Ayyemgi Misr temasin oqitiwda kundelik dápter usilinan paydalaniw - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	71.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Rawshan Mamutov

Ro'yxatga olish sanasi 12 Sentyabr 2025

0 Sotish

Ayyemgi Misr temasin oqitiwda kundelik dápter usilinan paydalaniw

Sotib olish

TEMA :Ayyemgi Misir temasin oqitiwda kundelik dápter usilinan
paydalaniw .
MAZMUNI
KIRISIW ..................................................................................................................2
I-BAP.Áyyemgi Mısır temasın oqıtıwda kúndelik dápter usılınıń teoriyalıq
tiykarları.
1.1 Áyyemgi Mısır tariyxı hám mádeniyatınıń oqiw bagdarlamasındag�ı orni hám
kúndelik dápter usılınıń pedagogikalıq mánisi hám wazıypaları.. ................................... .5
1.2 Kúndelik dápter usılınıń formaları hám qollanıw texnologiyaları áyyemgi mısır
teması boyınsha kúndelikli dápter materialların tayarlaw usılları.. . .........................10
II-BAP .Áyyemgi Mısır temasın oqıtıwda kúndelik dápter usılınıń ámeliy
qollanılıwı.
2.1 Áyyemgi Mısır tariyxı boyınsha kúndelik jazıw úlgisi mádeniyatı hám úrp-
ádetleri boyınsha kúndelik dápteri...........................................................................20
2.2 Áyyemgi Mısırda ilim hám texnologiya haqqında kúndelik jazıw hám tiller
boyınsha kúndelikli dápter shını
g�ıwları...................................................................24
JUWMAQLAW ......................................................................................................29
PAYDALANIL
Ǵ0AN ÁDEBIYATLAR ................................................................31
1

KIRISIW
Tariyx pánin oqıtıwda túrli usıl hám qurallardan paydalanıw oqıw procesiniń
nátiyjeliligin arttırıwda úlken áhmiyetke iye. Ásirese, áyyemgi civilizaciyalar,
sonıń ishinde, Áyyemgi Mısır tariyxın oqıtıwda studentlerde qızıg�ıwshılıq oyatıw
hám olardıń temanı tereń túsiniwin támiyinlew ushın interaktiv hám aktiv oqıtıw
metodları zárúr boladı. Usınday metodlardan biri sıpatında kúndelik dápter usılı
ajıralmas orın tutadı. Bul usıl oqıwshılardı óz betinshe pikirlewge, temanı
basqıshpa-basqısh talqılaw
g�a hám óz pikirlerin jazba túrde bildiriwge
úyretedi.Áyyemgi Mısır tariyxı - adamzattıń eń áyyemgi hám bay mádeniyatlarınan
biri bolıp, ol tek tariyxıy waqıyalar emes, al úrp-ádetler, diniy isenimler,
arxitekturalıq estelikler hám ilim tarawlarında
g�ı jetiskenlikler menen de úyreniwge
arzıydı. Sol sebepli, oqiw bagdarlamasında Áyyemgi Mısır temasınıń ózine tán orni
bar. Biraq, bul temanı dástúriy, tek teoriyalıq ma
g�lıwmatlar g�a tiykarlan g�an tárizde
oqıtıw oqıwshılardı kóbirek eslep qalıw hám úyrengenlerin ámeliyatta qollanıw
g�a
jeterli dárejede xoshametlemewi múmkin. Bul jerde kúndelik dápter usılınıń
nátiyjeliligi ayqın kórinedi.
Kúndelik dápter usılı oqıwshılar
g�a óz bilimlerin sistemalı túrde jazıp barıw,
óz pikirlerin erkin bildiriw imkaniyatın beredi. Sonday-aq, bul usıl studentlerdiń
tema boyınsha óz betinshe izleniw alıp barıwın xoshametleydi hám sabaq
procesinde belsendilik dárejesin arttıradı. Áyyemgi Mısır temasında kúndelikli
dápter usılın qollanıw arqalı muģallim oqiwshilardıń túsinigin tereńlestiriw, olardıń
óz betinshe bilim alıw kónlikpelerin qáliplestiriwge járdem beredi. Bul usıl arqalı
oqıwshılar tariyxıy ma
g�lıwmatlardı tek g�ana yadlap qalmastan, al talqılap, olar g�a
múnásibet bildiriw imkaniyatına iye boladı. Bul tema zamanagóy bilimlendiriw
procesinde oqıwshılardıń bilim dárejesin arttırıw
g�a, erkin pikirlew hám
dóretiwshilik qatnas kónlikpelerin qáliplestiriwge xızmet etiwi menen áhmiyetli.
Sonday-aq, kúndelik dápter usılınıń oqıw procesinde nátiyjeli qollanılıwı tariyx
pánin jáne de qızıqlı hám interaktiv etiw imkaniyatın beredi. Sol sebepli, Áyyemgi
Mısır temasın oqıtıwda kúndelikli dápter usılınan paydalanıw ámeliyatın tereń
úyreniw hám onı rawajlandırıw áhmiyetli esaplanadı.á
2

Kurs isınıń aktuallıg0ı :Tariyx pánin oqıtıwda oqıwshılardıń temanı tereń ańlap
jetiwi hám óz betinshe pikirlew kónlikpelerin rawajlandırıw búgingi kún
bilimlendiriw sistemasınıń eń áhmiyetli wazıypalarınan biri bolıp esaplanadı.
Ásirese, áyyemgi civilizaciyalar - máselen, Áyyemgi Mısır tariyxın úyretiw
procesinde, oqıwshılarda tariyxıy waqıyalar hám mádeniy miyrasqa qızı
g�ıwshılıqtı
oyatıw, olardı jedel hám dóretiwshilik pikirlewge iytermelew júdá áhmiyetli.
Bunday sharayatta dástúriy qatnasıqlar jeterli nátiyje bermewi, oqıw procesin
jedellestiriw hám oqıwshınıń óz betinshe islewine imkaniyat beretu
g�ın
innovaciyalıq metodlardı engiziw zárúrligin tuwdıradı.
Kúndelik dápter usılı - bul oqıwshılardıń óz bilimlerin sistemalı túrde jazıp
alıwı, pikirlerin erkin bildiriwi, úyrengenlerin qayta islewi hám talqılawı ushın
nátiyjeli qural esaplanadı. Bul usıl oqıwshılar
g�a temanı basqıshpa-basqısh
ózlestiriw imkaniyatın jaratadı, sonıń menen birge olar tariyxıy ma
g�lıwmatlardı tek
g
�ana yadlawdan góre, túsiniw hám ámeliy qollanıw g�a ba g�darlaydı.
Áyyemgi Mısır tariyxı oqıw ba
g�darlamasında áhmiyetli orın tutadı, biraq
onıń quramalılı
g�ı hám keń kólemliligi kóplegen oqıwshılar ushın temanı tolıq
túsinip alıwdı qıyınlastıradı. Sol sebepli, kúndelik dápter usılın qollanıw tek
g�ana
oqıwshılardıń tema
g�a bol g�an qızı g�ıwshılı g�ın arttırıp qoymastan, al olardıń óz
betinshe izleniw, tallaw hám jazba bayanlaw kónlikpelerin rawajlandırıw
g�a xızmet
etedi.
Kurs isınıń maqseti :Áyyemgi Mısır temasın oqıtıwda kúndelik dápter usılınıń
pedagogikalıq áhmiyetin úyreniw, bul usıldıń teoriyalıq hám ámeliy táreplerin
talqılaw, sonday-aq, onnan nátiyjeli paydalanıw jolların anıqlawdan ibarat. Jumısta
kúndelik dápter usılınıń bilimlendiriw procesindegi ornı, onıń abzallıqları,
formaları hám qollanılıw texnologiyaları kórip shı
g�ıladı. Bunnan tısqarı, Áyyemgi
Mısır temasına tiyisli kúndelik jazıwdıń ámeliy úlgilerine ayrıqsha itibar qaratıladı.
Kurs isınıń predmeti :Áyyemgi Mısır temasın oqıtıwda kúndelikli dápter usılınıń
bilim beriw procesinde qollanılıwı hám onıń nátiyjeliligi esaplanadı. Ya
g�nıy , pán
kurs jumısında kúndelikli dápter usılı arqalı oqıwshılardıń Áyyemgi Mısır tariyxı
3

hám mádeniyatına baylanıslı bilimlerin bekkemlew, temanı tereń ańlap jetiwi, erkin
pikirlew hám jazba bildiriw kónlikpelerin rawajlandırıw processleri úyreniledi.
Pán sheńberinde kúndelik dápter usılınıń pedagogikalıq mánisi, oqıwshılarda
tariyxıy bilimlerdi qáliplestiriwdegi roli, sonday-aq, Áyyemgi Mısır temasına
baylanıslı oqıw materialların jazba túrde belgilewdiń nátiyjeli usılları izertlenedi.
Kurs jumısında tap usı usıl arqalı bilim beriw procesinde júzege keletug�ın
qıyınshılıqlar hám olardı saplastırıw jolları da kórip shı
g�ıladı.
Kurs isınıń wazıypaları :Wazıypaları tómendegilerden ibarat:
 Kúndelik dápter usılınıń pedagogikalıq mánisin úyreniw.
 Usı wazıypa sheńberinde kúndelik dápter usılınıń bilimlendiriw procesindegi
ornı, onıń pedagogikalıq principleri hám bilimlendiriwdiń sapasın
arttırıwda
g�ı áhmiyeti tallanadı.
 Áyyemgi Mısır temasınıń oqiw bagdarlamasında
g�ı orni hám áhmiyetin
anıqlaw.
 Áyyemgi Mısır tariyxı hám mádeniyatınıń oqıw ba
g�darlamasında g�ı ornı,
onıń bilimlendiriwdegi áhmiyeti hám oqıwshılarda tariyxıy bilimlerdi
qáliplestiriwdegi roli kórip shı
g�ıladı.
 Kúndelik dápter usılınıń Áyyemgi Mısır temasın oqıtıwda qollanılıw
imkaniyatların anıqlaw.
 Bul wazıypa sheńberinde tema
g�a baylanıslı kúndelik dápter jazıw formaları,
metodları hám olardıń oqıw procesindegi nátiyjeliligi úyreniledi.
 Áyyemgi Mısır temasın úyretiwde kúndelik dápter usılınıń abzallıqların
talqılaw.
 Oqıwshılardıń bilimin bekkemlew, óz betinshe pikirlew kónlikpelerin
rawajlandırıw, tema
g�a qızı g�ıwshılı g�ın arttırıw sıyaqlı faktorlar kórip
shı
g�ıladı.
Kurs isınıń dúzilisi :K urs jumisi. Kirisiw, 2 bap, 4 paragraf, juwmaqlaw hám
paydalanıl
g�an ádebiyatlardan ibarat.
4

I-BAP. Áyyemgi Mısır temasın oqıtıwda kúndelik dápter usılınıń teoriyalıq
tiykarları .
1.1 Áyyemgi Mısır tariyxı hám mádeniyatınıń oqiw bagdarlamasındag0ı orni
hám kúndelik dápter usılınıń pedagogikalıq mánisi hám wazıypaları.
Áyyemgi Mısır áyyemgi dúnyanıń eń belgili hám eń áyyemgi
civilizaciyalarınan biri esaplanadı. Onıń tariyxı mıńla
g�an jıllar dawam etip,
kóplegen húkimdarlar hám áhmiyetli waqıyalar menen bayıtıl
g�an. Mısır
civilizaciyası Nil dáryası átirapında qáliplesken hám onıń rawajlanıwı dárya
boylap suw
g�arıw sistemaları, awıl xojalı g�ı hám sawda jollarınıń shólkemlestiriliwi
menen tı
g�ız baylanıslı bol g�an. Bul civilizaciya óziniń siyrek ushırasatu g�ın
mádeniyatı, arxitekturası, jazıwı hám diniy isenimleri menen dúnya tariyxında
óshpes iz qaldırdı.Áyyemgi Mısır tariyxında kóplegen húkimdarlar (firaunlar) óz
dáwiriniń siyasiy hám mádeniy turmısına tásir kórsetken. Mısır mámleketi
kóbinese Áyyemgi pachalıq, Orta pachalıq hám Jana pachalıq dáwirleri dep ús h
tiykargı dáwirlerge bólinedi. Hár bir dáwir óziniń siyasiy turaqlılı
g�ı, iri qurılıs
joybarları hám sırtqı siyasatta
g�ı jumısı menen ajıralıp turadı. Áyyemgi Mısırdıń en
ataqlı húkimdarları arasında Xufu, Xafre hám Menkaure sıyaqlı ullı firaunlar bar.
Olar Mısırdıń ullı piramidaları, atap aytqanda Giza piramidaları qurılısına tiykar
salgan. Bul piramidalar tek Mısır arxitekturasınıń emes, al pútkil adamzat
tariyxınıń eń iri esteliklerinen esaplanadı. Sonıń menen birge, Mısırda jazıw
sisteması - iyeroglif jazıwı rawajlangan bolıp, bul jazıw arqalı ma
g�lıwmatlar
keleshek áwladlarga jetkerilgen.
Áyyemgi Mısırda Nil dáryası úlken áhmiyetke iye edi. Reka kajdıy god
podnimalas, oroshila okrujayushiye zemli, povıshaya urojaynost. Bul bolsa Mısır
ekonomikasınıń tiykarı bolip xizmet etken. Sonday-aq, Áyyemgi Mısırda diniy
isenimler júdá rawajlangan edi. Mısırlılar kóplegen qudaylarga sıyınar hám
ólimnen keyingi tirishilikke isener edi. Sol sebepli olar óz firaunların hám basqa da
áhmiyetli shaxslardı óliler ushin arnalgan maqbara hám qábirlerge jerlegen.
Áyyemgi Mısırda kóplegen iri qalaları hám mádeniy orayları bolgan. Bul
qalalardan biri Teb edi, ol kóbinese Áyyemgi Mısırdıń diniy hám siyasiy paytaxtı
5

sıpatında tanilgan. Tebde kóplegen ibadatxanalar, ásirese Karnak hám Luksor
ibadatxanaları qurilgan. Bul orınlar Egipet mádeniyatınıń eń jarqın úlgileri bolıp,
olardıń arxitekturası hám kórkem óneri búgingi kúnge shekem kóplegen
sayaxachılardı tartadı.
Áyyemgi Mısır tariyxında jámiyetlik dúzilis te áhmiyetli bolgan. Mısır
jámiyeti qatlamlarga bólingen edi. Eń joqarı qatlamģa firaun hám oniń shanaraģi,
keyingi qatlamlarga qáwim baslıqları, áskerler, ruwxanıylar hám jazıwshılar
kirgen. Orta qatlamda ónermentler, sawdagerler jaylasqan, en tómengi qatlam
bolsa diyqanlar hám qullardan ibarat edi. Bul sociallıq qatlamlasıw Áyyemgi Mısır
jámiyetiniń turaqlılıg�ın támiyinlegen. Áyyemgi Mısırda ilim hám texnologiya da
joqarı dárejede rawajlangan. Mısırlılar astronomiya, matematika, medicina hám
arxitektura tarawlarında úlken jetiskenliklerge erisken. Máselen, olar kalendar
sistemasın jaratqan, bul awıl xojalı
g�ı jumısların rejelestiriwde úlken áhmiyetke iye
bolgan. Sonday-aq, olardıń medicinada qollan
g�an usılları búgingi kúndegi ayırım
medicinalıq ámeliyatlardıń tiykarına aylan
g�an.Tariyxiy waqiyalar arasında
Mısırdıń túrli dáwirlerdegi siyasiy ózgerisleri áhmiyetli orin tutadi. Mısalı,
Áyyemgi Korollik dáwirinde Mısır qúdiretli hám oraylasqan mámleket bolgan. Bul
dáwirde piramidalar qurılısı hám oraylıq hákimiyattıń kúsheyiwi baslandı. Orta
korollıq dáwirinde siyasiy hám ekonomikalıq turaqlılıq támiyinlengen bolsa, Jana
korollıq dáwirinde Mısırdıń ayma
g�ı keńeyip, oniń imperiyası Shigis Jer Orta tenizi
hám Parsı qoltıgı aymaqlarına shekem jetti. Áyyemgi Mısırdıń ataqlı firaunlarınan
biri - Tutankhamun bolip, ol jaslı
g�ında taxtqa otırgan hám qısqa waqit húkimdarlıq
etken. Onıń maqbarası 1922-jılı arxeologlar tárepinen tabıl
g�anında pútkil dúnyanı
tań qaldırdı, sebebi ol kóplegen siyrek ushırasatu
g�ın kórkem óner dóretpeleri hám
altın buyımlar menen toltırıl
g�an edi. Tutankxamonnıń húkimdarlı g�ı dáwirinde
kóplegen diniy reformalar ámelge asırıldı.
Sonday-aq, Áyyemgi Mısırda kóplegen jawingerlik háreketler hám sırtqı
siyasat waqiyaları júz bergen. Mısalı, Ramses II húkimdarlı
g�ı dáwirinde Mısır
Xetitler menen kóplegen urıslar alıp bargan. Ol ullı sárkarda sıpatında tariyxqa
kirgen hám kóplegen iri arxitekturalıq esteliklerdi qur
g�an. Ramses II húkimdarlı g�ı
6

Mısır tariyxında jarqın dáwir sipatında tán alınadı. Áyyemgi Mısır tariyxı kóplegen
áyyemgi jazba dereklerge tiykarlanadı. Mısırda áyyemnen papiruslarga jazılgan
tekstler, ibadatnamalar, nizamlar hám tariyxıy jazıwlar saqlangan. Bul jazıwlar
arqalı biz Áyyemgi Mısırdıń jámiyetlik, siyasiy hám mádeniy turmısı haqqında
kóplegen magliwmatlarga iye bolamız. Ásirese, "Ólim kitabı" dep atalıwshı diniy
tekstler, firaunlardıń ómiri hám ólimnen keyingi ómir haqqındag�ı kózqarasların
sáwlelendiredi.
Tariyxıy sáneler boyınsha aytqanda, Áyyemgi Mısır civilizaciyası biziń
eramız
g�a shekemgi úshinshi mıń jıllıqta júzege kelgen. Mısırdıń birinshi pachası
Narmer yamasa Menes dep esaplanadı, ol Nil oypatlı
g�ınıń joqarı hám tómengi
bólimlerin birlestirgen. Bul waqıya biziń eramız
g�a shekemgi shama menen 3100-
jıl
g�a tuwra keledi. Sol waqıttan baslap Misr tariyxı bir qatar húkimdarlar dáwiri
hám kóplegen jámiyetlik-siyasiy ózgerisler menen dawam etti. Áyyemgi Mısırda
jámiyetlik turmista hayallar da áhmiyetli rol oynagan. Olar múlk huqıqına iye
bolgan, sawda menen shuģıllangan hám ayırım jagdaylarda húkimdar yaki
ruwxanıy sipatında jumis alıp bargan. Mısır jámiyetinde shańaraqlıq qádiriyatlar
hám diniy máresimler ayrıqsha orın tutqan.Soniń menen birge, Áyyemgi Mısırda
ekonomika tiykarınan awıl xojalı
g�ına súyengen. Nil dáryası suwģarıw sisteması
járdeminde ónimdarlıq joqarı bolgan. Sonday-aq, ónermenchilik, sawda hám taw-
kán sanaatı da rawajlangan. Mısır sawdagerleri Shigis Jer Orta teńizi regionında
jumis alıp bargan.Áyyemgi Mısır civilizaciyası óziniń siyrek ushırasatu
g�ın
mádeniyatı menen de dúnya
g�a belgili. Misr kórkem óneri, arxitekturası, ádebiyatı
hám diniy dástúrleri insaniyat tariyxında áhmiyetli orın iyeleydi. Olardıń
arxitekturası estelikleri, máselen, piramidalar, ibadatxanalar hám músinler, búgingi
kúnge shekem saqlanıp qal
g�an hám arxeologiyalıq izertlewlerdiń tiykar g�ı obektleri
bolıp esaplanadı.Áyyemgi Mısır tariyxı haqqında úyrengende, olardıń jazıw
sisteması - iyeroglif jazıwı ayrıqsha áhmiyetke iye. Bul jaziw sisteması arqalı olar
diniy tekstlerdi, súwretli gúrrińlerdi, húkimdarlar turmısı hám basqa áhmiyetli
waqıyalardı saqlap qalgan. Iyeroglif jaziwi túsinigi uzaq waqit dawamında joģalıp
ketken, biraq 19-ásirde Rosetta tasınıń tabılıwı menen ol qayta úyrenilgen.
7

Áyyemgi Egipet xalqı mıń jıllar dawamında qáliplesken bay mádeniyat,
bekkem úrp-ádetler hám tereń diniy isenimlerge iye bolg�an civilizaciya sıpatında
tariyxta ózine tán orın iyelegen. Olardıń mádeniy miyrası búgingi kúnde de
ilimpazlar, turistler hám kórkem óner ıqlasbentlerin tań qaldırmaqta. Diniy
kózqaraslar áyyemgi mısırlılardıń derlik barlıq turmis tarawlarına kirip bargan.
Olar aspan, jer, Nil dáryası, haywanlar hám hátte ósimliklerge de ilahiylik
sıpatında baha bergen. Mısırlılar qudaylar dúnyasın jetik túrde kóz aldına keltirgen.
Hár bir qudaydıń óz wazıypası, belgisi hám simvollıq haywanı bol
g�an. Máselen,
Aman-Ra quyash qudayı esaplanıp, ol aspan qudayı sıpatında qádirlengen. Sol
sıyaqlı Osiris jer astı dúnyasınıń húkimdarı, ádillik hám ónimdarlıqtıń tımsalı
bol
g�an. Onıń zayıbı Isis miyrim-shápáát hám ana mehiriniń qudayına aylangan.
Gor bolsa suńqar baslı quday bolıp, pachalıq qúdiretiniń tımsalı esaplangan.
Áyyemgi mısırlılar ólimnen keyingi tirishilikke kúshli isengen. Olardıń
túsiniginshe, hár bir insannıń ruwxı máńgi jasawı múmkin bol
g�an, biraq bunıń
ushın arnawlı máresimler hám ádep-ikramlılıq qa
g�ıydaları orınlanıwı shárt bol g�an.
Ásirese, mumiyalaw procesi úlken itibar menen ámelge asırıl
g�an. Marhumnıń
denesi puqta mumiyalandı, soń jerlew máresimi dástúrler tiykarında ótkerildi.
Qábirler arnawlı jazıwlar, súwretler hám duwalar menen bezetilgen bolıp, bul
óliniń o dúnyada
g�ı jolın jaqtılandırıwı kerek bol g�an. Mısırda ólimnen keyingi
ómirge tayarlıq hár bir insannıń tiykar
g�ı wazıypalarınan biri esaplangan.
Úrip-ádetler bolsa kúndelikli turmısta áhmiyetli orın tutqan. Hár bir bayram,
máresim hám sociallıq ilajlar dástúriy úrp-ádetler tiykarında shólkemlestirilgen.
Mısırlılar belgili kúnlerde ibadatxanaga barıp, qudaylar ushin arnap qurbanlıq
qılgan. Qurbanlıqlar kóbinese haywanlar, miywe-jemisler hám geyde bezew
buyımlarınan ibarat bolgan. Neke máresimleri shańaraqlıq qádiriyatlar tiykarında
ótken. Kelin-kúyewler arnawlı diniy máresim arqalı bir-birine hám qudaylarga
sadıqlıq kórsetken. Miymanlar ushın bolsa toy dasturxanı jayılıp, ayaq oyınlar hám
muzıkalar ilajdıń ajıralmas bólegi bol
g�an. Mısırda kiyiniw hám sırtqı kóriniske de
úlken itibar berilgen. Hayallar názik kiyimler kiygen, denesine zergerlik buyımları
taģilgan. Erkekler bolsa jeńil toqımashılıq gezlemelerinen tayarlangan kiyimlerde
8

júrgen. Shash turmagi, kóz átirleri hám iyinlerdegi bezekler gózzallıq normaları
sıpatında qádirlengen. Kiyimdegi naģislar hám zergerlik buyımları insannıń
sociallıq dárejesin belgilegen. Áyyemgi Misr arxitekturası da ózine tán uslub hám
gózzallıqqa iye bolgan. Piramidalar bul boyinsha eń belgili qurilmalardan biri. Olar
tek g�ana jerlew ushın emes, bálki ilahiy qúdirettiń simvolı sıpatında qurıl g�an.
Mısırlılar tastı qayta islewde júdá sheber bolgan. Hár bir piramida qatlam-qatlam,
anıq esaplawlar tiykarında qurıl
g�an. Ishki bólmeleri, sırlı jolları hám jasırın
g
�áziyneleri menen bul imaratlar elege shekem sır-sıratlar menen tolı. Eń belgili
piramidalardan biri Giza platosindagi úlken piramidalar bolip, olardıń hárbir tası
tonnalap awırlıqqa iye. Piramidalardan basqa ibadatxanalar, obeliskler hám
saraylar da áyyemgi Mısır arxitekturasınıń dúrdanaları esaplanadı. Máselen,
Karnak hám Luksor ibadatxanaları óziniń úlken sútinleri, názik músinleri hám
quramalı rásmiy súwretleri menen ajıralıp turadi. Bul imaratlar diniy máresimler
ótkeriletuģın oraylar bolgan. Hár bir sútin, diywal hám kiriw dárwazası qudaylar,
firaunlar hám mifologiyalıq waqıyalardı súwretlewshi estelik.
Kórkem óner dóretpeleri, ásirese, músinshilik hám diywal súwretleri,
áyyemgi mısırlılardıń estetikalıq kózqarasların kórsetken. Estelikler ádette
firaunlar hám qudaylar húrmetine islengen bolıp, olar belgili pozalarda hám
simvollıq belgiler menen súwretlengen. Estelikler mramor, granit hám bazalt
sıyaqlı bekkem taslardan jasalgan. Mısırlılar hár bir detalģa itibar berip, insan
kórinisin ideal formada kórsetiwge háreket etken. Diywaldaģi súwretlerde bolsa
tiykarınan kúndelikli turmis kórinisleri, awıl xojalı
g�ı jumısları, diniy máresimler,
ayaq oyin hám muzika menen baylanıslı kórinisler súwretlengen. Reńler ashıq,
tásirli hám teń salmaqlı tańlan
g�an. Hár bir súwrette anıq xronologiyalıq hám
talqılawshı máni jasırın
g�an. Hárekettegi adamlar, haywanlar hám qorshagan ortalıq
elementleri sáykeslikte islengen. Diniy ibadatxanalar kóbinese Nil dáryası janında
qurilgan. Bul suw deregi sipatında muqaddes dep qaralgan. Nil dáryası hár jılı
tasıp, jerlerdi ónimdarlıqqa aylandırgan. Sol sebepli mısırlılar Nilge ilahiy kúsh
sıpatında qaragan. Nildiń ómir ba
g�ıshlawshı suwları tirishilik, zúráátlilik hám
bereket tımsalı sıpatında jırlan
g�an. Hasıl bayramları áyne Nil tasqını menen
9

baylanıslı bolg�an. Bul bayramlarda xalıq qudaylar húrmetine saltanatlı júrisler
ótkergen, suwģa gúlsheńberler hám qurbanlıqlar taslangan. Diniy máresimlerde
ruwxanıylar áhmiyetli rol oynagan. Olar ibadatlardı basqargan, tilsimler oqigan
hám adamlarģa qudaylar erk-ıqrarın jetkizgen. Hárbir ibadatxananıń ózine tán
ruwxanıyları bolgan. Ruwxanıylar muqaddes kitaplar, papirusta
g�ı jazıwlar hám
sırlı formulalardı jaqsı bilgen.
Sol dáwirdegi jazıw óneri, Ya
g�nıy iyeroglifler, diniy hám tariyxıy
ma
g�lıwmatlardı saqlawdıń eń áhmiyetli quralı esaplangan. Hár bir belginiń óz
mánisi hám seslik kórinisi bol
g�an. Papirusqa jazilgan tekstler tiykarınan diniy
tekstler, tilsimler hám rásmiy hújjetler bolgan. Áyyemgi Mısır jazıwı arqalı
kóplegen ápsanalar, qudaylar haqqında
g�ı gúrrińler hám tariyxıy waqıyalar bizge
shekem jetip kelgen. Ásirese, marhumlardıń keyingi ómiri menen baylanıslı
sıyqırlar, Osiris sudi, júrek tárezi hám baxıtlı máńgi jasaw túsinikleri tolıq
súwretlengen. Bul jaziwlar kóbinese qábirstan diywallarına, sarkofaglarga yaki
ibadatxanalar diywallarına oyıp jazılgan. Áyyemgi Mısır muzikası hám ayaq oyını
da mádeniyattıń ajıralmas bólegi esaplangan. Bayramlar, toylar, diniy máresimler
hám hátte jerlew máresimlerinde de muzika hám ayaq oyin ayrıqsha áhmiyetke iye
bolgan. Áyyemgi muzika ásbapları arasında nay, baraban, lira hám arfa bolgan.
Tancı chashe vsego ispolnyalis jenshinami, kotoriye sovmeщalis v izyaщnıx
dvijeniyax, jestami ruk i tradicionnoy odejdoy. Oyınlar tek kewil ashar emes,
bálkim diniy timsallardı anlatıw quralı da bolgan. Ayırım ayaq oyın túrleri
qudaylar
g�a ıqlas bildiriw, jawız ruwxlardı quwıp jiberiw maqsetinde atqarıl g�an.
Muzika hám ayaq oyin arqalı áyyemgi mısırlılar óz sezimlerin anlatqan,
mádeniyatın áwladtan-áwladqa ótkizgen. Sonday-aq, áyyemgi Mısır kórkem óneri
hám mádeniyatında awqat tayarlaw, awqatlanıw hám miymandoslıq penen
baylanıslı úrp-ádetler de áhmiyetli orın tutqan. Nan, balıq, miyweler hám
sherbetler olardıń kúndelikli racionında bolgan. Arnawlı máresimlerde bolsa pal,
sır, góshli awqatlar tayarlangan. Awqatlar arnawlı ıdıslarda, shıraylı bezetilgen
dasturxanlarda tartıl
g�an. Miymanlardı kútip alıw hám olar g�a xızmet kórsetiw
mádeniyatı joqarı dárejede bol
g�an. Hár bir úy iyesi miymandı ilahiy miyman
10

sıpatında qabıl etken.Solay etip, áyyemgi Mısır mádeniyatı hám úrp-ádetleri
adamzat tariyxındag�ı eń quramalı hám tereń mánili civilizaciyalardan biri sıpatında
tariyxqa mórlengen. Áyyemgi Mısır jámiyeti quramalı sociallıq dúzilisi menen
ajıralıp turatuģın áyyemgi civilizaciyalardan biri bolıp, onda hárbir qatlamnıń
jámiyettegi orni anıq belgilengen hám ózine tán wazıypalar sisteması bar edi. Bul
jámiyette adamlar ózleri tuwıl
g�an sociallıq qatlamında jasaw g�a májbúr bol g�an, bul
ja
g�day olardıń turmıs tárizin, kúndelikli iskerligin hám jámiyettegi abırayın
belgilegen. Sociallıq dúzilis piramida formasında kóz aldımızģa keltirilgen bolıp,
onın joqarı bóliminde en qúdiretli shaxs - firaun jaylasqan. Firaun Mısırda tek
siyasiy basshi emes, bálkim qudaydıń jerdegi wákili, dóretiwshi kúsh sıpatında
qaralgan. Onıń sózi nızam bolıp, barlıq puqaralar ushın shártsiz boysınıwı lazım
bol
g�an buyrıq esaplan g�an. Firaunniń hákimiyatı sheksiz bolip, ol diniy, áskeriy
hám hákimshilik jumıslardıń barlı
g�ın qada g�alagan.
Firaniyden keyingi sociallıq qatlamdı joqarı ruwxanıylar quragan. Olar diniy
máresimlerdi ótkergen, ibadatxanalardı basqargan hám qudaylar menen baylanıs
ornatiwda dáldalshılıq etken. Ruwxanıylar Mısır jámiyetinde úlken húrmetke iye
bolgan hám kóbinese iri jer iyeleri, baylıq iyeleri bolgan. Olardıń arasında
astronomlar, táwipler, jazıwshılar, xudojnikler de bolıp, bulardıń barlı
g�ı diniy
sheńberge tiyisli bol
g�an. Sonday-aq, ruwxanıylar firaunlar qábirleri, ibadatxanaları
hám muqaddes imaratlardıń qurılıs islerinde áhmiyetli rol oynagan. Olardıń
kópshiligi mádeniyat hám ilim rawajlanıwınıń aldın
g�ı qatarında bol g�an, zamanınıń
ilimpazları sıpatında tán alın
g�an. Joqarı ruwxanıylardan keyin, hámeldarlar hám
áskeriy qatlamnıń áhmiyeti úlken bolgan. Mámleketlik basqarıw hám tártip-
intizamdı saqlaw áyne olardıń moynına júklengen. Hámeldarlar salıqlar jıynaw,
rezervlerdi basqarıw, suw imaratların qada
g�alaw hám awıl xojalı g�ı jerlerin
bólistiriw sıyaqlı áhmiyetli máselelerde jetekshi bolgan. Olar húkimdardıń isenimli
adamları bolıp, kóbinese firaun shańaraģı yamasa joqarı qatlamnan shiqqan
adamlar arasınan tayınlangan. Áskerler bolsa mámleket qáwipsizligi hám sırtqı
basqınshılardan qor
g�anıwda áhmiyetli rol oynagan. Olardıń kúshi hám sadıqlı g�ı
firaun hákimiyatınıń bekkemligi ushın sheshiwshi faktor bolgan. Áskeriy xizmette
11

ózin kórsetkenler kóbinese joqarı lawazımlarga kóterilip, múlk hám ataqlar menen
sıylıqlangan.
Jámiyettiń orta qatlamın ónermentler, sawdagerler, jazıwshılar hám basqa
qánigeler quragan. Olar Áyyemgi Mısır jámiyetiniń ekonomikalıq hám mádeniy
rawajlanıwına tikkeley úles qosqan. Ónermentler altın, gúmis, jez sıyaqlı
metallardan bezew buyımların tayarlagan, gúlal ıdıslar, toqimashılıq ónimleri,
agashtan kórkem óner dóretpeleri jaratqan. Bul qatlam wákilleri óz miyneti menen
kún keshirgen hám jámiyette turaqlı sociallıq oringa iye bolgan. Ásirese,
jazıwshılar dep atalıwshı qálem iyeleri áyyemgi Mısırda ayrıqsha itibar hám
húrmetke erisken. Olar hújjetlerdi dúziw, salıqlardı esaplaw, diniy hám
administrativlik jazıwlardı júrgiziwde áhmiyetli rol oynagan. Olardıń bilim hám
tájiriybesi ruwxanıylar menen teń dárejede qádirlengen. Áyyemgi Mısır
jámiyetiniń tiykarın diyqanlar hám ápiwayı jumisshilar quragan. Diyqanlar Nil
dáryası jaģalarında egin egip, zúráát jetistirip, pútkil jámiyetti azıq-awqat penen
támiyinlegen. Olar mámleket jerlerinde miynet etip, ónimniń bir bólegin salıqqa
tapsırgan. Bul qatlam óziniń mashaqatlı miyneti menen belgili bolıp, olardıń
háreketi sebepli pútkil Egipet ekonomikası islegen. Jumisshilar bolsa
ibadatxanalar, piramidalar, saraylar hám basqa iri imaratlardı qurıwda qatnasqan.
Tariyxiy dereklerde keltiriliwinshe, bul jumisshilar mámleket tárepinen azıq-
awqat, kiyim-kenshek hám baspanalar menen támiyinlengen. Olar awır
sharayatlarda, ıssı quyash astında qurılıs jumısların ámelge asırg�an, geyde bolsa
diniy minnet sıpatında bul jumıslardı orınla
g�an. Jámiyette en tómengi qatlamdı
qullar quragan. Olar urısta tutqın
g�a alın g�anlar, qarızın tóley alma g�anlar yaki jaza
sıpatında qullıqqa túskenler bolıwı múmkin. Qullar tiykarınan awır fizikalıq
jumıslar menen shuģıllangan, úy xizmetinde, diyqanshılıqta yaki saraylarda xizmet
etken. Ayırım qullar óz miyneti hám sadıqlı
g�ı esabınan azatlıqqa erisken ja g�daylar
da tariyxta ushırasadı. Sonday-aq, qullardıń perzentleri de tuwılıwı menen qul
statusında bolgan hám bul jagday násilden-násilge ótken. Biraq, geyde firaunlar
yaki bay hámeldarlar óz qulların oqıtıp, olardı belgili lawazımlarda isletken
jagdaylar da baqlangan. Bul bolsa Áyyemgi Mısır jámiyetiniń ayırım jaģdaylarda
12

sociallıq hárekecheńlikke imkan bergenligin kórsetedi. Áyyemgi Mısırda
jámiyetlik turmis hám qatlamlar bir-biri menen baylanısqan bolıp, hárbir qatlamnıń
jámiyet turmısındag�ı orni áhmiyetli bolgan. Olardıń óz ara baylanısı hám
wazıypalardı orınlawda
g�ı tártibi Mısır civilizaciyasınıń uzaq dawam etiwine sebep
bolgan. Bul jámiyettegi qatlamlar óz ornın anıq bilgen hám so
g�an muwapıq túrde
jasa
g�an. Hár bir shaxs óz turmısın óziniń sociallıq dárejesine muwapıq alıp bar g�an,
bul bolsa jámiyette turaqlılıq hám tártipti támiyinlegen. Mısırlılar jámiyetlik tártipti
qudaylardıń erki dep bilgenligi sebepli, bul sistemanı muqaddes dep esaplagan.
Áyyemgi Mısırda sociallıq dúzilis tek fizikalıq miynet yaki baylıq emes, bálkim
diniy isenimler, ádep-ikramlılıq qádiriyatları hám tariyxıy dástúrler menen
úylesken bolıp, bul sistema jámiyettiń barlıq tarawlarına tereń kirip bargan.
Mısırda hár bir qatlam ózine tán kiyim-kenshek, awqatlanıw tártibi, jasaw
orni hám úrp-ádetlerge iye bolgan. Máselen, firaun hám joqarı qatlam wákilleri
qımbat bahalı gezlemeler, zergerlik buyımları hám ájayıp arbalarda júrgen bolsa,
ápiwayı xalıq jeńil gezlemelerden tigilgen ápiwayı kiyimlerde júrgen. Hár bir
sociallıq qatlamga tiyisli shaxstıń sırtqı kórinisi, sóylewi hám júris-turısınan oniń
jámiyettegi orni belgili bolgan. Áyyemgi Mısırda jámiyetlik turmista teatr, muzika,
bayramlar hám diniy máresimler arqalı klaslar aralıq ayırmashılıqlar kórinip
turgan.Firaun hákimiyatı barlıq qatlamlar ústinen qada
g�alaw ornatqan bolsa da, ol
óz húkimin ádalatlı, qudaylar aldında
g�ı minnetin orınlawshı basshı sıpatında alıp
barıw
g�a háreket etken. Bul ja g�day "Maat" túsinigi menen baylanıslı bolıp, ádalat,
tártip hám haqıyqat principlerin ańlatqan. Firaun pútkil jámiyette Maattı saqlaw
ushın juwapker bolgan. Solay etip, Áyyemgi Misr jámiyeti qatlamlarga bólingen
bolıwına qaramastan, hárbir qatlam ózine tán funkciyasın atqargan, jámiyetti bir
pútin sistema sipatında islewin támiyinlegen. Bwl qatlamlar ortasında barlıq
uaqıtta teńlik bolma
g�an, birak bwl tártip-qa g�ıyda g�a, turaqlılıqqa hám
civilizaciyanıń rawajlanıwına xızmet etken. Mısırlılar óz jámiyet dúzilisin qudaylar
tárepinen belgilengen tártip dep esaplap, ogan húrmet penen qaragan. Olardıń
sociallıq sisteması bul mádeniyattıń turaqlılı
g�ı, uzaq ómir súriwi hám tariyxıy
jetiskenlikleriniń tiykarın qura
g�an.
13

1.2 Kúndelik dápter usılınıń formaları hám qollanıw texnologiyaları áyyemgi
mısır teması boyınsha kúndelikli dápter materialların tayarlaw usılları.
Kúndelik dápter usılı bilim beriw procesinde oqıwshınıń erkin pikirlewi,
baqlawshılıg�ı, logikalıq pikirlewi hám tariyxıy waqıyalar g�a jeke múnásibetin
qáliplestiriwde áhmiyetli orın iyeleydi. Bul usıl ásirese tariyx pánin, sonıń ishinde,
Áyyemgi Mısır tariyxın oqıtıwda nátiyjeli bolıp, oqıwshılar
g�a óz pikirlerin
bekkemlew, tariyxıy pikirlew hám yadlaw qábiletin rawajlandırıw imkaniyatın
beredi. Kúndelik dápterler hár túrli formada alıp barılıwı múmkin: jazba forma,
grafikalıq forma, keste yamasa sxematikalıq tárizde. Jazba forma oqıwshınıń
tariyxıy tema boyınsha óz pikirin tekst arqalı bildiriwine xızmet ece, grafikalıq
yamasa sxematikalıq formalar arqalı ol túsinikler arasında
g�ı baylanıstı kóre aladı.
Bul usıllardıń hár biri oqıwshınıń individual qatnası hám bilim dárejesine sáykes
túrde tańlanadı. Kúndelik dápterdi toltırıwda oqıtıwshı áhmiyetli jol kórsetiwshi
bolıp xızmet etedi. Oqıwshılar
g�a temanı oqip shiģip, tiykarģı pikirlerdi
uliwmalastırıw, óziniń jeke múnásibetin bildiriw, tariyxıy shaxslar yaki waqıyalar
haqqında baqlaw júrgiziw sıyaqlı tapsırmalar beriledi. Bunday tapsırmalar arqalı
oqıwshı tariyxıy faktlerdi eslep qaladı, olar
g�a baha beredi, sebep-nátiyjeli
baylanıslılı
g�ın túsinedi. Mısalı, Áyyemgi Mısırda faraonlardıń hákimiyatı qalay
qálipleskeni yamasa piramidalar qalay qurıl
g�anı haqqında g�ı dápterde oqıwshı tek
g
�ana faktlerdi jazıp qoymastan, al bul processlerdiń jámiyettegi áhmiyetin de
talqılaydı.
Áyyemgi Mısır teması boyınsha kúndelik dápter materialların tayarlawda
dáslep tariyxıy faktler anıq hám túsinikli formada beriliwi kerek. Oqıwshı bul
faktlerdi jazıp
g�ana qoymay, olar tiykarında óz pikirin bildiredi. qáliplestiredi.
Máselen, Mısır jámiyetinde sociallıq dúzilis qanday bolgan, firaunlar, ruwxanıylar,
ónermentler hám qullardıń jámiyettegi orni qanday bolganın úyreniw arqalı
oqıwshı sociallıq qatlamlanıw haqqında túsinikke iye boladı. Kúndelikte bul
temalar jazba bayan, súwret sızıw yaki diagramma arqalı kórsetiledi. Bul bolsa tek
oqıw emes, al súwretlep kórsetiw, baylanıslardı túsiniw qábiletin de
rawajlandıradı.Oqiw materialların tańlawda temanıń jasqa sáykesligi, logikalıq
14

izbe-izligi hám áhmiyetliligine itibar beriw kerek. Áyyemgi Mısır tariyxına tiyisli
materiallar arasınan en áhmiyetli waqıyalar, belgili shaxslar, tariyxıy estelikler
tańlap alınadı. Máselen, Tutanxamon, Kleopatra sıyaqlı shaxslar, piramidalar,
mumiyalaw procesi, Nil dáryasınıń áhmiyeti sıyaqlı temalar oqıwshılarg�a tariyxtı
jáne de qızıqlı hám túsinikli etip kórsetedi. Kúndelik dápter materialları qanshelli
qızıqlı, hár qıylı kóriniste bolsa, oqıwshı olardı sonshelli ańsat ózlestiredi. Soraw
hám tapsırmalardı islep shi
g�iwda muģallim oqıwshınıń jas ózgesheliklerin esapqa
alıp, sorawlardı túrlishe qáliplestiredi. Ápiwayı faktke tiykarlan
g�an sorawlar,
sebep-sabab baylanısın anıqlawshı sorawlar, waqıyanı tallaw
g�a tiykarlan g�an
sorawlar arqalı oqıwshınıń bilimin bekkemlep baradı. Sonday-aq, dóretiwshilik
tapsırmalar, máselen, "Eger sen firaun bolganında qanday nizam engizgen bolar
ediń?," "Piramida qurılısında sen qanday rol oynagan bolar ediń?" sıyaqlı sorawlar
arqalı oqiwshi tariyxıy waqiyalarga dóretiwshilik penen qatnas jasaydı. Bunday
tapsırmalar oqıwshını belsendilikke shaqıradı, sabaqta qatnasıwın arttıradı.
Kúndelik dápter formalarınıń hár túrliligi muģallimge oqiw materialların
kóp qırlı kórsetiw imkaniyatın beredi. Jazba forma - tariyxıy detallardı bayanlaw,
grafikalıq forma - waqıt kestesi yamasa sociallıq piramida, sxematikalıq forma -
sebep-nátiyje baylanısların kórsetiw ushın qollanıladı. Hár bir forma oqıwshınıń
ózlestiriw tipine sáykeslep tanlanadı. Kóriw úyreniwi ústin bolgan oqıwshılar
ushin súwret, sxema, keste nátiyjeli bolsa, esitip hám oqip úyreniwge beyim
bolgan oqıwshılar ushin jazba forma paydalı esaplanadı. Bul qatnas differencial
bilimlendiriwdiń bir kórinisi bolıp esaplanadı.Kúndelik dápterdi toltırıw
texnologiyası basqıshpa-basqısh alıp barıladı. Sabaq basında tema tanıstırıladı,
tiykarģı túsinikler ashıp beriledi. Soń tema
g�a tiyisli áhmiyetli faktler ajıratıp
alınadı. Oqıwshılar
g�a usi faktler tiykarında sorawlar, tapsırmalar beriledi.
Oqıwshılar óz dápterlerine jazba túsinikler, pikirler, baqlawlar kirgizedi. Bul
dápterdiń ózine tán tárepi - ol tek bilimler qoyması emes, al pikirler. Áyyemgi
Mısır teması oqıwshılar ushın tariyxtı qızıqlı hám áyyemgi civilizaciyalar haqqında
keń ma
g�lıwmat beretuģın temalardan biri. Bul temada kúndelik dápter usılınan
paydalanıw arqalı oqıwshılar túrli tariyxıy basqıshlar, sociallıq dúzilis, mádeniyat,
15

úrp-ádetler, siyasiy dúzim hám arxitektura haqqında tereńirek bilimge iye boladı.
Olar tariyxıy faktlerdi yadta saqlaw menen birge, óz túsiniklerin de bayıtadı.
Mısalı, piramidanıń dúzilisin sızıw, firaunlar dáwirin sıpatlaw, áyyemgi úrp-ádetler
haqqında gúrriń jazıw oqıwshını temag�a jáne de jaqınlastıradı. Bul bolsa ilimge
bol
g�an qızı g�ıwshılıqtı kúsheytedi, tariyxıy sawatlılıqtı arttıradı.
Solay etip, kúndelik dápter usılı tariyx páni ushın universal qural bolıp, ol
oqıwshınıń bilim dárejesin arttırıw, logikalıq hám sın kózqarastan pikirlewdi
qáliplestiriw, óz betinshe izleniw hám pikirlew qábiletin rawajlandırıwda nátiyjeli
esaplanadı. Oqıwshınıń sabaq procesinde belsene qatnasıwın támiyinlew, onı
ótmishke baylanıstırıw, tariyxıy pikirlewdi qáliplestiriwde bul usıl óz áhmiyetin
jo
g�altpaydı. Ásirese, Áyyemgi Mısır teması sıyaqlı bay tariyxıy material g�a iye
bolgan sabaqlarda kúndelik dápter usılı tariyxtı tek gana úyreniw emes, al seziw,
túsiniw hám este saqlaw imkanın beredi. Zamanagóy bilim beriw procesinde
oqıwshınıń bilimin bahalaw tek gana oniń yadlagan magliwmatları emes, al oniń
pikirlewi, talqılaw qábileti, temaģa jeke qatnas, óz betinshe islew kónlikpelerin de
esapqa algan halda ámelge asırıladı. Bul processte hár qıylı bahalaw qurallarınan
paydalanıladı, olardıń arasında kúndelik dápter ayrıqsha orın
g�a iye. Kúndelik
dápter - bul oqıwshınıń pán boyınsha ózlestirgen bilimlerin, analitikalıq pikirlerin,
baqlaw hám juwmaqların jazba túrde turaqlı kórsetip baratu
g�ın jeke hújjet. Bul
metod muģallimge oqıwshınıń oqiw materialın qalay túsingenin, qay dárejede
analizlegenin, óz pikirin bildiriw mádeniyatın, sın kózqarastan qatnas jasawın hám
tariyxıy oylawın bahalaw imkaniyatın beredi. Kúndelik dápter arqalı studenttiń
belsendiligi, sabaqqa múnásibeti, óz betinshe pikir júrgize alıw dárejesi kózge
taslanadı. Bahalaw sisteması tek
g�ana test yamasa awızeki juwaplar menen
sheklenip qalmay, al kúndelik dápter sıyaqlı dóretiwshilik jumıs tiykarında
g�ı
nátiyjelerdi de qamtıp al
g�anda, ol tolıq hám ádil boladı. Ásirese, tariyx páninde bul
qatnas júdá áhmiyetli, sebebi tariyxtı túsiniw, onı tallaw, sabaq shı
g�arıw
kónlikpeleri óz-ózinen qáliplespeydi. Kúndelik dápter usı kónlikpelerdi basqıshpa-
basqısh rawajlandıradı. Oqıtıwshı dápterde berilgen jazıwlar arqalı oqıwshınıń
individual ózgerislerin, qızı
g�ıwshılıq sheńberin, intellektual rawajlanıwın baqlap
16

baradı. Bul process oqıwshınıń háreketin xoshametleydi, sebebi ol hár bir jazg�an
sóziniń bahalanıwın sezedi. Bahalaw kriteriyaları kúndelik dápter usılın bahalawda
anıq hám izbe-iz bolıwı kerek. Bunda birinshi orında oqıwshınıń temanı durıs
túsiniw dárejesi esapqa alınadı. Onıń jaz
g�an pikirleri anıq, dálillerge súengen,
logikalıq baylanısqan bolıwı kerek. Keyingi áhmiyetli norma - jeke kózqaras hám
dóretiwshilik. Oqıwshı tek kitapta
g�ı ma g�lıwmattı tákirarlamastan, onı ózinshe
talqıla
g�an bolıwı kerek. Máselen, áyyemgi Mısırda sociallıq dúzilis haqqında jazıp
atır
g�anda, oqıwshı hár bir qatlamnıń jámiyettegi ornı haqqında óz pikirin bildirse,
bul bahalawda joqarı ball
g�a ılayıq boladı. Sonday-aq, jazıwdıń izbe-izligi,
pikirlerdiń logikası, tilde bildiriw mádeniyatı, grammatikalıq sawatlılıq, teńew,
salıstırıw sıyaqlı til qurallarınan paydalanıw ja
g�dayları da bahalawda itibar g�a
alınadı. Bulardıń barlı
g�ı oqıwshınıń tek g�ana tariyxıy bilimlerin emes, al ulıwma
pikirlew dárejesin de bahalaw imkaniyatın beredi.
Bahalawda kúndelik dápter nátiyjelerin esapqa alıw oqıtıwshı
g�a oqıwshınıń
ózlestiriw procesin qalıs hám tolıq tallaw imkaniyatın beredi. Kúndelik dápterde
turaqlı jazıl
g�an pikirler oqıwshınıń rawajlanıw dinamikasın kórsetedi. Oqıwshı
birinshi sabaqlarda temalardı uliwma bayan etken bolsa, keyingi sabaqlarda analiz,
jeke pikirler, sebep-nátiyje qatnasıqların bildiriwge óte baslasa, bul oniń
intellektual rawajlanganlı
g�ın bildiredi. Bunday ózgerislerdi test arqalı yamasa
ápiwayı awızeki sorawlar arqalı anıqlawdı ámelge asırıw qıyın, biraq kúndelik
dápter bu
g�an imkan beredi. Sol sebepli bahalawda kúndelik dápter tiykar g�ı
qurallardan biri sıpatında qaraladı. Jáne bir áhmiyetli tárepi - kúndelik dápter arqalı
oqıwshı ózin-ózi bahalawdı da úyrenedi. Ol jaz
g�an hár bir gápin, bayan etken hár
bir pikirin talqılaydı, óz pikirin tiykarlaw
g�a háreket etedi. Bul process onıń sın
kózqarasın hám juwapkershilik sezimin rawajlandıradı. Hár bir dápterdiń jıllıq
nátiyjesi tiykarında oqıwshınıń ulıwma rawajlanıw dárejesi anıqlanadı. Sabaq
sońında dápterlerge beriletuģın ballar, muģallimniń túsinikleri oqiwshiga óz
ústinde islew bagdarın kórsetedi. Bul bolsa óz gezeginde bilimlendiriwdiń sapasın
arttıradı. Sonday-aq, kúndelik dápterler járdeminde oqıwshınıń aldıń
g�ı ideyaları,
jańa kózqarasları anıqlanıwı múmkin. Mısalı, tariyxıy tema boyınsha óz betinshe
17

izleniw alıp barg�an oqıwshı jańa faktler keltirgen bolsa, bul onıń izertlewge bol g�an
qızı
g�ıwshılı g�ın kórsetedi. Bunday ja g�daylardı bahalaw sistemasına qosıw arqalı
qábiletli oqıwshılar anıqlanadı, olardıń potencialın ashıw
g�a tiykar jaratıladı.
Kúndelik dápterler bul processte ózine tán portfelge aylanadı. Oqıwshınıń jıllıq
iskerligi, jaz
g�an tekstleri, sız g�an sxemaları, islep shıqqan sorawları, tapsırmalarga
bergen juwapları - bulardıń hámmesi ol haqqında tolıq bahanı qáliplestiredi.
Kúndelik dápterler bahalaw sistemasınıń ashıq-aydınlı
g�ın támiyinleydi.
Oqıwshı hám ata-ana dápterde sáwlelengen jazıwlar tiykarında bahalaw qalay
ámelge asırıl
g�anın kóriwi múmkin. Bul mu g�allimniń bahalawda g�ı hadallı g�ın,
ádilligin kórsetedi. Bahalaw tek
g�ana ball qoyıw emes, al oqıwshınıń rawajlanıw
jolın kórsetiw quralı bolıp esaplanadı. Kúndelik dápter usı quraldıń eń anıq kórinisi
bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, kúndelikli dápterler bahalaw procesinde sanlı
bahalaw sisteması menen úylesiwi múmkin. Dápterdegi jazıwlar tiykarında
bahalawshı ólshemler belgilenedi: anıq faktler sanı, analitikalıq pikirler sapası,
tema
g�a sáykesligi, jazba sawatlılıq hám erkinlik dárejesi sıyaqlı ólshemler
tiykarında ball qoyıladı. Hár bir kriteriya belgili baha salma
g�ına iye boladı. Bul
ballar ulıwma baha
g�a qosılıp, studenttiń pán boyınsha jetiskenliklerin anıq
sáwlelendiredi. Bul usıl mu
g�allimge bahalawda qalıslıqtı, sistemalıqtı, anıqlıqtı
támiyinlew imkaniyatın beredi.Oqıtıwshınıń kúndelik dápter tiykarında bergen
túsinikleri hám usınısları oqıwshınıń kelesi jumısına ba
g�darlawshı boladı. Bul
túsinikler tek
g�ana "jaqsı," "qanaatlandırarlı" sıyaqlı ulıwma sózler emes, al anıq,
túsinikli, rawajlanıw
g�a ba g�darlawshı bolıwı kerek. Mısalı, "Tema g�a jaqsı
túsindiniz, biraq tariyxıy faktler menen kóbirek dálilleseńiz, pikirińiz kúsheedi,"
yaki "Jeke múnásibet anıq, biraq waqıya detallarına itibar qaratıw kerek" sıyaqlı
pikirler oqıwshınıń pikirlew sheńberin keńeytedi. Oqıwshı óz qátelerin ańlap,
keyingi jazıwlarda olardı saplastırıw
g�a háreket etedi. Bul bolsa turaqlı ósiwge alıp
keledi.Ulıwma al
g�anda, kúndelik dápterler bilimlendiriwdegi bahalaw sistemasınıń
jańasha hám nátiyjeli qurallarınan biri bolıp esaplanadı. Ol tek teoriyalıq bilimdi
emes, al ámeliy kónlikpelerdi, analitikalıq pikir júrgiziwdi, dóretiwshilikti, óz
pikirin tiykarlaw qábiletin de kórsetedi.
18

II-BAP.Áyyemgi Mısır temasın oqıtıwda kúndelik dápter usılınıń
ámeliy qollanılıwı.
2.1 Áyyemgi Mısır tariyxı boyınsha kúndelik jazıw úlgisi
mádeniyatı hám úrp-ádetleri boyınsha kúndelik dápteri.
Áyyemgi Mısır adamzat tariyxında eń áyyemgi hám bay civilizaciyalardan
biri bolip esaplanadı. Bul dáwirde qáliplesken mámleket dúzilisi, diniy isenimler,
sociallıq qatlamlasıw, jazıw sisteması, arxitekturalıq jetiskenlikler hám mádeniy
turmis keyingi dáwirlerdiń rawajlanıwına sezilerli tásir kórsetken. Áyyemgi Mısır
Nil dáryası átirapında payda bolgan bolıp, onıń suwları Mısır xalqınıń tiykarģı
tirishilik deregi esaplangan. Áyyemgi mısırlılar hár jılı Nil dáryasınıń tasqınlarına
tayar turg�an, bul suwlar jerlerdi ónimdarlı etip, diyqanshılıqtı rawajlandırıwģa
imkan bergen. Diyqanshılıq arqalı azıq-awqat rezervi toplan
g�an, bul bolsa xalıqtıń
kóbeyiwine hám turaqlı jasaw orınlarınıń qurılıwına alıp kelgen. Áyyemgi Mısır
tariyxı úsh tiykargı dáwirge bólinedi: Áyyemgi Korollik, Orta Korollik hám Jana
Korollik. Hár bir dáwir óziniń siyasiy, sociallıq hám mádeniy tárepleri menen
ajıralıp tur
g�an. Áyyemgi Korollik dáwirinde oraylasqan mámleket dúzilisi júzege
kelgen, firaun hákimiyatı bekkemlengen. Firaunlar ózlerin ilahiy kúshke iye dep
esaplagan hám xalıqtıń tolıq boysınıwın támiyinlegen. Bul dáwirde belgili
piramida qurilmaları qurilgan, olardan en ataqlısı Xufu piramidası. Bul imaratlar
Áyyemgi mısırlılardıń arxitektura hám injenerlik tarawında
g�ı joqarı potencialın
kórsetedi. Orta korollıq dáwirinde oraylıq hákimiyat hálsiregen bolsa da,
ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıw dawam etken. Bul dáwirde ádebiyat,
kórkem óner, músinshilik hám diyqanshılıq rawajlangan. Jana pachalıq dáwirinde
bolsa Misr en qúdiretli imperiyalardan birine aylangan.
Firaunlar qońsı aymaqlarga atlanıslar shólkemlestirip, Mısır shegaraların
keńeytken. Áyne usi dáwirde Tutmos, Exnaton, Ramses sıyaqlı ataqlı firaunlar
húkimdarlıq etken. Ixnaton birden-bir Qudayga sıyınıw ideyasın alģa súrip, diniy
reformalar ótkergen. Ramzes bolsa uzaq hám bereketli húkimdarlıq jılları menen
ajıralıp turadı. Áyyemgi Mısırda sociallıq dúzilis qatań qatlamlarga bólingen edi.
Eń joqarıda firaun turar edi. Oniń astında joqarı ruwxanıylar, hámeldarlar hám
19

aqsúyekler, onnan keyin bolsa ónermentler, diyqanlar hám qullar jaylasqan. Bul
sociallıq sistema tártip hám turaqlılıqtı saqlawda áhmiyetli rol oynagan.
Ruwxanıylar diniy máresimlerdi ótkeriw hám ibadatxanalardı basqarıw menen
shuģıllangan. Ruhaniyler firaun hákimiyatınıń diniy tiykarların bekkemlewde
áhmiyetli qural bolgan.
Áyyemgi Mısırda jazıw - iyeroglifler arqalı ámelge asırılgan. Bul belgiler
túrli mánilerdi ańlatqan bolıp, diywallar, qábir taslar hám papiruslarda jazılg�an.
Jazıw ilimi ruwxanıylar hám jazıwshılar tárepinen iyelengen hám muqaddes
esaplangan. Rosetta tasınıń tabılıwı sebepli áyyemgi mısır jazıwı oqıp túsinilgen.
Bul mádeniy jetiskenlikler menen bir qatarda, Mısırda medicina, astronomiya hám
matematika da rawajlangan. Mısırlılar insan denesiniń dúzilisin úyrengen,
mumiyalaw arqalı quramalı medicinalıq ámeliyatlardı orınlagan. Mısırda diniy
isenim oraylıq orındı iyelegen. Mısırlılar kóplegen qudaylarga sıyın
g�an, olardıń
hár biri tábiyat qubılısı yamasa sociallıq iskerlik penen baylanısqan. Máselen, Ra
quyash qudayı, Osiris ólim hám tiriltiw qudayı, Isis bolsa ana hám sıyqır qudayı
esaplangan. Hár bir quday ushın ibadatxanalar qurıl
g�an, olar g�a arnal g�an
máresimler ótkerilgen. Firaunlar ózlerin qudaylardıń ulı dep bilgen hám óliminen
keyin Osiristiń aldına barıwına isengen. Sol sebepli, olar ózleri ushin úlken
maqbaralar - piramidalar hám dálizler qurdırgan.Áyyemgi Mısır kórkem óneri de
ózine tán bolgan.
Xudojnikler hám músinshiler diniy temalar tiykarında dóretpeler jaratqan.
Hár bir súwret dástúriy usılda sızıl
g�an bolıp, onda adam denesi hár qıylı
múeshlerden kórsetilgen. Estelikler bolsa firaunlar hám qudaylardı ulı
g�lawga
xizmet etken. Mısır kórkem óneri óziniń detallarga baylı
g�ı, teń salmaqlılı g�ı hám
estetikalıq gózzallı
g�ı menen ajıralıp turgan. Áyyemgi Mısırda tariyxıy waqiyalar
tiykarınan jazba derekler, estelikler, ibadatxanalar diywallarında
g�ı súwretler arqalı
jetip kelgen. Bul derekler arqalı áyyemgi jámiyettiń turmısı, úrp-ádetleri,
ekonomikalıq iskerligi hám sırtqı siyasatı haqqında bay ma
g�lıwmatlar alınadı.
Mısır tariyxında
g�ı áhmiyetli sáneler arasında Xufu, Menkaura, Tutmos, Ramses
sıyaqlı firaunlar dáwirinde júz bergen qurilis jumısları, atlanıslar, diniy reformalar
20

ayrıqsha áhmiyetke iye. Mısalı, Exnaton tárepinen birden-bir qudayga sıyınıwdıń
kirgiziliwi Mısır diniy sistemasın túpten ózgertiwge háreket bolgan. Bul reforma
kóplegen qarsılıqlarga dus keldi hám oniń óliminen soń buringi isenimler tiklendi.
Áyyemgi Mısırdıń sońģi jılları shet el basqınshılıqları tásirinde hálsiregen.
Assuriyler, keyin parsılar hám aqırında Aleksandr Makedonskiy tárepinen basıp
alıngan. Aleksandrdan keyin Misrda Ptolomeyler dinastiyası húkimdarlıq etken,
olardan en ataqlısı Kleopatra esaplanadı. Kleopatra Rim imperiyası menen bolgan
baylanısları, Mark Antoniy hám Yuliy Cezar menen múnásibetleri sebepli tariyxta
belgili bolgan. Aqırında, Mısır Rim imperiyası quramına qosılgan hám áyyemgi
ģárezsiz mámleket sipatında bar boliwdan toqtagan. Áyyemgi Egipettiń mádeniy
miyrası búgingi kúnde jáhán ilimi hám kórkem óneri ushın biybaha dárek bolıp
esaplanadı. Áyyemgi Mısır tariyxın úyreniw tek ótmishtegi jámiyet dúzilisi emes,
bálkim búgingi adamzat rawajlanıwınıń tamırların ańlawda da úlken áhmiyetke
iye. Kúndelik jazıwda tariyxıy sánelerdi, tiykarģı waqıyalardı, húkimdarlardıń
atların, olardıń iskerligin hám áyyemgi mısır xalqı turmısınıń detalların este saqlaw
áhmiyetli. Bunday qatnas oqıwshınıń tariyxıy pikirlewin rawajlandırıp, bekkem
bilimler tiykarın jaratadı.
Kúndelik dápter arqalı tariyxıy waqıyalar turaqlı túrde jazılıp, logikalıq izbe-
izlik penen úyreniledi. Bul bolsa tariyxıy detallardıń este qalıwına járdem beredi.
Hár bir sáneni, hár bir húkimdardı hám olardıń iskerligin jazıw arqalı bekkemlew,
tariyx pánin úyreniwde nátiyjelilikti arttıradı. Mısalı, Xufu piramidası nege
qurılg�anı, onıń arxitekturasında g�ı quramalılıq, Ramsestiń sırtqı júrisleri hám
Kleopatranıń siyasiy oyını haqqında jazıl
g�an kúnde. Tariyx tek sanalar izbe-izligi
emes, al waqıyalar arasında
g�ı baylanıs, sebep-nátiyje qatnasıqların ańlawdı talap
etedi. Kúndelik jazıw arqalı mine usı quramalı qatnasıqlar túsiniledi. Student óz
bilimlerin tek yadlaw menen sheklenbey, al ańlaydı hám analizleydi. Ásirese,
áyyemgi civilizaciyalar, sonıń ishinde Egipet tariyxı, óziniń baylıqları menen
bunday qatnasqa júdá say keledi. Sol sebepli, áyyemgi Mısır tariyxına baylanıslı
kúndelik dápter úlgisi studentlerdiń tariyxıy pikirlew potencialın rawajlandıradı
hám tariyxıy bilimsizlikke qarsı nátiyjeli qural bola aladı. Áyyemgi Mısır xalqı
21

óziniń bay mádeniyatı, quramalı diniy isenimleri, ráńbáreń úrp-ádetleri hám
biytákirar kórkem óneri menen dúnya civilizaciyası tariyxında ayrıqsha orın
iyeleydi. Nil dáryası átirapında qáliplesken bul áyyemgi jámiyette diniy turmıs
hám kúndelikli turmıs bir-biri menen tıg�ız baylanısqan. Mısırlılar óz ómirleriniń
hár bir tarawın ilahiy kúshler menen baylanıstır
g�an, ómir hám ólim arasında g�ı
baylanıstı tán al
g�an hám máńgi ómir ideyasın tereń qádirlegen. Olardıń diniy
kózqarasları hám úrp-ádetleri turmıs tárizine, kórkem ónerine, arxitekturasına hám
hátte siyasiy sistemasına tereń sińip ketken.
Áyyemgi mısırlılar kóp qudaylarga sıyınģan. Olardıń dini politeistlik bolip,
júzlegen qudaylar hám qudaylarga iye edi. Hár bir qala, oazis yaki rayon óziniń bas
qudayına iye bolgan. Mısırlılar arasında eń belgilileri arasında Osiris, Isis, Gor, Ra,
Anubis hám Tot sıyaqlı qudaylar bolıp, olar tirishiliktiń túrli tarawların
basqarıwshı kúshler sıpatında qabıl etilgen. Máselen, Osiris ólimnen keyingi
tirilistin qudayı, Isis bolsa analıq hám sıyqırlıqtıń qudayı esaplangan. Ra bolsa
Quyash qudayı bolıp, aspandı hár kúni keme menen kesip ótip atır dep
súwretlengen. Bul túsinikler olardıń diniy súwretlerinde, diywal súwretlerinde hám
muqaddes tekstlerinde keńnen sáwlelengen. Diniy máresimler áyyemgi Mısır
jámiyetinde áhmiyetli orın tutqan. Áyyemgi dáwirlerden baslap, mısırlılar
ruwxanıylar tárepinen basqarılatuģın quramalı máresimlerge qatnasqan.
Ibadatxanalar tek ibadat orni emes, al ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy oraylar
da bolgan. Ruwxaniyler kúshli sociallıq topar bolip, olar diniy bilimlerdi áwladtan-
áwladqa ótkizgen, qudaylarga qurbanlıqlar keltirgen, astronomiyalıq baqlawlar alıp
bargan hám kalendar júrgizgen. Hár bir bayram yamasa máwsimlik máresimde
belgili bir iláhiy kúshler húrmetlenip, olardıń razılı
g�ı soral g�an.Áyyemgi Mısırda
ólim máresimleri hám deneni mumiyalaw ámeliyatı ayrıqsha orın iyelegen.
Mısırlılar ólimdi tirishiliktiń dawamı dep bilgen. Olar óz janınıń máńgi
jasaytu
g�ınına isenip, ólikti saqlap qalıw ushın quramalı mumiyalaw usılların islep
shıqqan. Mumiyalardı tayarlaw procesi júdá quramalı hám marosimlarga boy
bolib, jasad ichki organlardan tozalangan, tuzlar bilan quritilgan, matolar bilan
wralgan. Bul proceste ilahiy duwalar, sıyqırlı tekstler hám qorgaw simvolları
22

qollanilgan. Mumiyalaw menen birge, jerlew máresiminde óliler kitabı oqılıp,
marhumdı ólimnen keyingi dúnyag�a jeteklewshi máresimler orınlan g�an.
Óliler kitabı ózinde marhumnıń janın jawız ruwxlardan qor
g�aytu g�ın
duwalar, máresimler hám kórsetpelerdi jámlegen. Olar geyde papiruslarga, geyde
tasqa yamasa agashqa jazılıp, marhum menen birge jerlengen. Bul kitaplar
marhumnıń ólimnen keyingi ómirde qalay háreket etiwi, qanday sorawlar
g�a qalay
juwap beriwi kerekligin kórsetip bergen. Mısırlılar isenimi boyinsha, ólimnen
keyin júrek quday Maat tárezisinde tartıladı hám ol ádalatlı jasagan bolsa, máńgi
ómirge jol aladı. Áyyemgi Misr kórkem óneri hám arxitekturası diniy isenimler
hám siyasiy hákimiyattı kórsetiw quralı bolgan. Misrda qurilgan iri piramidalar,
ibadatxanalar, obeliskler hám kolonnadalar tek gana texnikalıq jetiskenlik emes,
bálkim diniy ideyalardıń fizikalıq kórinisi esaplangan. En belgili arxitekturalıq
esteliklerden biri Giza platosindagi úlken piramidalar bolip, olar firaunlardıń
máńgi jasaw orni sipatında qurilgan. Bul imaratlardıń qurılısında mıńlap adamlar
qatnasqan hám olar miynet penen emes, bálki diniy isenim hám sadıqlıq tiykarında
islegen dep esaplanadı.Piramidalar sırtqı tárepinen tegislengen háktas penen
qaplangan bolıp, quyash nurında jaynap turatugin edi. Hárbir piramida óz
firaunınıń atı menen atalgan hám ol jerde marhum firaunniń denesi, qımbat bahalı
buyımları, awqatlar, ıdıslar, hátte xızmetkerlerdiń háykelleri menen birge
jerlengen. Bul buyımlar firaunnıń ólimnen keyingi ómirinde onnan
paydalanatu
g�ınına isenilgen. Inogda slujashi bıli poxoronenı ne podlinnımi lyudmi,
a ix statuyami. Piramidalar ishinde quramalı jollar, jasırın bólmeler hám jasırın
kiriw orınları bolgan. Bul urılardı aljastırıw hám firaunnıń máńgi tınıshlı
g�ın
támiyinlew maqsetinde ámelge asırılgan.
Ibadatxanalar bolsa qudaylarga bagishlap qurilgan úlken diniy oraylar bolip,
olar ishki háwli, sútinli zallar, muqaddes bólmeler hám qayır-saqawat
bólmelerinen ibarat bolgan. Karnak, Luksor, Abydos hám Edfu ibadatxanaları eń
ataqlıları qatarına kiredi. Ibadatxana diywallarına diniy tekstler, ilahiy saxnalar,
quday hám firaun ortasında
g�ı múnásibetler súwretlengen. Súwretler gorizontal yaki
vertikal tárizde jaylastırılıp, reńli boyawlar menen bezetilgen. Ba
g�analar lotus,
23

papirus hám palma formalarında islengen bolıp, olar Nil alabınıń tirishilik dáregin
sáwlelendirgen. Kórkem ónerde realizm menen simvollar úylesken. Mısırlılar insan
denesin anıq qatnasta, tuwridan-tuwri yaki qaptalınan kórsetken halda sızģan.
Mısır kórkem ónerinde pachalar hám qudaylar bárqulla ápiwayı adamlarga
qaraganda úlkenirek ólshemde súwretlengen, bul olardıń sociallıq dárejesi hám
ilahiy kúshin kórsetken. Renkler de máni payda etken: qızıl kúsh hám ómir tımsalı,
kók aspan hám suw tımsalı, jasıl bolsa tirishilik hám ónimdarlıq tımsalı sıpatında
qollanılg�an. Hár bir músin yamasa diywal súwreti ilahiy yamasa siyasiy
magliwmat jetkeriw quralı bolip xizmet etken.Áyyemgi mısırlılardıń úrp-ádetleri
olardıń sociallıq dúzilisi hám turmis tárizinde de sáwlelengen. Mısırda shańaraqlıq
qádiriyatlar áhmiyetli orın tutqan, erkekler hám hayallar ortasında anıq wazıypalar
bolgan. Hayallar geyde finanslıq erkinlikke iye bolıwı, jerge iyelik etiwi, sudta
dawa etiw huqıqına iye bolgan. Olar gózzallıqqa úlken itibar bergen, hár túrli
boyawlar, átirler, zergerlik buyımlarınan paydalangan.
Bayramlar hám máresimler mısırlılardıń jámiyetlik turmısın hár
qıylılastırgan. Hasıl bayramı, Quyashtıń eń biyik noqatta
g�ı ja g�dayın belgilew, Nil
tasqını menen baylanıslı máresimler keńnen belgilengen. Olar muzıka, ayaq oyın,
oyın-zawıq penen birge ótti. Hárbir bayram belgili bir quday húrmetine
bagishlangan bolıp, ruwxanıylar tárepinen alıp barılatuģın atlanıslar, qurbanlıqlar,
saltanatlı saltanatlar xalıqtı birlestiriwde áhmiyetli qural bolgan.Mısırlılar jazıwģa
da úlken itibar bergen. Iyeroglif jazıwı diniy tekstler hám máresimler ushin
qollanilgan bolsa, kúndelikli jazıwlar ushin iyeratikalıq yamasa demotikalıq
jazıwlar qollanilgan. Jazıwlar tas, papirus, agash, ilay plastinkalarda saqlangan.
Tariyxiy waqiyalar, nizamlar, salıqlar, shártnamalar jazıw arqalı hújjetlestirilgen.
Jazıwshılar jámiyette úlken abıray
g�a iye bol g�an, olar óz bilimleri menen
hákimiyatqa jaqın bol
g�an. Sonday-aq, áyyemgi Mısırda medicina, matematika,
astronomiya tarawlarında da rawajlanıw bolgan. Diniy isenim menen baylanısqan
halda, mısırlılar adam denesin úyrengen, shıpalı ósimliklerden paydalangan,
operaciyalardı ámelge asırgan. Astronomiyalıq baqlawlar kalendar dúziw, egin
egiw hám ónim jıynawdıń eń qolaylı dáwirlerin anıqlawda járdem bergen. Bul
24

tarawlar ibadatxanalarda rawajlangan bolıp, ruwxanıylar ilim menen shuģıllangan.
Áyyemgi Egipet mádeniyatı búgingi kúnde de óziniń tartımlılıg�ı menen
dúnyanı tań qaldırıp kelmekte. Olardıń kórkem óneri, arxitekturası, jazıwı, diniy
isenimleri adamzat tariyxında óshpes iz qaldır
g�an. Bul civilizaciyanıń biybaha
baylıqları artında tereń filosofiya, bekkem isenim, jámiyetlik tártip hám
dóretiwshilik jatadı. Hár bir tas, hár bir na
g�ıs, hár bir ibadat sózi áyyemgi
mısırlılardıń ullılı
g�ın, ómirge bol g�an kózqarasların hám máńgilikke bol g�an
isenimin kórsetedi. Áyyemgi Mısır jámiyeti tereń sociallıq qatlamlanıw tiykarında
dúzilgen edi. Bul dúzilis piramida formasında kóz aldımızģa keledi, oniń tóbesinde
firaun, Ya
g�nıy joqarı húkimdar, tómengi qatlamlarında miynetkesh diyqanlar,
ónermentler, qullar jaylasqan. Bul struktura tek siyasiy basqarıw sistemasın emes,
bálkim diniy, ekonomikalıq hám mádeniy turmıstı da belgilep bergen. Hár bir
qatlam ózine tán wazıypa
g�a iye bolıp, jámiyettiń turaqlılı g�ı áyne usı qatlamlar
arasında
g�ı óz-ara baylanıslılıq hám anıq rol bólistiriwge tiykarlan g�an edi.Firaun
áyyemgi Mısır jámiyetiniń eń joqarı basqıshında turgan. Ol tek siyasiy basshi
emes, bálkim ilahiy kúshtiń wákili dep esaplangan. Mısırlılar firaundı qudaydıń
jerdegi tımsalı, Osiris hám Gorus sıyaqlı ilahiy shaxslar menen baylanıslı dep
bilgen. Sol sebepli firaunnin hárbir buyrı
g�ı tek gana nizam emes, bálkim diniy
buyrıq sipatında qabıl etilgen. Firģawnlar úlken ibadatxanalar, piramidalar,
monumental estelikler qurdırıw arqalı tek óz hákimiyatların bekkemlep qoymagan.
Firaniyden keyin jámiyette ruwxanıylar klası áhmiyetli orın iyelegen. Bul
qatlam diniy máresimler, ibadatxanalar iskerligi, kalendar sisteması hám ilahiy
tártipti saqlaw menen shuģıllangan. Ruwxanıylar astronomiya, matematika, emlew
óneri, jazıw hám tariyxıy magliwmatlardı saqlaw boyinsha jetik bilimge iye
bolgan. Olar firaun menen birge mámleketti basqarıwda áhmiyetli rol oynagan,
ásirese, muqaddes tekstler, jerlew máresimleri hám mumiyalaw proceslerine
basshılıq etken.Ruwxanıylardan keyin joqarı lawazımlı hámeldarlar, chinovnikler
klası keledi. Bul qatlam firaun pármanların orınlarda orınlaw, salıqlardı jiynaw, iri
qurilis joybarların qadagalaw, ádalatlı sud proceslerin alıp bariw sıyaqlı
wazıypalardı orınlagan. Olar jámiyette áhmiyetli basqarıw rolin oynagan, iri jer
25

iyelerine aylangan, úlken baylıqqa iye bolgan. Olardıń kópshiligi sawatlı bolıp,
iyeroglif jazıwın jetik bilgen, kópshilik jag�daylarda jazıwshılar sıpatında da xızmet
etken. Jazıwshılar áyyemgi Mısır jámiyetinde júdá áhmiyetli lawazımdı iyelegen.
Olar firaun hám hámeldarlardıń tapsırması tiykarında rásmiy hújjetler, salıqlar
dizimi, awıl xojalı
g�ı magliwmatları, diniy tekstler hám ápsanawiy jazıwlardı
tayarlagan. Jazıwshı bolıw bolsa úlken maqtanısh esaplan
g�an. Bul lawazım uldan
ulga ótken bolıp, arnawlı mekteplerde oqıtılgan, ogada intizamlı, aqıllı hám itibarlı
shaxslar arasınan tańlap alingan. Olar ádette joqarı qatlam wákilleri menen birdey
sociallıq dárejege iye bolıp, arnawlı xızmetler esabınan úlken jerler, úyler hám
xızmetkerler menen támiyinlengen.
Ónermentler bolsa jámiyettiń ekonomikalıq turmısında tiykarģı orındı
iyelegen. Olar tas kesiwshiler, músinshiler, keramika ustaları, agash oymashıları,
zergerlik ustaları, kiyim tigiwshiler sıyaqlı hár túrli kásip iyeleri bolip, firaun
sarayları, ibadatxanalar, piramidalar, kúndelikli turmis ushin kerekli buyımlardı
islep shigargan. Ásirese, mısırlı ónermentler tárepinen islengen zergerlik
buyımları, músinler hám diywal súwretleri búgingi kúnge shekem Áyyemgi
mádeniyattıń biytákirar úlgisi sıpatında saqlanıp qal
g�an. Ónermentler kóbinese
arnawlı máhállelerde jasagan, mámleket tárepinen azıq-awqat, kiyim-kenshek,
baspana menen támiyinlengen. Diyqanlar hám jer islewshiler eń kóp tarqalgan
qatlamdı quragan. Olar Nil dáryasınıń ónimdarlı oypatlı
g�ında dán, arpa, miywe,
palız eginleri hám basqa awıl xojalıq ónimlerin jetistirgen. Zúráát tolıq mámleket
qada
g�alawında bolıp, hár bir diyqan onnan bir bólegin salıqqa tapsır g�an. Diyqanlar
jumısın waqıt, máwsim, Nildiń tasıwına qarap rejelestirgen. Báhárde suwlar
qaytqannan keyin, jer súrilgen, tuqım shashılgan, ónim jiynalgan hám oraylıq
qoymaxanalarga tapsırılgan. Diyqanlar awır miynet etken bolsa da, olar Mısır
ekonomikasınıń tiykarı bolgan. Olardıń miyneti arqasında firaun sarayları
azıqlangan, ibadatxanalar xizmet kórsetken, qurilislar dawam etken.
Jumisshi klası kóbinese iri qurilislarda, jollar, ibadatxanalar, piramidalar,
saraylar qurıwda qatnastırılgan. Bul jumısshılar turaqlı túrde awır miynet
sharayatında islegen, biraq olardıń miyneti qádirlengen. Kóplegen arxeologiyalıq
26

tabılmalardıń jumısshılarg�a berilgen azıq-awqat, emleniw sharayatları, hátte dem
alıs kúnleri bar ekenligi anıqlan
g�an. Bul jaģday Mısır jámiyetinde miynetkeshlerge
itibar bar ekenligin kórsetedi. Jumisshilar óz náwbetinde turaq jay, azıq-awqat,
kiyim-kenshek penen mámleket tárepinen támiyinlengen.Jámiyettiń eń tómengi
basqıshında qullar turgan. Qullar tiykarınan urislarda tutqınģa túsken yaki
qarızdarlıq sebepli qullıqqa túsken adamlar edi. Olar diyqanshılıqta,
ónermenchilikte, úy jumıslarında, saray xızmetinde paydalanilgan. Geyde olardı
ibadatxanalarda qurbanlıq máresimlerine tayarlawda, iri aqsúyeklerdiń óliminen.
soń jerlew máresimlerinde de qatnasqan. Qullardıń huqıqları sheklengen bolsa da,
ayırım jagdaylarda olar azat etilip, jámiyettiń erkin qatlamına qosılgan jagdaylar da
bolgan. Geyde qul bolgan shaxs óz miyneti esesine ózin satıp alıp, ónerment yaki
diyqan sipatında jumis alıp bargan.
Áyyemgi Mısır sociallıq dúzilisiniń jáne bir tárepi sonda, hárbir qatlamnıń
diniy isenimi, úrp-ádeti, kiyiniw mádeniyatı hám kúndelikli turmısı bir-birinen
parıq qılgan. Máselen, firaun hám ruwxanıylar saltanatlı kiyimler kiygen, qımbat
bahalı zergerlik buyımların taqqan. Ónermentler hám diyqanlar ápiwayı kiyimlerde
júrgen, qullar bolsa kóbinese yarım jalańash bolgan. Ruwxanıylar shashların
qırqqan, denesin xosh iyisli maylar menen mayla
g�an, diniy tazalıqqa úlken
áhmiyet bergen. Diyqanlar bolsa tiykarınan shańaraqlıq miynetke súenip jasa
g�an,
zúráátten artqan ónimlerdi bazar
g�a alıp shı g�ıw arqalı kún kórgen. Áyyemgi
Mısırda hayallardıń sociallıq turmısta
g�ı ornı da qızıqlı. Hár bir qatlamda
hayallardıń huqıqları bar bolıp, olar múlk iyesi bolıwı, miyras alıw, ajırasıw,
sudqa múrájat etiw huqıqına iye bol
g�an. Geyde olar ibadatxana ruwxanıyları,
ónermentler yaki jazıwshılardıń járdemshileri bolip islegen. Biraq, joqarı
qatlamda
g�ı hayallar erkekler menen birdey dárejede siyasiy hákimiyatqa iye
bolmagan.Uliwma al
g�anda áyyemgi Mısır jámiyeti qatań sociallıq dúziliske iye
bolıp, hárbir qatlamnıń ózine tán wazıypası, huqıqı hám minnetlemesi bolgan. Bul
struktura mıń jıllar dawamında derlik ózgerissiz saqlanıp, sociallıq turaqlılıqqa
xızmet etken. Hár bir qatlam joqarı qatlamlarga xizmet etken, biraq óz turmısı,
mádeniyatı, úrp-ádetleri menen ajıralıp turgan.
27

2.2 Áyyemgi Mısırda ilim hám texnologiya haqqında kúndelik jazıw
hám tiller boyınsha kúndelikli dápter shınıg0ıwları.
Áyyemgi Mısır civilizaciyası adamzat tariyxında
g�ı eń áyyemgi hám eń
aldıngı jámiyetlerden biri bolip esaplanadı. Bul civilizaciya Nil dáryası átirapında
qáliplesken bolıp, geografiyalıq jaylasıwı, klimatı hám tábiyiy resursları sebepli
ilim hám texnologiya tarawlarında úlken jetiskenliklerge erisken. Áyyemgi
mısırlılar turmıstı jeńillestiriw, ónimdarlıqtı arttırıw, densawlıqtı saqlaw hám diniy
máresimlerdi ótkeriwde ilim-pán jetiskenliklerinen keń paydalangan. Olar ilim
hám texnologiyanı ámeliy mútájliklerge juwap beretuģın qural sıpatında
qáliplestirgen. Mısırlılar áyyemde matematikalıq esaplaw, astronomiyalıq
baqlawlar, injenerlik jumısları, awıl xojalı
g�ı texnologiyası hám medicinada jeterli
bilimge iye bolgan. Bul tarawlarda
g�ı jetiskenlikler olardıń kúndelikli turmısın
rawajlandırıwda áhmiyetli rol atqar
g�an. Áyyemgi Mısırda ilimniń rawajlanıwı kóp
tárepten ámeliyat penen baylanıslı bolgan. Mısırlılar Nil dáryasınıń máwsimlik
tasqınlarınan únemli paydalanıw ushın anıq baqlawlar ótkergen hám bul baqlawlar
astronomiya pániniń qáliplesiwine sebep bolgan. Olar juldızlardıń háreketin, Ay
hám Quyashtıń halatın baqlap, kalendar dúziwdi úyrengen. Bul astronomiyalıq
bilimler tek
g�ana diyqanshılıq jumıslarında emes, al diniy máresimler hám qurılısta
da áhmiyetli rol oynagan. Mısırlılar jıldı úsh máwsimge - tasqın, ósiw hám ónim
jiynaw máwsimlerine bólgen. Bul máwsimler tiykarında olar eginlerdi egiw hám
jıynap alıwdı rejelestirgen.
Matematika áyyemgi mısırlılar turmısınıń ajıralmas bólegi bolgan. Ásirese,
qurilis, finanslıq esap-kitaplar hám jer maydanların ólshewde matematika keń
qollanilgan. Mısırlılar sanlardı jaziw hám anlatıwda arnawlı belgiler sistemasınan
paydalangan. Olar sanlardı qosındılar arqalı anlatqan. Mısırlılardıń geometriya
pánindegi bilimleri Nil dáryası tasqınlarınan keyin jerlerdi qayta ólshewde,
piramidalar hám ibadatxanalardı qurıwda tiykarģı áhmiyetke iye bolgan. Olar
úshmúyeshlik, tórtmúyeshlik hám sheńber figuralarınıń maydanın esaplaw usılların
jaqsı bilgen. Mısırlı arxitektor hám qurılısshılar matematikalıq bilimlerden
paydalanıp, iri arxitekturalıq imaratlar qur
g�an . Áyyemgi Mısırda texnologiyanın en
28

ayqın kórinislerinen biri qurilis tarawında payda bolgan. Dúnyag�a belgili Ullı
piramidalar, ibadatxanalar, háykel hám estelikler mısırlılardıń injenerlik hám
qurılıs tarawında
g�ı joqarı sheberligin sáwlelendiredi. Bul imaratlar mısırlılardıń
arxitekturası, geometriyası hám miynetti shólkemlestiriw boyınsha bilimlerin ashıp
beredi. Qurilista úlken tas bloklar qollanilgan hám bul bloklardı kóteriw, tasıw
hám jaylastırıwda arnawlı mexanikalıq qurallar hám sistemalar qollanilgan.
Mısırlılar awır júklerdi háreketlendiriw ushin qıya jollar, pishqılangan agash
relsler, agash cilindrler hám shatakka uqsaģan sistemalardan paydalangan. Olar
gerbish pisiriw, tas kesiw hám baylanıstırıwshı materiallar tayarlawda zamanagóy
texnologiyalar
g�a tiykar bol g�an kóplegen usıllardı ámeliyatqa engizgen.
Awıl xojalı
g�ı áyyemgi Mısır ekonomikasınıń tiykarģı tarma g�ı bolgan. Nil
dáryası alaplarınıń ónimdarlı
g�ı, suw g�arıw sistemalarınıń rawajlanıwı hám ilimiy
qatnaslar bul tarawda úlken jetiskenliklerge alıp kelgen. Mısırlılar egin
maydanların rejelestiriw, suw resursların bólistiriw hám ónimdarlıqtı arttırıw ushin
ilim jetiskenliklerinen paydalangan. Suwgariw sistemaları - kanallar, suw
saqlaģishlar hám samallatıw úskeneleri arqalı ámelge asırılgan. Mısırlılar jerdi
súriwde haywanlardan paydalangan, tuqım sebiw hám ónim jiynaw texnikaların
jetilistirgen. Olar biyday, arpa, zı
g�ır hám basqa eginlerdi jetistirgen, bul bolsa azıq-
awqat qáwipsizligin támiyinlewde áhmiyetli rol oynagan. Bunnan tısqarı, olar
ba
g�shılıq hám júzimgershilikti de jaqsı rawajlandır g�an. Áyyemgi Mısır medicina
tarawında da óz dáwiriniń aldınģı mámleketlerinen biri esaplangan. Mısır táwipleri
keselliklerdi diagnozlaw, emlew hám xirurgiyalıq ámeliyatlardı orınlaw boyınsha
keń kólemli bilimge iye bolgan. Olar túrli keselliklerdi organikalıq sebeplerge
tiykarlap túsindiriwge uringan. Mısırlılar medicinalıq bilimlerdi papiruslar arqalı
jazıp qaldırgan. Eń belgili medicinalıq dáreklerden biri bul "Ebers papirusı" bolıp,
onda júzlegen dárilik ósimlikler hám emlewler jazıl
g�an. Mısırlılar jaralardı baylaw,
túrli ósimliklerden dáriler tayarlaw, súyeklerdi ornına qoyiw hám hátte ápiwayı
xirurgiyalıq ámeliyatlardı orınlagan. Olar organizmniń ishki dúzilisin úyreniw
ushin mumiyalaw usılın islep shiqqan, bul bolsa anatomiyalıq bilimlerdiń
rawajlanıwına úlken úles qosqan. Mısırlılar júrek, bawır, ókpe sıyaqlı ishki
29

organlardıń jaylasıwı hám funkciyasın bilgen. Medicina menen bir qatarda
gigiyena hám salamat turmıs tárizine itibar qaratılg�an. Mısırlılar taza suw,
juwiniw, arnawlı diyetalar, parfyumeriya quralları arqalı organizmdi salamat
saqlaw
g�a umtilgan. Olar infekciyalardıń aldın alıw ushın ashıq jaralardı
dezinfekciyalaw, taza bayla
g�ıshlardı qollanıw sıyaqlı ámeliy usıllardan
paydalan
g�an. Medicinalıq bilimler diniy kózqaraslar menen baylanısqan bolıwına
qaramastan, ámeliy jaqtan bul usıllar júdá nátiyjeli bolgan. Mısırlılar ushın
táwiplik tek ámeliyat emes, al sociallıq húrmetke ılayıq kásip esaplan
g�an.
Áyyemgi Mısırda jazıw hám bilimlerdi saqlaw sisteması da ilimniń
rawajlanıwında úlken rol oynagan. Iyeroglif jaziwi misrlılar tárepinen diniy
tekstler, kúndelikli jazıwlar, ilimiy magliwmatlar hám nizamlar jazıw ushin
qollanilgan. Bul jazıw sisteması olardıń mádeniy hám ilimiy miyrasın keyingi
áwladlar
g�a jetkeriwde áhmiyetli qural bolıp xızmet etken. Olar papirus
japıraqlarınan paydalanıp, jazıwlardı qorgagan. Jazıwshılardıń roli jámiyette
áhmiyetli bol
g�an hám olar ilimniń rawajlanıwına úles qosqan tiykar g�ı sociallıq
qatlam esaplan
g�an.Sonday-aq, áyyemgi mısırlılar ximiya pániniń dáslepki
kórinisleri bolgan alximiya menen shuģıllangan. Olar túrli zatlardıń óz ara
reakciyaları, metallardıń eriwi, boyawlar hám kosmetikalıq qurallar tayarlawda
ximiyalıq bilimlerden paydalangan. Mısırlılar altın, mis, qorgasın sıyaqlı
metallardı ajıratıw, tazalaw hám quymalar tayarlawda tájiriybege iye bolgan. Usi
tárepleri menen olar zamanagóy ximiya pánine tiykar bolgan kóplegen texnikalardı
ámeliyatta qollagan. Áyyemgi Mısırda suwdı tazalaw hám saqlaw texnologiyaları
da rawajlangan. Olar suwdı tas ıdıslarda saqlaw, qum hám kómir arqalı filtrlew,
quyashta ısıtqıshlar tayarlaw sıyaqlı usıllardan paydalangan.
Bul usıllar keyin ala basqa civilizaciyalar tárepinen de ózlestirilgen.Uliwma
al
g�anda áyyemgi Mısırda ilim hám texnologiya kúndelikli turmis zárúrliklerine
sáykes túrde rawajlangan. Mısırlılar ilimiy bilimlerdi diniy túsinikler menen
úylestire algan hám bul olardıń texnologiyalıq jetiskenliklerin bekkemlewge
xizmet etken. Olar tábiyat penen únles jasaw, resurslardan aqıl
g�a u g�ras paydalanıw
hám sociallıq talaplar
g�a sáykes ilimiy qatnastı qáliplestiriw arqalı ilim hám
30

texnologiyada salmaqlı jetiskenliklerge erisken. Bul jetiskenlikler búgingi kúnde
de insaniyat rawajlanıwında áhmiyetli tiykar bolıp xızmet etpekte. Áyyemgi Egipet
civilizaciyası ilim hám texnologiya tarawında jaratqan bay miyras búgingi kúnde
de qádirlenedi, úyreniledi hám ilimiy izleniwlerge tiykar bolmaqta. Áyyemgi Mısır
civilizaciyası adamzat tariyxındag�ı eń áyyemgi hám rawajlangan mádeniyatlar
qatarınan orın algan. Olardıń jazıw sisteması, ásirese iyeroglif jazıwı, tek
g�ana óz
dáwirinde informaciya jetkerip beriw quralı bolıp qalmastan, al búgingi kúnde de
ótmish oy-pikiri hám mádeniy miyrasın úyreniwdiń biybaha deregi bolıp
esaplanadı. Iyeroglifler - áyyemgi mısırlılar tárepinen islengen súwretli jazıw
belgileri. Bul belgiler arqalı olar óz pikirlerin bildirgen, diniy tekstler, pachalıq
pármanları, tariyxıy waqıyalar hám kúndelikli turmıs detalların jazıp qaldır
g�an.
Iyeroglif jaziwi dáslep ibadatxanalarda, qábir taslarında hám esteliklerde
qollanıla baslagan. Bul jazıwlardıń tiykar
g�ı ózgesheligi sonda, olar hár bir belgi
arqalı qanday da bir túsinikti yamasa sesti ańlatqan. Bazı belgiler sózlerdi ańlatqan
bolsa, basqaları ses yamasa buwın wazıypasın atqar
g�an. Bul bolsa iyeroglif
jazıwınıń quramalı sistema
g�a iye ekenligin kórsetedi. Iyeroglif belgiler san ja g�ınan
júdá kóp bolıp, hár bir belgi belgili bir forma
g�a iye hám onı jazıwdıń ózine tán
usılı bar. Mısır jazıwshıları, Ya
g�nıy suferlar, bul belgilerdi jetik ózlestiriw ushın
jıllar dawamında shını
g�ıwlar islegen.Áyyemgi Mısır jazıwlarında tez-tez
ushirasatuģın belgiler arasında adam, qus, haywan, ósimlik, ásbap-úskene hám
ilahiy belgiler bolgan. Máselen, ibadatqa sozilgan qol, quyash diski, lotus gúli, ibis
qusı yamasa jilan súwreti tez-tez qollanilgan. Hár bir súwret óziniń mánilik yamasa
fonetikalıq mánisine iye bolıp, olardı durıs interpretaciyalaw zárúr bol
g�an.
Kúndelik dápter tiykarında
g�ı shını g�ıwlarda usı belgiler menen islew, olardı
kóshiriw, olardıń mánisin jazıp alıw arqalı oqıwshılar jazıw sistemasın bekkemlep
aladı iyeroglif jazıwın úyreniw barısında oqıwshılar dáslep eń kóp qollanılatu
g�ın
belgiler menen tanısadı. Hár bir shını
g�ıwda bir neshe belginiń sızılması, olardıń
aytılıwı hám mánisi kórsetiledi. Keyin oqiwshilar usi belgiler járdeminde ápiwayı
sózler dúzedi. Máselen, quyash, suw, ómir, shah sıyaqlı sózler eń dáslep
ózlestiriledi. Bunday sózler arqalı oqıwshılar jazıw sistemasınıń islew principlerin
31

túsinip baradı. Jáne bir áhmiyetli tárepi, iyeroglifler shepten onga, onnan shepke
yamasa joqarıdan tómenge qarap jaziliwi múmkin. Belgilerdiń qarag�an ba g�ıtı
teksttiń qalay oqılatu
g�ının kórsetedi. Kúndelik dápter shını g�ıwlarında bul ba g�darlar
boyınsha kóplegen jazıw shını
g�ıwları orınlanadı.
Shini
g�iwlar dawamında oqiwshilar iyeroglif belgilerdi birneshe márte
kóshiriw arqalı olardıń formasın úyrenedi. Hár bir shinigiwda belginiń sızılıwı,
keyin ogan sáykes ses yaki sóz benen baylanıstırılıwı beriledi. Bul usıl vizual hám
fonetikalıq eslep qalıwdı ańsatlastıradı. Mısalı, "ankh" belgisi tirishilikti bildiredi.
Bul belgi menen tanısıp, oqiwshi oni sızadı, aytılıwın jazadı hám onnan ibarat
ápiwayı gáp dúzedi. Máselen, "ómir jaqsı" sózi iyeroglif túrinde jazıladı hám
awdarması beriledi. Keyin oqiwshi bul sózdi óz betinshe jaziwga háreket
etedi.Iyeroglif jaziwi tek gana diniy tekstlerde emes, al jeke jazıspalarda,
kommerciyalıq hújjetlerde de qollanilgan. Kúndelik dápterde bunday jaziwlar
úlgileri tiykarında Shini
g�iwlar dúziledi. Máselen, eski pachalar haqqında jazıl g�an
qısqa tekst, ibadat tekstleri yamasa ápiwayı sálemlesiw sózleri iyeroglifte jazılıp,
keyin olardıń fonetikalıq hám semantikalıq analizi júrgiziledi. Bunday Shini
g�iwlar
arqalı oqiwshi áyyemgi mısırlılar tilin tek úyrenbey, al óz pikirin ápiwayı
iyeroglifler járdeminde kórsete alıw dárejesine jetedi.
Jáne bir nátiyjeli shını
g�ıw túri bul - iyeroglif sózlerden ibarat oyın
tapsırmaları bolıp tabıladı. Bunda birneshe belgiden ibarat sóz beriledi, oqiwshi
bolsa oni awdarma etedi yaki berilgen sóz ushin sáykes belgilerdi tanlaydi. Mısalı,
"suw ishiw" degen sóz ushın "suw" hám "ishiw" belgilerin tabadı. Bul shını
g�ıwlar
til hám jazıwdı integraciyalasqan halda úyreniwge xızmet etedi.Áyyemgi Mısır tili
jazıw
g�a iye bolgan dáslepki tillerden biri bolip esaplanadı. Onıń túrleri waqıt ótiwi
menen ózgergen. Mısır tili basqıshpa-basqısh áyyemgi mısır tili, orta mısır tili, jana
mısır tili, demotik hám koptlar tillerine bólingen. Hár bir basqıshta jazıw forması,
grammatikalıq sistema hám sóylew usılları hár qıylı bol
g�an. Kúndelik dápter
shını
g�ıwlarında tiykarınan orta mısır tili, Ya g�nıy klassik ádebiy mısır tili menen
islenedi. Bul tilde jazıl
g�an diniy, tariyxıy hám filosofiyalıq tekstler búgingi kúnde
ilimiy ádebiyatlarda keńnen úyreniledi.Shini
g�iwlar dawamında oqiwshilarga qısqa
32

tekstlerdi awdarma islew tapsırması beriledi. Tekstler ápiwayı gápler, isenimli
sózler yamasa gúrrińlerden ibarat boladı. Oqıwshı dáslep iyeroglif belgilerdi
oqıydı, olardıń aytılıwı hám mánisin ajıratadı, soń gápti grammatikalıq jaqtan
tallaydı. Sonday-aq, ol iyeroglifti sızıp, astına latın jazıwında sózlerdi jazıp
shıg�adı. Bunday talqılaw jumısları oqıwshınıń tek g�ana jazıwdı emes, al áyyemgi
Mısır tiliniń morfologiyalıq hám sintaksislik sistemasın da túsiniwge járdem
beredi. jazıwın úyreniwde áhmiyetli principlerden biri - turaqlı tákirarlaw hám
qollanıw. Kúndelik dápter bul ja
g�ınan eń qolaylı qural esaplanadı. Hár bir
shını
g�ıwdan keyin oqıwshı óz betinshe jumısın jazadı. Máselen, qanday da bir sóz
yamasa sóz dizbegi járdeminde jana gáp dúzedi, belgilerdi óz betinshe sızadı,
jazılgan tekstten sózlerdi ajıratadı. Bul bolsa jazıw sistemasın bekkemlew menen
birge dóretiwshilik pikirlewdi de rawajlandıradı.
Oqıwshılar iyeroglif jazıwınıń estetikalıq tárepin de seziwi kerek. Bul
jazıwlar ápiwayı háriplerden ibarat emes, al kórkem óner shı
g�arması sıpatında
bahalanıwı múmkin. Hárbir belgi shiraylı sızılıwı, teń salmaqlı jaylastırılıwı hám
duris jazılıwı zárúr. Shini
g�iwlar dawamında oqiwshilarga belgilerdi kórkem sızıw
boyinsha kórsetpeler beriledi. Arnawli qálemler menen jaziw, belgilerdiń
proporciyasına itibar qaratıw, olardı ústpe-úst emes, qatar jaylastırıw sıyaqlılar
estetikalıq dárejeni asıradı. Oqıwshılar jazıwdı úyreniw arqalı Áyyemgi Mısırdıń
jámiyetlik dúzimi, isenimi, úrp-ádetleri, pachalıq dúzilisi hám turmis tárizi
haqqında keńirek túsinikke iye boladı. Bul bolsa óz náwbetinde tariyxıy pikirlewdi
qáliplestiriwde áhmiyetli rol oynaydı. Shını
g�ıwlar dawamında bunday kontekstual
ma
g�lıwmatlar beriliwi, belgiler tek g�ana úyreniw ushın emes, al túsiniw hám
tallaw ushın xızmet etiwi kerek, áyyemgi mısır jazıwı hám iyeroglif belgilerin
kúndelik dápter tiykarında úyreniw oqıwshılar
g�a áyyemgi mádeniyattı ańlaw,
vizual hám fonetikalıq eslep qalıw qábiletin arttırıw, analitikalıq pikirlewdi
rawajlandırıw hám jazıw estetikası menen tanısıw imkaniyatın beredi. Bul bolsa
olardıń ulıwma pikirlew potencialın arttırıp, tariyx hám mádeniyatqa bol
g�an
qızı
g�ıwshılı g�ın kúsheytedi.
33

JUWMAQLAW
Juwmaq etip aytatin bolsaq Áyyemgi Mısır civilizaciyası adamzat
tariyxındag�ı eń ullı hám tásirli civilizaciyalardan biri bolip esaplanadı. Onıń eń
áhmiyetli táreplerinen biri bul - jazıw hám til mádeniyatı bolıp tabıladı. Áyyemgi
mısırlılar mıń jıllar dawamında óz mádeniyatın, diniy isenimlerin, huqıqıy
sistemaların hám kúndelikli turmısın hújjetlestiriw ushın quramalı hám rawajlan
g�an
jazıw sistemaların jarattı. Ásirese, iyeroglif jazıwı Mısırdıń tımsalına aylangan
bolıp, ol arqalı mıńlap jillar aldınģi waqiyalar, shaxslar, isenimler hám pikirler
zamanagóy alımlarga jetip kelgen. Kúndelik dápter usılı arqalı bul quramalı jazıw
sistemasın úyreniw hám túsiniw oqıwshılar
g�a tek g�ana tariyxıy bilimlerdi iyelew
emes, al pikirlew, eslep qalıw hám mádeniy qádiriyatlardı ańlawda úlken járdem
beredi. Iyeroglif jaziwi rásmiy, diniy hám monumental jaziw túri bolip, ol mıńlap
belgiler arqalı anlatıladı.
Hár bir belgi yamasa súwret óz aldına máni ańlatadı hám bul belgiler
fonetikalıq, semantikalıq yamasa logografiyalıq funkciyalar
g�a iye bolıwı múmkin.
Mısırlılar jazıwda sózlerdiń aytılıwın, olardıń mánisin hám grammatikalıq
wazıypasın anıqlıq penen belgilew ushın bul belgilerdi túrlishe birlestirgen.
Kúndelik dápter usılı arqalı oqıwshı hár kúni bir neshe iyeroglif belgilerin yadlap,
olardıń aytılıwı, mánisi hám kontekstte qollanılıwın úyrenedi. Bul process
oqıwshı
g�a jazıw mádeniyatın sistemalı túrde túsiniw imkaniyatın beredi hám
iyeroglif jazıwınıń tereń simvolikalıq mánisin ashıp beredi. Áyyemgi Mısır tili
óziniń rawajlanıw basqıshlarında bir neshe formalarda bar bolgan. Bul til dáslep
Áyyemgi Mısır tili dep atalgan formada payda bolip, keyin ala Orta Mısır tili, jana
Mısır tili, demotik hám koptlarga aylangan. Hár bir til basqıshı ózine tán
lingvistikalıq ózgesheliklerge iye bolıp, iyeroglif jazıwı tiykarınan áyyemgi hám
orta Mısır tiline tán bolgan. Kúndelik dápter usılı arqalı oqıwshılar bul tillerde
jazıl
g�an sózler hám ibaralardı úyrenedi. Hár kúni qanday da bir frazema yamasa
frazemalar toparı tańlanıp, ol túsindiriledi, jazılıwı tallanadı, aytılıwı úyreniledi.
Bul tek
g�ana jazıwdı túsiniwge emes, al tildiń dúzilisi, leksikası hám
grammatikasın ańlaw
g�a járdem beredi. Ásirese, diniy tekstler, maqbaralar jazıwları
34

yamasa abadanlıq tilekleri sıyaqlı mısallar arqalı tildiń qanday wazıypalardı
atqarg�anı úyreniledi.
Iyeroglif jazıwı tek
g�ana jazba baylanıs quralı emes, al mádeniy, diniy hám
estetikalıq áhmiyetke iye bolgan simvollıq sistema esaplanadı. Bul jaziw túri
ibadatxanalarda, piramidalarda, maqbaralarda hám basqa esteliklerde tereń mánili
tekstler arqalı anlatılgan. Mısır ruwxanıyları hám jazıwshıları bul jazıwdı puqta
úyrengen, oni muqaddes dep bilgen hám oni tek tanlangan shaxslar úyreniwi
múmkin bolgan kórkem óner dep bilgen. Kúndelik dápter usılınıń áhmiyetli tárepi
sonda, ol oqıwshını jazıwdıń mádeniy hám diniy mazmunın túsiniwge shaqıradı.
Máselen, qanday da bir ibadat tekstin yamasa qábir ústindegi jazıwdı kúndelik
dápter arqalı úyreniw, onı fonetikalıq hám semantikalıq jaqtan tallaw, jazıwdıń
diniy mazmunın túsiniwge alıp keledi. Bul bolsa oqıwshıda áyyemgi mádeniyatqa
bol
g�an húrmet hám qızı g�ıwshılıqtı arttıradı.
Kúndelik dápter usılı, sonday-aq, jazıw hám tildi úyreniw procesinde
bekkemlewshi ámeliy shını
g�ıwlardı támiyinleydi. Hár bir shını g�ıw tek g�ana jazıw
belgilerin yadlaw
g�a emes, al olardı óz betinshe qollanıw g�a járdem beredi. Oqıwshı
kúndelikli jazıwlar, sóz dizbekleri, sóz dizbekleri hám gápler tiykarında jazba
sóylewdi qáliplestiredi, awdarma kónlikpesin rawajlandıradı, tekst dúziw hám
talqılaw arqalı lingvistikalıq bilimlerin bayıtadı. Bul bolsa jazıwdı tek
g�ana tariyxıy
estelik emes, al janlı baylanıs quralı sıpatında qabıl etiwge járdem beredi.
Juwmaqlap aytqanda, áyyemgi Mısır jazıwı hám tillerin kúndelikli dápter usılı
arqalı úyreniw oqıwshılar
g�a tereń hám izbe-iz bilim beredi. Iyeroglifika jazıwı tek
g
�ana rásmiy jazıw sisteması emes, al mádeniyat, din, tariyx hám estetikanıń
ajıralmas bólegi bolıp esaplanadı. Onı úyreniw arqalı oqıwshılar tek
g�ana jazıw
hám til bilimlerin iyelep qoymastan, al Áyyemgi civilizaciyalardıń oy-pikiri,
isenimi, turmıs tárizi hám qádiriyatları haqqında keń túsinikke iye boladı.
Kúndelikli shını
g�ıwlar hám jazıp barıwlar arqalı bolsa bul bilimler sanada
bekkemlenedi, yadta saqlanadı hám ámeliy kónlikpege aylanadı. Solay etip,
kúndelik dápter usılı áyyemgi Mısır jazıwın úyreniwde nátiyjeli hám tereń oqiw
tiykarın jaratadı.
35

PAYDALANILǴ0AN ÁDEBIYATLAR.
1.James Peter Allen Qadimgi Misr yozuvi asoslari.
2.Toby Wilkinson Qadimgi Misr tarixi.
3. Richard H. Wilkinson Misrning diniy e'tiqodlari.
4.Jaroslav Černý Qadimgi Misr sivilizatsiyasi.
5.Erik Hornung Misr dini va afsonalari.
6.Richard Parkinson Qadimgi Misr san'ati va ar xitekturasi.
7.I.E.S. Edwards Qadimgi Misr sivilizatsiyasining rivojlanishi.
8.Gay Robins Misr san'ati tarixi.
9.Christian Jacq Qadimgi Misr sivilizatsiyasi va madaniyati.
10.Barbara Mertz Qadimgi Misrda kundalik hayot.
11.John Baines Qadimgi Misrda ijtimoiy tuzilma.
12. Stephen Quirke Qadimgi Misr yozuvi va tilining rivojlanishi.
13.Rosalind Moss Qadimgi Misr hukmdorlari tarixi.
14.Zahi Hawass Qadimgi Misr arxeologiyasi.
15. Alan Gardiner Misr yozuvi va grammatika asoslari.
Internet derekleri.
1. https://www.worldhistory.org/Egyptian_Hiyeroglyphs
2. https://www.worldhistory.org/article/933/daily-life-in-anciyent-egypt/
3. https://www.britannica.com/topic/anciyent-Egyptian-religion
4. https://www.worldhistory.org/article/967/anciyent-egyptian-sciyence--
technology/
5. https://www.britannica.com/topic/Egyptian-language
6. https://en.wikipedia.org/wiki/Anciyent_Egyptian_architecture
36

Ayyemgi Misr temasin oqitiwda kundelik dápter usilinan paydalaniw

Sotib olish