BADOE’ UL-VOQOE ASARI manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	130.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Dekabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Jahongir Sharopov

Ro'yxatga olish sanasi 28 Mart 2025

0 Sotish

BADOE’ UL-VOQOE ASARI manba sifatida

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
IJTIMOIY VA TEXNIKA FAKULTETI
_______________________________________________ KAFEDRASI
«___________________________________________________» fanidan
K U R S I S H I
MAVZU: BADOE’ UL-VOQOE ASARI
Bajardi: _______ __________guruhi talabasi ________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __________2025 y.
Baho “_____” ___________
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Buxoro – 2025 yil
1

IJTIMOIY VA TEXNIKA FAKULTETI
______________________________________________KAFEDRASI
«_______________________________________________» fanidan
Guruh______________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-sharifi_______________________________________
Kurs ishi
mavzusi___________________________________________________________
___________________________________________________________
Kurs ishining tarkibi_______________________________________________
___________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro’yxati:
___________________________________________________________
___________________________________________________________
__________________________________________________________________
________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko’rsatgichi):
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari:
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Kurs ishiga qo’yilgan baho
“_______”_______________________________________
Kurs ishi rahbarining ismi sharifi va imzosi
2

:
KIRISH ................................................................................................................. 3-5
I BOB: ASARNING TAHLILI VA UNDAGI SYUJET LINIYASI
1.1. Asarning syujeti va kompozitsion tuzilishi .................................................. 6-13
1.2. Asarda ko‘tarilgan muammolar ................................................................... 14-20
II BOB: ASARNING ADABIY VA TARIXIY AHAMIYATI
2.1. Asarning adabiy janrdagi o‘rni .................................................................... 21-29
2.2. Asarning tarixiy ahamiyati va ta’siri ........................................................... 30-36
XULOSA ........................................................................................................... 37-39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................. 40
3

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi kunda milliy adabiyotimizni o‘rganish,
uning tarixiy va badiiy ahamiyatini chuqur anglash yoshlar ma’naviyatini
shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Prezident Shavkat Mirziyoyev o‘z nutqlarida
ma’naviyat va ma’rifat masalalariga alohida e’tibor qaratib, shunday deydi:
“Yoshlarimizni har tomonlama yetuk va komil insonlar qilib tarbiyalash
uchun ularning ma’naviy olamini boyitishimiz, ularga buyuk ajdodlarimizning
bebaho merosini yetkazishimiz zarur.”
Bu fikr adabiy asarlarning nafaqat badiiy, balki tarbiyaviy va ijtimoiy
ahamiyatga ega ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. “Badoe’ ul-voqoe” asari ham
o‘zining syujet chizig‘i, qahramonlar xarakteri va ko‘tarilgan muammolari orqali
jamiyatdagi adolatsizlik, inson taqdiri va hayot sinovlari kabi mavzularni yoritib
beradi. Ushbu kurs ishining dolzarbligi shundaki, asar bugungi kunda ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan muammolarni yoritadi. Shu bilan birga, uni tahlil qilish
orqali o‘zbek adabiyotining boy merosini o‘rganish va uni yosh avlodga yetkazish
imkoniyati yaratiladi.
Badoe’ ul-voqoe asari, o'zining ijtimoiy, madaniy va tarixiy ahamiyati bilan
birgalikda, bir jamoada ma'lum bir fenomen yoki san'at shakli haqida chuqur
o'rganishni talab qiladigan mavzudir. Ushbu san'at shakli, asosan, an'ana, hikoya
qilish va jamoatchilik bilan aloqalar kabi jihatlarni o'z ichiga oladi. Badoe’ ul-
voqoe asari, jamoaning tarixiy ildizlarini va madaniy merosini saqlab qolishning
muhim vositasi sifatida ajralib turadi. Ushbu tadqiqot mavzusi, nafaqat
an'analarning mohiyatini tushunishga, balki bugungi kunda ularning qanday
o'zgarayotganini va jamiyatdagi o'rnini o'rganishga qaratiladi. Badoe’ ul-voqoe
asari, o'zining ildizlari qadim zamonlardan kelib chiqadi, bu davrda san'at va
hikoya qilish jamoalarning madaniy merosini saqlab qolish uchun muhim rol
o'ynagan. Bu san'at shakli vaqt o'tishi bilan turli ijtimoiy o'zgarishlar, texnologik
4

taraqqiyotlar va yangi san'at uslublarining kirib kelishi bilan rivojlangan. Uning
tarixiy evolyutsiyasi jamoaning identitetini shakllantiradigan muhim voqealar bilan
bog'liq bo'lgan ko'plab muhim bosqichlarni o'z ichiga oladi. Badoe’ ul-voqoe asari
orqali jamoaning madaniy qiymatlari, qadriyatlari va tarixiy tajribalari aks etadi.
Badoe’ ul-voqoe asari bilan bog'liq asosiy atamalarni tushunish, ushbu mavzuni
to'liq anglash uchun zarurdir. Badoeul, an'anaviy madaniyatning muhim bir qismi
bo'lishi mumkin va jamoa hayotining o'ziga xos jihatini ramziy qiladi. Voqea,
ushbu san'at shaklida markaziy o'rin tutadigan hikoyalarni anglatadi, jamoaning
qadriyatlari, e'tiqodlari va tarixini ifodalaydi. Asari esa, ushbu hikoyalarni taqdim
etish yoki ijro etish uslublarini o'z ichiga oladi, bu esa bu an'anaga xos texnikalar
va konventsiyalarni ko'rsatadi. Badoe’ ul-voqoe asari, jamoa identitetini
mustahkamlash, avlodlararo bilimlarni uzatish va ijodiy ifodani rivojlantirish
imkoniyatini taqdim etadi. Ushbu hikoyalarga jalb qilingan jamoa a'zolari, o'z
o'tmishlari bilan bog'lanish va madaniy o'ziga xosliklarini ifodalash imkoniyatiga
ega bo'ladilar. Hozirgi kunda Badoe’ ul-voqoe asari haqida olib borilayotgan
tadqiqotlar, uning madaniy saqlanish va ijtimoiy birlashishdagi rolini oshirishga
qaratilgan. Tadqiqotchilar, bu san'at shaklining zamonaviy kontekstlarda,
jumladan, raqamli muhitlar va global almashuvlar bilan qanday moslashayotganini
o'rganmoqdalar.
Biroq, Badoe’ ul-voqoe asari bir qator muammolar va qiyinchiliklarga duch
kelmoqda. Ular orasida, modernizatsiya va urbanizatsiya tufayli an'anaviy
amaliyotlarning yo'qolishi, madaniy institutlar tomonidan rasmiy tan olinmasligi
yoki qo'llab-quvvatlanmasligi, bu san'at shakllarining saqlanishini to'sqinlik qilishi
va mavzu bo'yicha akademik diskursning cheklanishi kabilar mavjud. Bu
muammolar Badoe’ ul-voqoe asarini yanada chuqurroq o'rganish va uni saqlab
qolish uchun tadqiqot va tashabbuslarni kuchaytirish zarurligini ko'rsatadi. Badoe’
ul-voqoe asari, shaxslarni o'z meroslariga bog'laydigan va jamoalarda birlashish
tuyg'usini kuchaytiradigan madaniy ifoda shaklini anglatadi. Ushbu mavzuni
tushunish, nafaqat turli san'at an'analari haqida ko'proq ma'lumot olishga yordam
5

beradi, balki bunday amaliyotlarni kelajak avlodlar uchun saqlashning muhimligini
ham ta'kidlaydi. Tadqiqot davomida yuzaga keladigan muammolarni hal qilish va
tez o'zgarayotgan dunyoda uning rivojlanayotgan narativini hujjatlashtirish muhim
ahamiyatga ega.
Mavzuning maqsad va vaifalari. Mavzuning maqsadi: Ushbu kurs ishining
asosiy maqsadi – Zayniddin Vosifiyning “Badoe‘ ul-Voqea” asarini tahlil qilish,
uning tarixiy manba sifatidagi ahamiyatini ochib berish hamda asarning Markaziy
Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishda tutgan o‘rnini aniqlashdan iborat.
Mavzuning vazifalari: Zayniddin Vosifiy hayoti va ijodiga qisqacha
to‘xtalish; “Badoe‘ ul-Voqea” asarining yaratilish tarixini o‘rganish; Asarning
mazmun-mohiyati va asosiy g‘oyalarini tahlil qilish; Asarda aks etgan tarixiy
voqealar, shaxslar va jamiyat hayoti haqida ma’lumotlarni o‘rganish; Asarning
boshqa tarixiy manbalar bilan solishtirma tahlilini amalga oshirish; “Badoe‘ ul-
Voqea” asarining tarixshunoslikdagi o‘rni va ilmiy ahamiyatini aniqlash.
Mavzuning о’rganilganlik darajasi. Zayniddin Vosifiyning “Badoe‘ ul-
Voqea” asari tarixiy-badiiy manba sifatida ko‘plab tadqiqotchilar diqqat markazida
bo‘lgan. Asosan o‘zbek, rus va boshqa xorijiy olimlar bu asarni o‘rganish, tarjima
qilish va tahlil etish bilan shug‘ullanishgan. Jumladan, O‘zbekistonlik tarixchilar
asarda aks etgan XVI asr Buxoro va Xorazm voqealarini tahlil qilganlar,
adabiyotshunoslar esa Vosifiyning badiiy uslubiga e’tibor qaratishgan. Rossiyalik
sharqshunos A. N. Boldirev, E. E. Bertels va N. L. Regel kabi olimlar bu asar
asosida markaziy osiyo tarixini o‘rganishga hissa qo‘shgan. Shuningdek, Toshkent
va Samarqanddagi ilmiy markazlarda ham “Badoe‘ ul-Voqea” qo‘lyozmalari
saqlanadi va ular asosida ilmiy izlanishlar olib borilgan. Shunga qaramay, asarning
tarixiy manba sifatida tizimli o‘rganilishi yetarli darajada chuqur emas, ayniqsa,
uning zamonaviy tarixshunoslikdagi o‘rni va boshqa manbalar bilan qiyosiy tahlili
hali ham dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
Mavzunining obyektivi va predmeti.
• ob’ekti: “Badoe’ ul-voqoe” asar i
6

• predmeti: Asarning syujeti, g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari, undagi asosiy
muammolar va ularning bugungi jamiyat uchun ahamiyati
7

I BOB: ASARNING TAHLILI VA UNDAGI SYUJET LINIYASI
1.1. Asarning syujeti va kompozitsion tuzilishi
Vosifiy (taxallusi; asl ismi Zayniddin Mahmud ibn Abduljamil) (1485–1551
yoki 1566) – Toshkentda uzoq vaqt istiqomat qilgan mashhur adib. Hirotda
munshiy oilasida tug‘ilgan. Arab tili, adabiyot, fiqh va boshqa bilimlarni puxta
egallagan. Hirotda Shohrux madrasasida tahsil ko‘rgan (1511 yilgacha). Husayn
Boyqaroning o‘g‘li Faridun Husaynga kotiblik, boshqa o‘g‘illariga muallimlik
qilgan. Vosifiy Hirotda shoh Ismoil Safaviy ta’qibidan qochib, Movarounnahrga
ketgan. Samarqand va Buxoroda bo‘lgan (1512–1515). 1515 yildan Toshkent
viloyatidagi Farkat (hozirgi Parkent) va Nomdanak qishloqlarida yashagan, so‘ng
Toshkentga kelgan va Suyunchixo‘janing kichik o‘g‘li Baroqxon (Navro‘z
Ahmadxon)ga tarbiyachi qilib tayinlangan. Saroydagi ichki nizolar tufayli Vosifiy
uni tashlab ketishga majbur bo‘lgan va bir necha oy (1516 yil sentyabr noyabr)
Toshkent mahallalaridan biridagi masjidga imomlik qilgan. Keyinroq (1517)
Samarqandga ketib, 1518 yilda Shayboniylardan Keldi Muhammadxon (Sulton
Muhammad) tomonidan Shohruxiyaga chaqirtirilgan. 1525 yildan umrining
so‘nggi yillarigacha Toshkentda yashagan. Vosifiy Keldi Muhammadxonning
yurishlarida qatnashgan (1528–1529). 1540 yildan Baroqxon saroyida davlat
hujjatlarini tuzgan. Bu davrda Toshkentda o‘zbek tilining nufuzi ortib, bir qancha
rasmiy hujjatlar o‘zbek tilida tuzilgan. Vosifiy Toshkentda vafot etgan va Qaffol
Shoshiy maqbarasi eshigidan kiraverishda o‘ng tomonga dafn etilgan. Vosifiyning
ijodiy faoliyati 12–13 yoshidayoq boshlangan. Nasrning ko‘pgina turlarida
(maktub, ariza, hikoya kabi), badiiy, saj’ uslubida yaxshi ijod qilgan. Vosifiyning
«Badoye’ ul-vaqoye’» («Nodir voqealar») asarida (1-qism 1517–1518; 2 qism
1539) Xuroson, Movarounnahr, Turkiston va Erondagi 1532 yilgacha bo‘lgan
davrdagi ilmiy, adabiy, tarixiy va madaniy hayot aks ettirilgan. Toshkent va uning
viloyatidagi siyosiy voqealar, adabiy muhit, xususan unda shoirlar, adiblar
to‘planishib mushoiralar o‘tkazgan Kaykovus chorbog‘i haqida qiziqarli voqealar
bayon qilingan. Chorbog‘ shahar qo‘rg‘onidan tashqarida bo‘lib, Vosifiy u yerda
8

xon va sultonlar uchun shifoxona bo‘lganligini ham yozgan. Toshkent va uning
atrofida yashab ijod etgan shoirlar, rassomlar, xattotlar va boshqa mashhur kishilar
haqida, viloyat hududida foydalanib turilgan temir va feruza konlari to‘g‘risida
ma’lumotlar bergan. «Badoye’ ul-vaqoye’»ning 83 baytdan iborat masnaviysida
Toshkentning go‘zalligi, bog‘-rog‘lari, havosi, zilol suvlari madh etilgan. Buxoro
tarixining ayrim jihatlari tarixiy-memuar asarlarda ham uchraydi. 1

Shu o‘rinda Zayniddin Vosifiy qalamiga mansub “Badoye’ ul – vaqoye’”
(“Nodir voqealar”) asarini tilga olish joiz. Rus sharqshunosi A.N.Boldirev asar
ustida uzoq yillar tadqiqot olib borib, 1961-yil uning ilmiy-tanqidiy matnini e’lon
qildi. Shu ilmiy-tanqidiy matn asosida sharqshunos Naim Norqulov 1979-yil
asarning o‘zbek tilidagi tarjimasini amalga oshirdi. “Badoye ul-vaqoe“ningʼ
bizgacha ko plab nusxalari yetib kelgan. Memuarning 31 nusxasi aniqlangan
ʻ
bo lib, ulardan 3 tasi eski o zbek yoki chig atoy tiliga o girilgan. O zR FA
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Sharqshunoslik instituti qo lyozmalar fondida bu asarning bir necha nusxalari
ʻ
saqlanadi. „Badoye ul-vaqoe“ning qisqartirilgan varianti 1979-yilda o zbek tiliga
ʼ ʻ
tarjima qilingan. Asarda XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda sodir
bo lgan voqealar tasvirlangan XV asrning oxiri va XVI asrning birinchi yarmida
ʻ
yashab o‘tgan tanikli adib va olim Zayniddin Vosifiy (1485-1566) o‘zining
“Badoye’ ul – vaqoye’” (“Nodir voqyealar”) nomli memuar asari orqali XV asr
oxiri va XVI asrning birinchi yarmi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga oid
qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadi.
Asar 1539-yilda yozilgan. Unda muallifning 1512-1532-yillarda ko‘rgan
kechirganlari bayon etiladi. “Badoye’ ul – vaqoye’ning Buxoroga oid qismlarida
tarixiy-badiiy va memuar uslubda bayon etilgan voqealarga duch kelamiz. Mir
Arab bilan shayboniy Ubaydullaxon o‘rtasidagi ma’naviy bog‘liqlik to‘g‘risida
asarda ayrim ma’lumotlar keltiriladi. Mir Arabning Turkistondan Buxoroga kelib,
Ubaydullaxonga ma’naviy rahnamolik qilishi va Najmi Soniy lashkarlari bilan olib
1
Abduqodirov, M. S. Badoe‘ul voqea asarining adabiy janrlari. – T.: Tashkent State University Press, 2021. – B.
23–27.
9

borgan kurashlarida ma’nan qo‘llab-quvvatlashi, maslahatlar berishi kabilar shular
jumlasidandir. Ubaydullaxon muxolif bilan kurashda qo‘shin soni ozligidan
shikoyat qilganda, Mir Arab unga Qur’onda aytilgan, kichik guruh katta guruh
ustidan g‘alaba qozonishi, Badr jangi to‘g‘risidagi oyatlarni misol keltiradi va
mardonavorlikka chorlaydi. Zayniddin Vosifiy Bobur Mirzo tomonida turib jang
qilgan Najmi Soniyning G ijduvonga kelishi va shu yerda qatlga yetkazilishiʻ
haqida ham badiiylashgan ma’lumotlarni beradi. Unga ko‘ra, Najmi Soni
G ijduvonda bo‘lganda, unga Zayniddin Vosifiyning she’rlaridan o‘qib berishgan.
ʻ
U she’r va uning muallifiga qiziqib qolib, Zayniddin Vosifiyning hozir
qayerdaligini so‘ragan. Shoirning ayni paytda Samarqandda ekanligini
aytishganda, darhol uni Samarqanddan chaqirib olishni buyurgan. Chunki
Samarqanddagi yalpi qirg‘inda Zayniddin Vosifiyning behuda o‘lib ketishini
istamagan ekan. Asarda keltirilishicha, shu payt G ijduvon atrofida
ʻ
Ubaydullaxonning qo‘shinlari paydo bo‘ladi. Bundan xabar topgan Najmi Soniy
Ubaydullaxonni tutib keltirishni va uni Shoh Ismoil huzuriga jo‘natishni buyuradi.
Lekin amirlar uni Ubaydullaxon kuch-qudratidan xabardor qilib,
qochishkerakligini uqtirishadi va tezda kovushda, bosh yalang otga minishga
ko‘ndirishadi.
Otga endi minganda, otdan ag‘darib kallasini kesishadi va nayzaga
ildirishadi. Ushbu manzara quyidagi ma’noni beruvchi baytda o‘z ifodasini topgan:
Muallif Mir Arabning Ubaydullaxonga bo‘lgan ma’naviy ta’siri naqadar
kuchliligini misollar bilan isbotlashga harakat qilib, qator voqealarni keltiradi. Mir
Arab Turkistondan Buxoroga qaytayotib, G ijduvonda to‘xtagan chog‘ida
ʻ
Ubaydullaxon o‘z navkarlari bilan peshvoz chiqib, ot ustida o‘tirgan Mir Arab
tomonga piyoda yuzlangani, bir guruh ig‘vogarlar tuhmatiga uchragan vazir Xoja
Nizom Mir Arab aralashuvi bilan o‘z lavozimiga tiklangani alohida ta’kidlanadi.
Xullas, Buxoro bilan bog‘liq diqqatga sazovor voqea-hodisalar asar mazmunida
aks etgan. Asarning tahlili, syujet va kompozitsiya, Badoe’ ul-voqoe Asari
kontekstida muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon asar ichidagi voqealar ketma-ketligini,
10

qahramonlar va ularning o‘zaro munosabatlarini, shuningdek, asarning umumiy
tuzilishini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Badoe’ ul-voqoe Asari, odatda, an'anaviy
hikoyalar va folktellardan iborat bo‘lib, ularning syujeti va kompozitsiyasi
ko‘pincha madaniy merosni aks ettiradi. Bu bobda, asarning syujeti va
kompozitsiyasini tahlil qilish orqali, uning mazmuni va ahamiyatini chuqurroq
tushunishga harakat qilamiz. Badoe’ ul-voqoe Asarining syujeti ko‘plab
qatlamlardan iborat. U ko‘pincha qahramonlarning shaxsiy yo‘llari va ularning
jamiyatdagi o‘rni atrofida aylanishi mumkin. Masalan, bir qahramonning o‘z
madaniyati va an'analarini saqlash uchun olib boradigan kurashi, asar syujetining
markaziy elementi hisoblanishi mumkin. Bu kabi syujetlar, odatda, shaxsiy o‘sish,
o‘zligini topish, va madaniy merosni saqlash kabi mavzularni o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, Badoe’ ul-voqoe Asari, muayyan madaniyatning qadriyatlarini va
tarixiy tajribasini aks ettirishda muhim rol o‘ynaydi.
Kompozitsiya esa asar tuzilishini tavsiflaydi. Badoe’ ul-voqoe Asarida
kompozitsiya ko‘pincha an'anaviy hikoyalar tuzilishi bilan bog‘liq, masalan, kirish,
rivojlanish, klimaks va natija. Har bir bo‘lim o‘ziga xos maqsadga xizmat qiladi va
asar rivojlanishini ta'minlaydi. Kompozitsiyaning bu tuzilishi, asar oxiriga
kelganda qahramonlarning o‘zgarishi va ularning o‘tmishi bilan bog‘liq bo‘lgan
muammolarini hal qilishga imkon beradi. Bu jarayon, o‘quvchilarni voqeaga jalb
qilish va ularning hissiy reaktsiyalarini kuchaytirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Badoe’ ul-voqoe Asarida syujet va kompozitsiyaning birlashuvi, o‘quvchilarga
madaniy kontekst va qadriyatlar to‘g‘risida chuqurroq tushuncha beradi. Masalan,
bir qahramonning an'anaviy qadriyatlar bilan zamonaviy hayot o‘rtasidagi kurashi,
o‘quvchilarga o‘z madaniyatiga nisbatan yangicha qarashni taqdim etadi. Bu
jarayon, shuningdek, asarning asosiy mavzulari va qahramonlar o‘rtasidagi
munosabatlarni yanada boyitadi, bu esa o‘quvchilarning asarga bo‘lgan qiziqishini
oshiradi. Badoe’ ul-voqoe Asarining syujeti va kompozitsiyasini tahlil qilish,
shuningdek, madaniy identifikatsiya va qadriyatlarni saqlashda qanday rol
o‘ynashini anglashga yordam beradi. Bu jarayon, asarlarning o‘ziga xosligini va
11

ularning zamonaviy jamiyatdagi ahamiyatini yanada oshiradi. Natijada, Badoe’ ul-
voqoe Asari ko‘plab zamonaviy muammolarni aks ettirishi va o‘quvchilarga o‘z
madaniyatlarini saqlash va rivojlantirishda ilhom berishi mumkin. Badoe’ ul-voqoe
Asari, o'zining madaniy va tarixiy kontekstida, an'anaviy hikoyalar va ularning
zamonaviy jamiyatga ta'sirini chuqur o'rganish bilan bog'liq. Bu atama ko'plab
madaniyatlarda turlicha talqin qilinishi mumkin, lekin umumiy ma'noda folklor,
afsonalar va og'zaki an'analar insoniyatning kimligini va qadriyatlarini
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega ekanligini ta'kidlaydi. 2

Badoe’ ul-voqoe Asaridagi hikoyalar ko'pincha muayyan muammolarni
ko'taradi, bu esa nafaqat ularning estetik va badiiy qiymatini, balki ijtimoiy va
axloqiy saboqlarini ham belgilaydi. Asarda ko'tarilgan muammolar, odatda,
odamlarning hayoti, ularning ijtimoiy munosabatlari, axloqiy tanlovlari va tarixiy
tajribalari bilan bog'liq. Masalan, ko'plab asarlarda adolat, qiyinchiliklar, sevgi va
sadoqat kabi universal mavzular orqali insoniy muammolar ko'rsatiladi.
Asarlarning muammolarini tahlil qilish jarayonida, avvalo, ularning ijtimoiy
kontekstini tushunish lozim. Badoe’ ul-voqoe Asarida ko'plab muammolar
mahalliy madaniyat va tarixiy voqealar bilan bog'liq bo'lib, ularning o'ziga xos
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Misol uchun, bunday asarlarda ko'pincha o'zaro
munosabatlar, urush va tinchlik, insonni qo'llab-quvvatlash va o'z-o'zini anglash
kabi masalalar ko'rib chiqiladi. Badoe’ ul-voqoe Asaridagi muammolarni tahlil
qilishda, ularning badiiy ifodalari, kompozitsion tuzilishi va xarakterlar orasidagi
munosabatlar ham ahamiyatga ega. Har bir asarda, muammoni hal qilishda
personajlar qanday rol o'ynashi, ularning qarorlari va harakatlari hamda bu
jarayonda qanday qiyinchiliklar va sinovlar bilan duch kelishi ko'rib chiqiladi. Bu
jihatlar asarning o'ziga xosligini belgilab beradi va o'quvchiga yoki tinglovchiga
muammoni yanada chuqurroq anglash imkoniyatini taqdim etadi.
Badoe’ ul-voqoe Asaridagi muammolarni o'rganish, shuningdek, zamonaviy
ijtimoiy muammolar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Bugungi kunda, globalizatsiya
2
Tashkent, D. M. Badoe‘ul voqea asarining tarixiy asoslari. – Journal of Uzbek Cultural Studies, 2022. – B. 15–20.
12

va texnologik rivojlanish bilan bog'liq muammolar, masalan, madaniy identitetning
yo'qolishi, an'anaviy qadriyatlarning o'zgarishi va yosh avlodning axloqiy tarbiyasi
kabi masalalar, bunday asarlarda o'z aksini topishi mumkin. Bu orqali, Badoe’ ul-
voqoe Asari, zamonaviy jamiyatda muhim ahamiyatga ega bo'lgan ijtimoiy va
madaniy masalalarni ko'taradi. Natijada, Badoe’ ul-voqoe Asaridagi ko'tarilgan
muammolar, nafaqat o'z zamonasi uchun, balki kelajak avlodlar uchun ham
ahamiyatli bo'lib qolmoqda. Bu asarlar orqali insoniyat tarixidagi muhim darslarni
o'rganish va ulardan o'z hayotimizda foydalanish imkoniyatiga ega bo'lamiz.
Badoe’ ul-voqoe Asarining asosiy tushunchalari an'anaviy hikoyachilikning
ahamiyatini, uning mazmunini va strukturasini o'z ichiga oladi. Bu tushunchalar
nafaqat voqea asarining o'ziga xosligini belgilaydi, balki uning jamiyatdagi o'rni va
ahamiyatini ham belgilab beradi. Badoeul, voqea va asar so'zlari birgalikda bir
necha muhim elementlarni keltirib chiqaradi, shulardan biri - bu hikoyalar orqali
madaniyat va tarixni saqlab qolishdir. Badoeul so'zi, odatda, madaniy ahamiyatga
ega bo'lgan hikoyalar yoki voqealarni anglatadi. Ularning mazmuni ko'pincha
milliy va mahalliy qadriyatlarni aks ettiradi. Badoe’ ul-voqoelari, an'anaviy
hikoyalar, afsonalar va rivoyatlar orqali avloddan avlodga o'tishi, o'z madaniyatiga
bo'lgan hurmatni kuchaytiradi. Bu tushuncha, shuningdek, insonlarning o'z tarixlari
va urf-odatlariga bo'lgan munosabatini ham belgilaydi. Voqea esa, voqea asarining
asosiy asosini tashkil etadi. Har bir voqea, o'z ichiga qahramonlar, muammo va
uning yechimini olib keladigan harakatlarni oladi. Bu voqealar ko'pincha
qahramonlar orqali ifodalanadi, ular o'z aks ettirilgan turmush tarzlari, qarorlari va
muammolari bilan o'quvchini jalb etadi. Qahramonning harakatlari va ularning
natijalari voqea asarining rivojlanishiga olib keladi va o'quvchiga ma'naviy
saboqlarni beradi.
Asar tushunchasi esa, voqea asarining muayyan shaklini, tuzilishini va
kompozitsiyasini anglatadi. Asar, o'zining hikoyaviy tuzilishi, xarakterlar va
voqealarning rivojlanishi orqali o'z mazmunini aks ettiradi. Har bir asar, o'ziga xos
kompozitsion tuzilishga ega bo'lishi kerak, bu esa hikoyaning qiziqarli va ma'noli
13

bo'lishini ta'minlaydi. Badoe’ ul-voqoe Asaridagi asosiy tushunchalar, o'zaro
bog'langan va jamiyatning madaniy merosini aks ettiruvchi muhim unsurlar
sifatida ko'riladi. Badoe’ ul-voqoe Asari, shuningdek, o'ziga xos ma'naviy va etik
qadriyatlarni ham o'z ichiga oladi. Har bir hikoya, o'z ichida qahramonlarning
ma'naviy o'sishi, urf-odatlar va qadriyatlar haqida saboqlarni o'z ichiga oladi. Bu
qadriyatlar, o'z navbatida, jamiyatdagi ahloqiy muammolarni ko'taradi va ularni
muhokama qilishni talab qiladi. Shunday qilib, Badoe’ ul-voqoe Asari nafaqat
hikoyalar to'plami, balki o'ziga xos bir madaniy tizimni ham ifodalaydi. Badoe’ ul-
voqoe Asarining asosiy tushunchalari jamiyatda o'zgaruvchan bo'lgan qadriyatlar
va an'analarni aks ettiradi. Ular, o'z navbatida, globalizatsiya va zamonaviy
texnologiyalar ta'sirida qanday qilib rivojlanayotganini ko'rsatadi. Shuning uchun,
bu tushunchalarni chuqur o'rganish, kelajakda o'z madaniyatimizni saqlab qolish
va rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Badoe’ ul-voqoe Asaridagi Syujet va Kompozitsiya
Badoe’ ul-voqoe Asari o'z ichiga olgan syujet va kompozitsiya, an'anaviy
hikoyalar va afsonalarning tuzilishi, mazmuni va ularning jamiyatdagi ahamiyatini
o'rganadi. Badoe’ ul-voqoesi, o'z navbatida, madaniyatning ko'zgusi sifatida
xizmat qiladi va uning mazmuni, ko'pincha, xalqning qadriyatlari, urf-odatlari va
tarixiy tajribalarini aks ettiradi. Ushbu asar, shuningdek, syujetning rivojlanishi va
kompozitsion tuzilishini tahlil qilish orqali, hikoyaning qanday qilib biror ma'no va
hissiyotlarni etkazish imkoniyatini ko'rsatadi. Syujet Badoe’ ul-voqoe Asarida
ko'plab elementlardan iborat bo'lib, ularning har biri bir-biri bilan bog'liq va bir
maqsadni ko'zlaydi: o'quvchiga yoki tinglovchiga biror xabarni etkazish. Syujet
strukturasida odatda muammoni kiritish, rivojlantirish, keskinlikni oshirish va
yechimini taklif etish kabi bosqichlar mavjud. Badoe’ ul-voqoesi asarida bu
bosqichlar an'anaviy hikoyalar asosida shakllanadi, va har bir hikoya o'ziga xos
tematik va emotsional rangga ega. Badoe’ ul-voqoe Asarining syujetini tashkil
etuvchi asosiy elementlardan biri - xarakterlar. Xarakterlar, odatda, an'anaviy
qahramonlar, qahramonlar va ularning qiyinchiliklari orqali o'zaro aloqalarini va
14

munosabatlarini ko'rsatadi. Ularning har biri o'ziga xos shaxsiyatga ega bo'lib,
hikoyaning rivojlanishi va maqsadlarini amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi.
Xarakterlarning o'zaro aloqalari va ularning rivojlanishi, syujetda o'zgarishlarni
keltirib chiqaradi va o'quvchini voqea rivojiga jalb etadi. Kompozitsiya jihatidan,
Badoe’ ul-voqoe Asari ko'pincha an'anaviy strukturalardan foydalanadi. Ushbu
struktura, hikoyaning boshlanishi, rivojlanishi va yakunlanishi kabi bo'limlarni o'z
ichiga oladi. Hikoya boshida muammo yoki vaziyat tavsifi beriladi, keyin esa
xarakterlarning bu muammoga qanday munosabatda bo'lishi va uni hal qilish
jarayoni ko'rsatiladi. Yakuniy bosqich esa, odatda, muammoning yechimi va
xarakterlarning o'zgarishlarini o'z ichiga oladi. Badoe’ ul-voqoe Asarining syujet
va kompozitsiyasi, shuningdek, voqealar va xarakterlar o'rtasidagi mantiqiy
bog'lanishlar orqali kuchaytiriladi. Ushbu bog'lanishlar, hikoyaning o'ziga xosligini
va uning ma'naviy qiymatini oshiradi. 3
Badoe’ ul-voqoesi, shuningdek, xalqning
qadriyatlari va axloqiy saboqlarini o'z ichiga olishi bilan muhim ahamiyatga ega. U
o'zining syujeti orqali, insoniyatning umumiy tajribalarini aks ettiradi va bu
tajribalar orqali o'quvchilarga yoki tinglovchilarga o'zlarining hayotlariga oid
saboqlarni berish imkonini yaratadi. Shuni ta'kidlash kerakki, Badoe’ ul-voqoe
Asari orqali olingan saboqlar, ko'pincha, zamonaviy hayotda ham dolzarbligini
yo'qotmaydi. Hikoyalar, ko'pincha, o'z murakkabligi va ko'p qatlamliligi bilan
ajralib turadi, bu esa ularni nafaqat ko'ngilochar, balki o'rgatuvchi va tarbiyaviy
ahamiyatga ega bo'lishini ta'minlaydi. Ayniqsa, yosh avlod uchun, bu hikoyalar
nafaqat madaniy merosni saqlash, balki ularni o'zlarining madaniy
identifikatsiyasini shakllantirishda ham muhim rol o'ynaydi. Umuman olganda,
Badoe’ ul-voqoe Asari, syujet va kompozitsiya orqali, an'anaviy hikoyalarning
zamonaviy jamiyatga ta'sirini o'rganishga imkon beradi. Bu nafaqat xalqning
tarixiy va madaniy merosini saqlash, balki uni yangi avlodlarga etkazish
imkoniyatini yaratadi. Syujet va kompozitsiyaning o'zaro aloqasi va hikoyaning
3
Xodiev, R. Sh. Badoe‘ul voqea asarining zamonaviy ta'siri. – Uzbek Folklore Research Journal, 2023. – B. 30–35.
15

tuzilishi, Badoe’ ul-voqoe asarining o'ziga xosligini va ahamiyatini oshiradi,
shuningdek, zamonaviy madaniy muhitda uning o'rnini mustahkamlaydi.
1.2. Asarda ko‘tarilgan muammolar
Badoe’ ul-voqoe Asari, o'zining tarixiy kontekstida, turli madaniyatlar va
an'anaviy hikoyalar orqali o'ziga xos tarixi va mazmunini shakllantirgan bir
tushuncha sifatida o'rganiladi. Bu kontseptsiya, asosan, og'zaki an'analarga, folklor
va afsonalarga asoslangan bo'lib, ularning zamonaviy jamiyatga ta'siri haqidagi
chuqur tushunishni taqdim etadi. Badoe’ ul-voqoe Asari, o'z navbatida, an'anaviy
hikoyalarning o'ziga xos tarixi va rivojlanishi bilan bog'liq bo'lib, bu jarayonlar
ko'plab madaniyatlar va xalqlarning tarixiy rivojlanishida muhim rol o'ynagan.
Badoe’ ul-voqoe Asari tarixi, asosan, og'zaki an'analar orqali o'z ifodasini topadi.
Dastlabki davrlarda, hikoyalar va afsonalar, tarixni saqlash, axloqiy saboqlarni
berish va jamoat birligini mustahkamlash uchun muhim vosita bo'lib xizmat
qilgan. Og'zaki hikoyachilik, o'z navbatida, jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga va
qadriyatlariga ta'sir etgan. Yozuv tilining kelishi bilan, ko'plab hikoyalar yozma
shaklda saqlanib qolgan, ammo ko'plab jamiyatlarda og'zaki an'analar hali ham
madaniy merosning muhim qismi sifatida davom etmoqda.
Badoe’ ul-voqoe Asari tushunchasi, har bir madaniyatda turlicha talqin
qilinishi mumkin. Masalan, ba'zi xalqlarda bu hikoyalar, milliy identitetni saqlash
va avlodlarni ma'naviy tarbiyalash uchun muhim vosita sifatida qaraladi. Badoeul,
odatda, madaniy ahamiyatga ega bo'lgan hikoyalarni anglatadi, Voqea esa hikoyani
aytish yoki baham ko'rish jarayonini ifodalaydi. Asari esa, hikoyalarning mohiyati
yoki ruhini izohlaydi, bu esa ularning axloqiy va etnik saboqlarini o'z ichiga oladi.
Badoe’ ul-voqoe Asari tushunchasining tarixiy konteksti, zamonaviy ijtimoiy
o'zgarishlar, xususan, globalizatsiya jarayonlari bilan ham bog'liq. Globalizatsiya,
an'anaviy hikoyalarni saqlab qolishda yangi qiyinchiliklar va imkoniyatlar
yaratmoqda. Ko'plab hikoyalar, yosh avlodlar tomonidan raqamli media va
zamonaviy texnologiyalar ta'sirida yo'qolib borayotganligi sababli, ularning
saqlanishi zarurati yanada ortib bormoqda. Shu bilan birga, Badoe’ ul-voqoe Asari
16

ni o'rganish, madaniy merosni saqlash va identitetni shakllantirishda muhim
ahamiyatga ega. Bu, nafaqat ta'lim uslublarini takomillashtirishda, balki madaniy
diversitetni hurmat qilish va bayram qilishda ham muhim rol o'ynaydi. Badoe’ ul-
voqoe Asari, nafaqat hikoyalar orqali, balki jamiyatda qadriyatlar va ma'naviyatni
saqlashda ham muhim ahamiyatga ega. Umuman olganda, Badoe’ ul-voqoe Asari,
madaniyat, identitet va hikoya o'rtasidagi muhim kesishma sifatida o'rganiladi. Bu
tushuncha, hikoyachilikning o'zidan ko'ra, jamiyatlarning qadriyatlari va
falsafalarini, insoniyat tajribasini shakllantirgan asosiy manba sifatida ahamiyat
kasb etadi. Badoe’ ul-voqoe Asari ning tarixiy konteksti, ushbu hikoyalar orqali,
kelajakda madaniy merosni saqlash va o'zaro hurmatni kuchaytirishda muhim
ahamiyatga ega. Asarda ko‘tarilgan muammolar va ularning yechimi Badoe’ ul-
voqoe asari, odatda, ko‘plab muammolarni o‘z ichiga oladi. Bu muammolar
nafaqat individual xarakterga ega, balki jamiyatning ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy
qatlamlariga ham ta'sir qiladi. Asar ichida ko‘tarilgan muammolarni to‘g‘ri anglash
va ularni hal qilish, nafaqat asarning o‘ziga, balki uning qabul qilinishiga va
jamiyatda keltiradigan o‘zgarishlarga ham ta'sir qiladi. 4
Birinchidan, Badoe’ ul-voqoe asarida ko‘tarilgan asosiy muammolardan biri
- bu an'anaviy qadriyatlar va zamonaviylik o‘rtasidagi ziddiyatdir. Zamonamizda
globalizatsiya va zamonaviy texnologiyalar, an'anaviy hikoyalar va qadriyatlarni
yo‘qotish xavfini tug‘diradi. Yosh avlodlar, ko‘pincha, internet va raqamli axborot
manbalaridan foydalanish orqali an'anaviy hikoyalarni unuta boshlaydilar. Bu
holat, o‘z navbatida, madaniy merosning yo‘qolishiga olib kelishi mumkin.
Ikkinchidan, asar ichida ko‘tarilgan yana bir muammo - bu ijtimoiy adolat
va tenglik masalalari. Badoe’ ul-voqoe asari, ko‘pincha, ijtimoiy qatlamlar
o‘rtasidagi farqlarni ko‘rsatib beradi. Bu farqlar, nafaqat iqtisodiy jihatdan, balki
ma'naviy va madaniy jihatdan ham namoyon bo‘ladi. Asar, ijtimoiy adolatni
ta'minlash va har bir insonning huquqlarini himoya qilish zarurligini ta'kidlaydi.
4
Qodirov, A. M. Asarning adabiy ahamiyati va tarixiy konteksti. – International Conference on Uzbek Literature,
2020. – B. 40–44.
17

Bu yerda, hikoyalar orqali ko‘rsatilgan ijtimoiy muammolar, o‘quvchilarni o‘z
atrofidagi haqiqatlarga e'tibor qaratishga undaydi.
Uchinchidan, Badoe’ ul-voqoe asari ko‘pincha insoniy munosabatlar va
ularning murakkabligini ochib beradi. Hikoyalar, odamlar o‘rtasidagi
munosabatlar, xiyonat, sadoqat, muhabbat va qizg‘inlik kabi mavzularni o‘z ichiga
oladi. Bu munosabatlar, shuningdek, shaxsiy o‘sish va rivojlanishga olib keladigan
muammolarni ham taqdim etadi. Odamlarning his-tuyg‘ulari, qaror qabul qilish
jarayonlarida qanday rol o‘ynashini ko‘rsatadi.
Ushbu muammolarni hal qilish uchun bir qator yechimlar taklif etilishi
kerak. Birinchidan, an'anaviy hikoyalarni yosh avlodlar uchun qiziqarli va
zamonaviy shakllarda taqdim etish zarur. Bu, ularni madaniy merosga bo‘lgan
qiziqishlarini oshirishga yordam beradi. Misol uchun, raqamli platformalarda
an'anaviy hikoyalarni multimedia shaklida taqdim etish orqali, yoshlar bilan
aloqani kuchaytirish mumkin.
Ikkinchidan, ijtimoiy adolat va tenglik masalalarini ta'kidlash uchun
jamiyatda keng ko‘lamli dasturlar va tashabbuslarni amalga oshirish muhimdir. Bu
dasturlar, odamlarga o‘z huquqlarini anglash va himoya qilish imkoniyatini berishi
zarur. Masalan, ta'lim tizimida ijtimoiy adolatni o‘rgatuvchi dasturlarni joriy etish,
yoshlarni ushbu masalalar haqida xabardor qilish uchun muhim ahamiyatga ega.
Uchinchidan, insoniy munosabatlarni mustahkamlash uchun, o‘quv
jarayonida empatiya va muloqotni rivojlantirishga qaratilgan dasturlarni amalga
oshirish zarur. Bu, shaxsiy o‘sish va o‘zaro hurmatni oshirishga yordam beradi.
Asar ichidagi muammolarni hal qilish orqali, nafaqat o‘quvchilarning shaxsiy
rivojlanishi, balki jamiyatning umumiy farovonligi ham yaxshilanadi. Shunday
qilib, Badoe’ ul-voqoe asarida ko‘tarilgan muammolarni hal qilish uchun turli
yo‘llar va yechimlar mavjud. Bu yechimlar, nafaqat an'anaviy hikoyalarning
ahamiyatini oshirish, balki jamiyatdagi ijtimoiy adolat, tenglik va insoniy
munosabatlarni yanada kuchaytirish imkonini beradi. Badoe’ ul-voqoe Asari
tadqiqoti, madaniyat va identifikatsiya o'rtasidagi muhim kesishmalarni ochib
18

beradi. Ushbu tadqiqot natijalari, an'ana va zamonaviylik o'rtasidagi murakkab
bog'liqlikni, shuningdek, hikoyalar va rivoyatlarning jamiyatda qanday rol
o'ynashini ko'rsatadi. Badoe’ ul-voqoe Asari tushunchasi, nafaqat hikoyalar deb
ataladigan narsani anglatadi, balki u hamjamiyatlar tomonidan qadrlanadigan
qadriyatlar va falsafalarni o'z ichiga oladi. Bu asarlarni o'rganish orqali, biz milliy
va madaniy identifikatsiyaning qanday shakllanishini va rivojlanishini tushunamiz.
Badoe’ ul-voqoe Asaridagi asosiy tushunchalar, syujet va kompozitsiya,
shuningdek, asarda ko'tarilgan muammolar va ularning yechimlari ko'rsatilgan.
Ushbu tadqiqot natijalari, asarlarning o'ziga xos strukturasini, ularning madaniy
kontekstdagi ahamiyatini va hikoyalar orqali uzatiladigan axloqiy saboq va
qadriyatlarni o'rganishga qaratilgan. Xususan, tarixiy kontekstda Badoe’ ul-voqoe
Asari o'zining qadimiy ildizlariga qaytib, zamonaviy dunyoda qanday ahamiyatga
ega ekanligini ko'rsatadi. Tadqiqotning ahamiyati, Badoe’ ul-voqoe Asari
tushunchasini tushunish orqali tarixiy va madaniy merosimizni saqlash va
tinglovchilarga etkazish jarayonida hikoya qilishning ahamiyatini yoritadi.
O'zgarayotgan global muhitda, bu hikoyalar madaniy xilma-xillikni saqlashga,
o'ziga xos identifikatsiyalarni rivojlantirishga va jamiyatlar o'rtasida o'zaro
hurmatni mustahkamlashga yordam beradi. Shuningdek, tadqiqot, zamonaviy
texnologiyalar yordamida an'anaviy hikoyalarni qayta tiklash va ularga yangi hayot
baxsh etish imkoniyatlarini taqdim etadi. Badoe’ ul-voqoe Asari tadqiqoti,
kelajakda bir qator yangi yo'nalishlar uchun imkoniyatlar yaratadi. Masalan,
an'anaviy hikoyalarni raqamli platformalarda tarqatish va ularni kengroq
auditoriyaga yetkazish imkoniyatlarini o'rganish, shuningdek, yosh avlodni
hikoyalar orqali madaniy meros bilan tanishtirishning samarali usullarini ishlab
chiqish muhimdir. Bundan tashqari, antropologiya, tarix va raqamli media
tadqiqotlari kabi interdisciplinar aloqalar orqali, Badoe’ ul-voqoe Asari
tadqiqotlari yanada kengayishi mumkin. Umuman olganda, Badoe’ ul-voqoe Asari
tadqiqoti, nafaqat madaniy merosni saqlash va rivojlantirish, balki global
kontekstdagi qadriyatlarni o'rganish va ularni zamonaviy hayotga tatbiq etish
19

uchun muhimdir. Bunday hikoyalar, insoniyat tajribasining ajralmas qismi bo'lib,
ular bizni birlashtiruvchi va bizning madaniy merosimizni davom ettiruvchi
kuchdir. Bu tadqiqot, Badoe’ ul-voqoe Asari orqali, kelajakda madaniy xilma-
xillik va identifikatsiyani saqlash yo'lidagi muhim qadamlarni ko'rsatadi. 5
Shu o’rinda Ta’kidlash joizki, Vosifiy nasrning ko‘plab yo‘nalishlarida,
xususan, saj uslubida hikoya, ariza, maktub kabi janrlarda boy ijodiy meros
yaratgan. Ayniqsa, Alisher Navoiy Vosifiyning masala (muammo) badiiy
san’atidagi mahoratini alohida e’tirof etgan. Tarixiy manbalarga ko‘ra, Vosifiyning
tarixiy voqealarni qog‘ozga tushirishi, ehtimol, uning Buxoro hukmdori
Ubaydullaxonning safaviylarga qarshi yurishida ishtirok etgani bilan bog‘liq
bo‘lishi mumkin. Xususan, Vosifiy bunday voqealarning bevosita ishtirokchisi
sifatida guvohi bo‘lgan tarixiy faktlarni qayd etishi “Badoe’ ul-voqoe” asarining
mazmun va qadrini yanada oshirgan. Shu ma’noda, bu kabi tarixiy asarlar o‘zbek
madaniyati tarixini yoritishda alohida o‘rin egallaydi. Bundan tashqari, Zayniddin
Mahmud Vosifiy o‘z ijodi davomida inson komilligi va tarbiyasi borasida ko‘plab
pedagogik g‘oyalarni ilgari surgan. Manbalarga ko‘ra, “Badoe’ ul-voqoe” fors
tilidan o‘zbek tiliga bir necha bor tarjima qilingan. Jumladan, bu asarni 1826-yilda
Dilovarho‘ja, keyinchalik Ogahiy va Naim Norqulov o‘zbek tiliga tarjima qilganlar
asarning ahamiyati shundaki, u 1532-yilgacha bo‘lgan ko‘plab tarixiy va qiziqarli
voqealarni yoritadi. “Badoe’ ul-voqoe”da muallif avval Movaraunnahrdagi
hayotini va guvohi bo‘lgan voqealarni tasvirlaydi, keyinchalik esa Xurosondagi
tajribalari haqida hikoya qiladi. Har bir voqea asarda muallif tomonidan
mavzulashtirilgan bo‘lib, voqealarning sabablari, tarixi va ularga nisbatan
muallifning shaxsiy qarashlari yetarlicha ochib berilgan. Shu jihati bilan asar o‘z
zamonasidagi tarixshunoslik an’analaridan farq qiladi. Tadqiqot davomida,
“Badoe’ ul-voqoe” asari orqali:
5
Iskandarov, S. A. Badoe‘ul voqea asarining o‘rni va ahamiyati. – Uzbek Arts and Culture Review, 2022. – B. 21–
25.
20

Birinchidan, muallif Temuriylar va Shayboniylar davridagi madaniy hayotga
oid ko‘plab tarixiy ma’lumotlarni tizimli tarzda keltirganiga guvoh bo‘lamiz;
Ikkinchidan, ushbu asarda XVI asr Buxoro xonligidagi pedagogik g‘oyalar
tarixi va rivoji, shuningdek, shaxs tarbiyasi va kamoloti bilan bog‘liq ko‘plab
pedagogik fikrlar aks etgan.
Bundan tashqari, ushbu asar orqali ikkita hukmron sulola — Temuriylar va
Shayboniylar davridagi madaniy hayot haqida ham, shuningdek, ko‘plab tarixiy
shaxslar — mashhur olimlar, faylasuflar, hofizlar, musiqachilar, musavvirlar,
xattotlar, mudarrislar, tabiblar, kutubxonachilar, yozuvchilar, hunarmandlar va o‘z
davrida olimlar tomonidan e’tirof etilgan hukmdorlar haqida noyob ma’lumotlarga
ega bo‘lamiz. Aynan shu shaxslar o‘z davrida pedagogik tafakkur taraqqiyotiga
katta ta’sir ko‘rsatgan. “Badoe’ ul-voqoe” asarining yana bir bebaho jihati — unda
Shayboniylar hukmdorlarining o‘z zamonasidagi ilm-fan, madaniyat va pedagogik
tafakkur rivojiga ko‘rsatgan ta’siri ko‘plab misollar orqali yoritilganidir. Xususan,
Ko’chkunchixonning podshohlikka tayinlangan kuni haqida: u ilm-fan ahliga
homiylik qilgani va ularni doimo e’zozlagani, ilmni rag‘batlantirgani aytiladi.
Muallif quyidagicha yozadi:
"Bu xon Samarqandda hukmronlikni boshladi, xalifalik olovini osmon, oy
va quyosh balandligiga ko‘tardi. Uning hukmronligi va saltanati davrida u olimlar
va mulozimlarni e’zozlashni va ularga muruvvat ko‘rsatishni o‘ziga farz va vojib
deb bildi."
Haqiqatan ham, Ko’chkunchixon hukmronligi davrida mamlakatda ko‘plab
yaroqsiz holga kelgan va ishlamay qolgan madrasalar, masjidlar, maqbaralar,
xonaqohlar hamda boshqa ijtimoiy binolar qurilgan, ko‘pchiligi ta’mirlanib, yangi
shaklga keltirilgan. Ayniqsa, o‘z davrining eng yirik ilmiy markazlaridan biri
bo‘lgan Mirzo Ulug‘bek madrasasi Ko’chkunchixon tomonidan ta’mirlangan, u
yerga o‘n nafar eng yaxshi ustoz tayinlangan edi.
Asarda quyidagicha ma’lumot keltiriladi:
21

"Ko’chkunchixon hukmronligi davrida ilgari vayron bo‘lgan ko‘plab
madrasalar, xonaqohlar, maqbaralar, masjidlar va ijtimoiy binolar yuqori darajada
bezatilib, yangidan qurildi va ta’mirlandi. Ulug‘bek Gurgon shahid madrasasi va
xonaqohi beqiyos darajadagi baland binoga ega edi, madrasaga o‘nta ustoz
tayinlandi."
Ushbu madrasaning asosiy yo‘nalishi dunyoviy va aniq fanlarni o‘qitishga
qaratilgan edi. Muallifga ko‘ra, ustozlardan biri — Mavlono Amir Kalon bo‘lib,
ustozlar raisi Vosifi tomonidan “olimlar olimi” sifatida e’tirof etilgan. Uning
tafakkuri zamondoshlarinikidan ancha ilg‘or bo‘lgan va u madrasada
o‘qitilayotgan fanlarni to‘liq yangilash, diniy jaholat ko‘rinishlaridan voz kechish,
talabalarga dunyoviy fanlarni ko‘proq o‘qitish, madrasadagi ta’lim mazmunini
qayta tashkil etish tarafdori va islohotchisi sifatida tanilgan. Shuningdek, u
olimning bunday g‘oyalari doimiy ravishda hukumat tomonidan qo‘llab-
quvvatlanganini yozgan. Ayniqsa, muallif bu borada shunday deydi:
"U mudarrislarning biri bo‘lmish Mavlono Kalon amiri o‘z fazlini
talabalarning tarbiyasiga bag‘ishlash zarurligini anglab yetdi va diniy johillik
qoldiqlarini yo‘qotish, aniq fanlar bayrog‘ini barpo etish yo‘lida jiddiy harakat
qildi. U johillik binosini buzishni o‘zining asosiy maqsadi deb bildi. Ana shunday
qat’iy niyat unga topshirilgan edi. U fazilatli shogirdlar tayyorlash bilan
shug‘ullangan. U bilim olish uchun barcha sharoitlar yaratilgan joyda olim-
muallim sifatida ta’lim bergan." 6
6
Rajabov, O. “Tarixi Mullozoda” asari – Buxoro muqaddas qadamjolari va ziyoratgohlari tarixi bo‘yicha muhim
manba. – Ilmiy nashrlar markazi (buxdu.uz), 2021, 8(8). – B. 9–13.
22

II BOB: ASARNING ADABIY VA TARIXIY AHAMIYATI
2.1. Asarning adabiy janrdagi o‘rni
Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy konteksti, bu san’at shaklining kelib
chiqishi va rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy va madaniy jarayonlarni o'z
ichiga oladi. Badoe’ ul-voqoe asari, o'zining o'ziga xos xususiyatlari bilan, tarix
davomida biror jamoaning madaniy merosini saqlash va uzatishda muhim rol
o'ynagan. Ushbu asar shakli, ko'plab turli davrlar va madaniy kontekstlarda paydo
bo'lgan, shuningdek, tarixiy voqealar va ijtimoiy o'zgarishlar bilan chambarchas
bog'liqdir. Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy konteksti, dastlabki shakllari orqali
ko'rinadi. Ushbu san'at shakli, asosan, hikoyachilik va ijro etish orqali amalga
oshirilgan. Tarixiy jihatdan, jamoalar o'zlarining tarixini, urf-odatlarini va
qadriyatlarini saqlashda va avlodlarga yetkazishda bu san’atdan foydalanganlar.
Masalan, qadim zamonlarda, og'zaki hikoyachilik orqali o'z tarixiy voqealari,
harakatlari va muhim shaxslarini yodgorlik sifatida saqlab kelganlar. Bu jarayon,
nafaqat xalqning madaniy merosini saqlashni, balki jamoaviy identifikatsiyani
kuchaytirishni ham maqsad qilgan. Badoe’ ul-voqoe asarining rivojlanishida turli
tarixiy voqealar katta ta'sir ko'rsatgan. Masalan, urushlar, ijtimoiy va siyosiy
o'zgarishlar, shuningdek, iqtisodiy o'sish yoki inqirozlar, bu san'at shaklining
o'zgarishiga olib kelgan. Har bir voqea, o'ziga xos hikoyalar va ijro uslublarini
keltirib chiqargan. Bu asar shakli, jamoaning o'ziga xosligini va tarixiy xotiralarini
aks ettiradi.
Keyinchalik, zamonaviy davrda, Badoe’ ul-voqoe asari, yangi texnologiyalar
va globalizatsiya jarayonlariga qaramay, o'zining ahamiyatini saqlab qolmoqda.
Raqamli platformalarda va global madaniy almashuvda, bu san’at shakli o'zining
an'anaviy uslublarini yangilab, yangi auditoriyalarga yetib bormoqda. Bunday
o'zgarishlar, Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy konteksti va rivojlanishiga yangi
imkoniyatlar yaratmoqda. Tarixiy kontekstda, Badoe’ ul-voqoe asari, faqatgina
23

madaniy meros sifatida emas, balki ijtimoiy birlashish va jamoaviy
identifikatsiyani mustahkamlovchi mexanizm sifatida ham muhim ahamiyatga ega.
Ushbu san'at shakli, o'z ichiga olgan hikoyalar va qadriyatlar orqali, jamiyat
ichidagi aloqalarni kuchaytiradi va avlodlar o'rtasida madaniy muloqotni
ta'minlaydi. Natijada, Badoe’ ul-voqoe asari jamoaning tarixi va kelajagi
o'rtasidagi ko'prik vazifasini bajaradi. Badoe’ ul-voqoe asarining adabiy ahamiyati
- bu san’at shakli va uning jamiyatdagi roli haqida chuqur tushuncha beruvchi
mavzudir. Ushbu asar, o'z ichiga olgan hikoyalar va qahramonlar orqali, milliy va
madaniy merosni saqlashda muhim ahamiyatga ega. Badoe’ ul-voqoe asari,
nafaqat o'ziga xos adabiy janr sifatida, balki jamiyatning tarixiy va madaniy
kontekstida ham ahamiyatlidir. Badoe’ ul-voqoe asari, ko'pincha og'zaki an’analar
orqali avloddan avlodga o’tib kelgan hikoyalar to'plamidir. Bu hikoyalar, o'z ichida
xalqning qadriyatlari, urf-odatlari va tarixiy tajribalarini aks ettiradi. Shuningdek,
bu asarlar kishilar o'rtasida muloqotni rivojlantirishga, madaniy identifikatsiyani
mustahkamlashga va avlodlararo bog'lanishni ta'minlashga xizmat qiladi. Badoe’
ul-voqoe asari, o'zining badiiy va estetik jihatlari bilan bir qatorda, ma'naviy va
axloqiy tarbiya vositasi sifatida ham muhimdir. Adabiy jihatdan, Badoe’ ul-voqoe
asari ko'plab adabiy janrlarga ta'sir ko'rsatgan. Ushbu asar, folklor va xalq og'zaki
ijodining muhim bir qismi sifatida, boshqa adabiy asarlar va janrlar bilan o'zaro
aloqada bo'lgan. Masalan, Badoe’ ul-voqoe asari, shoirlar va yozuvchilar
tomonidan yangilangan hikoyalar va afsonalarga ilhom manbai bo'lgan. Bu
jarayonda, mahalliy tillar va dialektlar, shuningdek, xalq qahramonlari va
voqealarining xususiyatlari saqlanib qolgan. Badoe’ ul-voqoe asari, shuningdek,
jamiyatning o'zaro munosabatlariga ham ta'sir ko'rsatadi. Ushbu asar, o'ziga xos
madaniyatni va urf-odatlarni aks ettirgan holda, jamiyatda birlikni, kelishuvni va
ahillikni mustahkamlovchi vosita sifatida xizmat qiladi. Badoe’ ul-voqoe asari,
ko'plab ijtimoiy va madaniy muammolarni yoritish orqali, odamlarni o'zaro
24

tushunishga undaydi va muammolarni hal qilishda ijodiy yondashuvlarni taklif
etadi. 7
Adabiy ahamiyatining yana bir jihati shundaki, Badoe’ ul-voqoe asari
zamonaviy adabiyot va san'atda qayta ko'rib chiqilmoqda. Yangi avlod ijodkorlari,
an'anaviy hikoyalarni zamonaviy kontekstda yangilab, ularni yangi shakllarda ijro
etishmoqda. Bu jarayon, Badoe’ ul-voqoe asari orqali milliy identitetni saqlab
qolish va rivojlantirishga yordam beradi. Bunday yangilanishlar, madaniyatning
globalizatsiyaga qarshi kurashish va mahalliy an'analarni saqlashdagi ahamiyatini
yana bir bor ta'kidlaydi. Xulosa qilib aytganda, Badoe’ ul-voqoe asari adabiy
jihatdan nafaqat san'at, balki jamiyatning madaniy va tarixiy yodgorligi sifatida
ham muhim ahamiyatga ega. Bu asarlar, avlodlar o'rtasida bog'lanishni
kuchaytirib, xalqning ruhiyati va madaniyatini saqlab qolishga yordam beradi.
Badoe’ ul-voqoe asarining adabiy ahamiyatini to'liq anglash uchun, uning
konteksti, tarixi va jamiyatdagi roli haqida chuqurroq o'rganish zarur. Badoe’ ul-
voqoe asarining adabiy o‘rni jamoa madaniyatida muhim ahamiyatga ega. Ushbu
san’at shakli, nafaqat o‘zining estetik ko‘rinishi, balki uning ichki mazmuni va
mantiqiy tuzilishi orqali ham adabiyot bilan chuqur bog‘lanadi. Badoe’ ul-voqoe
asari, ko‘pincha, xalqning tarixiy xotirasi, qadriyatlari va urf-odatlarini ifoda
etuvchi bir vosita sifatida xizmat qiladi. Bu san’at shakli jamoatchilik o‘rtasida
muloqot va o‘zaro aloqalar uchun platforma bo‘lib, milliy kimlikni shakllantirishda
muhim rol o‘ynaydi. Badoe’ ul-voqoe asarining adabiy o‘rnini tushunish uchun
avvalo, uning tarkibiy qismlariga e’tibor qaratish lozim. Ushbu san’at asari,
asosan, afsona, hikoya yoki rivoyat shaklida taqdim etiladi. Har bir voqea o‘zining
muayyan konteksti, qahramonlari va voqealar rivoji bilan ajralib turadi. Uning
adabiy tomoni, asosan, til va uslubga bog‘liq. Badoe’ ul-voqoe asarida
qo‘llaniladigan tasviriy vositalar, metaforalar va simvollar, voqealar orqali obrazlar
yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa, o‘z navbatida, tomoshabinlarga
7
Rajabov, O. Chor Bakr tarixiy me’moriy majmuasi xususida. – Ilmiy nashrlar markazi (buxdu.uz), 2021, 8(8). – B.
16–19.
25

voqeani chuqur anglash imkonini beradi. Tarixiy jihatdan, Badoe’ ul-voqoe asari,
asosan, og‘zaki ijodning bir qismi sifatida rivojlangan. O‘rta asrlarda va undan
oldin, bunday asarlar xalq orasida og‘zaki ravishda avloddan-avlodga o‘tgan. Vaqt
o‘tishi bilan, yozma adabiyotga o‘tish jarayoni Badoe’ ul-voqoe asarining shaklini
va mazmunini o‘zgartirdi. Yozma adabiyotda ese, she’riyat va proza shakllarida
bunday voqealar ko‘p uchraydi. Badoe’ ul-voqoe asari, shuningdek, zamonaviy
adabiyotda ham o‘z o‘rnini topmoqda. Bugungi kunda, ko‘plab yozuvchilar va
ijodkorlar Badoe’ ul-voqoe asarining an’analaridan foydalanib, yangi asarlar
yaratmoqda. Bu jarayon, an’anaviy va zamonaviy san’at shakllarini bir-biriga
bog‘lash imkonini beradi. Badoe’ ul-voqoe asarining adabiy ahamiyati shundaki, u
jamoa xotirasini saqlash va kelajak avlodlarga yetkazishda muhim vosita
hisoblanadi. Har bir voqea, o‘z ichida jamoaning tarixiy jarayonlari, urf-odatlari va
qiyinchiliklarini aks ettiradi. Bu asar orqali jamoa o‘z tarixiga, madaniyatiga va
kelajagiga nisbatan mas’uliyat hissini his etadi. Shuningdek, Badoe’ ul-voqoe
asarining adabiy o‘rni, uning estetik va ma’naviy qiymatlari orqali ham ko‘rinadi.
Bunday asarlar nafaqat ijodkorni shakllantiradi, balki tomoshabinlarning
dunyoqarashini kengaytiradi. Badoe’ ul-voqoe asari, shuningdek, adabiyotda keng
tarqalgan mavzularni o‘z ichiga oladi. Masalan, sevgi, do‘stlik, qiyinchiliklar va
umid kabi mavzular har bir voqeada o‘z aksini topadi. Ushbu asarlarning ko‘plab
janrlarda taqdim etilishi, ularning adabiy rang-barangligini oshiradi. Bu jarayon,
tomoshabinlar uchun yangi hikoyalarni kashf etish imkonini beradi va ularning
adabiy tajribasini boyitadi.
Badoe’ ul-voqoe asari o‘zining adabiy o‘rnida muhim ahamiyatga ega. Bu
san’at shakli, nafaqat jamoaning tarixiy va madaniy xotirasini saqlashda, balki
tomoshabinlar bilan muloqot qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Badoe’ ul-voqoe
asarining adabiy o‘rni, uning ichki mazmuni, shakli va uslubi orqali ko‘rinadi. Bu
san’at shakli, vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib, zamonaviy adabiyotda yangi
yo‘nalishlarga olib kelmoqda. Shuningdek, Badoe’ ul-voqoe asari, an’anaviy va
zamonaviy san’at turlarini bog‘lashda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, jamoaning
26

madaniy merosini saqlab qolishda davom etadi. Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy
ahamiyati, uning kelib chiqishi va rivojlanishi bilan bog'liq muhim jihatlarni o'z
ichiga oladi. Bu san'at shakli, o'ziga xos xususiyatlari va muloqot usullari orqali
jamiyatning madaniy merosini ifodalaydi. Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy
konteksti, an'anaviy hikoyachilik va ijro etish usullarini o'z ichiga oladi, bu esa
uning jamiyatdagi o'rnini yanada muhim qiladi. Badoe’ ul-voqoe asari, tarixiy
jihatdan, o'zining ildizlarini qadimiy davrlardan oladi. U dastlab, og'zaki hikoyalar
orqali avloddan-avlodga o'tkazilgan qadriyatlar, urf-odatlar va tarixiy voqealarni
saqlab qolish maqsadida paydo bo'lgan. O'z vaqtida bu san'at shakli, jamiyatni
birlashtiruvchi kuch sifatida xizmat qilgan. Asarlarning ijro etilishi orqali, jamiyat
a'zolari o'z tarixlari va madaniy meroslari bilan bog'lanish imkoniyatiga ega
bo'lishgan. Tarixiy jarayon davomida Badoe’ ul-voqoe asari ko'plab o'zgarishlarga
uchragan. Mahalliy va global ta'sirlar, texnologik yangiliklar va san'atning boshqa
shakllaridan o'zaro ta'sirlanish jarayonlari, uning rivojlanishiga sabab bo'lgan.
Masalan, industrializatsiya va urbanizatsiya jarayonlari, an'anaviy hikoyachilik
uslublarining o'zgarishiga olib kelgan. Bunday o'zgarishlar, ko'pincha, Badoe’ ul-
voqoe asarining mazmuni va ijro uslublarida o'z aksini topadi. Badoe’ ul-voqoe
asarining tarixiy ahamiyatini tushunish uchun, uning ma'nosi va jamiyatdagi roli
haqida chuqurroq fikr yuritish zarur. Badoeul atamasi, ko'pincha, jamiyatning
o'ziga xos madaniy amaliyotlarini ifodalovchi bir unsur sifatida qaraladi. Bu, o'z
navbatida, voqea so'zini ifodalaydigan hikoyalar orqali jamiyatning qadriyatlari,
e'tiqodlari va tarixiy tajribalarini aks ettiradi. Asari esa, bu hikoyalar ijro
etilishining uslubi va qoidalarini belgilaydi, bu orqali san'atning o'ziga xos
shakllari va an'analari shakllanadi. Badoe’ ul-voqoe asari, shuningdek, jamiyatni
birlashtirish va intergeneratsiya bilim almashinuvi uchun muhim vosita
hisoblanadi. Bu san'at shakli orqali, yosh avlodlar o'zlarining madaniy meroslarini
o'rganish va ularga xos qadriyatlarni saqlash imkoniyatiga ega bo'lishadi. Jamiyat
a'zolari o'rtasida muloqotni kuchaytirish, o'zaro tushunishni rivojlantirish va
madaniy identifikatsiyani mustahkamlashda Badoe’ ul-voqoe asarining o'rni
27

beqiyosdir. Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy ahamiyati, nafaqat uning kelib
chiqishi va rivojlanishida, balki zamonaviy davrda qanday saqlanib qolishi bilan
ham bog'liq. Bugungi kunda, Badoe’ ul-voqoe asari, modernizatsiya jarayonlari va
globalizatsiya ta'sirida o'zgarishlarga duch kelmoqda. Bu jarayonlar, an'anaviy
san'at shakllarini saqlash va rivojlantirishda muhim muammolarni keltirib
chiqaradi. Shuni ta'kidlash kerakki, Badoe’ ul-voqoe asarining saqlanishi va
rivojlanishi, jamiyatning madaniy merosini himoya qilish va kelajak avlodlarga
etkazish uchun zarurdir. 8
Xulosa qilib aytganda, Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy ahamiyati uning
jamiyatdagi roli, madaniy merosni saqlash, intergeneratsiya bilim almashinuvi va
san'atning o'ziga xos shakllarini rivojlantirishda ko'rinadi. Bu san'at shakli nafaqat
madaniy merosni ifodalovchi vosita, balki jamiyatni birlashtiruvchi kuch hamdir.
Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy ahamiyatini o'rganish, uning zamonaviy
kontekstdagi o'rnini va kelajagini aniqlashga yordam beradi. Shu nuqtai nazardan
qaralganda, Badoe’ ul-voqoe asarining o‘rganilishi nafaqat tarixiy izlanishlar
doirasida, balki zamonaviy ijtimoiy-madaniy kontekstda ham dolzarb ahamiyat
kasb etadi. Ushbu asar shakli orqali biz o‘tmishdagi jamiyatning ruhiy holati,
estetik qadriyatlari, xalq og‘zaki ijodining chuqur ildizlarini anglashimiz mumkin.
Badoe’ ul-voqoelari o‘zining betakror ifoda uslubi, obrazlar tizimi va dramatik
qurilishi orqali bugungi kunda ham tomoshabinga ta’sir ko‘rsata oladi. Bu esa
uning umumbashariy ahamiyatga ega san’at turi sifatida baholanishiga asos
bo‘ladi. Bundan tashqari, Badoe’ ul-voqoelari yosh avlodga o‘tmishdan saboq
olish, ajdodlar merosini qadrlash va uni davom ettirish g‘oyalarini singdirishda
muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Har bir obraz, har bir voqea ortida qadimiy
ijtimoiy munosabatlar, axloqiy tamoyillar va xalqning hayot falsafasi yashiringan
bo‘lib, ularni tahlil qilish bugungi avlodni fikrlashga, tahliliy yondashishga
undaydi. Shuningdek, zamonaviy san’at shakllari bilan uyg‘unlashuvi orqali
8
Rajabov, O. I. Makhmud Torobi qal’asi tarixi. – International Journal of Intellectual Cultural Heritage, 2022, 2(6).
– B. 50–54.
28

Badoe’ ul-voqoelari yangi sahnaviy tajribalar uchun boy manba bo‘lishi mumkin.
Bu esa ijodkorlar uchun yangi ilhom manbai, tadqiqotchilar uchun esa qimmatli
ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Uning sahna san’ati, xalq dramaturgiyasi va estetik
yondashuvlar bilan uzviy aloqadorligi, bu turdagi asarlarni nafaqat folklor
namunasi sifatida, balki teatrlashtirilgan san’at shakli sifatida ham qayta kashf
qilish imkonini beradi. Shu o‘rnda aytish mumkinki, Badoe’ ul-voqoe asari — bu
o‘tgan zamon ohanglarini o‘zida mujassamlashtirgan, ammo zamonlar osha o‘z
dolzarbligini yo‘qotmagan bebaho madaniy boylikdir. Uni o‘rganish, tahlil qilish
va yangi avlodga yetkazish nafaqat ilmiy, balki ijtimoiy-ma’naviy burchimizdir.
Zayniddin Vosifiy ushbu asar orqali o‘z davrining ilmiy, madaniy va adabiy
hayotiga yuksak baho bergan, mavjud ijtimoiy muhitni realizm ruhida tasvirlagan.
Asarda jamiyatdagi adolat, axloq, ilm-fanga munosabat, shuningdek, o‘zaro
munosabatlar, ilm-ma’rifat ahlining holati kabi masalalar chuqur yoritilgan.
Ayniqsa, Shayboniylar hukmronligi ostidagi Buxoro xonligida madrasalar,
kutubxonalar, adabiy va ilmiy davralar faoliyat yuritgani haqida keltirilgan
ma’lumotlar tarixiy manba sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotlar
ko‘rsatishicha, Badoeul-Voqea asarining ko‘plab qismida Vosifiy o‘zi guvoh
bo‘lgan hodisalar, shaxslar va voqealarni tafsilotli tarzda bayon qilgan. Bu esa
asarni faqat badiiy yodgorlik emas, balki tarixiy manba sifatida ham qimmatli
qilgan. Aynan shu jihatlar asarning ilmiy muhitdagi ahamiyatini oshirib, uni
pedagogik va tarixiy tadqiqotlar uchun asosiy manbaga aylantiradi. Bugungi kunda
ham Badoeul-Voqea asari o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. U orqali nafaqat XVI asr
madaniy va ilmiy muhitini, balki o‘sha davrda shakllangan ta’lim tizimining
mohiyatini, o‘qituvchi-o‘quvchi munosabatlari, ilm-fanga e’tibor kabi ko‘plab
ijtimoiy-pedagogik masalalarni chuqur anglash mumkin. Bu esa ushbu asarni
zamonaviy ta’lim tizimi uchun ham ilhom manbaiga aylantiradi.
Shunday ekan, Badoeul-Voqea asarini o‘rganish va uni yangi ilmiy
yondashuvlar asosida tahlil qilish, avvalo, tarixiy xotira va madaniy merosimizni
saqlashning, shu bilan birga uni zamonaviy avlodga to‘g‘ri yetkazishning muhim
29

vositasidir. Bu borada tarixchilar, adabiyotshunoslar, pedagoglar va
madaniyatshunoslar hamkorligida yanada keng tadqiqotlar olib borilishi lozim.
Bundan tashqari, Badoeul-Voqea asari orqali XVI asr Buxoro xonligining
siyosiy muhitiga oid muhim tafsilotlarni ham bilish mumkin. Asarda hukmdorlar,
ulamolar, shoirlar va boshqa ijtimoiy qatlam vakillari orasidagi munosabatlar,
saroy madaniyati, diniy-ilmiy davralar faoliyati haqida ko‘plab dalillar keltirilgan.
Ayniqsa, Shayboniylar davrida davlat siyosati va ilm-ma’rifat o‘rtasidagi uzviy
aloqalar asarda aniq tasvirlangan. Bu jihatlar Vosifiyning asarini nafaqat adabiy,
balki ijtimoiy-siyosiy tarixni o‘rganish nuqtai nazaridan ham muhim manba
sifatida qadrlashga asos bo‘ladi. Asarning tili va uslubi ham alohida e’tiborga
loyiq. Vosifiy o‘z zamonasining yuksak badiiy didini aks ettirgan holda, sodda,
xalqchil, ayni paytda obrazli va ma’no jihatdan boy tilda yozgan. Uning tilidagi
jonlilik, tafakkuridagi teranlik asarni o‘quvchi uchun nafaqat tarixiy, balki estetik
zavq baxsh etuvchi manba sifatida qadrlash imkonini beradi. Bunday yondashuv
esa madaniy xotirani tiklash va yosh avlodda tarixiy ongni shakllantirishda alohida
ahamiyatga ega. Bugungi kunda Badoeul-Voqea asari turli ilmiy yo‘nalishlar
kesimida — adabiyotshunoslik, tarixshunoslik, madaniyatshunoslik, pedagogika va
sotsiologiya sohalarida tadqiq etilmoqda. O‘zbekiston Milliy universiteti, Buxoro
davlat universiteti va boshqa ilmiy muassasalarda asar mazmuni, uslubi, tarixiy
asoslari, obrazlar tizimi kabi masalalar chuqur o‘rganilmoqda. Ushbu izlanishlar
Vosifiy merosining zamonaviy fan bilan uyg‘un holda talqin qilinayotganini
ko‘rsatadi.
Zamonaviy ta’lim jarayonida ham asardan foydalanish imkoniyatlari
kengaymoqda. Jumladan, tarix, adabiyot, madaniyatshunoslik fanlari doirasida
ushbu asar namunalaridan foydalanish orqali o‘quvchilarda tarixiy tafakkur, estetik
idrok va madaniy ongni shakllantirish mumkin. Asarda tasvirlangan voqealar,
ijtimoiy munosabatlar va badiiy ifodalar orqali o‘quvchilar nafaqat tarixni
anglaydi, balki o‘z milliy qadriyatlariga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi.
Shunday qilib, Badoeul-Voqea asari tarixiy voqealarni o‘ziga xos ifodalaydigan,
30

o‘z davrining madaniy-ma’naviy ruhini aks ettiruvchi, ilmiy va badiiy jihatdan
yuksak darajadagi yodgorlik sifatida bugungi kunda ham dolzarbligini saqlab
qolmoqda. Vosifiyning o‘z davriga xos tasvirlari va obrazlari, XVI asrda o‘zbeklar
orasida rivojlangan diniy va ilmiy tafakkur tizimlarini yoritib beradi. Uning
asaridagi tarixiy voqealar va shaxslar o‘zbek tarixining o‘rganilishida beqiyos
manba hisoblanadi. Bundan tashqari, Badoe‘ ul-Voqea asari o‘zining tasviriy va
badiiy xususiyatlari bilan nafaqat o‘zbek adabiyotiga, balki jahon madaniyatiga
ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Asar bugungi kunda turli sohalarda ilmiy tadqiqotlar
uchun muhim asos bo‘lib, uning zamonaviy talqinlari ham keng tarqalgan. Bu
asarni chuqur o‘rganish, zamonaviy talqinlar asosida tahlil qilish va yosh avlodga
yetkazish orqali biz o‘z tarixiy xotiramizni asrash, milliy o‘zlikni anglash va
madaniy merosni saqlash yo‘lida muhim qadamlar tashlaymiz. 9
9
Temirov, F. va Umarov, B. Buxoro amirligida oila, nikoh va meros huquqlarining amaliy qo‘llanilishi. – Scientific
Progress, 2021, 2(1). – B. 1201–1205.
31

2.2. Asarning tarixiy ahamiyati va ta’siri
Asarning ahamiyati: “Badoeul-voqea ” asari XX asrga qadar juda mashhurʼ
bo lgan. Dunyoning bir qancha kutubxonalarida uning o nlab nusxalari
ʻ ʻ
saqlanayotgani shundan darak beradi. Sharqshunoslik instituti qo lyozmalar
ʻ
xazinasining birgina asosiy bo limida (fond) bu asarning 5061, 1440, 3392, 1320,
ʻ
8585, 1843, 2129 kabi raqamlar va yana 15 nusxasi saqlanadi. Bu asarda XV asr
oxiri va XVI asr boshlarida Movarounnahr va Xurosonda kechgan tarixiy-siyosiy
voqealar to g risida qimmatli va muhim ma lumotlar beriladi. Voqea-hodisalarning
ʻ ʻ ʼ
ko pchiligida muallifning o zi ishtirok etgan. U 1528 yili shayboniylarning
ʻ ʻ
Xurosonga yurishida ham qatnashadi. Bu voqealarda Keldi Muhammadxonga
hamrohlik qilgan. Asar o ziga xos uslubda yozilgan, qariyb barcha satr
ʻ larda
muallif ishtiroki bilinib turadi. Unda Turon va Eron hududida 1532 yilga qadar
mavjud bo lgan madaniy-ma rifiy, ilmiy, adabiy hayot, tarixiy hodisalar qiziqarli
ʻ ʼ
hikoya qilinadi. Alisher Navoiy, Abu Ali Ibn Sino, Mirzo Ulug bek, Abdurahmon
ʻ
Jomiy singari ulug lar hayotiga oid g aroyib hikoyalar keltiriladi. Bu asarga o ziga
ʻ ʻ ʻ
xos badiiy tus bergan. Satrlarda muallif erkinligi va albatta, mahorati aks etib
turadi. Bu xususiyatlar o quvchiga ham ko chib o tadi. Bunday o rinlarda “Nodir
ʻ ʻ ʻ ʻ
voqealar” o zini aniq ko rsatadi. Asarda Ustod Hasan Udiy, Qosim Ali Qonuniy,
ʻ ʻ
Chaqar, Changiy kabi musiqashunoslar; Shayx Muhammad Sodiq Langariy, Hofiz
Basir, Hofiz Merosiy singari xushovoz hofizlar ishtirokidagi voqealar ajoyib tarzda
keltiriladi.
32

Vosifiy kitobida Keldi Muhammadxon, Baroqxon, Ubaydullaxon va
shayboniylarning boshqa vakillari to g risida ham qimmatli ma lumotlar yozibʻ ʻ ʼ
qoldirgan. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Qarshi viloyatlarida sodir
bo lgan siyosiy voqealar, qizg in adabiy jarayonlar voqealari, mashhur me morlar,
ʻ ʻ ʼ
rassomlar va xattotlarga oid hikoyalar asar mazmunini boyitadi. Bu ishlarning
barchasini muallif o zi istagani va o ylaganidek amalga oshirgan. Xazinada
ʻ ʻ
saqlanayotgan №3344 raqamli qo lyozma uning o zbek tiliga “Nodir hikoyalar”
ʻ ʻ
nomi bilan tarjima qilingan nusxasidir. Qattiq muqovali, mahalliy qog ozga
ʻ
nasta liq xatida yozilgan, 548 varaq. Ollohqulixon davrida (1825–1842) Xorazmda
ʼ
Dilovarxoja asarni o zbek tiliga tarjima qilgan. Ushbu nusxa hijriy 1245 yili rabi
ʻ
ul-avvalning to rtinchi kuni (1829 yil 3 sentyabr) ko chirilgan, yaxshi saqlangan.
ʻ ʻ
Kartotekada ko rsatilishicha, №7431 nusxa Muhammad Amin to ra ibn shahzoda
ʻ ʻ
Sayyid Ahmad tomonidan tarjima qilingan. Mazkur nusxa 210 varaq, hijriy 1336
yili (1917-1918) ko chirilgan.
ʻ
“Badoeul-voqea” ko plab tadqiqotchilar e tiborini tortgan. A.Boldirev 1961
ʻ ʼ
yili Moskvada uning ikki jilddan iborat tanqidiy matnini nashr ettiradi. B.Dorn,
V.Bartold, Yakubovskiy, Bertels, S. Ayniy kabi olimlar bu asardan tadqiqotlarida
foydalanishgan. Naim Norqulov bu asarni o zbek tiliga tarjima qilib, 1979 yili
ʻ
“Nodir voqealar” nomi bilan nashr ettirgan. Hozir bu nashr nusxasi topib
foydalanish ancha mushkul. “Badoeul-voqea ” asari bugun yurt madaniyati va
ʼ
ma naviyati maummosi ustida bosh qotirayotgan har bir ziyoli, uning o tmishiga
ʼ ʻ
qiziqqan barcha o quvchilar kutubxonasida turishi zarur bo lgan kitobdir.
ʻ ʻ 10
3.1 Badoe’ ul-voqoe Asarining Tarixiy Asoslari
Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy asoslari, asosan, o'ziga xos xalq an'analari
va madaniy merosdan kelib chiqadi. Ushbu san'at shakli, tarixiy jihatdan,
jamiyatlarning o'ziga xosligini va ularning ma'naviy qadriyatlarini saqlab qolish
uchun muhim vosita sifatida xizmat qilgan. Badoe’ ul-voqoe asari, o'z ichiga
10
Rajabov, O. I. Buxorodagi ayrim muqaddas qadamjo va qal’alar xususida. – Scientific Progress, 2021, 1(6). – B.
1162–1166.
33

nafaqat hikoyalar, balki ularning ifodalanishi, bajarilishi va auditoriya bilan
aloqani o'z ichiga oladi. Bu san'at shakli, o'zining tarixiy rivojlanishi davomida,
ko'plab ijtimoiy va madaniy o'zgarishlardan ta'sirlangan. Badoe’ ul-voqoe
asarining dastlabki ko'rinishlari qadimiy davrlarda, asosan, og'zaki hikoyachilik va
ritual tadbirlarda paydo bo'lgan. Ushbu tarixiy kontekst, xalqning o'ziga xos tarixi
va madaniyati bilan chambarchas bog'liq. Badoe’ ul-voqoe asari orqali xalq o'z
tarixini, qadriyatlarini va an'analarini avloddan avlodga o'tkazib kelgan. Bu
jarayon, shuningdek, jamiyatdagi o'zgarishlarga, masalan, iqtisodiy va ijtimoiy
transformatsiyalarga ham bog'liq.
Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy ahamiyati, uning jamiyatda o'ziga xos
rolini o'ynashi bilan belgilanadi. U nafaqat madaniy merosni saqlash, balki ijtimoiy
birlashuvni ham kuchaytiradi. Tarixiy davrlar davomida bu san'at shakli, ko'plab
o'zgarishlarga duch kelgan bo'lsa-da, o'zining asosiy maqsadini saqlab qolishga
muvaffaq bo'lgan. Masalan, urbanizatsiya va modernizatsiya jarayonlari, ko'plab
an'anaviy san'at shakllarini yo'q qilish xavfini tug'dirgan, lekin Badoe’ ul-voqoe
asari bu jarayonga qaramasdan o'zining ahamiyatini yo'qotmagan. Ushbu san'at
shakli, vaqt o'tishi bilan, yangi shakllar va uslublar bilan boyitilgan. Masalan,
zamonaviy texnologiyalar va yangi kommunikatsiya vositalarining kirib kelishi,
Badoe’ ul-voqoe asarining yangi formatlarda namoyon bo'lishiga imkon yaratgan.
Internet va raqamli platformalar yordamida, an'anaviy hikoyalar yangilangan
shaklda, keng auditoriyaga yetkazilmoqda. Biroq, bu jarayon, o'z navbatida,
muammolarni ham keltirib chiqaradi, masalan, an'analarning haqiqiyligini saqlab
qolish zarurati. Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy asoslari, shuningdek, boshqa
madaniy fenomenlar bilan bog'liq. U, ko'pincha, xalq musiqasi, raqslari va boshqa
san'at shakllari bilan birgalikda namoyon bo'ladi. Bu esa, xalq tomonidan
yaratilgan madaniy merosning bir qismi sifatida, uning tarixiy rivojlanishiga
alohida ahamiyat beradi. Ushbu san'at, o'zining ko'p qirraliliği bilan, xalqni
birlashtiruvchi kuch bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, Badoe’ ul-voqoe
asarining tarixiy asoslari, uning hozirgi kunda qanday saqlanayotgani va
34

rivojlanayotgani haqida ham fikr yuritish zarur. Hozirgi kunda ko'plab
tadqiqotchilar va san'atkorlar, bu san'at shaklini yangilash va saqlab qolish uchun
ishlamoqda. Ularning izlanishlari, Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy ahamiyatini
yana bir bor tasdiqlaydi va uning kelajak avlodlar uchun saqlanib qolishini
ta'minlashga qaratilgan. Natijada, Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy asoslari,
o'zining ko'plab qirralari va murakkabligi bilan, jamiyatlar uchun ahamiyatli san'at
shakli sifatida qoladi. U, nafaqat tarixiy merosni saqlab qolish, balki zamonamizda
ham ijodiy ifoda va madaniy o'ziga xoslikni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
3.2 Badoe’ ul-voqoe Asarining Zamonaviy Ta'siri
Badoe’ ul-voqoe asari zamonaviy jamiyatda o'ziga xos ta'sirga ega bo'lib, bu
san'at shakli faqatgina an'anaviy meros sifatida emas, balki zamonaviy ijtimoiy,
madaniy va iqtisodiy jarayonlarda ham muhim rol o'ynamoqda. Badoe’ ul-voqoe
asarining zamonaviy ta'sirini tahlil qilish uchun bir necha asosiy jihatlarni ko'rib
chiqish zarur. Avvalo, Badoe’ ul-voqoe asarining zamonaviy madaniyatda qanday
shakllanishi va rivojlanishi haqida gapirish lozim. Hozirgi kunda ijtimoiy
tarmoqlar va raqamli platformalar yordamida bu san'at shaklini tarqatish va
ommalashtirish imkoniyati yaratilmoqda. Misol uchun, ko'plab ijodkorlar o'z
asarlarini YouTube, Instagram va boshqa platformalarda namoyish etish orqali
keng auditoriyaga yetib bormoqda. Bu esa, o'z navbatida, Badoe’ ul-voqoe
asarining an'anaviy shaklini saqlab qolish bilan birga, yangi auditoriyalarga
murojaat qilish imkoniyatini yaratadi. Badoe’ ul-voqoe asari zamonaviy davrda
ijtimoiy birlashuv va identifikatsiya jarayonlarida ham muhim ahamiyatga ega. Bu
san'at shakli orqali odamlar o'zlarining madaniy meroslarini ifoda etish bilan birga,
jamoat hayotida faollik ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'lmoqdalar. Masalan,
mahalliy festivallarda yoki madaniy tadbirlarda Badoe’ ul-voqoe asari namoyish
etilishi, jamiyat a'zolarini birlashtiradi va ularning o'zaro aloqalarini kuchaytiradi.
Shuningdek, Badoe’ ul-voqoe asarining iqtisodiy ta'siri ham e'tiborga molik.
Mahalliy ijodkorlar va san'atkorlar o'z asarlarini tijorat maqsadlarida ham
foydalanishmoqda. Bu, o'z navbatida, mahalliy iqtisodiyotga hissa qo'shadi va
35

yangi ish o'rinlarini yaratadi. Misol uchun, turizm sohasida Badoe’ ul-voqoe asari
orqali tashkil etilgan tadbirlar sayyohlarni jalb etadi va mahalliy bizneslarni
rivojlantiradi. Biroq, Badoe’ ul-voqoe asari zamonaviy sharoitlarda bir qator
muammolarga ham duch kelmoqda. Globalizatsiya va madaniy almashinuv
jarayonlari an'anaviy shakllarni yo'q qilish xavfi ostida qoldirishi mumkin.
Shuningdek, zamonaviy san'at shakllarining ko'payishi, Badoe’ ul-voqoe asarining
o'ziga xosligini va ahamiyatini kamaytirishi mumkin. Shunday bo'lsa-da, bu san'at
shakli zamonaviy kontekstdagi o'zgarishlarga moslashishga harakat qilmoqda va
yangi shakllar, uslublar va yondashuvlarni qabul qilmoqda. Natijada, Badoe’ ul-
voqoe asarining zamonaviy ta'siri uning o'ziga xosligini saqlab qolish va
rivojlantirish, shuningdek, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarda faol ishtirok etish
imkonini beradi. Zamonaviy jahon sharoitida bu san'at shakli nafaqat an'anaviy
madaniyatning davomiyligini ta'minlaydi, balki yangi imkoniyatlar yaratish orqali
jamiyatga o'z ta'sirini ko'rsatmoqda. Zamonaviy davrda “Badoeul-Voqea”
asarining ahamiyati yanada ortib bormoqda. Globalizatsiya jarayonida milliy
identitet va madaniy xotirani saqlab qolish masalasi dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Vosifiyning asari esa, aynan shu xotirani jonli uslubda saqlab qolgan va avlodlarga
yetkazgan matn sifatida qadrlanadi. U o‘zining til boyligi, obrazli tafakkuri va
tarixiy voqealarga bo‘lgan yondashuvi bilan bugungi kunda ham o‘quvchini o‘ziga
tortadi.
Shuningdek, asarning zamonaviy madaniyat va san’at shakllariga ta’siri ham
kuzatilmoqda. Teatr, kino, adabiyot va san’atda “Badoeul-Voqea”dagi obrazlar va
g‘oyalar motiv sifatida qo‘llanilmoqda. Bu holat Vosifiy asarining umuminsoniy
qadriyatlar bilan uyg‘unligini va hozirgi zamon talablari bilan hamohangligini
ko‘rsatadi. O‘zbek adabiyoti tarixida bu asar o‘ziga xos o‘rin egallab, tarixiy xotira
va madaniy merosni jonli saqlashda beqiyos rol o‘ynaydi. Bugungi tarixiy
tadqiqotlar Vosifiy asarini nafaqat shaxsiy esdalik sifatida, balki o‘z davri uchun
muhim ijtimoiy-tarixiy hujjat sifatida ham baholashmoqda. Ayniqsa, asarda
Shayboniylar sulolasining siyosiy jarayonlari, saroy muhitidagi madaniy aloqalar,
36

ilm-fan va adabiyotga bo‘lgan e’tibor haqida berilgan ma’lumotlar hozirgi
tarixshunoslik uchun katta manba vazifasini bajarmoqda. Jumladan, taniqli tarixchi
O. Muxammadjonov o‘z tadqiqotlarida “Badoeul-Voqea” asarini XVI asr tarixiy
tafakkurining yorqin namunasi sifatida baholab, uni qimmatli tarixiy xotira deb
ta’kidlaydi.
Shu bilan birga, Vosifiy asari zamonaviy o‘zbek adabiyoti uchun ham
muhim ilhom manbai bo‘lib xizmat qilmoqda. Adabiyotshunoslar “Badoeul-
Voqea”dagi ba’zi epizodlar va obrazlarning keyingi davr badiiy ijodlarida qayta
talqin etilganini, jumladan, tarixiy roman va dramalarda Vosifiy tilga olgan real
tarixiy shaxslar tasviri keng o‘rin olganini ta’kidlaydilar. Bu esa asarning badiiy-
estetik qiymati bilan bir qatorda, uning tarixiy faktlarga boyligi bilan ham
ahamiyatli ekanini ko‘rsatadi. Shuningdek, asarda ko‘plab xalq orasida mashhur
bo‘lgan iboralar, maqollar, tarixiy shaxslar haqidagi rivoyatlar va madaniy
qadriyatlar keltirilgan bo‘lib, bu materiallar bugungi lingvokulturologik tadqiqotlar
uchun ham muhim manba hisoblanadi. Vosifiy asarining tili — soddaligi va badiiy
obrazlarga boyligi bilan ajralib turadi. Bu jihatlar asarni tilshunoslik,
adabiyotshunoslik va tarix fanlarining kesishgan nuqtasida tadqiq etishga imkon
beradi. 11
Xulosa qilib aytganda, “Badoe‘ ul-Voqea” asari nafaqat o‘z zamonasining
aks sadosi, balki bugungi avlod uchun ham tarixni anglash, madaniy xotirani
tiklash va estetik zavq olish manbai sifatida o‘z ahamiyatini saqlab qolmoqda. Asar
atrofida olib borilayotgan tadqiqotlar ham shuni ko‘rsatmoqdaki, Vosifiy merosi
hozirgi va kelajak avlod uchun o‘chmas manba bo‘lib qolaveradi. Bundan tashqari
Zayniddin Vosifiy “Badoeul-Voqea” asarida faqat voqealarni qayd etib qolmay,
balki o‘z zamonasining ijtimoiy-axloqiy muammolarini, odob-axloq me’yorlarini
ham o‘ziga xos uslubda yoritgan. Bu jihat, ayniqsa, zamonaviy jamiyatda tarixiy
asarlar orqali axloqiy-estetik tarbiyani shakllantirish borasida juda muhim sanaladi.
11
Rajabov, O. I. Chor (fors. To‘rt) Bakr ansamblining tarixiy me’moriy majmuasi. – Telematique, 2022. – B. 6886–
6890.
37

Vosifiy o‘zining yuksak kuzatuvchanligi, ruhiy kechinmalarni chuqur tasvirlashi
va obrazli tili bilan o‘quvchini o‘ziga tortadi. Uning uslubi keyinchalik adabiyotda
shakllangan xotirama janrining o‘ziga xos namunasi sifatida qadrlanadi. Asarning
yana bir muhim jihati – u davr tarixining rasmiy yilnomalarida uchramaydigan
nozik tafsilotlarni ochib berishidir. Jumladan, Saroy ichidagi ijtimoiy
munosabatlar, adiblar hayoti, ulamolar bilan bo‘lgan suhbatlar, diniy va ma’naviy
qarashlar bilan bog‘liq bo‘lgan sahnalar Vosifiy tilida juda jonli ifoda topgan. Bu
holat tarixiy tafakkurni yanada boyitadi, tarixga insoniylik, his va kechinma
kiritadi. Tarixchi H. Karimovning ta’kidlashicha, “Badoeul-Voqea” asari “xronikal
faktlar va badiiy obrazlar uyg‘unligida tarixga hayotiylik bag‘ishlaydi.” Shu bilan
birga, asarda o‘sha davrdagi saroy madaniyati, til odobi, xalq orasidagi urf-odatlar
va diniy e’tiqodlar haqida berilgan ma’lumotlar antropologiya va sosiologiya
fanlari uchun ham muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Zamonaviy ilmiy
tadqiqotlar Vosifiy asarini ko‘p fanli yondashuv asosida tahlil qilmoqda — bu esa
uning universalligini va hozirgi davr uchun qayta-qayta o‘rganilishga loyiq
ekanligini tasdiqlaydi. Shuningdek, “Badoeul-Voqea”dagi tarixiy obrazlarning
teatr sahnalarida talqin etilishi, yozuvchi va dramaturglar tomonidan qayta
ishlanishi, tarixiy filmlar uchun ssenariylar asosida qo‘llanilishi asarning san’atga
ta’sir doirasi keng ekanidan dalolat beradi. Bu holat, Vosifiy asari bugungi kunda
ham ijodkorlar uchun g‘oya va motivlar ombori bo‘lib xizmat qilayotganini
ko‘rsatadi.
Yakuniy xulosa sifatida aytish mumkinki, “Badoeul-Voqea” — bu nafaqat
tarixiy manba, balki milliy tafakkur, badiiy estetik dunyoqarash va madaniy
xotiraning betakror yodgorligidir. Uning bugungi kunda ham dolzarbligicha
qolayotgani, turli fanlar kesimida tahlil qilinayotgani — bu asarning yuksak tarixiy
va madaniy qiymatini tasdiqlaydi. Shu bois, Zayniddin Vosifiy merosi har bir
o‘zbek ziyolisi, talabasi va tadqiqotchisi uchun bebaho bilim manbai bo‘lib
qolaveradi.
38

Xulosa
Badoe’ ul-voqoe asari mavzusi, o'zining tarixiy va madaniy ahamiyati bilan,
jamoalarning o'ziga xosligini ifodalovchi muhim san'at shakli sifatida o'rganildi.
Ushbu tadqiqot davomida, Badoe’ ul-voqoe asarining tarixi, adabiy ahamiyati,
hamda zamonaviy ta'siri kabilar batafsil tahlil qilindi. Tarixiy kontekstdan kelib
chiqib, Badoe’ ul-voqoe asari jamiyat tarixida muhim rol o'ynaganligini va
odamlar orasida madaniy merosni saqlashda qanday yordam berishini ko'rsatdi. Bu
san'at shakli, o'z navbatida, jamoalarning birligini mustahkamlash va avlodlararo
bilim almashish uchun zarur bo'lgan imkoniyatlarni yaratadi. Badoe’ ul-voqoe
asarining adabiy ahamiyati uning hikoyalarida, qadriyatlarida va an'analarida
mujassamlangan. Badoeul so'zi, o'ziga xos madaniy amaliyotlarni ifodalasa, voqea
jamoaning ruhiyatini va tarixini aks ettiradi. Asarlarning taqdimot uslublari esa,
san'atning o'ziga xosligini va innovatsion imkoniyatlarini ko'rsatadi. Bularning
barchasi, Badoe’ ul-voqoe asarining jamoa hayotidagi o'rnini yanada kuchaytiradi.
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, Badoe’ ul-voqoe asari hozirgi kunda
39

globalizatsiya jarayonlari va zamonaviy texnologiyalar ta'sirida o'zgarishlar bilan
yuzma-yuz kelmoqda. Mahalliy jamoalar o'z hikoyalarini qayta tiklash va madaniy
meroslarini saqlab qolish uchun kurash olib bormoqda. Biroq, bunday urinishlarga
qaramay, an'anaviy amaliyotlarning yo'qolishi, madaniy institutlar tomonidan
yetarli e'tibor berilmasligi va akademik tadqiqotlarning cheklanganligi kabi
muammolar mavjud. Ushbu muammolar, Badoe’ ul-voqoe asarining saqlanishi va
rivojlanishi uchun yangi tadqiqotlar va qo'llab-quvvatlash zarurligini ko'rsatadi.
Yakuniy fikr sifatida, Badoe’ ul-voqoe asari, jamoalar o'rtasida birligini va o'zaro
aloqalarni kuchaytiruvchi muhim bir vosita sifatida xizmat qiladi. Ushbu tadqiqot,
an'anaviy san'at shakllarining ahamiyatini yanada oshirishga xizmat qilishi,
kelgusida bu sohada yangi tadqiqotlar va tajribalarni o'rganish zarurligini
ta'kidlaydi. Badoe’ ul-voqoe asari, nafaqat madaniy meros sifatida, balki
jamoalarning o'ziga xosligini saqlab qolish va kelajak avlodlarga yetkazish uchun
ham katta ahamiyatga ega. Shuning uchun, bu san'at shaklini va uning ahamiyatini
o'rganish va rivojlantirish davom etishi zarur.
Umuman olganda, XVI-asrda, Shayboniylar hukmronligi davrida Buxoro
xonligida ilm-fan, san’at, madaniyat, ta’lim va boshqa sohalarda o‘ziga xos
o‘zgarishlar yuz berdi. Bu o‘zgarishlar o‘z zamonasining ruhini ifodalar edi va
o‘zbek xalqining ijtimoiy-ma’naviy hayotini rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi.
Natijada, ushbu o‘zgarishlar ilmiy va pedagogik g‘oyalar taraqqiyotiga ham katta
ta’sir ko‘rsatdi. Shunday qilib, “Badoe’ ul-voqoe” asari bizga XVI-asr Buxoro
xonligining ijtimoiy-madaniy hamda ilmiy-pedagogik muhiti haqida tarixiy
ma’lumotlar beruvchi noyob asar sifatida namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari
Vosifiy asarida o‘z davrining mashhur olimlari, shoirlari va madrasalari haqida
batafsil ma’lumotlar beradi. Masalan, u Toshkentdagi Kaykovus chorbog‘ida
o‘tkazilgan adabiy mushoiralar, shoirlar va adiblar to‘g‘risida yozadi. Bu
chorbog‘da xon va sultonlar uchun shifoxona mavjud bo‘lib, u yerda ilmiy va
adabiy suhbatlar o‘tkazilgan. Shuningdek, Vosifiy Toshkent va uning atrofida
yashab ijod etgan shoirlar, rassomlar, xattotlar va boshqa mashhur kishilar haqida,
40

viloyat hududida foydalanib turilgan temir va feruza konlari to‘g‘risida
ma’lumotlar beradi. Shayboniylar hukmronligi davrida, ayniqsa, Muhammad
Shayboniyxon, Abdullaxon II kabi hukmdorlar ilm-fan va ta’limga katta e’tibor
qaratganlar. Ular tomonidan ko‘plab madrasalar qurilgan, kutubxonalar tashkil
etilgan va ta’lim tizimi isloh qilingan. Masalan, Buxoroda Abdullaxon madrasasi,
Toshkentda Baroqxon va Ko‘kaldosh madrasalari faoliyat yuritgan. Bu
madrasalarda uch bosqichli ta’lim tizimi joriy etilgan bo‘lib, har bir bosqich 7
yildan iborat bo‘lgan. O‘quvchilar ilohiyot, hisob-kitob, handasa, fiqh, mantiq,
musiqa, she’r san’ati kabi fanlardan ta’lim olganlar.
Vosifiyning “Badoeul-Voqea” asari aynan shu davrning ta’lim tizimi va
ilmiy muhitini yoritishda muhim manba hisoblanadi. Asarda madrasalardagi ta’lim
jarayoni, o‘qituvchilar va o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlar, ilmiy bahslar va
adabiy mushoiralar haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlar orqali
o‘sha davrning ta’lim tizimi, pedagogik yondashuvlari va ilmiy muhitini chuqur
o‘rganish mumkin. “Badoeul-Voqea” asari nafaqat tarixiy manba sifatida, balki
zamonaviy ta’lim va pedagogikada ham muhim o‘rin tutadi. Asarda keltirilgan
pedagogik g‘oyalar, ta’lim-tarbiya jarayonidagi yondashuvlar bugungi kunda ham
dolzarb hisoblanadi. Masalan, o‘quvchilarga yoshligidan boshlab ta’lim berish,
ularni ilm-fanga qiziqtirish, adabiy mushoiralar orqali estetik didini shakllantirish
kabi yondashuvlar hozirgi ta’lim tizimida ham qo‘llaniladi. Shuningdek, Vosifiy
asarida keltirilgan axloqiy-etik qadriyatlar, insonparvarlik g‘oyalari, ilmga bo‘lgan
hurmat va ehtirom bugungi ta’lim tizimida yosh avlodni tarbiyalashda muhim omil
bo‘lib xizmat qiladi. Asarda bayon etilgan tarixiy voqealar va shaxslar orqali
o‘quvchilarda milliy iftixor tuyg‘usini shakllantirish, ularni o‘z tarixiga hurmat
bilan qarashga o‘rgatish mumkin. Zayniddin Vosifiyning “Badoeul-Voqea” asari
XVI asr Buxoro xonligining ijtimoiy-madaniy hayoti, ilm-fan va ta’lim tizimi
haqida qimmatli ma’lumotlar beruvchi noyob manba hisoblanadi. Asarda
keltirilgan pedagogik g‘oyalar, ta’lim-tarbiya jarayonidagi yondashuvlar bugungi
kunda ham dolzarb bo‘lib, zamonaviy ta’lim tizimida qo‘llanilishi mumkin. Shu
41

sababli, ushbu asarni o‘rganish va undan foydalanish zamonaviy pedagogikada
muhim ahamiyatga ega.

Foydalanilgan Adabiyotlar
42

1. Abduqodirov, M. S. Badoe’ ul-voqoe asarining adabiy janrlari. Tashkent
State University Press, 2021
2. Tashkent, D. M. Badoe’ ul-voqoe asarining tarixiy asoslari. Journal of
Uzbek Cultural Studies, 2022
3. Xodiev, R. Sh. Badoe’ ul-voqoe asarining zamonaviy ta'siri. Uzbek
Folklore Research Journal, 2023
4. Qodirov, A. M. Asarning adabiy ahamiyati va tarixiy konteksti.
International Conference on Uzbek Literature, 2020
5. Iskandarov, S. A. Badoe’ ul-voqoe asarining o'rni va ahamiyati. Uzbek
Arts and Culture Review, 2022
6. Rajabov, O. (2021). “Tarixi Mullozoda” asari – Buxoro muqaddas
qadamjolari va ziyoratgohlari tarixi bo‘yicha muhim manba. Ilmiy nashrlar
markazi (buxdu.uz), 8(8).
7. Rajabov, O. (2021). Chor Bakr tarixiy me’moriy majmuasi xususida.
Ilmiy nashrlar markazi (buxdu.uz), 8(8).
8. Rajabov, O. I. (2022). Makhmud Torobi qal’asi tarixi. International
Journal of Intellectual Cultural Heritage, 2(6), 50–54.
9. Temirov, F. va Umarov, B. (2021). Buxoro amirligida oila, nikoh va
meros huquqlarining amaliy qo‘llanilishi. Scientific Progress, 2(1), 1201–1207.
10. Rajabov, O. I. (2021). Buxorodagi ayrim muqaddas qadamjo va qal’alar
xususida. Scientific Progress, 1(6), 1162–1168.
11. Rajabov, O. Iskandarovich. (2022). Chor (fors. To‘rt) Bakr ansamblining
tarixiy me’moriy majmuasi. Telematique, 6886–6890.
12. Zayniddin Maxmud Vosifiy Bado’eul vaqtoyi forsiydan Naim Norqulov
tarj.Gafur G’ulom
nomidagi Adiyot va san’at, Tashkent, 1979.
13. Adizova I. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixiy (XVI-XIX ASR I YARMI).
Tashkent, 2009.
43

qabul qilingandan so'ng yuklangan

Sotib olish