijalargaerishiladi.
Shovqingaqarshikurashchora-
tadbirlariunikeltiribchiqaruvchimanbaningo‘zidayoqkamaytirishgaharakatqilishdan
boshlanishikerak. Mashinalarnisifatlita’mirlashvamontajqilish,
uningdinamikkuchlarinimuvofiqlashtirish,
o‘zvaqtidata’mirlashishlarinibajarishyaxshinatijaberadi.
Mashinavamexanizmlardanfoydalanishqoidalariningbuzilishishovqinsizishlaydigan
mexanizmlarningsershovqinishlashigaolibkeladi.
Insongaulьtratovushhavomuhitiorqali, shuningdek,
suyuqmuhitvaqattiqjismlarorqalita’sirqiladi.
Ultratovushliqurilmalardaishlaydiganishchilarningboshiog‘riydi, tezcharchaydi,
yaxshiuxlayolmaydi, ko‘zixiralashadi, og‘ziquribqolaveradi, qorniog‘riydi,
ishtahasibo‘lmaydi, tanavaterisiningharoratiko‘tariladi, yurakurishisusayadi,
qonbosimipasayadihamdatermoregulyasiyasibuziladi.
Ultratovushbilanishlayotgandayakkatartibdagihimoyavositalarisifatidashovqinso‘n
dirgichlarvamaxsusqo‘lqoplardanfoydalanishlozim.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishda va transportda infratovush, chastotali tovush

keng tarqalgan. U katta ventilyatorlar, ichki yonuv dvigatellari ishlayotganida
paydo bo‘ladi. Bu erda turli himoya qobig‘laridan foydalaniladi, ya’ni rezinali,
yumshoq jihozlar bilan zich yopiladi.
5-rasm. I=50 avt/mingodam.
Hozirgi vaqtda avtokorxonalarda shovqininingaksariyatqisminiavtotransport
vositalari hosil qilmoqda. Yirikshaharlarningko‘plabmagistralko‘chalaridagi
“tig‘izpayt” dagisoatlardavaumumanaksariyatvaqtdashovqinsathi, aholisi 100
mingkishidankambo‘lganshaharlarganisbatanbelgilanganme’yordan 10-12
dBAko‘proqdir.
Ushbutadqiqotma’lumotlarigako‘raavtomobillarsoniningmuttasilko‘payibborishina
tijasidako‘rilganzararbelgilanganmiqdordananchaoshibketishisababbo‘ladi.
METODIK QISM
Avtoxo’jalik korxonalarida mashina - mexanizmlardan
chiqayotgan shovqinni va titrashni kamaytirish usuli 100 250 500 750 10000204060
35%
ШОВҚИН
23%
ТЕБРА НИШ20%
ЖИСМОНИЙ ЗЎРИҚИШНУРЛАНИШ
0,1% ЧАНГ
19% 2%
БИОЛОГ ИК Автокорхонада юзага келувчи зарарли омилларнинг ДИАГРАММАСИ
ШОВҚ ИН ТЕБРА НИШ ЖИСМОНИЙ ЗЎРИҚ ИШ НУРЛА НИШ ЧАНГ САБА БЛИ БИОЛОГИК

Nisob nuqtasidagi sovqin darajasi, dB
Lxn = Lish - Δ Lyo - Δ Lso‘n - Δ Lyash - Δ Le - Δ Lbino
Shovqinni masofada yoyilish darajasi:
Δ Lyo=10 lg (r
n /r
0 ) r
0 = 7,5 m.
Δ Lyo=10 lg (115/7,5)=11,85dBa
Sovqinni xavoda so‘nish darajasi:
Δ Lso‘n = ( α
voz · r
n )/100
gde α
so‘n — so‘nish koeffitsienti; α
so‘n =
0,5 dBa/m.
Δ Lso‘n = (0,5· 115 )/100=0,575dBa
Yashil o‘simliklar orqali shovqinni pasaytirish:
Δ Lyash = α
zel ·V
α
yash — shovqinni doimiy so‘nishi; α
yash = 0,1 dBA/m; V —yashil o‘simliklar eni;
V= 10m.
Δ Lyash = 0,1 * 10=1dBa
Ekran orqali shovqinni pasaytirish (mashinaning mexanizmida) Δ L
e to‘lqin
uzunligiga bog‘liq δ ,m.
Δ L
e = 18,4dBa , To‘siqlar orqali shovqinni pasaytirish(peregarotka) bino
yuqori qismiga bog‘liq:
Δ Lbino = KW, bu erda K—koeffitsient, dBa/m; K= 0,8...0,9;
W— qalinlik (eni) bino, m.
Δ Lbino= 0,8*16=12,8dBa , Ruxsat etilgan qiymat dam olish maydonchasida —
45dB dan ortiq emas.
Lrq= 75-11,85-0,575-1-18,4-12,8=30,375 dB
Xulosa: Binoda ruxsat etilgan shovqin qiymati (dam olish maydonchasida)
30,375 dBa dan ortig emas,normadan oshmagan holda hisoblandi.
T itrash ni aniqlash. Ishlab chiqarishda titrashni kamaytirish maqsadida rezina
prujinalarni to‘g‘ri tanlashdan iborat.
Elektrodvigatellarda po‘lat prujinalarni sonini aniqlashda quydagilarni bajarish
kerak bo‘ladi.Dvigatel og‘irligi Q=15000 kg. Titrashni kamaytirish maqsadida

baladligi H
0 =0,264m bo‘lgan prujinalar ishlatiladi, o‘rtacha diametri D=0,132m,
aylanmasi diametri d = 0,016 m, aylanmalar soni i=5,5.
Ma’lumotlardan foydalanib prujina indeksi hisoblaymiz N= D
d ;
C= 0.132
0/016 = 8.25
.
Vertikal yo‘nalishda prujina qattiqligi (
K 1
z:Pa ⋅m ). Bikirlik moduli G. Barcha
po‘lat prujinalar uchun G qabul qilinadi 78453200 Pa.
K z= G⋅d
8⋅c3i
Pa ⋅m
TitrashizolyatorlarnitanlashdaH
0 / D < 2, hisobbo ‘ yicha
2 132,0
264,0  .
StatikyuklanishnianiqlashdaR
st Prujinauchunruxsatetilganburamakuchlanishnia
niqlashlozim τ. Prujinapo‘latnavigaqarab τ qabulqilamiz 392266000 Pa. Statik
yuklanish quydagicha aniqlanadi:
P st= π⋅d3⋅τ
8⋅K⋅D
H
Po‘lat prujinaning umumiy soni:
nu= Q
P st
Umumiy prujina qattiqlik darajasi:
K z⋅n= n⋅K z
Dvigatel normal ishlashi uchun 4 ta po‘lat prujina ishlatish kerak N
o =0,264
m; D = 0,132 m; d = 0,016 m.
Rezina titrash izolyatorlarini sonini aniqlashda stentrafuga og‘irligi Q=
14240 kg, kuchlanisi 139694,4 N. Markazdan qochma kuch R
z – 9810 N.
Izolyatorlar kubik shakilda tayorlangan bo‘lib eni A (kvadrat diametri va tomoni
0,1m ga teng (asos yuzasi- F=0,01m 2
) rezina sorti 4049, dinamik bikirlik moduli
Eg -10787 Pa.
Hisob chastota kuchi f
o =24 Gts. G‘alayon kuchlar kattaligi (P
kz ) 196,2 N ga
kamaytirish lozim. Ruxsat etilgan qiymatlar tenglikni qanoatlatirganligi tufayli

0,25 < 0.1 / 0.1 < 1,1. Vertikal qattiqlik kuchlanishni aniqlashda K
z bitta rezina
izolyator uchun:
,Pa ⋅m
(a
z ) - minimal g‘alayon chastotali kuchlanish baholash .
VertikaltebranishhisoblashtitrasizolatorlarF
o : a
zmin = Gts .
MaksimalverticalkattaliknianiqlashK
zmax gateng :
K z⋅max = 9,8 ⋅Q
g
⋅(2π⋅ f2)
2yoki K z⋅max = m⋅w2
Kz⋅max =14240 ⋅9,81 ⋅(2⋅3,14⋅3,36 )
9,81
2
=6340271 Hm
Rezinatitrashizolyatorlarnisoninianiqlash ( n
p ) :
np=
K z⋅max
K z
= np= 6340271
1232875
= 5.14
Xulosa : Quydagixisobishdaberilganma ’ lumotlarbo ‘ yichapo ‘ latprujinalarsoni 4
varezinatitrashizolyatorlarisoni 5 taliginianiqladik .

XULOSA
Korxonalardamehnatxavfsizligigadoirbarchaqarorvahujjatlarnitahlilqilish,
kelgusidamehnatxavfsizligidarajasiniko‘tarish,
ishyuritishdatexnikaxavfsizligimashg‘ulotlarinio‘tkazish,
mehnatmuhofazasiishlarinitashkiletish,
xizmatchivaishchilario‘rtasidashikastlanishningoldiniolishhamdadavlatstandartima
salalaritalablarigarioyaetishmaqsadida «Mehnatnimuhofazaqilishto‘g‘risida»
Qonunqabulqilingan. BuQonunasoslarimazmunjihatidanjudakengbo‘lib,
o‘ztarkibidajamoashartnomasi, mehnatshartnomasi,
kadrlartayyorlashvamalakasinioshirish, mehatintizomi, ayollarvabolalarmehnati,
ijtimoiyhimoyahamdaboshqamasalalarnio‘zichigaolgan.
Mehnatmuhofazasiniyaxshilashdavlatnimuhimvazifasihisoblanadi.
Buniniguchunfanvatexnikaniyutuqlariniqo‘llashe’tiborgaolinayapti.
Natijadakorxonalardayildan -yilgashikastlanish, kasallanishkamayib,
ishchixizmatchilarnimadaniymoddiyturmushiyaxshilanayapti.
Buboradajarayonlarniavtomatlashtirish, mehnatniilmiytashkilqilish,
ilmiytexnikaviytarraqiyotni, yangitexnikanio‘rnixisobgaolinadi.
Muhandislarnichuqurbilimigaegabo‘lishixavfsizliknita’minlab,
halqho‘jaligimahsulotlariniishlabchiqarishvaishchi-
xizmatchilaruchuntalabgamoskeladiganmehnatshroitiniyaxshilashga,
sog‘lomlashtirishgaolibkeladi.

FOYDALANILGANADABIYOTLAR

1. O.R.Yuldashev., U. Usmonov, O. Qudratov. “Mehnatnimuxofazaqilish”. –
T.: 2001.
2. G‘. YormatovMehnatnimuhofazaqilishToshkent 2008 yil.
3. Qudratov, T.G’aniev, O’. Yuldashev, G’.Yo. Yormatov, N. Xabibullaev, F.D
Xudoev. « Hayotfaoliyatixavfsizligi » maruzalarkursi . Toshkent 2005 y
4. Yuldashev O.R., Sapaev Sh.M., va boshqalar «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanidan
amaly mashg’ulotlar. O’quv qo’llanma. Toshkent 2010 y
5. O.R Yuldashev, Sh.G.Djabbaova, O.T.Hasanova. Hayot faoliyati xavfsizligi.T.:
Iqtisodiyot-2014.
6. O.R Yuldashev,G.M.G’ulomova, A.X.Raasulev. Hayot faoliyati xavfsizligi.
L aboratoriya mashg’ulotlari. Uslubiy qo’llanma. T.: -2013.
Elektron resurslar
www.ziyo.uz Vazirlik sayti
www.sanoatktn.uz Sanoat geo kontexnazorat sayti .

Sotib olish