Bahoni shakllantirish bo‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	249.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	09 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Abbosbek Abdujalilov

Ro'yxatga olish sanasi 18 Yanvar 2024

57 Sotish

Bahoni shakllantirish bo‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish

Sotib olish

Bahoni shakllantirish bo’yicha boshqaruv qarorlarini
qabul qilish
Kirish
I BOB BAHONI SHAKLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Bahoni shaklantirish masalalarining iqtisodiy
adabiyotlarda tadqiq qilinganligi
1.2. Bahoni shakllantirish va xarajatlar hisobining o’zaro
bog’liqligi hamda vazifalari.
II BOB BOSHQARUV HISOBI TIZIMIDA BAHONI
SHAKLANTIRISHNING TURLARI VA QO’LLANILISHI
2.1. Bahoni to’liq xarajatlar asosida shakllantirish va uning amaliyo
tda qo’llanilishi
2.2. O’zgaruvchan xarajatlar asosida bahoni shakllantirish tartibi
2.3. Transfert
Bahoni shakllantirish
Xulosa va takliflar
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Mavzuni dolzarbligi: Bahoni shakllantirish korxonaning eng muhim
ishlaridan hisoblanadi chunki agar u to’g’ri hisoblanmasa, bu turli xil
kelishmovchiliklarga olib kelishi mumkin. Bunda korxona kelgusida ishlab
chiqarilmoqchi bo’lgan mahsulotning qiymatini bilishi keng miqyosda
raqobatchilar bilan bemalol narxlar ganjangini o’ynashi mumkin chunki agar
korxona o’zi ishlab chiqarmoqchi bo’lgan mahsulotning bahosini bilsa, u bemalol
kelajakdagi foyda va zararlari haqida tog’ri xulosaga kelishi mumkin
Ishning maqsadi Bahoni shakllantirishni o’rganish va uni yanada
takomillashtirish yo’llarini ishlab chiqish. Bu borada bizga kerak bo’ladigan
barcha usullardan foydalanamiz. Korxona rivojlanishinig asosiy jihatlaridan biri bu
uning yil yakunida daromad bilan chiqishidir.
Bozor munosabatlari sharoitida xomashyolar, materiallar va yoqilg’ilar
xarajatlari salmog’ini kamaytirishga o’xshagan sifat ko’rsatkichlari hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo’ladi. Bunga ilg’or konstruktiv materiallardan, metall upalari va
plastmassalardan, qimmat turadigan materiallar o’rniga mahsulot sifatini
pasaytirmaydigan, ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytiradigan arzon
materiallardan foydalanish yo’li bilan erishiladi.
Тabiat resurslaridan kompleks foydalanish zarur, yo’qotishlar va
noratsional sarflarga barham berish zarur, xo’jalik aylanmasiga ikkilamchi
resurslarni, shuningdek yo’l - yo’lakay mahsulotlarni keng jalb qilish kerak.
Ishlab chiqarish jarayonida turli material qiymatliklaridan foydalaniladi.
Ularni xo’jalik yurituvchi subyektlarda materiallardan foydalanish usuli va ishlab
chiqarish jarayonida foydalanishiga qarab turkumlarga ajratish mumkin. Bu bilan
esa materiallardan oqilona foydalangan holda bahoni shakllantirish eng optimal
variantlari ishlab chiqariladi

I BOB BAHONI SHAKLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Bahoni shaklantirish masalalarining iqtisodiy
adabiyotlarda tadqiq qilinganligi
Iqtisodiy adabiyotlarda narxlarni shakllantirish masalalarini o'rganish muhim
mavzudir. U turli bozor va tarmoqlarda narxlarni aniqlashga ta'sir etuvchi omillarni
o'rganishni o'z ichiga oladi. Narxlarning shakllanishini tadqiq qilishning asosiy
yo’nalishlari:
1. Talab va taklif: talab va taklif o'rtasidagi o'zaro ta'sir narx shakllanishining
asosiy omili hisoblanadi. Iqtisodiy adabiyotlar talab va taklif sharoitlarining
o zgarishi narxlar va bozor muvozanatiga qanday ta sir qilishini o rganadi.ʻ ʼ ʻ
2. Bozor tuzilmasi: Mukammal raqobat, monopoliya, oligopoliya va monopolistik
raqobat kabi turli bozor tuzilmalari narxlarning shakllanishiga alohida ta'sir
ko'rsatadi. Iqtisodiy tadqiqotlar bozor tuzilmasi narx belgilash xatti-harakatlari va
natijalariga qanday ta'sir qilishini tahlil qiladi.
3. Xarajatlar va ishlab chiqarish: Xarajatlar va narxlar o'rtasidagi munosabatni
tushunish juda muhimdir. Iqtisodiy tadqiqotlar ishlab chiqarish xarajatlari,
jumladan, doimiy va o'zgaruvchan xarajatlar narxni aniqlashga qanday ta'sir
qilishini o'rganadi.
4. Bozor kuchi: firmalar narxlarga ta'sir qilish qobiliyatiga ega bo'lgan bozor
kuchining mavjudligi qiziqishning yana bir sohasidir. Tadqiqotlar bozor kuchiga
ega bo lgan firmalar narxlarni qanday belgilashi hamda bozor samaradorligi va
ʻ
iste molchilar farovonligiga ta sirini o rganadi.
ʼ ʼ ʻ
5. Axborot va noaniqlik: Axborot assimetriyasi va noaniqlik narx shakllanishiga
ta'sir qilishi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda nomukammal ma'lumotlar va
noaniqlik narx strategiyasi va natijalariga qanday ta'sir qilishini o'rganadi.

6. Hukumat aralashuvi: Narxlarning shakllanishiga hukumat siyosati va qoidalari
ta'sir qilishi mumkin. Tadqiqot narxlarni nazorat qilish, subsidiyalar, soliqlar va
boshqa intervensiyalarning bozor narxlariga ta sirini o rganadi.ʼ ʻ
7. Xulq-atvor iqtisodi: Bu soha psixologik omillar va qarama-qarshiliklarning narx
shakllanishiga qanday ta'sirini o'rganadi. Tadqiqotlar iste'molchilarning xatti-
harakatlari, qaror qabul qilish jarayonlari va ijtimoiy ta'sirlar narx dinamikasiga
qanday ta'sir qilishini o'rganadi.
Iqtisodiyotda narxlarning shakllanishiga oid keng qamrovli adabiyotlarning asosiy
yo'nalishlaridan faqat ba'zilari. Turli bozorlarda narxlarni belgilovchi murakkab
mexanizmlar haqida tushunchaga ega bo’lish uchun tadqiqotchilar ushbu
mavzularni o’rganishda davom etmoqdalar.
Boshqaruv hisobidagi smetalarni shakllantirish tashkilot ichidagi turli tadbirlar
uchun resurslarni bashorat qilish va taqsimlash jarayonini o'z ichiga oladi. U
odatda quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1. Maqsadlarni aniqlang: smetadan foydalanish orqali erishish kerak bo'lgan
maqsad va vazifalarni aniqlang.
2. Ma'lumotlarni to'plash: Tarixiy yozuvlar, bozor tendentsiyalari va sanoat
mezonlari kabi turli manbalardan tegishli ma'lumot va ma'lumotlarni to'plang.
3. Ma'lumotlarni tahlil qilish: taxminlarga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan naqshlar,
tendentsiyalar va potentsial xavflarni aniqlash uchun to'plangan ma'lumotlarni
tahlil qiling.
4. Taxminlar qiling: taxminlarga ta'sir qiladigan kelajakdagi shartlar va hodisalar
haqida oqilona taxminlar qiling.
5. Smetalarni ishlab chiqish: Xarajatlar, daromadlar va resurslarga bo’lgan talablar
kabi turli komponentlar bo’yicha smetalarni ishlab chiqishda yig’ilgan ma’lumotlar
va taxminlardan foydalaning.

6. Ko'rib chiqing va aniqlang: Hisob-kitoblarni ko'rib chiqing va fikr-mulohazalar,
ekspert xulosalari va biznes muhitidagi har qanday o'zgarishlar asosida aniqlang.
7. Muloqot qiling va amalga oshiring: Tegishli manfaatdor tomonlarga smetani
taqdim eting va ularni sotib oling. Resurslarni taqsimlash va taraqqiyotni kuzatish
orqali hisob-kitobni amalga oshiring.
8. Monitoring va sozlash: Haqiqiy natijalarni doimiy ravishda kuzatib boring va
ularni taxminiy raqamlar bilan solishtiring. Aniqlik va samaradorlikni ta minlashʼ
uchun kerak bo lganda o zgarishlar kiriting.
ʻ ʻ
1.2. Bahoni shakllantirish va xarajatlar hisobining o’zaro bo
g’liqligi hamda vazifalari.
Bahoni shakllantirish va xarajatlar hisobining o’zaro bog’liqligi
Biznesda narxlar va xarajatlarni hisobga olish bir-biri bilan chambarchas bog'liq.
Xarajatlarni hisobga olish mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarishning haqiqiy
tannarxini aniqlashga yordam beradi, narx esa ushbu tovarlar yoki xizmatlar uchun
narxni belgilashni o'z ichiga oladi. Narxlar va xarajatlar hisobi o'zaro bog'liq
bo'lgan bir necha usullar:
1. Xarajatga asoslangan narxlash: Xarajatlarni hisobga olish mahsulot yoki
xizmatni ishlab chiqarish tannarxini hisoblash uchun zarur ma'lumotlarni taqdim
etadi. Ushbu xarajat ma'lumotlari keyinchalik sotish narxini belgilash uchun asos
sifatida ishlatiladi. Xarajatga asoslangan narxlash strategiyalari, masalan, xarajat
va narxni belgilash, sotish bahosi ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashini

ta'minlash va oqilona foyda marjasini ta'minlash uchun xarajatlar hisobi
ma'lumotlariga tayanadi.
2. Foyda marjasini tahlil qilish: Xarajatlarni hisobga olish korxonalarga har xil
mahsulot yoki xizmatlarga xarajatlarni to'g'ri taqsimlash orqali ularning foyda
marjalarini tahlil qilishga yordam beradi. Bu tahlil korxonalarga qaysi mahsulot
yoki xizmatlar ko’proq foyda keltirayotganini va qaysi biriga narx yoki xarajatlarni
boshqarishda tuzatishlar kerak bo’lishi mumkinligini aniqlash imkonini beradi.
3. Xarajatlarni nazorat qilish: Xarajatlarni hisobga olish ishlab chiqarish jarayonida
samarasizlik yoki chiqindilarni aniqlashga yordam beradi. Xarajatlarni tahlil qilish
orqali korxonalar xarajatlarni kamaytirish yoki xarajatlarni nazorat qilish choralari
imkoniyatlarini aniqlashlari mumkin. Bu yanada raqobatbardosh narx
strategiyalariga va rentabellikni oshirishga olib kelishi mumkin.
4. Narxlar bo'yicha qarorlar: Xarajatlarni hisobga olish, ayniqsa, o'zgaruvchan
xarajatlar, doimiy xarajatlar va qo'shimcha xarajatlar kabi omillarni hisobga olgan
holda, narx qarorlarini qabul qilishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Mahsulot yoki
xizmat tannarxini tushunish orqali korxonalar bozorga asoslangan narxlash yoki
qiymatga asoslangan narxlash kabi narx strategiyalari bo’yicha asosli qarorlar
qabul qilishlari mumkin.
Umuman olganda, narx va xarajat hisobi o'zaro bog'liqdir, chunki ularning ikkalasi
ham mahsulot yoki xizmatni sotish narxi uni ishlab chiqarishga sarflangan
xarajatlarni qoplashini ta'minlash, shu bilan birga oqilona foyda marjasini
ta'minlashga qaratilgan. Xarajatlarni hisobga olish asosli narx qarorlarini qabul
qilish va xarajatlarni samarali nazorat qilish uchun zarur ma'lumotlar va tahlillarni
taqdim etadi.
Xarajatlar hisobi vazifalari

Xarajatlar hisobining maqsadi xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviyxo’jalik
faoliyati davomida yuz bergan xarajatlarni amaldagi qonunchilik talablaridan kelib
chiqqan holda to’g’ri va o’z vaqtida hisobga olish, hamda axborot
foydalanuvchilariga o’z vaqtida, to’liq hamda aniq axborot yetkazib berishdir.
Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda korxona xarajatlari bo’yicha buxgalteriya
hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
xarajatlarni ularning mohiyatini ochib beruvchi mezonlariga mos ravishda hisobga
olish;
korxona xarajatlarini to’g’ri turkumlash va guruhlarga ajratish;
korxona xarajatlari harakati to’g’risida to’liq va ishonchli axborotlarni
shakllantirish;
korxona xarajatlarini to’g’ri, o’z vaqtida va tegishli boshlang’ich hujjatlar bilan
rasmiylashtirish;
korxona xarajatlari bo’yicha hisob ma’lumotlarining va hisobot ma’lumotlarining
to’liq uyg’unligini ta’minlash;
kelgusi davr va muddati uzaytirilgan xarajatlarni to’g’ri va o’z vaqtida sotish
tannarxi, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyatga doir xarajatlarga kiritish;
tugallanmagan ishlab chiqarishga to’g’ri keladigan xarajatlarni to’g’ri va o’z
vaqtida hisobga olish, ularni belgilangan muddatlarda qayta ro’yxatdan o’tkazish
(investitsiya qilish) va sotish tannarxiga to’g’ri kiritilishini ta’minlash;
sotish tannarxining, davr xarajatlarining oshib ketishiga sabab bo’luvchi
noratsional chiqimlarni vujudga kelish sabablari va aybdorlarini topish, bunday
chiqimlarga yo’l qo’ymaslik uchun mas’ul shaxslar faoliyatini doimiy nazorat
qilish;
mavjud zahiralar va vositalardan unumli foydalanish ustidan nazorat o’rnatish;
xarajatlarni soliq solish bazasi obyekti sifatida to’g’ri shakllantirish;

xarajatlarni hisoblash tamoyiliga muvofiq ular yuz bergan vaqtdan boshlab tan
olish va tegishli schotlarda aks ettirish;
xarajatlarni moliyaviy hisobotda to’g’ri aks ettirish va boshqalar.
Shuningdek, buxgalteriya hisobi korxona xo’jalik faoliyati davomida xarajatlarni
amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga rioya qilishi ustidan
nazorat o’rnatish, xarajatlarga oid salbiy holatlarning oldini olish va uning
moliyaviy barqarorligini ta’minlaydigan ichki xo’jalik imkoniyatlarini topishni
ta’minlashi zarur. Shu o’rinda shuni ta’kidlash joizki, hozirgi jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi sharoitida buxgalteriya hisobining vazifalariga yana bir necha
vazifalar qo’shish bizning fikrimizcha to’g’ri bo’ladi, bu vazifalar taxminan
quyidagilar:
korxonaning moliyaviy-iqtisodiy inqirozga qarshi choralar dasturini ishlab
chiqishga yordam berish;
Ushbu moliyaviy-iqtisodiy inqirozga qarshi choralar dasturi va prezidentimizning
“Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning
yo’llari va choralari” asarida belgilab qo’yilgan vazifalarning bajarilishini tahlil
qilib borish, monitoringlar o’tkazish va hokazolar. Ayrim adabiyotlarda fanning
vazifasi bilan funksiyasi bir narsani ifodalaydi deyilsa, ayrim adabiyotlarda esa bu
ikki tushuncha turli xil narsani ifodalaydi deyiladi. Bizning fikrimizcha ham
ikkinchi mulohaza to’g’ri. Chunki fanning vazifasi doimiylik xarakteriga ega
bo’lmaydi va mavjud holat, talab hamda o’rganish obyektidan kelib chiqib
o’zgarishi mumkin, funksiya esa doimiylik xarakteriga ega bo’lib, o’zgarmaydi.
Xarajatlarning hisobi bo’yicha buxgalteriya hisobi nazoratining uchta turi amalga
oshiriladi:
1) dastlabki nazorat – xo’jalik muomalasi sodir bo’lgungacha;
2) joriy nazorat – xo’jalik muomalasini amalga oshirish;

3) keying nazorat – muomala sodir bo’lganidan so’ngi. Xarajatlarni nazorat qilish
quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi: mahsulot ishlab chiqarish uchun
sarflangan haqiqiy xarajatlarni shakllantirish va ishlab chiqarilgan mahsulotlar
tannarxini hisoblash;
Xarajatlar hisobi bo’yicha buxgalteriya hisobining funksiyalari Axborot
funksiyasi Uzviy aloqa funksiyasi Nazorat funksiyasi Tahliliy funksiyasi
realizatsiya qilingan mahsulotlarning tannarxini shakllantirish; turli xarajatlar
smetalarini bajarilishi (masalan, vakillik xarajatlari, tijorat va reklama xarajatlari);
mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog’liq xarajatlarni
kamaytirish; shubhali qarzlar bo’yicha rezervlar va boshqa maxsus fondlarni
yaratish hamda ularning ishlatilishi va boshqalar. 3. Uzviy aloqa funksiyasi.
Buxgalteriya hisobi uzviy aloqa funksiyasini bajaradi, busiz boshqaruv tizimining
faoliyati ma’nosiz bo’lib qoladi. Buxgalteriya hisobini axborot funksiyasi orqali
bilamizki, u axborot istemolchilarini xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-
xo’jalik faoliyatining turli jabhalarida ro’y bergan, berayotgan operatsiyalar
to’g’risida ham summaviy, ham qiymat o’lchovida haqiqiy ma’lumotlar bilan
ta’minlaydi Buxgalteriya hisobining “uzviy aloqa” funksiyasining paydo bo’lish
jarayoni Ko’rsatkichlarning haqiqiy miqdorirni aks ettiradigan buxgalteriya
axborotlari yordamida qaytma aloqadan foydalanolgan holda biznes-reja
ko’rsatkichlari, standartlar, norma va normativlar, smetalar bajarilishi, barcha
turdagi resurslardan oqilona foydalanish ustidan nazorat o’rnatiladi, har xil
kamchiliklar bartaraf etiladi.ishlab chiqarish imkoniyatlari va ularning safarbar
etilish hamda ishlatilish darajasi aniqlanadi. Buxgalteriyan hisobi tizimi
boshqaruvni uzviy aloqa orqali har qanday darajada ta’minlay oladi. Boshqa hech
qanday tizim ushbu vazifani bajara olmaydi. 4. Tahliliy funksiya xo’jalik
yurituvchi subyektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini va uning natijalarini tahlil
qilishdan iborat. Axboratdan foydalanuvchilar (ichki va tashqi) hisob-iqtisodiy

axboratlarga asosan xo’jalik yurituvchi subyektning xarajatlari, ularning
samaradorligi (rentabilligi) va hokazolar to’g’risida zarur ma’lumotlar olishga
intiladilar. Boshqaruv maqsadlari uchun resurslarning Boshqaruv obyektlari:
Xarajatlar va moliyaviyxo’jalik faoliyatlari Ma’lumotlarni yig’ish Ma’lumotlarni
1. ro’yxatga olish Ma’lumotlarni bir tizimga keltirish Qaror qa’bul qiluvchi
shaxs
Qaror barcha turlaridan foydalanish, ishlab chiqarish va realizatsiya xarajatlari ,
uning tarkibi va shunga o’xshashlar tahlil qilinishi lozim

II BOB BOSHQARUV HISOBI TIZIMIDA BAHONI SHAKLANT
IRISHNING TURLARI VA QO’LLANILISHI
2.1. Bahoni to’liq xarajatlar asosida shakllantirish va uning amaliyo
tda qo’llanilishi
To'liq xarajatlar asosida narxni shakllantirish mahsulot yoki
xizmatni ishlab chiqarish uchun sarflangan barcha xarajatlarni, shu
jumladan to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar (masalan, materiallar va ishchilar)
va bilvosita xarajatlarni (masalan, qo'shimcha xarajatlar) hisobga
olishni o'z ichiga oladi. To'liq xarajatlarga asoslangan narxni
shakllantirish amalda qanday qo'llaniladi:
1. Barcha xarajatlarni aniqlash va hisoblash: Birinchi qadam
mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish bilan bog'liq barcha
xarajatlarni aniqlash va hisoblashdir. Bunga to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar
(masalan, xom ashyo, to'g'ridan-to'g'ri mehnat) va bilvosita xarajatlar
(masalan, ijara, kommunal xizmatlar, ma'muriy xarajatlar) kiradi.
Xarajat hisobchilari ushbu xarajatlarni to'g'ri taqsimlash va hisoblashda
hal qiluvchi rol o'ynaydi.
2. Istalgan foyda marjasini aniqlash: Barcha xarajatlar
aniqlangandan so'ng, biznes istalgan foyda marjasini aniqlashi kerak.
Bu odatda umumiy xarajatning foizi sifatida yoki tannarxga ustama
sifatida ifodalanadi. Foyda marjasi sanoat normalari, kompaniyaning

moliyaviy maqsadlari va mahsulot yoki xizmatning taxminiy qiymati
kabi omillarga asoslanadi.
3. Xarajatlarga ustama qo'shish: Keyingi qadam umumiy
xarajatlarga kerakli foyda marjasini qo'shishdir. Ushbu qo'shimcha
narx mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish bilan bog'liq to'g'ridan-
to'g'ri va bilvosita xarajatlarni qoplashini hamda biznesga foyda
keltirishini ta'minlaydi.
4. Bozor omillarini ko'rib chiqish: To'liq xarajatlarga asoslangan
narxni belgilash foydali yondashuv bo'lsa-da, bozor omillarini ham
hisobga olish muhimdir. Korxonalar mijozlarning narxga sezgirligini,
raqobatchilarning narxlarini va bozor talabini baholashlari kerak.
Narxning raqobatbardoshligini va bozor sharoitlariga mos kelishini
taʼminlash uchun tuzatishlar kiritish zarur boʻlishi mumkin.
5. Ko'rib chiqish va tuzatish: To'liq xarajatlarga asoslangan
narxlar muntazam ravishda ko'rib chiqilishi va kerak bo'lganda
o'zgartirilishi kerak. Xarajatlar, bozor sharoitlari yoki biznes
strategiyalaridagi o’zgarishlar rentabellik va raqobatbardoshlikni
ta’minlash uchun narx formulasini qayta ko’rib chiqishni talab qilishi
mumkin.
Amalda toʻliq xarajatlar asosida narxni shakllantirish mahsulot
yoki xizmatni ishlab chiqarish bilan bogʻliq barcha xarajatlarni hisobga
olgan holda narx belgilashga kompleks yondashuvni taʼminlaydi. Biroq,

narx raqobatbardosh bo’lishi va mijozlar tomonidan qabul qilingan
qiymatga mos kelishi uchun bozor omillari va mijozlarning afzalliklarini
ham hisobga olish muhim.
2.2.O’zgaruvchan xarajatlar asosida bahoni shakllanti
rish
Tartibi

O'zgaruvchan Xarajatlar nazorat va xarajat turi bo'yicha korxona
xarajatlarini klassifikatsiyasini yordamida iqtisodiy faoliyat rejalashtirish uchun.
chiqishi o'zgarishlar tovar mahsulotlarini Ushbu turlarining ayrim darajasida bir
mos keladigan kamayishi yoki o'sishiga olib keladi. Shunday qilib, o'zgaruvchan
xarajatlar har doim ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga boshqalar. Ular
materiallar xarajatlarini, xom ashyo, shu jumladan, mehnat xarajatlarini tijorat,
ishlab chiqarish jarayoniga mo'ljallangan korxona, yoqilg'i va energiya asosiy
ishchilar bor.
Barcha o'zgaruvchan xarajatlar - ishlab chiqarish to'xtatib davomida
ularning butunlay yo'qolishi asosiy xususiyati bo'lgan korxona, xarajatlari
hisoblanadi. Ba'zi odamlar bunday xarajatlar faqat ishlab chiqarish hajmlarini va
mahsulot sotishdan o'sish bilan Liniya (to'g'ri mutanosib) o'sadi, deb ishonaman.
Bu yondashuv o'zgaruvchan xarajatlar, majburiy ishlab chiqarish o'sishiga
mutanosib ravishda oshirish, deb taklif qiladi "sindirish hatto nuqta" ishlab
chiqarish, hisoblash asoslangan.
Başabaş nuqtasi hisobga kutilayotgan foyda olib, tovarlar, pul jihatidan
bo'yicha aniqlanishi mumkin. Bu barcha ishlab chiqarish xarajatlari to'liq
mahsulotlarini sotish paytida to'langan qaysi olingan eng kam daromad, ifodalaydi,
ammo bu holda hech qanday foyda yo'q. Barcha mahsulotining o'zgaruvchan va
sobit xarajatlarning va vaqt, ma'lum bir davr uchun uning savdo hajmi haqidagi
ma'lumot nuqtai nazaridan, tanaffus hatto nuqtasi hisoblash:
Break, hatto nuqta = (doimiy xarajatlar / (tushgan tushum - o'zgaruvchan
xarajatlar)) savdo x.
ko'rsatkich kompaniya samaradorligini baholash bermoqda.
Bu shunday o'zgaruvchan xarajatlar har doim ishlab chiqarish hajmining
o'sishiga mutanosib ravishda oshirish emas, deb sodir bo'ladi. Misol uchun, kecha
smenada ishchilar tomonidan yaratilgan ishlab chiqarish jarayonida, ham,

o'zgaruvchan xarajatlarning o'sishi kuni smenada ishlab chiqarilgan qaraganda
yuqori bo'ladi. Ular: «kecha» soat miqdorida farq, kundalik ortiq oliy to'lanadi.
O'zgaruvchi xarajatlar quyidagi turga bo'linadi:
- Mutanosib: ishlab chiqarish va uni sotish hajmi bir xil stavka oshirish.
Shunday qilib, 10% ga ortib, ishlab chiqarish hajmi, bunday xarajatlar, shuningdek,
10% oshirish.
- Progressive: chiqishi ancha tezroq o'sadi. Misol uchun, 10% ga ishlab
chiqarish o'sishiga bilan, ular 15% o'sdi.
- regression: ishlab chiqarish hajmining ko'payishi ortida xarajatlarini
o'sish darajasi. Shunday qilib, bu xarajatlarning 10% da ishlab chiqarishni o'sishi
faqat 8% ko'tariladi mumkin.
Bu xarajatlarning eng asosiy to'g'ri, deb qabul qilinadi, chunki o'zgarib
turadi, o'z maqsadi uchun maxsus mahsulotlar (xizmatlar, ishlar) qiymati qarang.
mos ravishda o'zgaruvchan xarajatlar ortishi yoki pasayishi, umumiy miqdori,
ko'paytirish yoki tovarlarni ozod hajmini kamaytirish uchun. o'zgaruvchan
xarajatlar hajmini oshirish, ma'lum bir nuqtaga qadar asta-sekin ortib bormoqda,
lekin keyin, ular tez kamayib qaytib qonunlariga ko'ra oshirish boshlanadi. Bu
quyidagi tovar mahsulotlar har bir birligini ishlab chiqarish ko'proq o'zgaruvchan
resurslarni talab qiladi, degan ma'noni anglatadi.
Birligi o'zgaruvchan xarajatlar - sotilgan tovarlar dona bilan bog'liq o'ziga
xos materiallar, xomashyo, bor. Ular o'z ichiga olmaydi yuqoridagi xarajatlarni
korxona.
sifatida yarim o'zgaruvchan xarajatlar bunday yo'q. Ular bunday ishlab
chiqarish hajmi va mahsulot sotish, korxonaning iqtisodiy faoliyat sifatida
ko'rsatkichlarni o'zgartirish, turli nisbatlarda, ularning qiymatini o'zgartirish. Bu
materiallar xarajatlarini, xom ashyo, ishlab chiqarish ishchilar, texnik xizmat

ko'rsatish va ta'mirlash uskunalar, past-qiymati va tez-kiygan vositalari, eskirish,
elektr energiyasi ish haqi kiradi.
O'zgaruvchan xarajatlarga asoslangan narxni shakllantirish
tartibi mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatish uchun jami
o'zgaruvchan xarajatlarni hisoblashni, so'ngra sotish narxini aniqlash
uchun ustama yoki foyda marjasini qo'shishni o'z ichiga oladi.
Bosqichma-bosqich jarayon:
1. O'zgaruvchan xarajatlarni aniqlang: O'zgaruvchan xarajatlar
ishlab chiqarish yoki taqdim etilgan xizmatlar darajasiga to'g'ridan-
to'g'ri mutanosib ravishda o'zgarib turadigan xarajatlardir. Masalan,
xom ashyo, to’g’ridan-to’g’ri ishchi kuchi, kommunal xizmatlar va
qadoqlash xarajatlari.
2. Jami o'zgaruvchan xarajatlarni hisoblang: Mahsulot ishlab
chiqarish yoki xizmat ko'rsatish bilan bog'liq barcha o'zgaruvchan
xarajatlarni qo'shing. Buni har bir komponent yoki tegishli faoliyatning
narxini tahlil qilish orqali amalga oshirish mumkin.
3. Istalgan foyda marjasini aniqlang: o'zgaruvchan xarajatlarga
qo'shimcha ravishda daromad marjasi yoki qo'shimcha foiz stavkasini
belgilang. Bu sotish narxini aniqlash uchun o'zgaruvchan xarajatlarga
qo'shiladigan qo'shimcha miqdordir.

4. Jami o'zgaruvchan xarajatlarga ustama qo'shing: jami
o'zgaruvchan xarajatlarni foyda marjasi foiziga ko'paytiring va uni
o'zgaruvchan xarajatlarga qo'shing. Bu sizga sotish narxini beradi.
5. Bozor omillarini ko'rib chiqing: bozor talabi, raqobat va
mijozlarning qiymatni idrok etishini baholang. Agar kerak bo'lsa, bozor
sharoitlariga moslashish va rentabellikni ta'minlash uchun sotish
narxini sozlang.
Xarajatlar, bozor dinamikasi va mijozlarning xohish-
istaklaridagi o’zgarishlar asosida narx strategiyasini muntazam ko’rib
chiqish va yangilab turish muhim
2.3. Transfert Bahoni shakllantirish
Korxona baho siy osat ida t ransfert bahoning t ut gan o’mi v a
mazmuni
Respublikamizda bozor munosabatlarini rivojlantirish sharoitida sotiladigan
mahsulot (ish va xizmatlar)larga ilmiy asoslangan baho siyosatini ishlab chiqish
boshqa hisobining asosiy vazifalaridan biri sanaladi.
Amaliyotda har bir korxona o’z mahsulotini ishlab chiqara boshlashidan avval
qancha foyda olishi mumkinligini rejalashtiradi. Korxona foydasi m ahsulot bahosi
va uni ishlab chiqarishga sarflanadigan haqiqiy xarajatlarga bevosita bogliq bo'ladi.
Ushbu holatda mahsulot bahosi ishlab chiqaruvchi yoki xaridor xohishi bo’yicha
baland yoki past bohishi mumkin emas, u talab va taklif asosida tartibga solib
borilishi lozim.

Inflatsiya jarayonida, ya’ni baholarning o’sishi sodir bo'layotgan paytda pulning
foydaliligi pasayib boradi. Shu sababli, bunday sharoitda barcha hisob-kitoblar
qiyosiy yoki bazis davr baholarida amalga oshirilishi zarur, aks holda, noto’g’ri
ma’lumotlar asosida oqilona moliyaviy boshqamv qarorlarini qabul qilib
bohmaydi. Shu nuqtayi nazardan qiyosiy baholardan foydalanish moliyaviy
menejmentdagi barcha hisob-kitoblarga tegishli talab hisoblanadi. Bunda bir
o’lchamning o’zgarishi ikkinchi o'lchamning o’zgarishiga qanday ta’sir etishi tahlil
qilinadi.
Ishlab chiqarishning hajmi va baholar darajasi turlicha bolgan holatda foyda
summasini solishtirishning bir nechta varianti mavjud. M ahsulotning qo’shim cha
birligini ishlab chiqarish umumiy tushum ning m a’lum bir birlikda oshishiga olib
keladi va u cheklangan tushum deyiladi. Bunda o ‘z navbatida xarajatlar
miqdorining ham bir birlik miqdorida oshishi kuzatiladi va u cheklangan xarajatlar
deb ataladi. Maksimal foyda cheklangan tushum bilan cheklangan xarajatlar bir-
biriga teng bo’lgan yoki ular bir-biriga maksimal darajada yaqinlashgan holda
yuzaga keladi
Foydalilikning cheklanganligi nazariyasiga muvofiq, ishlab chiqarishning o ‘sishi
tufayli cheklangan tushum cheklangan xarajatlarga nisbatan tezroq sur’atlarda о'
sib borgunga qadar foyda hajmi o'sib boraveradi, biroq, cheklangan xarajatlar
cheklangan tushum dan oshib ketgan paytda m ahsulot ishlab chiqarishni
qisqartirish zarur. Shunday qilib, cheklangan xarajatlarning cheklangan tushumga
yaqinligi (maksimal) eng yuqori darajada ta ’minlanganda yoki unga
tenglashtirilganda mahsulot ishlab chiqarishning hajmi va bahosi ishlab
chiqaruvchini eng yuqori (maksimal) foyda bilan ta’minlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonada bahoni shakllantirish va boshqarish
bo'yicha tezkor qarorlar qabul qilish zaruriyati tug'iladi. Buning uchun boshqaruv

tizimida bahoni shakllantirish bo'yicha funksional bloklarning o'zaro aloqasini
tahlil qilish muhim ahamiyatga ega (7.1-chizma)
Foydalilikning cheklanganligi nazariyasiga muvofiq, ishlab chiqarishning o ‘sishi
tufayli cheklangan tushum cheklangan xarajatlarga nisbatan tezroq sur’atlarda о'
sib borgunga qadar foyda hajmi o'sib boraveradi, biroq, cheklangan xarajatlar
cheklangan tushum dan oshib ketgan paytda m ahsulot ishlab chiqarishni
qisqartirish zarur. Shunday qilib, cheklangan xarajatlarning cheklangan tushumga
yaqinligi (maksimal) eng yuqori darajada ta ’minlanganda yoki unga
tenglashtirilganda mahsulot ishlab chiqarishning hajmi va bahosi ishlab
chiqaruvchini eng yuqori (maksimal) foyda bilan ta’minlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonada bahoni shakllantirish va boshqarish
bo'yicha tezkor qarorlar qabul qilish zaruriyati tug'iladi. Buning uchun boshqaruv
tizimida bahoni shakllantirish bo'yicha funksional bloklarning o'zaro aloqasini
tahlil qilish muhim ahamiyatga ega (7.1-chizma)

Keltirilgan chizmadan ко hi nib turibdiki, bahoning shakllanishi tashqi muhit
ta’siriga ham ko’p jihatdan bog’liqdir.
Tashqi muhitda quyidagi makrodarajadagi o’zgarishlar korxona faoliyatida bahoni
shakllantirishga bevosita ta’sir ko’rsatadi:
1. Iqtisodiyotdagi o’sish va pasayish (har qanday mahsulotga bo’lgan ehtiyoj
aholining real daromadlari, investitsiya faolligi, davlat xarajatlari, kredit olish va
uni qaytarish imkoniyatlari, baholarning o’zgarishiga bog'liq). Shu sababli tashqi
muhitni tahlil qilish korxonani baholash uchun boshlanghch nuqta va qadam bo'lib
hisoblanadi.

2. Tabiiy resurslarga yaqinlik va ularning zaxirasiga ega bo ‘lish nafaqat m ahsulot
ishlab chiqaruvchi, balki qayta ishlovchi korxonalarni ham strategik rivojlantirish
uchun muhim ahamiyatga ega.
3. Siyosat va huquq. Korxonaning faoliyat yuritishida davlatning iqtisodiy
barqarorligi, turli xil mulk egalarining huquqiy jihatdan muhofaza qilinganligi,
soliq qonunchiligining o ‘zgarib turishi, bojxona huquqi kabi omillar ham hal
qiluvchi ahamiyatga ega.
4. Demografiya. Korxona joylashgan hududdagi aholining soni va tarkibi uning
faoliyatiga katta ta’sir. ко’rsatadi. Agar hududda tug'ilish darajasi yuqori bo’lsa,
bolalarbop mahsulotlar assortimentiga talab katta bo'ladi yoki katta yoshdagi
aholining hissasiga qarab ularning talabidagi mahsulotlar ishlab chiqarish zarur
bo’lsa, korxona shunga qarab m o’ljal olishi zarur.
5. Ijtimoiy-madaniy muhit. Jamiyatning iqtisodiy farovonligi oshib borishi bilan
unda iqtisodiy xavfsizlikni ta ’minlashga, aholining kam ta’minlangan va ishsiz
qatlamlarini himoya qilishga imkoniyat oshib boradi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda korxonalarda baholarni shakllantirish
bo’yieha qarorlar qabul qilishga ta’sir etuvchi omillar tashqi va ichkiga bo’linadi.
Tashqi omillar quyidagilar bilan ifodalanadi:
— korxona ishlab chiqarayotgan tovarga bozordagi. umumiy talab;
— bozorga shu xilda boshqa firmalar tomonidan chiqarilgan tovarlar hajmi;
— ushbu tovarlarning sifati va bahosi;
— xaridorlarning mahsulot bahosi past bo’lishiga yoki.tovar sifati yuqori
bo’lishiga qiziqishi.
Bahoning shakllanishiga ta’sir etuvchi ichki omillarga quyidagilar kiritiladi:
— mahsulotni ishlab cliiqarish tannarxi;
— uzoq muddatli kapital qo'yilmalarni qoplash imkoniyati; — mehnat va
materiallar sifati;

— ishlab chiqarish xarajatlari darajasi;
— cheklangan resurslardan foydalanish darajasi.
Transfert baholar mexanizmini ishlab chiqish korxona baho siyosatining tarkibiy
qismi hisoblanadi.
Transfert baho korxona ichida bir javobgarlik markazidan boshqa javobgarlik
markaziga o'tkaziladigan mahsulot (materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, tayyor
mahsulotlar) yoki xizmatlar bahosini aniqlash uchun foydalaniladigan bahodir.
7.2. Transfert bahoni aniqlash tartibi va tamoyillari
Bozor islohotlarini chuqurlashtirish sharoitida transfert bahoni aniqlash ishlab
chiqarishni tashkil etishning markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan
shakllariga bevosita bog’liq bo’ladi.
Ishlab chiqarishni markazlashtirilgan holda tashkil etilgan sharoitda javobgarlik
markazlari o'rtasida mahsulot va xizmatlar almashinuvi ko’proq haqiqiy (normativ)
tannarx asosida amalga oshiriladi.
Markazlashtirilmagan holda tashkil etilgan ishlab chiqarishlarda javobgarlik
markazlari nisbatan mustaqil bo’lib, korxona ichidagi uzatuv (topshirish) bahosi
har bir bo’linma foydasining aniq va ishonchli ko'rsatkichmi aniqlash imkoniyatiga
ega bo’lishi nazarda tutilgan holda o’rnatilgan bo'lishi kerak. Korxona ichidagi
uzatuv (topshirish) bahosini tanlash nafaqat boTinma faoliyati natijalarini aniqlash
uchun, balki «qanday qilib ishlab chiqarish va sotib olisK», «sotish va bundan
keyin ishlov berish» kabi savollar bo'yicha qarorlar qabul qilish, shuningdek,
ishlab chiqarishning muqobil variantlarini tahlil qilishda muliim ahamiyat kasb
etadi.
Transfert bahoni aniqlash quyidagi asosiy talablarga tayanadi:
— ishlab chiqarish korxonasining pirovard maqsadiga erishishini va aiohida
bo’linmalar maqsadini korxonaning umumiy maqsadi bilan uyg’un holda birikib
ketishini ta’minlash;

— boshqaruvning turli darajalarida menejerlar uchun moslashuvchan va bir xilda
bo’lish;
— markazlashtirilmagan holda boshqarish sharoitida sotuvchi va xaridor
boiinmalar rahbarlariga ularning mustaqilligini saqlab qolishga imkon tug'dirishi
kerak;
— ichk-i va tashqi bozorlarning o’zgaruvchan sharoitlarini tez ilg’ab olish, foydani
samarali sohalarga yo’naltirish imkonini berish. Masalan, yuqori foydani
soliqlardan imtiyozlar mavjud bo’lgan sohalarga, yuqori bo'lmagan foydani esa
soliqlari yuqori bo’lgan sohalarga yo’naltirish lozirn;
— amaldagi qonunlar talablari asosida shakllantirilishi va ularga mos kelishi.
7.3. Transfert bahoni belgilash usullari
Korxona ichki bo’linmalari o’rtasida transfert baholami shakllantirishda uni
belgilash usullariga aiohida e’tibor qaratish zarur:
Transfert baholami belgilashning quyidagi usullari mavjud: — bozor bahosi;
— to’liq tannarx plus foyda (to’liq tannarxdan % sifatida);
— o’zgaruvchan xarajatlar plus foyda (o’zgaruvchan xarajatlardan% sifatida);
— tomonlaming o’zaro kelishuvi asosidagi shartnomaviy baho; — to’liq yoki
qisqartirilgan tannarx.
Korxona boshqaruvchilari, bo’linma-sotuvchilar va bo’linmaxaridorlarning
talablariga birdek javob beradigan yagona transfert baho mavjud emas. Amaliyotda
korxonalarning bir qismi shartnomaviy bozor bahosidan transfert baho sifatida
foydalanadi, boshqa bir qismi esa «to’liq tannarx shu’ba foyda» usulidan
foydalanishni afzal ko’radi.
Mahsulot (ish, xizmatjlarning shartnomaviy bozor bahosi hajmi qulay transfert
baho hisoblanadi, chunki bu baho har bir markazning foydasini mustaqil xo’jalik
birligi sifatida tahlil qilib chiqish imkoniyatini yaratadi.

Agar tashqi bozorda baho aniq b o ‘lsa (m asalan, yangi mahsulot turiga muqobil
tovarlar bozon bo’lmaganda va baho oldindan belgilanmagan bo'lsa), imda «to ‘liq
tannarxplusfoyda», va’ni to’liq tannarxdan foiz sifatida olingan bahoni qodlash
lozim bo’ladi, chunki bnnday baho bozor bahosiga yaqin hisoblanadi г’ va b o
'linm alar faoliyati kam chiliklarini aniqlashga im kon tug’diradi.
Bahoga ustama belgilash vaqtida butun korxonani foydalilik koeffitsientini emas,
balki mazkur boiinm aning xarajatlari xususiyatlarini hisobga olish zarur.
Amaliyotda foyda ko’pincha moliyaviy qo’yilmalardan olingan daromad
hisoblanadi hamda belgilangan reja ko’rsatkichi bilan solishtirilib boriladi. Agar
transfert baho sifatida «o’zgaruvchan xarajatlar plus foyda» usulidan foydalanilsa
xomashyo, materiallar, xizmatlar va ish haqi kabi xarajatlarni o’zgarishiga
tuzatishlar kiritadigan qoidaga amal qilinadi.
Transfert baho haqiqiy tannarx plus qo’shimcha foyda tarzida belgilanishi ham
mumkin. Mazkur usuldan menejerlar o’z bo’linmalarida mablag£lar sarfi uchun
javobgar bo’lgan hollarda foydalanadi, biroq, bu usul mablag’larni tejash
imkoniyatini pasaytiradi, ya’ni haqiqiy tannarx qancha yuqori bo’lsa, bo’linma-
sotuvchi sotish bahosini shuncha yuqori belgilaydi. Shuni nazarda tutish zarurki,
tannarx asosida transfert baholami belgilash vaqtida korxona tarkibiga kiruvchi
boMinmalarni foyda yoki investitsiya markazlari sifatida emas, balki xarajatlar
markazlari sifatida qarab chiqish lozim. Bunday sharoitda o’zgaruvchan xarajatlar
asosida belgilangan transfert baholar samarali hisoblanadi. Bu usulda quyidagi
ikkita shartga amal qilinadi:
— ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar birligiga sarflangan aktivlar qiymati bir xil;
— ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar birligiga to’g’ri keladigan o’zgaruvchan
xarajatlar darajasi qolgan xarajatlarga nisbatan deyarli o’zgarmas.

0 ‘zgaruvchan xarajatlar asosida korxona ichidagi topshiruvlar paytidagi baho usuli
to’liq tannarx asosidagi usuldan korxona zaxiralaridan yanada samaraliroq
foydalanishni ta’minlashga qaratilganligi bilan ajralib turadi.
7.4. Transfert bahoni xarajatlar va qiymat yondashuvlari asosida shakllantirish
Transfert baho siyosati masalasi bo’yicha moliyachi va marketologlar o ‘rtasida
uni shakllantirishga nisbatan ikki muqobil yondashuv — xarajatlar va qiymat
yondashuvlari sohasida bahsmunozara kelib chiqadi. Ularning mohiyatini 7.1-
jadval yordamida ifodalash mumkin.
Transfert bahoni shakllantirishga nisbatan xarajatlar yondashuvi eng sinalgan va
ishonchli yondashuvdir. Uning asosida real kategoriya yotadi, bu — mahsulot
ishlab chiqarish va sotishga sarflanadigan xarajatlardir. Ushbu xarajatlar mahsulot
ishlab chiqarishga va sotishga sarflangan haqiqiy xarajatlar kategoriyasi orqali
ifodalanadi hamda buxgalteriyada dastlabki luijjatlar bilan rasmiylashtiriladi.
Buning ustiga, m alum darajada bu yondashuvning nufuzi uni iqtisodiy nazariyada
qo’llab-quwatlanishi bilan bogMiq, chunki, mahsulotlar o'rtasida xarajatlarni to

£g£ri taqsimlash, tannarxni shakllantirish va boshqarish bahoni korxona uchun
naflilik nuqtayi nazaridan d’aromad olish manbayiga aylantiradi (7.2-cliizma).
Mahsulotni sotishda baho darajasini sotishning va shunga mos ravishda ishlab
chiqarishning taxminiy hajmi belgilaydi. Shu bilan birga, boshqaruv hisobi e’tirof
etadiki, mahsulot birligini ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari o£zgarishi
bevosita ishlab chiqarish
miqyosiga bog’liq. Ishlab chiqarish xarajatlarining o'sishi bilan bir buyumga to
‘g’ri keladigan doimiy xarajatlar summasi va ishlab chiqarishga sarflanadigan
o’rtacha xarajatlar hajmi ham o ‘sadi. Binobarin, tadbirkor menejer transfert
bahoni belgilayotganda xarajatlar usuli asosida yoki raqobatchilar tomonidan baho
bo’yicha qabul qilingan qarorlar ta ’siri ostida passiv baho belgilash yo'lini
tanlamasligi lozim.
Eng oqilona yondashuv — transfert bahoni shakllantirishga nisbatan fa o l
yondashuv usuli bo'lib, bunda transfert bahoni boshqarish orqali sotishlarning zarur
hajmiga mos keluvchi o'rtacha xarajatlar hajmiga erishiladi, bu esa korxonani
foydalilikning kutilayotgan darajasiga olib chiqadi.
Transfert bahoni shakllantirishga faol yondashuv mantiqiga o'xshash masalalarni
quyidagicha ta’riflash mumkin: «Eng past bahoda sotiladigan tovarlar miqdorini
katta miqdordagi foyda olish uchun qanchagacha oshirishim iz kerak?» yoki

«Sotiladigan ' mahsulotlarning qancha miqdorini ko’proq foyda olish uchun
yuqoriroq bahoda sotish kerak?»
Aynan mana shunday yondashuv «zaif» bozorlarda (ya’ni, talab pasayib boruvchi
bozorlarda) yoki «kuchli» bozorlarda (ya’ni, talab ortib b o ru v ch i b o z o rla rd a
ju d a yuqori b a h o la r xarajat yondashuvining jiddiy kamchiligini chetlab o ‘tish
imkonini beradi).
Shuni ta’kidlash joizki, transfert bahoni shakllantirishga xarajatli yondashuvdan
voz kechish korxona menejerlariga oson bo’lmaydi, chunki ular ishlab chiqarishga
yangi mahsulot uchun investitsiya qilish va bahoni shakllantirish bo’yicha qarorlar
qabul qilinguncha kutilayotgan foydani aniqlashlari lozim.
Loyihalashtirilayotgan yangi m ahsulot zam onaviy texnik darajaga mos keluvchi
o’lchamlar va xususiyatlarga ega bolishi,
konstruktorlik xizmatlari, texnologlar, moliya-iqtisodiy bo'lim va buxgalteriyada
texilik-iqtisodiy asosnoma (TIA) bilan tasdiqlangan bo’lishi lozim. Shu
bosqichning o ‘zida baho aniqlanadi, u xarajatlaming o’mini to’ldirishi va
investitsiyalarni zaruriy darajada qoplashi kerak. Shundan so’ng marketologlar
(agar shunday mutaxassislar bor bo Isa) mahsulot sotish hajmini aniqlaydilar. Ular
mahsuiot sotishni tashkil etish, m ahsulot xossasi va sifatiga xaridorlarni
ishontirishga intiladilar. Agar bunday «targ’ibot» natijalari ijobiy natija bermasa,
korxona rahbariyati, odatda, bahoni pasaytirish taklifi hisobiga vaziyatni saqlab
qolishga harakat qiladi. Bunday sharoitda, odatda, xaridorlar bozorda ustunlik
qiladigan vaziyat yuzaga keladi. Bunda aynan ular o’z shartlarini qo’yadilar va
bahoni yanada pasaytirishga erishadilar.
Transfert bahoni shakllantirishga xarajatli yondashuvni mo’ljal qilib
muvaffaqiyatga erishish g'oyat mushkul. Bunday sharoitda transfert bahoni

shakllantirishga nisbatan qiymatli yondashuvga ko’proq e’tibor berish lozim (7.3-
chizma).
Transfert bahoga nisbatan qiymatli yondashuvning vazifasi korxona mijozlarining
rag’batlantirilishidan iborat emas. Bunday natijaga bahoga katta chegirmalar berish
hisobiga ham erishish mumkin, lekin qiymatli yondashuv korxona uchun sotishlar
hajmini tobora avj olishi hisobiga emas, balki «qiyrnat — xarajatlar» nisbatining m
utanosibligiga erishish hisobiga foyda olishni ta’minlashi kerak.
Transfert bahoning shakllanishi mehnat bozorida raqobatda bolgan boshqa
korxonalar ta’siriga ham bogliq. Shu bois, korxonaning baho siyosati buxgalterlar,
moliyachilar, marketologlar, menejerlar va bozorni o'rganuvchi axborot
xizmatchilarining doimiy
218
hamkorligi natijasida tug'iladi va takomiliashadi. Bunday sharoitda baho siyosatini
shakllantirish korxonaga foyda, xaridorga esa ko’proq naf keltirishi lozim.
Nazarimizda, transfert bahoni shakllantirishda mahsulotning zararsiz sotilishini
belgilash muhim ahamiyatga ega. Вuning uchun mahsulotni zararsiz sotish
bahosini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz:
Ostonoviy tushum Zararsizlik bahosi =
-------------------------------------------------------------------------- '
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi

Yuqorida ta’kidlangan zararsizlik bahosini aniqlash uchun quyidagi misoldan
foydalanamiz.
1-m isol. «Shahrixonsut» H Jning faoliyatini izohlaydigan quyidagi m a’lumotlar
keltirilgan.
Sotishdan olinadigan tushum, so’m 358357
0 :zgaruvchan xarajatlar, so’m 288916
Marjinal daromad, so'm 69441
Doimiy xarajatlar, so’m 45568
Operatsion foyda, so’m 23873
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, dona 205
Birinchi navbatda, ostonaviy tushumni belgilab olish uchun quyidagicha hisob-
kitoblar amalga oshiriladi:
1. Maijinal daromad hajmini topamiz:
358357-288916 = 69441.
3. Marjinal daromad koeffitsientini chiqarib tashlaymiz:
69441:358357 = 0,19.
4. Ostonaviy tushum (zararsizlik nuqtasijni aniqlaymiz:
45568:0,19 = 239831,6.
Ostonaviy tushum ni hisoblab topgach, uning yordam ida mahsulotni zararsiz
sotish bahosi aniqlanadi:
239831,6:205 dona = 1169,9.
Dernak, mahsulotning bir birligini sotish bahosi 358357: 205 dona = 1748,08 so’m
bo'lsa, bir birlikka to’g’ri keladigan foyda summasi 578,18 so'mni tashkil etadi.
219
Baho ishlab chiqarish bilan bog'iiq barcha xarajatlami qoplashi va korxonaga foyda
keltira boshlashiga imkon berish uchun uni sotiladigan mahsulotga qanday
belgilash lozim? Bu savolga javob berish uchun quyidagi misoldan foydalanamiz.

2-misol. Korxona 5000 dona mahsulot sotishni rejalashtirgan, bir birlik mahsulotni
ishlab chiqarish va sotish uchun sarflangan o’zgaruvchan xarajatlar 1600 so’mni
tashkil etadi. Doimiy xarajatlar — 2000000 so’m. Korxona 3000000 so’m
miqdorida foyda olishni moljallagan. Mahsulotni qanday bahoda sotish kerak?
1. Dastlab, marjinal daromad hajmini aniqlaymiz. Buning uchun doimiy
xarajatlarga foydaning rejalashtirilgan hajmini qo’shamiz:
2000000 so’m+3000000 so’m = 5000000 so’m.
2. Bir birlik mahsulotga to ‘g'ri keladigan marjinal daromad summasini topish
uchun yalpi marjinal daromad summasini sotiladigan mahsulotlar miqdoriga
boiamiz: .5000000 so’m : 5000dona = 1000 so’m.
3. Mahsulot birligi bahosini aniqlash uchun o’zgaruvchan xarajatlar orqali
hisoblangan marjinal daromad summasiga doimiy xarajatlar va foydani qo’shish
natijasida aniqlangan marjinal daromad summasini qo'shamiz:
1600 so’m+1000 so'm = 2600 so’m.
Zararsizlik bahosini tahlil qilishga doir yuqorida keltirilgan formulalar
mahsulotning belgilangan hajmini sotish jarayonida foydaning m a’lum darajasiga
erishish uchun sotishning zararsiz bahosini aniqlashga ko'maklashadi.
Demak, moslashuvchan transfert baho siyosatini yuritish va unga ta’sir etuvchi
ichki va tashqi omillami chuqur tahlil qilish, iste’molchilami rag’batlantirish
hamda tovar bozoridagi raqobatda ustunlikka erishish imkonini beradi.

Xulosa
Kurs ishini yozish davomida men barcha bahoni shakllantirshga doir
obyektlarni o’rganib chiqdim va uni ushbu kurs ishida yoritdim. Ushbu mavzu
buxgalteriya hisobidagi eng dolzarb mavzulardan biri bo’lib, u deyarli o’rnini
o’zgartirib bo’lmaydigan jihatlardan biri hisoblanadi. Bahoni shakllantirish bu
korxonaning va ayniqsa ishlab chiqarishning eng muhim qismlaridan biridir.
Bunda ushbu hisobni to’g’ri yuritish orqali barcha TMZLAR va ularga
tenglashtirilgan materiallar hisobini o’rgandim. Ushbu kurs ishini yozish davomida
mavzuga doir barcha
Respublikamizda bozor munosabatlarini rivojlantirish sharoitida
sotiladigan mahsulot (ish va xizmatlar)larga ilmiy asoslangan baho siyosatini
ishlab chiqish boshqa hisobining asosiy vazifalaridan biri sanaladi.
Amaliyotda har bir korxona o’z mahsulotini ishlab chiqara boshlashidan
avval qancha foyda olishi mumkinligini rejalashtiradi. Korxona foydasi m ahsulot
bahosi va uni ishlab chiqarishga sarflanadigan haqiqiy xarajatlarga bevosita bogliq
bo'ladi. Ushbu holatda mahsulot bahosi ishlab chiqaruvchi yoki xaridor xohishi
bo’yicha baland yoki past bohishi mumkin emas, u talab va taklif asosida tartibga
solib borilishi lozim.
Inflatsiya jarayonida, ya’ni baholarning o’sishi sodir bo'layotgan paytda
pulning foydaliligi pasayib boradi. Shu sababli, bunday sharoitda barcha hisob-
kitoblar qiyosiy yoki bazis davr baholarida amalga oshirilishi zarur, aks holda,
noto’g’ri ma’lumotlar asosida oqilona moliyaviy boshqamv qarorlarini qabul qilib
bohmaydi. Shu nuqtayi nazardan qiyosiy baholardan foydalanish moliyaviy

menejmentdagi barcha hisob-kitoblarga tegishli talab hisoblanadi. Bunda bir
o’lchamning o’zgarishi ikkinchi o'lchamning o’zgarishiga qanday ta’sir etishi tahlil
qilinadi.
Amalda toʻliq xarajatlar asosida narxni shakllantirish mahsulot yoki
xizmatni ishlab chiqarish bilan bogʻliq barcha xarajatlarni hisobga
olgan holda narx belgilashga kompleks yondashuvni taʼminlaydi. Biroq,
narx raqobatbardosh bo’lishi va mijozlar tomonidan qabul qilingan
qiymatga mos kelishi uchun bozor omillari va mijozlarning afzalliklarini
ham hisobga olish muhim.

Foydalanilgan adabiyotlar:
 O’zbekiston Respublikasining ”Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonun
Toshkent—2016y
 O’zbekiston Respublikasining “Ma’sulyati cheklangan hamda qo’shimcha
ma’sulyatli jamiyatlar to’grisida”gi qonun. Toshkent. 2001-yil.
 O’zbekiston Respublikasining “Moliyaviy hisobotlarni tayorlash va taqdim
etish etish konseptual asoslari” buxgalteriya hisobi milliy standarti. 1998y
 O’zbekiston Respublikasining “Tovar moddiy zahiralar” to’g’risidagi
buxgalteriya hisobi milliy standarti. 2020
 O’zbekiston Respublikasining “ Asosiy vositalar “ to’g’risidagi buxgalteriya
hisobi milliy standartlari.2003
 O’zbekiston Respublikasining “Inventarizatsiyani tashkil etish va uni o’tkazish”
to’g’risidagi buxgalteriya hisobi milliy standartlari. 1999.
 “Inventarlar” to’g’risidagi buxgalteriya hisobi xalqaro standarti .
 A.Ibragimov “Moliyaviy va boshqaruv hisobi”. O`quv qo`llanma.
 D.Xolboyev, U.N.Ibragimov "Moliyaviy hisob". O'quv qo llanma. -T-2016.
ʻ

Bahoni shakllantirish bo‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish

Sotib olish