Bank aktivlari va passivlarini boshqarish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	87.7KB
Покупки	2
Дата загрузки	13 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Arslonbek Sulaymanov

Дата регистрации 01 Декабрь 2024

22 Продаж

Bank aktivlari va passivlarini boshqarish

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………………………… 3
I. BANK AKTIVLARINING SHAKLLARI VA TURLARI HAMDA
ULARNING DAROMADLILIK BO’YICHA TAHLILI
1.1 Bank aktivlarining turlari va ularning sifat darajasi bo’yicha tahlili … 5
1.2 Balansda joylashishi bo’yicha bank aktivlarining daromadlilik tahlili ... 8
II. BANKNING AKTIV VA PASSIV OPERATSIYALARI BO’YICHA
RISKLILIK TAHLILI
2.1 Bankning aktiv va passiv operatsiyalari bo’yicha risk turlari ………… 16
2.2 Bank faoliyatida risklarni boshqarish usullari ………………………… 22
XULOSA……………………………………………………………………….. 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………... 30
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi – O’zbekiston mustaqillikka erishgach,
ikki bosqichli bank tizimini tanladi, ya’ni Markaziy bank va tijorat banklari, bu esa
butun tizimni o’zgarishiga olib keldi.
O'zbekiston tijorat banklari, avvalo, ixtisoslashgan kredit institutlari sifatida
ko'zga ko'rina boshladi. Bu bir tomondan xo'jaliklarning vaqtincha bo'sh
mablag'larini jalb etishi, boshqa tomondan esa jalb etilgan mablag'lar hisobidan
korxonalar, xususiy tadbirkorlar va aholining moliyaviy ehtiyojlarini qondirishi
bilan dolzarb ahamiyat kasb etdi.
Markaziy bank yana tijorat banklari o‘rtasidagi hisob-kitoblarni olib
borishga imkoniyat yaratadi. Bank tizimining ikkinchi pog‘onasi - bu xalq xo‘jaligi
va aholiga xizmat ko‘rsatishda bosh bo‘g‘in bo‘lgan mustaqil tijorat banklarning
tarmog‘idir. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob-
kitob va kredit operatsiyalarini amalga oshirish va xizmatlar ko‘rsatish hamda
boshqa turli bank xizmatlariniko‘rsatish bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga
oshiradilar. Mustaqillikka erishilgunga qadar O‘zbekiston bank muassasalari Sobiq
Ittifoq bank tizimi tarkibiy qismiga kirar edi. SHu bilan birga bu banklar Sobiq
Ittifoq bank tizimi doirasidan tashqarida faoliyat ko‘rsata olmasdilar. Bank tizimi 3
turdagi banklarni: SSSR Davlat banki, SSSR qurilish banki va SSSR Tashqi savdo
bankini va Davlat Mehnat omonat- jamg‘arma kassalarini o‘z ichiga olardi. Sobiq
Ittifoq bank tizimida Davlat banki monopol mavqega ega bo‘lib, ubir vaqtning
o‘zida emissiya instituti, qisqa muddatli kreditlashtirish, xo‘jaliklarga hisob-kitob
operatsiyalari bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi markaz hisoblanardi. Ham emissiya
funksiyalarini, ham hisob-kitoblar va kreditlar bo‘yicha mijozlarga xizmat
ko‘rsatish funksiyalarini bajarishga monopollashuvi Davlat bankini davlat
boshqaruv va nazorat organiga aylantirgan edi
Xorijiy va mahalliy ekspertlarning qayd etishicha, so'nggi yillar davomida
respublikada asosiy tamoyil — ixtisoslashuvdan uzoqlashish va bank faoliyatida
universallashtirishni chuqurlashtirish kuzatilmoqda. Bu esa bank ope ratsiyalari
3

mazmuni va kredit munosabatlari mohiyatini oldindan belgilab beradi.
Kurs ishining obekti – bank aktivlarining risklilik va daromadlilik
darajalari va unga ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi – bank aktivlarining risklilik va daromadlilik
darajalari va unga ta’sir etuvchi omillarni tahliliy jixatdan o’rganish.
4

I. BANK AKTIVLARINING SHAKLLARI VA TURLARI HAMDA
ULARNING DAROMADLILIK BO’YICHA TAHLILI
1.1. Bank aktivlarining turlari va ularning sifat darajasi bo’yicha tahlili
aktivlar — kredit, mikroqarz, overdraft, lizing, faktoring, qimmatli qog‘ozlar,
investitsiyalar, boshqa banklardagi mablag‘lar, olinishi lozim bo‘lgan hisoblangan
va (yoki) undirilmagan foizli va foizsiz daromadlar, bankning boshqa xususiy
mulklari, bo‘lib-bo‘lib to‘lash shaklida sotilgan mulklar, balansdan tashqari
moddalar (chaqirib olinmaydigan kredit majburiyatlari, foydalanilmagan kredit
liniyalari, akkreditivlar, kafolatlar) hamda kredit tavakkalchiligi mavjud bo‘lgan
boshqa aktivlar va balansdan tashqari moddalar.
Banklar oz faoliyatlarini amalga oshirishlari uchun kerakli qimmatliklar:
binolar, asbob-uskunalar, hozirgi zamonda tezkor hisob-kitobni amalga oshirish
uchun zarur bolgan kompyuterlar, naqd pul mablaglari va kreditga berilgan
mablaglari boladi. Banklarning mavjud bunday mablaglari banklar buxgalteriya
balansida iqtisodiy mazmuniga kora (asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar naqd
pullar va boshqa qiymatlari guruhlashtirilib bank balansining aktiv tomonida
korsatiladi. Shuning uchun ham xalqaro miqyosda bank mablaglarini aktivlari deb
aytishadi. Bank mablaglari hozirgi kunda bizda ham aktivlar deyilmoqda.Bank
aktivlari deyilganda-bank faoliyatida amalga oshirilgan va oshiriladigan
amaliyotlari jarayoni-da mablagni xarid qilish, foydalanish uchun uchinchi shaxsga
berish natijasida iqtisodiy manfaat keltiruvchi moddiy va nomoddiy mablaglar
tushuniladi. Iqtisodiy manfaat odatda
aktivlarda pul oqimi shaklida namoyon boladi.Naqd puldan tashqari har qanday
resurs aktivga aylanishi uchun alohida yoki biror bir boshqa resurs bilan birgalakda
bevosita yoki bilvosita pul oqimini taminlashi zarur.Bank aktivlari, bankning aktiv
amaliyoti natijasida shakllanadi, yani bank balansini likvid holda ushlab turib, oz
va jalb qilingan mablaglarni foyda olish maqsadida joylashtirish faoliyatini
5

taminlaydi.Bank aynan aktiv amaliyotlari natijasida daromadining asosiy qismini
oladi.
Bank aktivlari – bu bankka tegishli hamda moddiy qiymatga ega bolgan
qiymatliklar: naqd pul mablaglari, qarzga berilgan mablaglar, binolar va asbob-
uskunalardan tashkil topadi. Bulardan tashqari, bankda nomoddiy aktivlar ham
mavjud bolib, bular ozlarining moddiy shakliga ega bolmaydilar, ammo bankning
asosiy faoliyatida faol ishtirok etadi.
Bank aktivlari juda turli-tuman bolishi mumkin, lekin hamma tijorat banklari
oziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, bir xil turdagi aktivlarga ega. Ularning bir
qismi maxsus jihozlangan banklar naqd pullarni saqlash uchun seyflar yoki temir
shkaflar, kompyuterlar, avtomashinalar tashkil etadi. Bunday aktivlar banklarda kop
yil ishlatiladi va asosiy vositalar deb yuritiladi.Bank aktivi deganda passivlar
joylashtirilishi tushuniladi.Uning tarkibiy tuzilmasi deganda esa har bir aktiv
turining jami aktivlarga bo‘lgan nisbati tushuniladi. Tijorat banklarining aktivi va
uning tarkibi quyidagilar bilan tavsiflanadi.
Tijorat banklarning aktivi va uning turlari
№ Aktivlar
%
1. Kassadagi naqd va unga tenglashtirilgan pullar 0,2 - 12,9
2. Kreditlar (ssudalar) 19,9 - 83,2
3. Investitsiya va qimmatli qog‘ozlar 2,1 - 23,9
4. Boshqa turli aktivlar 0,2 – 7,8
Jami aktivlar 100
Jadvaldagi ma’lumotlardan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
 bank aktivining eng asosiy qismini ssudalar, ya’ni bank kreditlari tashkil qiladi –
19,9 dan to 83,2 foizgacha;
 ikkinchi o‘rinda investitsiya va qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan
operatsiyalar tashkil qiladi – 2,1 foizdan to 23,9 foizgacha;
6

uchinchi o‘rinda kassadagi naqd pullar – 0,2 dan 12,9 foizgacha;
 boshqa turli aktivlar, ya’ni asosiy fondlarga qo‘yilmalardan tortib, to bankning
turli hisob operatsiyalarigacha – 0.2 foizdan to 7,8 foizgachani tashkil qiladi.
Tijorat bank aktivlari daromadliligiga kara b

- berilgan kreditlar; - asosiy vositalar
- qimmatli qog‘ozlar; - nomoddiy aktivlar
- turli investitsiyalar. - pul mablag‘lari
- kapital xarajatlar
Ikkinchi guruh aktivlariga bank faoliyatida katta e’tibor berilishi lozim,
chunki bu guruhda aktivlar sifatini pasaytiruvchi aktivlar, muddati kechiktirilgan,
foizsiz ssudalar, muddati o‘tgan ssudalar va foizi to‘lanmagan ijara va boshqalar
bo‘lishi mumkin. Aktivlarning maqsadga muvofiq joylashishi bo‘yicha umumiy
ko‘rsatkich - daromad keltiruvchi aktivlarning umumiy aktivlar summasiga nisbati
orqali aniqlanadi.
Daromad keltiruvchi aktivlar
Umumiy aktivlar
Tijorat banklarining daromad keltiruvchi asosiy aktivlari- mijozlarga berilgan
kreditlardir. Banklarning ikkinchi daromad keltiruvchi aktiv turi –davlatning qisqa
muddatli obligatsiyalari (DQMO) ga jalb qilingan banklararo kreditlar va
7daromad keltiradigan aktivlar daromad keltirmaydigan aktivlar

investitsiyalar kichik salmoqni tashkil etadi. Muddati o‘tgan aktivlarning salmog‘i
umumiy aktivlar hajmining 3 foizidan oshmasligi kerak.
Aktivlarning sifat darajasi
Bank aktivlarining sifatini baholash quyidagi mezonlar bo‘yicha amalga
oshiriladi:
Kredit portfeli sifatini baholash:
NPL (Non-Performing Loans) ko‘rsatkichi – muddati o‘tgan kreditlar
ulushi. Bu ko‘rsatkich qanchalik past bo‘lsa, bankning kredit portfeli shunchalik
sifatli hisoblanadi.
Rezervlash darajasi – xatarli kreditlarga ajratilgan zaxira mablag‘lar ulushi.
Investitsiya portfeli xavfi va likvidligi:
Yuqori xavfli aktivlar ulushi (masalan, xususiy sektorga oid qimmatli qog‘ozlar).
Davlat qimmatli qog‘ozlari va yuqori reytingli obligatsiyalar ulushi.
Aktivlarning rentabellik darajasi:
ROA (Return on Assets) ko‘rsatkichi – aktivlardan olinadigan umumiy
daromadlilik.
1.2. Balansda joylashishi bo’yicha bank aktivlarining daromadlilik tahlili
O‘zbekistan Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1998 yil 9 noyabrda
tasdiklangan 242-sonli «Aktivlar sifatini tasniflash, mumkin bulgan yukotishlar
buyiicha tijorat banklari tomonidan rezervlar tashkil kilish va undan foydalanish
koidasiga asosan, tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar yukorida
keltirilgan mezonlar buyicha «yaxshi», «standart», «substandart», «shubhali»,
«umidsiz» kreditlarga tasniflanadi. Aktivlarni boshqarishning asosiy maqsadi
8

tavakkal qilishning eng pats darajasi sharoitida daromad foiz tushumlari va
xarajatlar orasidagi farqni mumkin kadar oshirish yoki uni juda bo‘lmaganda
barqaror darajada saqlab turishdan iborat ekanligi malum.
Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasining « O‘zbekiston Respublikasining
Markaziy banki to‘g‘risida »gi, « Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida »gi,
« Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida »gi qonunlari va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2015 yil 6 maydagi PQ–2344-son «Tijorat banklarining moliyaviy
barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq yangi nizom ishlab chiqilgan. “Tijorat
banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo‘yicha ehtimoliy
yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish
tartibito‘g‘risidagi” Nizom 2015 yil 14 iyuldan kuchga kirgan 1
.
Ushbu tartibda asosan quyidagilar ko‘rib chiqilgan jumladan:
-umumiy qoidalar;
-aktivlarni tasniflash tizimi;
-ta’minotga qo‘yilgan talablar;
-Shartlari qayta ko‘rib chiqilgan aktivlar sifatini tasniflash;
-ehtimoliy yo‘qotishlarga doir zaxirani shakllantirish tartibi;
-Investitsiya portfelining sifatini tasniflash
-Tijorat banki aktivlari bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga doir zaxirani
shakllantirish
-Majburiy zaxiralar depozitlariga mablag‘ o‘tkazish
-Zaxiralardan foydalanish
Y a ngi tartibni oldingisidan asosiy farqlari bunda iqtisodiy terminlarga oydinlik
kiritildi, zaxira yaratish qoidalari mustahkamlandi, kreditlarni tasniflashdan
aktivlarni tasniflashga o‘tildi, ta’minotga qo‘yilgan talablar kiritildi,
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7-fevral.
9

restrukturizatsiya qilingan kreditlarni tasniflashning o‘ziga xos jihatlari inobatga
olinib, ularni tasniflash tizimi ko‘rsatildi, mezonlari aniqlashtirildi.
Aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun tijorat banklarining
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi (bundan buyon matnda Markaziy
bank deb yuritiladi) majburiy zaxiralar depozitlari;
T a’minlanmagan aktivlar — ta’minotsiz berilgan yoki ta’minoti belgilangan
tartibda rasmiylashtirilmagan aktivlar. Bunday aktivlar mustahkam tushumga ega
bo‘lgan qarzdorga uning yaxshi kredit tarixi asosida berilishi mumkin.
Tijorat banklarining hisobotlari ularning aktivlari sifatining haqiqiy holatini
aks ettirishi lozim.
Hisobotlarning haqqoniy bo‘lmasligi tijorat banki omonatchilari, kreditorlari
va aksiyadorlari, shuningdek Markaziy bank va boshqa manfaatdor tomonlarni
chalg‘itishga va yanglishtirishga urinish deb baholanadi hamda xavfsiz bo‘lmagan,
nosog‘lom bank amaliyoti deb hisoblanadi.
Daromad keltirmaydigan aktivlarning ulushi jami aktivlarning etmish foizidan
ortiq bo‘lishi bank kredit siyosati, kreditlar ajratish va ularni boshqarish
jarayonining bo‘shligini bildiruvchi ko‘rsatkich hisoblanadi.
2011-2015 yillarda respublika bank tizimini yanada isloh qilish, uning
barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishish bo‘yicha
chora-tadbirlar majmuasining tijorat banklari aktivlarini, shu jumladan kredit
portfellarini yanada o‘sishini va sifatini yaxshilashni ta’minlash, tavakkalchilikni
baholash tizimini takomillashtirish maqsadida bank tavakkalchiliklarini
boshqarishda chuqur omilli tahlilni amalga oshirishning aniq mexanizmini joriy
qilish, zaxiralarni shakllantirish, kredit portfelini diversifikatsiyalashlarni ko‘zda
tutgan holda banklar aktivlari sifati monitoringini takomillashtirish, shuningdek
muammoli qarzdorlik paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik yuzasidan ogohlantiruvchi
choralar qabul qilish belgilangan edi.
№ Aktivlarning sifati Zaxiralar
10

1 Standart 1%
2 Substandart 10%
3 Qoniqarsiz 25%
4 S h ubxali 50%
5 Umidsiz 100%
Standart. Ushbu aktivlar bo‘yicha qarzlarning o‘z muddatida to‘lanishi
shubha tug‘dirmaydi. Qarz oluvchi moliyaviy jihatdan barqaror hisoblanadi, u etarli
miqdorda kapitalga, yuqori daromadlilik darajasiga hamda barcha mavjud
majburiyatlar, jumladan, mazkur qarzni qondirish uchun etarli pul mablag‘lari
oqimiga ega. Qarz oluvchi amalda bajariladigan, jumladan, bozorda raqobatlasha
olish, yaxshi mahsulot ishlab chiqarishga doir strategik rejani taqdim etadi va o‘z
mahsulotlari uchun marketing rejasiga ega bo‘ladi. Qarzdor mavqeini baholash
kreditga doir to‘lovlar tarixi, garovning bozorda sotilishi (mulk va ko‘chmas mulk,
kafolat) kabi omillarni o‘z ichiga qamrab oladi. Garov "yaxshi ta’minlangan" kredit
mezonlariga mos keladi. Garov amaldagi qonunchilikka muvofiq notarial jihatdan
puxta tasdiqlangan bo‘lishi va zarur hollarda tegishli mulk bitimini ro‘yxatdan
o‘tkazish uchun belgilangan tartibda ro‘yxatga olinishi lozim. Bank kredit
qaytarilmagan holda cheklovlarsiz va erkin ravishda uni garov hisobidan undirib
olishi mumkin. Ta’minotga doir taqdim etilayotgan barcha hujjatlar qonunchilikda
belgilangan tartibda rasmiylashtirilishi kerak.
" Standart " deb tasniflangan kreditlarda ular qaytarilmasligi alomatlari
bo‘lmaydi.
Foizlar muddati o‘tgan ssudalar "Yaxshi" deb tasniflanishi mumkin emas.
Substandart. Substandart. toifaga kiritilgan aktivlar berilishida ikkilamchi
to‘lov manbasi (kafolat yoki garov bilan) puxta ta’minlangan bo‘lishi lozim.
Umuman olganda qarzdorning moliyaviy ahvoli barqaror hisoblanadi, lekin ayrim
noqulay vaziyatlar yoki yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, agarda ular bartaraf etilmasa,
qarzdorning kreditni o‘z vaqtida to‘lash qobiliyatiga nisbatan shubha uyg‘onishi
11

mumkin. Shu bilan birga moliyaviy ahvol yoki garovni nazorat qilish borasida bir
muncha shubhalar bo‘lishi mumkin. Kredit hujjatlarida etarlicha axborot bo‘lmagan
yoki garov ta’minoti bo‘yicha hujjatlari bo‘lmagan "Standart" kreditlar (aktivlar)
ham "Substandart. " aktivlar sifatida tasniflanishi mumkin. "Standart" sifatida
tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank qaytarilmagan asosiy qarz summasining 10 foizi
miqdorida zaxiralar tuzishi shart.
Qoniqarsiz. Qoniqarsiz. aktivlar aniq ifodalangan kamchiliklar belgilariga ega
bo‘lib, bu holat dastlabki shartnomaga muvofi є qarz qaytarilishi shartlarining
bajarilishiga shubha uyg‘otadi. "Substandart" sifatida tasniflangan kreditlarda qarz
to‘lashning dastlabki manbai qarzga xizmat ko‘rsatish uchun etarli darajada
bo‘lmaydi va bank qarzni qaytarish uchun qo‘shimcha manbalar (garovdan undirish
va qarzdor tomonidan ssuda qaytarilmaganda garovni sotish, asosiy fondlarni sotish
singari manbalar)ni qidirishga majbur bo‘ladi, SHuningdek substandart aktivlar
ishonchli joriy moliyaviy ahvol va qarz oluvchining to‘lov qobiliyati bilan
himoyalanmagan. Substandart aktivlar odatdagiga nisbatan qoniqarli joriy
moliyaviy axborotning yo‘qligi yoki garov hujjatlarining etarli emasligi bilan
bog‘liq bo‘lgan tavakkalchilik darajasi ancha yuqori bo‘lgan kreditlarni ifodalaydi.
(AV 22.09.2011 y. 632-2-son bilan ro‘yxatga olingan MB Boshqaruvining Qarori
tahriridagi xatboshi) (Oldingi tahririga qarang) 2
.
Shuningdek, quyidagi muammo yoki xususiyatlardan kamida bittasi mavjud
bo‘lsa, aktiv to‘lov muddati to‘lgunicha substandart sifatida tasniflanishi mumkin:
a) asosiy to‘lov manbalari qarz to‘lash uchun etarli emas, bank garovga
qo‘yilgan mulkni sotish, qarz oluvchining boshqa asosiy mablag‘larini sotish,
to‘lanishi lozim bo‘lgan boshqa qarz mablag‘larini qayta moliyalash kabilarni
hisobga olgan holda qo‘shimcha to‘lov manbalarini topishi kerak;
b) qarz oluvchining joriy moliyaviy holati yoki uning pul mablag‘larining
mo‘ljallanayotgan oqimi majburiyatlarni qoplash uchun etarli bo‘lmagan hollarda;
2
Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”.- Toshkent: 2016.-56b.
12

v) qarz oluvchi kapitali ko‘p darajada etarli bo‘lmagan korxona bo‘lgan
taqdirda;
g) ushbu sohaga nisbatan yo‘nalish va istiqbollar barqaror bo‘lmagan holda;
d) kreditlar (aktivlar), garov qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech
bo‘lmaganda asosiy qarzning to‘lanmagan summasiga teng bo‘lgan holda (ya’ni
kredit qisman ta’minlangan bo‘lsa).
"Substandart" sifatida tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarzning
to‘lanmagan summasining 25 foiziga teng bo‘lgan zaxiralarni shakllantirishi lozim.
Shubhali. SHubhali kreditlar substandart deb tasniflanuvchi kreditlarga xos
barcha xususiyatlarga ega bo‘lib, mavjud sharoitda aktivlarning to‘liq qaytarilishini
shubha ostiga qo‘yadi va kam ishonchli qilib qo‘yadi. Ziyon ko‘rish ehtimoli yuqori
bo‘lgan, lekin ayrim ijobiy omillari mavjud bo‘lgan ushbu kreditlar sharoit
oydinlashguncha "shubhali" deb tasniflanmaydi.
Quyidagi omillarning kamida bittasi mavjud bo‘lsa, aktiv "shubhali" deb,
tasniflanishi mumkin:
a) "substandart" aktivlarning hech bo‘lmaganda bironta ko‘rsatkichi,
shuningdek ayrim boshqa noqulay tavsiflari mavjud bo‘lsa (bozorda oson
sotiluvchan garovning mavjudligi yoki qarz oluvchining bankrot deb e’lon
qilinishi);
b) yaqin kelajakda aktivning qisman to‘lanishi ehtimolining mavjudligi,
shuningdek ushbu paytda aktivning "umidsiz" deb tasniflanishi zarur emasligi;
v) foizlar va asosiy qarz bo‘yicha to‘lash jadvaliga binoan to‘lanmagan
to‘lovlar mavjudligi.
Aktivni "umidsiz" deb tasniflashga imkon beruvchi muhim omillarga
quyidagilar kiradi:
- bank aktivlar bo‘yicha ayrim to‘lov turlarini yoki hech bo‘lmaganda, qisman
to‘lovlarni oladi;
13

- bank garovni undirib olish bo‘yicha Huquqiy xatti-harakatlarni qo‘llay
boshlaydi va ta’minot sotuvini o‘z vaqtida amalga oshiradi (90 kun ichida);
- qarzdor tomonidan keyinchalik aktivni to‘liq ta’minlaydigan qo‘shimcha
ta’minotni taqdim etish harakatlarining amalda boshlanishi.
"Shubhali" deb tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarz to‘lanmagan
summasining 50 foizi miqdorida zaxirani tashkil etishi shart.
Umidsiz deb tasniflangan kreditlarga qaytarilmaydigan kreditlar kiradi.
Qiymati juda pastligi tufayli bank aktivlari sifatida ularning Hisobini yuritish
maqsadga muvofiq emas, deb Hisoblanadi. Bunday tasniflash kreditlarda umuman
Hech qanday tugatiladigan qiymat mavjud emasligini bildirmaydi. Lekin banklar
o‘z balanslarida bu qarzdorlikning Hisobini yuritishni davom ettirishlari maqsadga
muvofiq emas. Bank garovga olingan mulkni sotish orqali bunday qarzdorlikni
bartaraf etish choralarini ko‘rishi yoki uni qaytarish choralarini qo‘llashi kerak
Quyidagi muammolar yoki tavsiflarning kamida biri mavjud bo‘lganda aktiv
"umidsiz" deb tasniflanadi:
shartnoma jadvaliga muvofiq oraliq to‘lovlarni to‘lash kuni 180 va undan ortiq
kunga kechiktirilgan bo‘lsa;
aktiv shartnomada belgilangan muddatda to‘lanmagan bo‘lsa; sudda ishni
ko‘rish jarayonida bo‘lgan aktivlar;
qarz oluvchining yomon moliyaviy aHvoli va to‘lovga qodir emasligi sababli
to‘lash muddati uzaytirilgan aktivlar bo‘lsa;
qarz oluvchi va lizing oluvchidan undirilgan mol-mulk bank maqsadlarida
foydalanilmaydigan Hamda garovga qo‘yilgan mol-mulkka bo‘lgan Huquqlardan
foydalanish yo‘li bilan bank balansiga qabul qilingan kundan boshlab uch oylik
muddatda bank tomonidan realizatsiya qilinmagan bo‘lsa.
Aktiv shartnomada belgilangan muddatda qaytarilmasligidan dalolat beruvchi
dalillar yoki alomatlar mavjud bo‘lganda ushbu aktiv Ham "umidsiz" deb
tasniflanadi
14

Umidsiz deb tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarzning to‘lanmagan
summasining 100 foizi miqdorida zaxiralar yaratishi kerak.
Bank balansidagi aktivlar daromadlilik tahlili ularning quyidagi asosiy
guruhlarga bo‘linishi asosida amalga oshiriladi:
1. Naqd va likvid aktivlar:
-Kassa mablag‘lari.
-Markaziy bankdagi hisoblar.
-Talabga oid depozitlar.
Ushbu aktivlar daromadlilik jihatidan kam, lekin yuqori likvidlikka ega.
2. Investitsiya aktivlari:
-Davlat qimmatli qog‘ozlari.
-Korporativ obligatsiyalar.
-Aktsiyalar va boshqa investitsiyalar.
Bu aktivlar daromadliligi ularning xavf darajasi va bozordagi foiz stavkalariga
bog‘liq.
3. Kredit portfeli:
-Iste’mol kreditlari.
-Korporativ kreditlar.
-Ipoteka kreditlari.
Kredit portfeli bankning asosiy daromad manbai bo‘lib, foiz stavkalari, kredit
muddati va qarz oluvchilarning to‘lov qobiliyatiga bog‘liq.
15

II. BANKNING AKTIV VA PASSIV OPERATSIYALARI BO’YICHA
RISKLILIK TAHLILI
2.1. Bankning aktiv va passiv operatsiyalari bo’yicha risk turlari
Bank faoliyati ikki asosiy risk turi – tizimli va tizimsiz risklarga duch kelishi
mumkin. Har ikkala usul ham o‘zining tahlil qilinish va risk oldini olish
usullariga ega.
Tizimli risklar umumiy iqtisodiy sharoitlar va makroiqtisodiy siyosat
xossalaridan kelib chiqadi. Bank tizimining turg‘un rivojlanishi umuman
iqtisodiyotning qanday holatda ekanligiga bog‘liq. Shuning uchun
makroiqtisodiy, avvalambor, monetar siyosat va bank risklarini samarali
boshqarish tizimli risklarni kamaytirish va oldini olish imkonini beradi.
Tizimsiz yoki nomuntazam risklar bank tizimida umumiy ahvol
barqaror saqlangan holda ayrim olingan bankning moliyaviy ahvoli
yomonlashish ehtimolligiga bog‘liq bo‘ladi. Bu risklar, o‘z navbatida, bank
operatsiyalari va tadbirkorlik risklarini o‘z ichiga oladi.
Bank operatsiyalari bilan bog‘liq risklar ikki guruh – to‘lovga noqobillik
va likvidlik risklariga bo‘linadi. Birinchi guruhga: kredit riski, foiz riski, bozor
riski, valuta riski, investitsiya risklari kiradi.
Boshqarish usuli va imkoniyatiga qarab risklar ochiq va yopiq ko‘rinishda
bo‘ladi. Ochiq risklarni tartibga solib bo‘lmaydi. Yopiq risklarni esa
boshqarish mumkin. Ular diversifikatsiya siyosatini o‘tkazish yo‘li bilan tartibga
solinadi.
Ya’ni bunda:
16

 bank operatsiyalari umumiy hajmini saqlash maqsadida bir necha
mijozlarga berilgan kreditlarni kichik summalarda keng miqyosda
taqsimlash;
 yirik kreditlarni konsorsional asosda berish;
 depozit sertifikatlarini joriy qilish;
 qayta hisobga olish operatsiyalarini kengaytirish;
 kredit va depozitlarni sug‘urtalash kabi amallar amalga oshiriladi.
Banklarda ko‘pincha mijoz tanlashda yanglishish natijasida balan-
slashmagan likvidlik riski yuzaga keladi. Bunday risklar odatda iqtisodi
beqaror bo‘lgan korxonalarni kreditlashga ustunlik berilgan hollarda yuzaga
keladi.
Balanslashmagan likvidlik riski bank boshqaruvi va xodimlar
malakasining sayozligi, bank faoliyati nazoratining sust tashkil qilinishi,
risklarni tartibga solishda qo‘llaniladigan usullarning takomillashma-ganligi,
ayrim olingan bank operatsiyalari yoki ularning guruhlari bo‘yicha risklar
koeffitsiyenti shkalalarini o‘rnatishda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar natijasida
yuzaga keladi 3
.
Bank faoliyati va uning natijalariga ta’sir etish omillariga qarab bank
risklarini bir necha toifalarga bo‘lish mumkin. Umumlash-tirgan holda ularni:
 past darajadagi risklar;
 o‘rtacha darajadagi risklar;
 yuqori darajadagi risklarga bo‘lish mumkin.
Risk darajalari bank faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi va
yo‘qotishlarga sabab bo‘luvchi jarayonlarning ehtimolligiga bog‘liq bo‘-ladi.
Ular koeffitsiyentlar yoki foizlardaifodalanishimumkin.
Chet el tijorat banklari risklarni besh toifaga ajratadi. Bular:
 A toifa – past darajadagi risk;
 B toifa – o‘rtacha darajadagi (oddiy) risk;
3
Abdullayeva Sh.Z. Omonov A.A.Tijorat banklari kapitali va uni boshqarish.Darslik. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018 yil 120 b.
17

 V toifa – o‘rtachadan yuqori (oshgan) risk;
 G toifa – yuqori darajadagi risk;
 D toifa – nomaqbul risk.
Mamlakatimiz bank tizimida risk toifalarining darajalanishi bank aktivlari
bo‘yicha risk darajalarini hisobga olgan holda guruhlanadi. hisoblash usuliga
ko‘ra risklar umumiy yoki yakka ko‘rinishda hisoblanishi mumkin. Umumiy
risk bank riskining umumiy hajmi, uning umumiy daromadi va likvidligi
me’yorlariga asoslanib baholanadi yoki taxmin qilinadi.
Yakka ko‘rinishdagi risk bankning ayrim operatsiyalari yoki ularning
guruhlari bo‘yicha risk koeffitsiyentlari shkalasi asosida baholanadi.
Ta’sir vaqtiga ko‘ra risklarni retrospektiv, joriy yoki istiqboldagi
risklarga ajratish mumkin. Retrospektiv risklar bank faoliyatining o‘tgan
davrdagi turli risklarga bog‘liqligini ifodalaydi va joriy hamda istiqboldagi
risklarni baholashga yordam beradi.
Ichki risklar bevosita bank faoliyati natijasida vujudga keladi. Bu risklar
bank faoliyatiga sezilarli ta’sir qiluvchi risklar bo‘lib, ular bankning o‘z
faoliyati, uning mijoz (qarzdor)lari yoki uning muayyan kontragentlari bilan
bo‘lgan faoliyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bank rahbarlari , ularning tadbirkorligi ,
marketing strategiyasining optimalligi , taktikaning to ‘ g ‘ ri ta ’ minlanganligi kabi
omillar ichki riskdarajasigata ’ sirqiluvchiomillardir .Ichkirisklar:
 bank operatsiyalarining xususiyati;
 bank mijozlarining tarkibi;
 tijorat banklarining turlari bo‘yicha guruhlarga bo‘linadi.
Tashqi risklar makromuhit darajasida yuzaga keladi. Ular bank faoliyati
bilan bevosita bog‘liq bo‘lmaydi. Tashqi risklarga juda ko‘p omillar ta’sir
ko‘rsatadi. Ular tarkibida siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va tabiiy risklarni alohida
ajratish lozim. Siyosiy risklar mamlakatdagi siyosiy vaziyat va davlatning
faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiy risklar mamlakatdagi umumiy iqtisodiy
vaziyatdan kelib chiqadi.
18

Tashqi risklar urushlar, milliylashtirish, chetga to‘lovlarni taqiqlash,
qarzlarni konsolidatsiyalash, embargo joriy qilish, importga litsenziyani bekor
qilish, tabiiy ofatlar natijasida yuzaga keladigan yo‘qotishlarni o‘ziga jamlaydi.
Bu risklarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular bank daromadiga,
operatsiyalar samaradorligiga va umuman, bank kelajagiga katta zarar yetkazadi.
Bank operatsiyalari xususiyatiga ko‘ra risklar quyidagi turlarga bo‘linadi:
 balans operatsiyalari riski;
 balansdan tashqari operatsiyalar riski;
 moliyaviy xizmatlarni amalga oshirish bilan bog‘liq risklar.
Balans operatsiyalari riski o‘z navbatida:
-bankning aktiv operatsiyalari riski;
-bankning passiv operatsiyalari riski;
-aktiv va passivlarni boshqarish sifati bilan bog‘liq risklarga bo‘linadi.
Balansdan tashqari operatsiyalar risklari, avvalo, mijozlarning
majbu riyatlari yuzasidan berilgan kafolatlar bo‘yicha to‘lov majburiyati yuzaga
kelishi ehtimoli bilan bog‘liq.
Bankning aktiv operatsiyalari risklari quyidagi turlarga bo‘linadi:
1.Kredit riski bu risk mijoz tomonidan asosiy qarz summasini va kredit
bo‘yicha foizlarni to‘lay olmaslik ehtimoli bo‘lganda yuzaga keladi. Ya’ni
bu risk qarz oluvchi o‘z qarzini qaytarmasligi oqibatida zarar ko‘rilishi
bilan bog‘liq bo‘lgan riskdir. Buning manbayi faqat kreditlar emas, balki
qimmatli qog‘ozlar, jumladan veksellar, akseptlar hamda kafolat va kafilliklar
singari balansdan tashqari vositalar ham bo‘lishi mumkin. Bank mablag‘i
yetarliligi uning aktivlariga tegishli sarmoya ulushi bilan ta’minlanganligini
anglatadi.
2 . Hisob-kitob risklari bu risklar bankning kelishilgan shartnoma bo‘yicha
mijozning talabiga binoan hisob-kitoblarni o‘z vaqtida o‘tkaza olmasligi
sharoitida yuzaga keladi .
19

3.Kassa risklari bu risklar bank kassasi orqali o‘tuvchi naqd pullarni
saqlanishi bilan bog‘liq xavfli holatlar natijasida yuzaga chiqadi.
4.Bozor riski bu risklar nisbiy bozor narxlari darajasining keskin o‘zgarishi
natijasida bank aktivlari haqiqiy qiymatining pasayishini anglatadi. Bu bozor
narxlari nomaqbul o‘zgarishi oqibatida ehtimoliy zarar ko‘rilishi tufayli ro‘y
beradi. Pulning qadrsizlanishi yuzaga keladi. Natijada, sotiladigan mahsulotlar
va ko‘rsatiladigan xizmatlar haqi oshib ketadi. Bankning esa daromadliligi
pasayib, bank aksionerlariga to‘lanadigan to‘lovlar qiymati o‘z kuchini
yo‘qotadi. Bank zarar ko‘radi, bunday zararlarni hisobga olish maqsadida
aktivlarga qo‘yilmalarni buxgalteriya hisobiga olish qoidalariga o‘zgarishlar
kiritilgan. Ularga muvofiq banklar ikki qiymat-xarid qilish va bozor narxlarining
eng past hisobini yuritishadi. Bozor narxi xarid qiymatidan past bo‘lsa, banklar
aktivlarining pasayish summasiga kamaymasligi uchun zaxiralar yaratishga
majbur. Zaxiralar ehtimoliy zararlar sifatida ko‘riladigan bank xarajatlari
hisobiga yaratiladi.
5.Valyuta riski bu risk valuta almashtirish kursining o‘zgarishi natijasida chet
el valutasida olib boriladigan operatsiyalar bo‘yicha yo‘qotishlar yoki yuqori
foyda olish ehtimolini ifodalaydi. Bu risk - valuta kursining ba’zi qarz oluvchilar
moliya holatini yomonlashtira-digan tomonga o‘zgarishi natijasida ko‘riladigan
zararlardir. Bu yomon kreditlar miqdorini ko‘pay-tiradi. Banklarga bunday
ta’sirni kamaytirish boshqa-rish usullari samaradorligiga bog‘liq. Ular valuta
riskining bevosita va bilvosita ta’sirini cheklashi kerak. Ayirboshlash kursining
nobarqarorligi va uning yuqori darajada aniq emasligi bank operatsiyalariga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, 1995 yilda Meksikadagi moliya tangligi bilan
bog‘liq gumonsirash ko‘plab Lotin Amerikasi mamlakatlarida moliya
muammolariga sabab bo‘ldi va Meksikadan ancha uzoqdagi bozorlarda ham
keskinlik tug‘dirdi. Devalvatsiya ehtimoli moliyalarning xorijiy valuta bozoriga
oqib ketishiga olib keladi, banklar moliya vositachiligi darajasini pasaytiradi,
pul-kredit siyosatini amalga oshirishni qiyinlashtiradi. Masalan, Boliviya
20

dollarlashtirish 90 foizgacha yetganida monetar siyosat vositalarini qo‘llash
samaradoraligini keskin cheklab qo‘yadi. Moliya vositachiligida
dollarlashtirishni kengaytirish valuta riskini kamaytiradi, albatta. Chunki milliy
valutaning qadrsizlanishi qarz oluvchilarga xorijiy valutadagi majburiyatlarini
qaytarish qobiliyatini cheklaydi. Ko‘plab ayirboshlash kurslari siyosati xorijiy
investorlarda norozilik tug‘diradi. Bu sarmoya oqib kelishini kamaytirib, uning
mamlakatdan tashqariga chiqib ketishiga turtki bo‘lishi mumkin.
6.Investitsiya riski bu risk qimmatli qog‘oz emitentining moliyaviy holati
yomonlashishi oqibatida investitsiyalar portfelining kamayishi yoki qo‘yilgan
mablag‘larni yo‘qotish riskini ifodalaydi. Bu risklar bank sotib olgan qimmatli
qog‘ozlar bo‘yicha oladigan daromadlarining tushib ketishi yoki uni oshirish
bilan bog‘liq risklar hisoblanadi. Respublikada faol amalga oshirilayotgan davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida investitsiya operatsiyalari
ayniqsa keng tarqaldi. Ular banklar aktivlarini diversifikatsiyalash va ularga
qo‘shimcha foyda olish imkonini beradi, butun iqtisodiyotni «oziqlantiradi».
7.Lizing operatsiyalari bo‘yicha risk bu risk ijarachining bankdan olgan
mulkidan samarali foydalana olmasligi, shuningdek, shartnomada ko‘rsatilgan
to‘lovni o‘z vaqtida amalga oshira olmasligi natijasida yuzaga keladi.
8.Faktoring operatsiyalari bo‘yicha risk bu risk bankning uchinchi shaxsdan
sotib olgan qarzdorning majburiyatlari bo‘yicha to‘lovni o‘z vaqtida amalga
oshira olmaslik natijasida yuzaga keladi.
9.Bank portfeli riski bu risklar qimmatli qog‘ozlarning ayrim turlari hamda
ssudalarning barcha kategoriyalari bo‘yicha zarar ko‘rish ehtimolligi bilan
bog‘liq holda yuzaga keladi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kredit portfelini diversifikatsiyalash
darajasini orshirish risklarni kamaytirishning asosiy omili sifatida
Yuqorida qayd etilgan muammolarni hal etish uchun bizning fikrimizcha,
quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
21

Tijorat bankarining kredit portfelining birinchi navbatda tarmoq xususiyatiga
ko’ra diversifikatsiya darajasini oshirish lozim.
Buning uchun har bir tijorat bankida kreditlanayotgan tarmoq korxonalariga
nisbatan kreditlash limitlari joriy etilishi lozim. Kreditlash limitlari kreditlarning
asosiy qismini ma’lum tarmoqda to’planib qolishiga yo‘l qo’ymaydi.
Foiz stavkasi tahlili:
-Foiz xarajatlarining umumiy passivlarga nisbati.
-O‘zgaruvchan va sobit foiz stavkali passivlarning ulushi.
Passivlar diversifikatsiyasi
-Passivlar tarkibining har xil manbalar bo‘yicha taqsimoti:
-Depozitlar: jismoniy va yuridik shaxslar, talabga oid va muddatli.
-Qarz mablag‘lari: xalqaro moliya institutlari, ichki va tashqi bozorlardan
qarzlar.
Dinamik tahlil
-Passivlarning tarkibi va xarajatlaridagi o‘zgarishlarni vaqt o‘tishi bilan
kuzatish:
-Depozitlarning o‘sishi yoki pasayishi tendensiyalari.
-Foiz stavkalarining o‘zgarishiga bank reaksiyasi.
Bank passiv operatsiyalari bilan bog‘liq risklarni samarali tahlil qilish va
boshqarish bankning barqarorligi va daromadliligini ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega. Tahlil qilishda muhim ko‘rsatkichlar va ularga asoslangan
boshqaruv strategiyalari risklarni minimallashtirishga xizmat qiladi.
2.2 Bank faoliyatida risklarni boshqarish usullari
Amaliyotdan shu narsa ma’lumki, bankning boshqaruv organlari har bir
kredit arizasi bo’yicha qarorlar qabul qilishda ishtirok eta olmaydi, shu sababli
kreditlash limitlarini belgilash banklarning kredit amaliyotida muhim o’rin
tutadi.
22

Banklar limitlarni aniqlash masalasiga turlicha yondashadilar. Lekin
ularning amaliyotda qo’llanilayotgan limitlarni umumiy mazmuniga kura ikki
guruhga bo’lish mumkin:
-Tarmoq limitlari.
-Bitta mijozni kreditlash limitlari.
-Banklar uzlarining kredit portfeli sifatini yaxshilash maqsadida
mijozlarni kreditlashning nafaqat individual risklarini, balki risklarning bir
qator umumiy kategoriyalarini ham tahlil qilishlari shart. Shning uchun ham
alohida mijozlarni kreditlash limitlari bilan bir qatorda kredit riskiga uchrash
darajasi bir xil bo’lgan mijozlar guruhi uchun kreditlash limitlari o’rnatiladi.
Bu limitlar bitta tarmoqqa mansub korxonalarga bankni bog‘liq bo’lib
qolmasligini oldini olish maqsadida o’rnatiladi. Amaliyotdan ma’lumki, ayrim
tarmoqqa mansub korxonalarda rentabellik darajasi ma’lum bir vaqt oralig‘ida
yuqoriligicha qoladi, ayni vaqtda boshqa tarmoqqa mansub korxonalarda
rentabellik darajasi ancha past bo’ladi. Bank amaliyotida bunga ko’plab
misollar keltirish mumkin. Masalan, hozirgi vaqtda O’zbekiston
Respublikasida qishloq xo’jaligi, aviatsiya sanoati korxonalarining rentabellik
darajasi past. Bunday tarmoq korxonalarida bank kreditlarining yuqori darajada
tuplanishi banklarga sezilarli zarar keltirishi mumkin.
Tarmoq limitlarini belgilashda tahlil qilinayotgan tarmoqning joriy
holatini, rivojlanish istiqbollarini, texnologik o’zgarishlarning barqarorlik
darajasini, tarmoqda asosiy xarajat turlarini o’zgarishi kabi holatlarni baholash
zarur.
Tarmoq risklarini baholash usullarini ishlab chiqishda banklar ssudalarini
berishda yuzaga keladigan, yuqorida ta’kidlangan risklarga ta’sir qiluvchi
omillarni tahlil qilishlari zarur. Bunday tahlil natijasida ushbu omillarni
ta’sirini hisobga olish uchun tegishli tizim qabul qilinadi. Xalqaro bank
amaliyotida bunday tizim sifatida ballarni hisoblash tizimidan keng
foydalaniladi. Ta’sir qiluvchi omillarning har birini alohida ko’rib chiqish
23

asosida tarmoq uchun riskning umumiy reytingi aniqlanadi. Tarmoq riskining
limiti berilgan ssuda summasiga nisbatan mutloq summada yoki ma’lum foizda
belgilab qo’yilishi lozim. Masalan, bank risk limitini qishloq xo’jaligiga
nisbatan berilgan kreditlarning 10 foiz miqdorida belgilab qo’yilishi mumkin.
Tarmoq riski aniqlangandan so’ng bank tarmoq limitlari asosida kreditlar
berish to’g‘risida qaror qabul qilishi mumkin. Bankni bitta mijozga nisbatan
kreditlash limitini aniqlashda quyidagi omillarni hisobga olishi shart deb
hisoblaymiz:
-Mijoz-korxona rahbarining reputatsiyasi;
-Mijozning aktivlari va passivlari tarkibi;
-Mijozning moliyaviy barqarorligi;
-Mijoz-korxonaning rivojlanish istiqbollari;
-Bankning mijoz bilan o’zaro munosabatlari;
-Milliy iktisodiyotning umumiy joriy holati;
-Mijoz-korxona mansub tarmoqning umumiy joriy holati.
Markaziy bankning tijorat banklarini kreditlash amaliyotiga nisbatan
quyilgan direktiv talablari kredit riskini minimallashtirishga xizmat qiladi. Shu
sababli tijorat banklarida Markaziy bank tomonida o’rnatilgan mazkur
normativlarni bajarilishi ustidan nazorat urnatish tijorat banklarining kredit
riskiga uchrash darajasini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqorida o‘z aksini topgan amaliy takliflar va tavsiyalar respublikamiz
tijorat banklarining kredit siyosatining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi
deb umid qilamiz.
Respublikamizning barcha banklarida kreditlash shakllaridan tulaqonli
tarzda foydalanishni yo‘lga q o’yish lozim.
Kreditlashning har bir shakli uziga xos afzalliklarga ega bo’lib, mijozlar
uchun bank kreditlarining jozibadorligini oshiruvchi omil hisoblanadi.
Masalan, overdraft kreditlari mijozlarning shunday toifasiga mo’ljallanganki,
ular ishlab chiqarish yoki mahsulotlarni sotish sikli juda qiska bulgan
24

korxonalar bo’lib, faqatgina joriy hisobvarag‘idagi vaktinchalik va
kutilmaganda yuzaga keladigan yetishmovchilikni qoplash maqsadida bank
kreditiga ehtiyoj sezadilar. Bunday mijozlar uchun muddatli kreditlar olish
maqsadga muvofiq emas. Agar bank mijozlarga overdraft kreditlari berish
imkoniga ega bo’lmasa, u holda mijozlar boshqa banklarning overdraft
kreditlaridan foydalanishga majbur bo’lishadi. Go’yoki kreditlashning
forfeyting shaklini olaylik. Forfeyting mol etkazib beruvchilarning pul
mablag‘iga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishning samarali usullaridan biri
hisoblanadi.
Respublikamiz tijorat banklarining yirik kreditlar berish imkonini oshirish
lozim.
Bizga ma’lumki, respublikamiz tijorat banklarining yirik kreditlar berish
imkoniyati Markaziy bankning iqtisodiy me’yorlari orqali tartibga solinadi:
Bankning bitta mijozga beradigan ta’minlanmagan kreditining maksimal
miqdori birinchi darajali bank kapitalining 5 foizidan oshmasligi kerak.
Bankning bitta mijozga beradigan ta’minlangan kreditining maksimal
miqdori birinchi darajali bank kapitalining 15 foizidan oshmasligi kerak.
Bankning barcha yirik kreditlari uning regulyativ kapitalidan 8 martadan oshib
ketmasligi kerak.
Demak, bankning yirik kreditlar berish imkoniyati uning kapitaliga va
birinchi navbatda, birinchi darajali kapitalining miqdoriga bog‘liq. Agar
bankning kapitali kichik miqdorda bo’lsa, u holda bank mijozlarining yirik
kreditlarga bo’lgan ehtiyojini qondirolmaydi. Bu esa yirik mijozlarning boshqa
banklarga o’tib ketishiga sabab bo’lishi mumkin.
Birinchi qayd etilgan me’yorning darajasi qanchalik kichik bo’lsa, kredit
portfelining diversifikatsiya darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. Mazkur me’yor
talablarining buzilishi banklar faoliyatini jiddiy kredit riskiga duchor qiladi.
Respublikamiz tijorat banklari faoliyatiga nisbatan qo’llanilayotgan bitta
mijozga yoki mijozlar guruhiga to’g‘ri keladigan riskning maksimal miqdori
25

ta’minlanmagan ssudalar deb ataladi. Bu me’yor ham birinchi darajali kreditga
nisbatan o’rnatilgan bulib, uning maksimal darajasi 0,05 qilib belgilangan.
Mazkur me’yorning bajarilishi bankning kredit riskidan sezilarli darajada
himoyalanish imkonini beradi. Chunki mijozlarning pul oqimiga tashqi ta’sirlar
kuchli tarzda ta’sir etib turgan hozirgi sharoitda ta’minlanmagan ssudalarni
bitta mijozga yoki mijozlar guruhiga yirik miqdorda berilishi bankni jiddiy
tarzda kredit riskiga duchor qilishi mumkin.
Mamlakatimiz tijorat banklarining kredit operatsiyalariga nisbatan
belgilangan uchinchi me’yor barcha yirik kreditlar uchun riskning maksimal
miqdori deb ataladi. Mazkur normativ birinchi darajali kapitalga nisbatan
belgilangan bo’lib, uning maksimal miqdori 8,00 qilib belgilangan, ya’ni bank
tomonidan berilgan barcha kreditlar miqdori birinchi darajali bank kapitali
summasidan 8 martadan oshib ketmasligi lozim.
Yirik kredit deganda bitta mijozga beriladigan bank kapitalining 15
foizidan oshadigan kreditga aytiladi.
Yirik kreditlarga nisbatan o’rnatilgan mazkur me’yor xalqaro
andozalardan kelib chiqqan holda o’rnatilgan. Masalan, Germaniyada ham
yirik kreditlarning umumiy summasi uchun kapitalga nisbatan 8 martalik limit
belgilangan.
Fransiyada bitta mijozga beriladigan kreditlar summasi bank aksionerlik
kapitalining 40 foizidan oshmasligi va yirik kreditlarning umumiy summasi
bank kapitalidan 8 martadan oshib ketmasligi lozim.
Biz kredit portfelining iqtisodiy mazmunini o’rgangan holda tijorat
banklari kredit siyosatining mazmun mohiyatini, shuningdek tijorat banklari
kredit portfelini boshqarishning optimal yunalishlarini ko’rib chiqdik. Xulosa
qilib aytadigan bo’lsak, kredit - bu mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini
ta’minlovchi, banklar daromad manbaining asosini tashkil etuvchi iqtisodiy
kategoriyadir.
26

Kreditlash jarayoni tijorat banklarining asosiy faoliyat turini tashkil etib,
mamlakat iqtisodiyotida tijorat banklari faol va yetakchi sohalardan
hisoblanadi. Ular xalq xo’jaligining barcha soha va tarmoqlariga hamda aholi
qo’lida mavjud bo’lgan bo’sh pul mablag‘larini to’plab, ularning moliyaviy
resurslariga ehtiyojmand bo’lgan soha va tarmoqlar o’rtasida samarali
taqsimlash vazifasini bajarmoqdalar. Bu jarayon manfaatlar uyg‘unligi asosida
olib boriladi, ya’ni birinchidan tijorat banklari arzon bo’sh pul mablag‘larini
to’plab, ularni qimmatga sotadilar; ikkinchidan pulga ehtiyojmand bo’lgan
korxonalar qo’shimcha pul mablag‘lari bilan moliyalashtirilib, ular
faoliyatining uzluksizligi ta’minlanadi va ularning daromadlari ortadi. Bu esa,
o’z-o’zidan mamlakat iqtisodiyotining ravnaqi uchun xizmat qiladi. Shuning
uchun ham hukumatimiz tomonidan boshqa sohalar singari bank sohasiga ham
katta e’tibor qaratilmokda.
Tijorat banklarining aktiv operatsiyalarda kreditlash amaliyoti yuqori
urinni egallaydi. Chunki, bank jami aktivlarining asosiy qismini kredit
resurslari tashkil etadi va bu resurslarni taqsimlash orqali tijorat banklari yuqori
daromadga ega bo’ladilar. Shunday ekan, tijorat banklari tomonidan kreditlash
jarayonini to’g‘ri tashkil etish lozimdir. Bu esa bevosita ularning kredit
siyosatiga bog‘likdir, ya’ni ularning kredit siyosati kreditlash jarayonida
yuzaga keluvchi riskni boshqarishda bank rahbariyati tomonidan qabul qilingan
chora-tadbirlar hamda bank rahbariyati va xodimlarini kredit portfelining
samarali boshqarishga doir ko’rsatmalarni o’z ichiga oladi.
Tijorat banki faoliyatidan olinadigan foydaning 60-65 foizigacha bulgan
qismini uning kredit faoliyatidan olinadigan foydasi tashkil etadi. Shu sababli
har qanday bank o’zining aniq va yo’naltirilgan kredit siyosatiga, kredit
portfelini samarali boshqarish mexanizmiga ega bo’lishi lozim. Bu esa, bank
tomonidan beriladigan kreditlarning o’z vaqtida to’liq so’ndirilishi va bank
foydasining kafolatidir.
27

XULOSA
Bank aktivlarining daromadlilik va risklilik darajasini tahlil qilish bank
faoliyatining asosiy moliyaviy ko‘rsatkichlari va barqarorligi bo‘yicha muhim
natijalar beradi. Ushbu tahlil natijasida quyidagi muhim jihatlar aniqlanadi:
1. Daromadlilikning ahamiyati va tahlili:
Bank aktivlari daromadliligi moliyaviy resurslardan samarali foydalanishni
ifodalaydi. Kredit portfeli, investitsiyalar va boshqa daromad keltiruvchi aktivlar
bank foydasining asosiy manbai hisoblanadi.
Yuqori daromadlilik bankning o‘sish salohiyatini oshiradi va uning
investorlar, mijozlar oldidagi ishonchini mustahkamlaydi. Biroq, daromadlilik
ko‘rsatkichlari faqat qisqa muddatda emas, uzoq muddatli barqarorlik nuqtayi
nazaridan ham tahlil qilinishi lozim.
Kam daromadlilik yoki zarar faqat faoliyat samarasizligini emas, balki
noto‘g‘ri investitsiyalar, kreditlarni qaytarmaslik yoki moliyaviy inqiroz natijasida
yuzaga kelgan muammolarni ko‘rsatishi mumkin.
2. Risklilik darajasi va boshqaruvi:
Bankning aktivlari tarkibida mavjud risklar uning moliyaviy holatiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kredit risklari (qarzdorlar tomonidan kreditni qaytarib
bermaslik ehtimoli), bozor risklari (foiz stavkalari, valyuta kurslari o‘zgarishi), va
28

likvidlik risklari (tezkor moliyaviy talablarni qondirish qobiliyati) eng muhim
omillardan hisoblanadi.
Yuqori risklilik darajasi bankning moliyaviy zarar ko‘rish ehtimolini
oshiradi. Shu sababli, risklarni minimallashtirish uchun yaxshi diversifikatsiya,
xavfli aktivlarga cheklovlar va kuchli ichki nazorat tizimlari zarur.
Risklarni o‘z vaqtida aniqlash va boshqarish uchun zamonaviy
texnologiyalar va tahliliy vositalardan foydalanish talab etiladi.
3. Daromadlilik va risklilik o‘rtasidagi muvozanat:
Bank boshqaruvchilari daromadlilikni oshirishga intilish bilan birga risklarni
minimallashtirishni ham nazorat qilishi lozim. Yuqori daromad keltiruvchi aktivlar
ko‘pincha yuqori risk darajasiga ega bo‘ladi, shuning uchun balansni ta’minlash
strategik ahamiyatga ega.
Risklarni kamaytirish uchun kredit portfelini diversifikatsiya qilish, past
likvidlikka ega aktivlardan uzoqroq bo‘lish va mijozlar bilan ishlash
samaradorligini oshirish zarur.
4. Monitoring va samarali boshqaruv:
Bank faoliyatini muntazam monitoring qilish orqali daromadlilik va risklilik
ko‘rsatkichlarini baholab borish zarur. Yillik va choraklik hisobotlar, bozor
tahlillari va ichki audit natijalari bank rahbariyatiga qimmatli ma’lumot beradi.
Moliyaviy bozorlardagi o‘zgarishlarni o‘z vaqtida kuzatib borish va ular
asosida mos strategiyalar ishlab chiqish risklarni boshqarishda muhim rol
o‘ynaydi.
5. Strategik tavsiyalar:
Bank aktivlarini boshqarishda uzoq muddatli barqarorlikni ta'minlash uchun
daromadlilikni oshiruvchi innovatsion yechimlar va risklarni kamaytiruvchi
vositalarni birgalikda qo‘llash lozim.
Kadrlar malakasini oshirish va yangi texnologiyalarni joriy qilish risklarni
aniqlash va boshqarish jarayonlarini yanada takomillashtiradi.
Kreditlarni tasdiqlash jarayonida mijozlarning moliyaviy holati va to‘lov
29

qobiliyatini chuqur tahlil qilish, yuqori xavfli mijozlarga cheklovlar qo‘yish zarur.
Umumiy xulosa:
Bank aktivlari daromadlilik va risklilik darajasini doimiy ravishda tahlil qilish,
bankning moliyaviy barqarorligini ta'minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Ushbu jarayonni samarali boshqarish orqali bank faqat qisqa muddatli natijalarga
emas, balki uzoq muddatli rivojlanishga erishishi mumkin. Shu bilan birga,
barqarorlikni saqlash uchun tashqi bozor sharoitlari va ichki siyosatni
moslashtiruvchi yondashuv zarurligi doimiy e’tiborda bo‘lishi kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Me’yoriy-huquqiy xujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992 yil 8-dekabr.
2. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki
to‘g‘risida”gi Qonuni. 1995 yil 21-dekabr.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni.
1996 yil 25-aprel.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 4947-sonli Farmoni.
2017 yil 7-fevral.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari
5. Karimov I.A. “Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini
yuksaltirish barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy islohotlarimizning
pirovard maqsadidir”.- T.: O‘zbekiston, 2017.
6. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo‘llari va choralari”. – T.: O‘zbekiston, 2019.
30

7. Karimov I.A. “Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir”.- T.: O‘zbekiston, 2018.-56b.
8. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz”.- Toshkent: 2016.-56b.
3. Darslik va o‘quv adabiyotlari
9. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash.Darslik.- T.: Moliya, 2022. -304b.
10. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. Darslik.-T.: “IQTISODMOLIYA”,
2018. -405b.
11. Abdullayeva Sh.Z. Omonov A.A.Tijorat banklari kapitali va uni
boshqarish.Darslik. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018 yil 120 b.
12. Abdullayeva Sh.Z., Karimov F.Sh., Navro‘zova K.N., Ortiqov U.D. Bank
resurslari va ularni shakllantirish asoslari. O‘quv qo‘llanma. 1-kitob T.:TMI, 2014
yil.-205b
5. Internet saytlari
13. http//www.cbu.uz - (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki).
14. http//www.gov.uz - (O‘zbekiston Respublikasi Hukumati portali).
15. http//www.stat.uz - (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi).
16
. http://www.lex.uz - (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi)
31

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti