Banklar, ularning turlari, asosiy funktsiyalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	46.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	13 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Banklar, ularning turlari, asosiy funktsiyalari

Sotib olish

Mavzu: Banklar, ularning turlari, asosiy
funktsiyalari
Reja:
Kirish
1.Banklar, ularning turlari, asosiy funktsiyalarining nazariy-huquqiy
asoslari
2.O zbekiston Respublikasida banklar, ular turlarining xolati taxliliʼ
3.O zbekiston Respublikasida banklar, ular turlari va funktsiyalarini
ʼ
takomillashtirish masalalari va xorij tajribalari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

Kirish
Mamlakatimizda O’zbekiston Respublikagankiing prezidenti Shavkat
Mirziyoyev rahbarligida bank-moliya tizimida izchillik bilan amalga oshirilgan
keng ko’lamli islohotlar ushbu soha istiqbollarini ta'minlashda muhim ahamiyat
kasb etgani va rivojlanishning yangi bir bosqichiga o’tishga zamin hozirlagani
tizimda kuhim rol o’ynadi. Istiqlol yillarida banklar aynan yirik loyihalarning
tashabbuskori bo’lib, korxonalarning faoliyat rivoji yo’lida ularni faol moliyaviy
qo’llab-quvvatlamoqda hamda bunday moliyaviy va investitsiyaviy ko’mak
natijasida O’zbekistonda iqtisodiyotning kelgusi taraqqiyoti hamda jamiyat
ijtimoiy hayotida muhim bo’lgan ob'yektlar barpo etilmoqda.
Bugungi kunda bank tizimi Respublikamiz iqtisodiyotining eng tez
rivojlanayotgan segmentlaridan biri bo’lib, sohadagi aktivlar, kapital darajasi, kredit
qo’yilmalari va investitsion amaliyotlar hajmi kabi asosiy ko’rsatkichlarining o’sish
sur’atlari buni yaqqol tasdiqlamoqda.
Mamlakatimizda bank-moliya tizimini mustahkamlash va sifat jihatidan
yaxshilashga, shuningdek tijorat banklarining iqtisodiyotni harakatlantiruvchi
kuchi sifatida namoyon bo’lishiga hamda ularning yirik investitsiya institutlariga
aylanishiga alohida e’tibor berilmoqda. CHunki mamlakatimizning moliyaviy-
iqtisodiy barqarorligi ko’p jihatdan bank-moliya tizimining samarali faoliyatiga
bog’liqdir.
O’zbekiston bank tizimida olib borilayotgan izchil va maqsadli islohotlar
uning nafaqat jahon moliyaviy inqirozining salbiy ta’siri va oqibatlaridan ishonchli
tarzda himoyalanishiga, balki banklar faoliyatida muhim va sifat o’zgarishlarga
erishish, iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmini kengaytirish hamda bank
va moliya xizmatlarini ko’rsatish darajagankii tubdan yaxshilash imkonini berdi.
Mamlakatimiz bank tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, uning
jahon moliya bozoridagi nufuzi ortib borishi, shuningdek mamlakatimizni
modernizatsiya qilish yo’lidagi dadil qadamlarimiz dunyo jamoatchiligi,
shuningdek, qator nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e’tirof etilmoqda.

1. Banklar, ularning turlari, asosiy funktsiyalarining nazariy-
huquqiy asoslari
Tijorat banklarining yuridik shaxs sifatida faoliyati omonatchilar,
kreditorlar, umuman, davlat va jamiyat manfaatlariga jiddiy daxldor bo’lganligi
tufayli uning tashkil topishi uzoq davom etadigan jarayon hisoblanadi. SHu vaqt
ichida bo’lg’usi ta’sischilar o’rtasida o’zaro munosabatlar o’rnatiladi, bank ustav
kapitali uchun zarur bo’lgan mablag’lar tayyorlanadi, rahbar shaxslar zarur
hujjatlar tayyorlaydi, tegishli tekshiruvdan o’tkaziladi va hokazolar.
Tijorat banklarini tashkil etish va tugatishning huquqiy asoslari “Banklar va
bank faoliyati to’g’risida”gi Qonunda ifodalangan. SHu qonunning 2-bobi
“Banklarni tashkil etish va ular faoliyatini tugatish tartibi” deb nomlanib o’z ichiga
13 modda(7-19 moddalar)ni oladi 1
.
Banklar respublika hududida o’z faoliyatlarini Markaziy bank tomonidan
beriladigan litsenziya asosida amalga oshiradilar.
Banklarga litsenziya berish O’zbekiston Respublikagankiing “Banklar va
bank faoliyati to’g’risida”, “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”,
“Aksionerlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqini himoya qilish to’g’risida”gi
Qonunlar va boshqa qonunlari hamda bankka me’yoriy hujjatlarda belgilangan
talablar asosida amalga oshiriladi.
Litsenziya berish yuzasidan qaror qabul qilishda quyidagilar asosiy omil
bo’lib hisoblanadi:
bankni tashkil etish bo’yicha biznes rejaning maqbulligi;
bank ustav kapitalining etarliligi va qonun hujjatlariga muvofiq
shakllantirilganligi;
daromadlilikning istiqbollari;
tashkil etilayotgan bank rahbarining malakasi va obro’si;
bankni tashkil etish uchun taqdim etilgan hujjatlarning qonun hujjatlariga
muvofiqligi;
monopoliyaga qarshi choralarning mavjudligi
1
05.11.2019 yildagi O‘RQ-580-son

Bankni tashkil etish to’g’risidagi ta’sis shartnomasida quyidagilar bo’lishi
lozim:
bankni ta’sis etish borasida birgalikda faoliyat ko’rsatish tartibi;
bank ustav kapitali miqdori;
muassislar o’rtasida joylashtirilishi lozim bo’lgan aksiyalar turlari, ularning
nominal qiymati, har xil turdagi aksiyalarning nisbati, ularni to’lash miqdori va
tartibi;
muassislarning bankni tashkil etishga doir huquq va burchlari.
O’zbekiston Respublikasi hududida banklarni ro’yxatga olish va ularga
litsenziya berish tartibi hamda shartlari belgilab qo’yilgan bo’lib, tijorat banklari
ochiq yoki yopiq turdagi aksionerlik jamiyatlari shaklida tashkil etilishi mumkin.
Bank tashkil etish jarayoni bir necha bosqichlarga bo’linishi mumkin 2
.
1.Tayyorgarlik bosqichi.
Bu davrda bank muassislari o’rtasida bank tashkil etishga kelishiladi,
tashabbus guruhi tuziladi, har bir muassisning ustav kapitaliga qo’shilgan ulush
miqdori belgilab olinadi, bankning ta’sis hujjatlari majmui tayyorlanadi, bankning
nomi aniqlanadi, ta’sischilar o’rtasidagi kelishuvlar dastlabki shartnoma tarzida
rasmiylashtiriladi, uning asosida ta’sis shartnomasi tuziladi (FKning 43-moddasi,
O’zbekiston Respublikasi «Xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari haqida»gi
Qonunning 3-moddasi) aksiyadorlik tijorat banklarining muassislari bank davlat
ro’yxatiga olinguniga qadar yuzaga kelgan majburiyatlar yuzasidan birgalikda
javobgar bo’ladilar.
2. Bankni davlat ro’yxatidan o’tkazish bosqichi.
Bu bosqich uch davrni o’z ichiga oladi:
Bank ochish haqidagi ariza bilan O’zbekiston Respublikasi Markaziy
bankiga murojat qilish. Bunda arizaga quyidagi xujjatlar ilova qilinishi kerak:
-yangi tashkil etilayotgan bankni ta’sis etish bo’yicha xujjat;
2
Abdullayeva Sh.A. «Pul, kredit va banklar» T. «Moliya» 2020 y

-muassislar tomonidan imzolangan va ularning muhrlari bilan hamda
notarial tartibda tasdiqlangan ta’sis shartnomasi. Ta’sis etuvchilar jismoniy shaxs
bo’lganlarida ularning imzolari notarial tasdiqlanadi;
-muassis aksiyadorlar yig’ilishi tomonidan tasdiqlangan va muassislar
tomonidan uch nusxada imzolangan bank ustavi;
-bank tashkil etish haqidagi qaror, ustav kapitalining miqdori va ustavni
tasdiqlash, bank kengashi, taftish komissiyasi va boshqaruvini saylash haqidagi
qarorlarni o’z ichiga olgan bank kengashi raisi tomonidan tasdiqlangan ta’sis
yig’ilishining bayonnomasi.
O’ayd etib o’tilgan hujjatlarning loyihalari Markaziy bankning banklarni
litsenziyalash departamenti ma’qullaganidan keyingina imzolanadi va tasdiqlanadi.
Bulardan tashqari, Markaziy bankka muassislar to’g’risidagi ma’lumotlar:
bank kengashi a’zolari ro’yxati (kengash raisi, uning birinchi o’rinbosari)
ko’rsatilgan holda ushbu shaxslarning Markaziy bank talablariga muvofiq
kelishlarini tasdiqlovchi ma’lumotlar, yangi tashkil etilayotgan bankning tashkiliy
tuzilishi, ichki audit to’g’risidagi Nizomi, kredit siyosati to’g’risidagi Nizomi,
biznes rejasi, ariza topshiruvchining muassislar nomidan ariza topshirish vakolatini
tasdiqlovchi hujjat, tashkil etilayotgan joydagi Markaziy bank bosh
boshqarmagankiing bank tashkil etishning maqsadga muvofiqligi haqidagi
xulosasi, muayyan hududida bank tashkil etish mo’ljallanayotganligi haqida
mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlariga berilgan bildirishning nusxasi ham
topshirilishi lozim.
Tijorat banki filialini tashkil etish paytida ham ushbu hujjatlar (ta’sis
hujjatlaridan tashqari) taqdim etilishi kerak bo’ladi.
Xorijiy kapital ishtirokidagi tijorat banki tashkil etilayotganda yuqorida
ko’rsatib o’tilgan hujjatlarga qo’shimcha ravishda yana quyidagilar taqdim etilishi
talab etiladi:
-tegishli xorijiy muassisning bank tashkil etishda ishtirok qilishi haqidagi
qarori;

-norezident bankning O’zbekiston Respublikagankiing chet eldagi konsullik
muassasasi tomonidan tasdiqlangan ustavi;
-bank joylashgan mamlakat bank nazorat organi tomonidan muassis bank
faoliyatini yuritish uchun litsenziyaga egaligi va xususan, qaytarib berish sharti
bilan o’z mamlakatida pul depozitlari va boshqa boyliklarni qabul qilish huquqiga
egaligini tasdiqlovchi xat;
-bank nazorati organining muassis bankning o’zi joylashgan va ro’yxatdan
o’tkazilgan joyda nazorat ostida ekanligi haqidagi yozma tasdiqnoma;
-muassis bankning oxirgi uch moliya yili uchun tuzilgan, auditorlik firmasi
tasdiqlagan yillik hisobotlari, shu jumladan, foyda va zararlar haqidagi
konsolidatsiyalangan balansi va hisoboti;
-bank nazorati organi muassis bank tashkil etayotgan bankning ustav
kapitalida ishtirok etishi uchun bergan yozma ruxsatnomasi yoki bunday
ruxsatnoma muassis bank mansub bo’lgan davlatning qonun hujjatlariga muvofiq
talab etilmasligining yozma tasdig’i.
Faoliyat yuritib turgan banklar ustav kapitalidagi hissa xorijiy shaxslar
tomonidan sotib olinayotganda ham ushbu hujjat xorijiy shaxs tomonidan
Markaziy bankka taqdim etilishi lozim bo’ladi.
Bulardan tashqari, xorijiy muassislar O’zbekiston Respublika- sida yangi
tashkil etilayotgan yoki faoliyat yuritayotgan banklarning ustav kapitalida ishtirok
etgan taqdirda;
-xorijiy norezidentning to’lovga qobiliyatliligi to’g’risida unga xizmat
ko’rsatuvchi bank tomonidan berilgan tasdiqnoma;
-O’zbekiston Respublikasi hududida bank tashkil etilishida ishtirok etish
uchun mazkur mamlakat nazorat organining roziligi;
-muassis mansub mamlakatning savdo reestridan ko’chirma yoki yuridik
maqomini tasdiqlovchi boshqa muqobil hujjat.
Xorijiy kapital ishtirokidagi banklarda bank kengashining kamida bitta
a’zosi O’zbekiston Respublikagankiing fuqarosi bo’lishi lozim. O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki bank tashkil etish uchun zarur bo’lgan barcha zarur

hujjatlarni talab qilishga haqli bo’ladi. Taqdim etilgan hujjatlar Markaziy bank
tomonidan ikki oy muddat ichida ko’rib chiqilishi kerak.
Markaziy bank bank faoliyati bilan shug’ullanishi uchun dastlabki
ruxsatnoma berish masalagankii hal etish jarayonida tashkil etilayotgan bank
muassislarining moliyaviy imkoniyatlari va nufuziga, bank rahbarligiga taklif
etilayotgan shaxslarning kasbiy mahoratiga, biznes va moliyaviy reja
ko’rsatkichlariga, tashkil etilayotgan bankning binolar va uskunalar bilan
ta’minlanganlik darajasiga ham e’tibor qaratadi.
Bankning ochilgunga qadar lokal tarmoq bilan ta’minlangan bo’lishi «BOK»
dasturiy ta’minotning tarmoq variantining Markaziy bank tomonidan
litsenziyalanishi, bank hisob-kitoblar markazi bilan barqaror ishlaydigan alohida
aloqa kanali bilan ta’minlanishi, kamida beshta kompyuterga, modemlarga,
dasturiy ta’minot va texnikani ishlatish bo’yicha ta’lim olgan mutaxassislarga ega
bo’lishi shart.
Muassislar bank tashkil etish uchun dastlabki ruxsatnomani olganlaridan
keyin litsenziya olish hamda bankni davlat ro’yxatidan o’tkazish uchun zarur
bo’lgan tashkiliy-texnikaviy talablarni bajaradilar. O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan berilgan dastlabki ruxsatnoma bir yil davomida yuridik
kuchga ega bo’lib, muassislar ushbu vaqt ichida barcha tashkiliy - tayyorgarlik
ishlarini amalga oshirishlari va bankni davlat ro’yxatidan o’tkazishni yakunlashlari
lozim.
Tijorat banki aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilayotgan
muassislardan biri yoki o’zaro bog’liq bo’lgan shaxslar tomonidan bank
aksiyalarining 5 foizdan ortig’ini sotib olayotgani haqidagi xabar, agar bank
aksiyalarining 20 foizidan ortig’i sotib olinayotganida esa bunga rozilik berishni
so’rovchi iltimosnoma taqdim etilayotgan hujjatlar.
Davlat ro’yxatidan o’tkazish hamda bank operatsiyalarini amalga oshirishga
litsenziya olish uchun muassislar oldiga quyidagi talablar qo’yiladi:

-litsenziya berish va bankni davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risi- da
vakolatlari muassislar tomonidan yozma ravishda tasdiqlangan vakil shaxs
tomonidan imzolangan arizani taqdim etilishi;
-davlat ro’yxatidan o’tkazish va litsenziya olish uchun berilgan barcha
talablarni bajarish;
-barcha tashkiliy-texnikaviy tadbirlarni amalga oshirishlari, binolar va
uskunalarni tayyorlashlari, bank operatsiyalarini avtomatik amalga oshirish
maqsadida dasturiy-texnikaviy vosita- larni tayyorlashlari, kassa uzelini Markaziy
bank talablariga muvofiq tayyor holga keltirishlari;
-O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilan- gan eng
kam miqdordan kam bo’lmagan miqdorda ustav kapitalini to’lashlari va ustav
kapitali to’lanlanligini tasdiqlovchi hujjatni taqdim etishlari;
O’zbekiston Respublikasi hududida sho’’ba banki ochishni yoki bank
kapitalida ishtirok etishni xohlovchi chet el banki uchun ustav kapitalining oxirgi
eng kam miqdori 500 mln. evro muqobil miqdorda belgilangan bo’lib, faqat
mustahkam moliyaviy mavqega ega bo’lgan nufuzli norezident banklargina
sho’’ba banklarini ochishlari mumkin. Bunda qisqa muddatli majburiyatlari IBCA
Moody’s standart and Poor tasnifi bo’yicha kamida A1 yoki A+reytingiga ega
bo’lgan norezident banklargagina afzallik beriladi 3
.
O’zbekiston Respublikagankiing tijorat banklari o’z ustav kapitallarini
norezident hisobidan ko’paytirishlari yoki aksiyador- lar tomonidan aksiyalarning
norezidentlarga sotilishi uchun belgi- langan tartibda Markaziy bankning oldindan
roziligini olishlari shart. Ushbu talabga rioya etilmay tuzilgan bilimlar haqiqiy
emas deb topiladi va bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun berilgan
litsenziya bekor qilinadi.
Bankni ro’yxatdan o’tkazish va bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun
litsenziya berish masalasi Markaziy bank talab qilgan barcha hujjatlar to’liq taqdim
etilgan kundan boshlab bir oy ichida hal etilishi kerak.
3
Abdullayeva Sh.A. «Pul, kredit va banklar» T. «Moliya» 2020 y

Bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun litsenziya berish yuzasidan
qaror qabul qilishda quyidagi asosiy omillarga e’tibor beriladi:
-bank biznes rejagankiing maqbulligi;
-bank kapitalining adekvatligi;
-daromadlikning kelgusidagi istiqbollari;
-ko’zda tutilayotgan rahbarning malakasi va obro’ e’tibori;
-bankni ochish uchun taqdim etilgan hujjatlarning amaldagi qonunchilikka
muvofiqligi;
-monopoliyaga qarshi choralar.
Bank operatsiyalarini litsenziyalashga bo’lgan zarurat bankni mamlakat
iqtisodiy to’lov qobiliyatiga ta’sir etishi bilan bog’liq. Bank operatsiyalarini
o’tkazuvni amalga oshirishi va ro’yxatga olinishi lozim. Tijorat bankini tashkil
etilishida unga litsenziya berilgandan keyin u litsenziya asosida bank
operatsiyalarini o’tkazish huquqiga ega bo’ladi. Agar, bank O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan bank operatsiyalarini
litsenziya olish uchun ro’yxatdan o’tmay faoliyat ko’rsatsa, bu operatsiyalar
qonunga xilof deb topiladi va javobgarlikka tortiladi.
Tijorat banki O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida davlat ro’yxatidan
o’tgandagina tashkil etilgan deb hisoblanadi va yuridik shaxs statugankii oladi.
YUridik va jismoniy shaxslar tijorat bankini ta’sis etuvchilari hisoblanadi va
ular bank hamda uning ustav kapitalini shakllantirishda ishtirok etadilar.
O’zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonunga
asosan bank ustav kapitalini shakllantirishga davlat hokimiyat organlari, jamoa
birlashmalari, jamoa fondlar mablag’lari, shuningdek kreditga olingan mablag’lar
va garovga olingan mablag’lardan foydalanish man etiladi.
Bank ta’sischilari o’z zimmasiga tegishli hujjatlarni rasmiylashtirish, ustav
kapitalini shakllantirish, material-texnik bazani yaratish, mijozlar ko’lamini
aniqlash, o’tkaziladigan bank operatsiyalar turini aniqlash va boshqa qator
masalalarni hal etishlari lozim.

Ta’sischilar ta’sis shartnomasi yoki aksioner jamiyatni tuzish
shartnomagankii rasmiylashtiradilar. Bu shartnomada bank boshqaruv shakli, ustav
kapitalining taxminiy miqdori va ta’sischilarning ustav kapitalidagi hissalar ulushi
aniqlanadi. SHartnomada tomonlar majburiyati, huquqlari va boshqalar aks
ettiriladi.
Bankni O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan ro’yxatga olish
va litsenziyalash tegishli talablar amalga oshirilgandan keyin bir oy muddat ichida
hal etiladi.
Banklarni mulkchilikning har qanday shakli asosida aksiyadorlik jamiyati
tarzida tashkil etish mumkin. Har qanday yuridik va jismoniy shaxslar bank
muassislari sifatida ishtirok eta oladilar. Banklarning aksiyalarini olish qonun
hujjatlarida alohida ko’rsatiladi. Bank muassislarining muhim xususiyatlaridan biri
shundan iboratki, bank aksiyadorlari tarkibidan u ro’yxatga olingan kundan
boshlab bir yil mobaynida chiqib ketish huquqiga ega emaslar.
Har qanday yuridik shaxs gankigari banklar ustaviga ega bo’lishlari va o’z
ustavlari asosida faoliyat ko’rsatishlari kerak. Bank ustavida quyidagi moddalar
o’z akgankii topgan bo’lishi kerak:
-bankning (to’la va qisqartirilgan) nomi va joylashgan (pochta) manzili;
-bank ko’rsatadigan operatsiyalari ro’yxati;
-ustav kapitalining miqdori, muassislar ro’yxati va ularning ustav
kapitalidagi ulushlarining taqsimlanishi;
-bankning boshqaruv organlari, ularni tashkil etish tartibi, ularning
vakolatlari hamda vazifalari haqidagi ma’lumotlar;
-bank auditi tartibi, shuningdek, buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga
muvofiq belgilangan hisobotlar va auditorlik dasturlarining maqsadlari
ko’rsatmalari.
Bulardan tashqari bank ustavida boshqa qonun xujjatlarida nazarda tutilgan
ma’lumotlar ham bo’lishi kerak.
Qonunda ko’rsatilishicha, kreditga va garovga olingan mablag’lardan va
soliqqa jalb etilgan mablag’lardan bankning ustav kapitalini shakllantirish mumkin

emas. Ammo alohida olingan xollarda, qonunlarda ko’rsatilgan bo’lsa, byudjet
mablag’laridan foydalanishga ruxsat berish mumkin.
Mamlakatimiz tijorat banklari ustav kapitali to’g’risida ma’lumot 4
, mln s
bank nomi 01.01.20 20
yil holatiga 01.01.20 21 yil
holatiga
(+;-) %
Asaka bank 343 121 361 232 18 111 105,3%
Sanoatqurilish bank 148 005 251 836 103 831 170,2%
Xalq banki 180 000 201 000 20 000 111,1%
Qishloq qurilish bank 171 097 181 113 10 016 105,9%
Agrobank 126 201 167 377 41 176 132,6%
Mikrokredit bank 156 750 160 201 3 450 102,2%
Milliy bank 125 946 125 946 0 000 100,0%
Ipoteka bank 87 484 109 355 21 871 125,0%
Aloqabank 58 077 74 727 16 650 128,7%
Aziya Alyans bank 15 441 50 850 35 409 329,3%
Ipak Yo’li bank 35 600 44 000 8 400 123,6%
Xamkor bank 29 000 38 400 9 400 132,4%
Kapital bank 33 000 36 874 3 874 111,7%
Savdogar bank 27 554 35 992 8 438 130,6%
Turon bank 23 800 34 000 10 201 142,9%
UT bank 24 024 25 912 1 888 107,9%
Kredit standart bank 24 192 25 804 1 612 106,7%
Jami 1 749 286 2 148 321 399 035 122,8%

Bank ustaviga qo’shimcha va o’zgartishlar kiritish uchun bank aksiyadorlar
yig’ilishi yoki muassislarning qaroriga muvofiq belgilangan tartibda O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankiga murojaat qilinadi va quyidagi xujjatlar:
- ustavga o’zgarishlar kiritish haqida bank kengashi raisi imzolagan
iltimosnoma;
4
www.stat.uz

- bank aksiyadorlarining ustaviga o’zgarish va qo’shimcha kiritish haqidagi
majlisi bayoni (3- nusxada);
- bank kengashi raisi imzolagan ustaviga kiritilgan o’zgarish va
qo’shimchalar ro’yxati (3 nusxada) taqdim etiladi.
Mazkur o’zgarishlar va qo’shimchalar Markaziy bankda ro’yxatdan
o’tkazilgan paytdan boshlab kuchga kiradi.
O’zbekiston Respublikasi FKning 49-moddasiga ko’ra, bank muassagankii,
ya’ni yuridik shaxsni qayta tashkil etish (qo’shib yuborish, qo’shib olish, bo’lish,
ajratib chiqarish, o’zgartirish) uning muassislari (ishtirokchilari) yoki ta’sis
hujjatlarida shunga vakil qilingan yuridik shaxs organi qaroriga muvofiq amalga
oshirilishi mumkin.
Bankning ustav kapitali bank muassislari va aksiyadorlarining pul
mablag’lari hisobidan tashkil topadi.
Kreditga va garovga olingan hamda boshqa jalb etilgan mablag’lardan bank
ustav kapitalini shakllantirishda hamda bank aksiyalarini sotib olishda foydalanish
taqiqlanadi. Mazkur talabga zid holda ustav kapitaliga kiritilgan mablag’lar
egalariga qaytarilishi va shu vaqtning o’zidayoq aksiyalar kelgusida sotish uchun
bankka topshirilishi lozim.
Alohida hollarda qonun hujjatlariga muvofiq bankning ustav kapitalini
shakllantirish uchun byudjet mablag’laridan foydalanilishi mumkin.
Tashkil etilayotgan bank kapitalining etarlilik darajagankii belgilashda
quyidagilar asosiy omil hisoblanadi:
- Markaziy bank tomonidan belgilangan ustav kapitalining eng kam
miqdori bo’yicha talablarga muvofiqligi;
- bank kapitali, shu jumladan ustav kapitali miqdorini doimiy
ko’paytirib borishning rejalashtirilganligi;
- ko’zda tutilayotgan daromadlar hamda fondlarni shakllantirish
istiqbollari;
- muassislarning zarur hollarda qo’shimcha kapital kirita olish
qobiliyati.

Bank ro’yxatga olingunga qadar ustav kapitalini shakllantirish uchun
muassislar tomonidan Markaziy bankda yoki rezident banklarning birida
vaqtinchalik jamg’arma hisobvarag’i ochiladi.
Bank ustav kapitalining belgilangan eng kam miqdori mazkur vaqtinchalik
jamg’arma hisobvaraqda muassislar tomonidan bankni ro’yxatga olingunga qadar
to’liq shakllantirilgan bo’lishi kerak.
Ustav kapitalining eng kam miqdori quyidagi miqdorlarda belgilanadi:
banklar uchun – 10 mln. evro ekvivalentida;
xususiy tijorat banklari uchun – 5 mln. evro ekvivalentida.
YAngi tashkil etilayotgan banklar uchun ustav kapitali eng kam miqdorining
hisob-kitobi Markaziy bank tomonidan valyuta operatsiyalari bo’yicha
buxgalteriya hisobi, statistika va boshqa hisobotlarni yuritish uchun e’lon qilingan
evro kurgankiing muassislar tomonidan bank tashkil etish to’g’risida qaror qabul
qilingan (ta’sis yig’ilishi o’tkazilgan) kundagi kursidan kelib chiqqan holda milliy
valyutada amalga oshiriladi.

2. O zbekiston Respublikasida banklar, ular turlarining xolati taxliliʼ
Moliyaviy sektorni izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar amalga
oshirildi va natijada ilg or bank biznegankii yuritish hamda ushbu sektorda raqobat
ʻ
muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi.
Xususan, xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga
xorijiy investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan
O zbekiston Respublikagankiing “O zbekiston Respublikagankiing Markaziy
ʻ ʻ
banki to g risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to g risida”gi, “Valyutani tartibga
ʻ ʻ ʻ ʻ
solish to g risida”gi hamda “To lovlar va to lov tizimlari to g risida”gi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yangilangan qonunlari qabul qilindi.
Shu bilan birga, bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida
davlatning yuqori darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment
va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining yetarli emasligi, iqtisodiyotda
moliyaviy vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy

yangilanishlar va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlantirishga to sqinlikʻ
qilayotgan qator tizimli muammolar mavjudligini ko rsatmoqda.
ʻ
Moliyaviy xizmatlarning ommabopligini oshirish, banklarning hududlarga
kirib borishini kengaytirish va barcha aholi punktlarida bir xil turdagi xizmatlar
ko rsatilishini ta minlash bo yicha qo shimcha choralar ko rilishi lozim.
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
Bank tizimiga zamonaviy servis yechimlari asosida axborot
texnologiyalarini, moliyaviy texnologiyalarni keng joriy etish, axborot
xavfsizligini lozim darajada ta minlash, shuningdek, moliyaviy xizmatlar
ʼ
ko rsatishda inson omili ta sirini kamaytirish bo yicha tezkor chora-tadbirlar
ʻ ʼ ʻ
ko rish talab etilmoqda.
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF–5953-son
ʻ
Farmoni bilan tasdiqlangan 2017–2021-yillarda O zbekiston Respublikagankii
ʻ
rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyagankii
ʻ ʻ
“Ilm, ma rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid
ʼ
Davlat dasturida belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda, shuningdek,
xususiy sektor rivojini rag batlantirish, banklarning investitsiyaviy jozibadorligini,
ʻ
bank xizmatlari ommabopligini va ularning sifatini oshirish uchun bank sektorini
tubdan transformatsiya qilish maqsadida:
1. Quyidagilar O zbekiston Respublikasida bank sektorini isloh qilishning
ʻ
asosiy yo nalishlari etib belgilanganki:
ʻ
moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, kreditlashni faqat bozor
shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat resurslariga qaramligini
pasaytirish, banklarda xizmat ko rsatishni modernizatsiya qilish, samarali
ʻ
infratuzilma yaratish va banklar faoliyatini avtomatlashtirish, shuningdek,
banklarning asosiy faoliyat turi bilan bog liq bo lmagan funksiyalarini bosqichma-
ʻ ʻ
bosqich bekor qilish orqali bank tizimining samaradorligini oshirish;
kredit portfeli va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatini yaxshilash,
kreditlash hajmlari o sishining mo tadil darajasiga amal qilish, muvozanatlashgan
ʻ ʻ
makroiqtisodiy siyosat yuritish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va
xalqaro amaliy tajribaga ega bo lgan menejerlarni jalb qilish, moliyaviy
ʻ

tavakkalchiliklarni baholash uchun texnologik yechimlarni tatbiq etish orqali bank
tizimining moliyaviy barqarorligini ta minlash;ʼ
davlat ulushi mavjud tijorat banklarini kompleks transformatsiya qilish, bank
ishining zamonaviy standartlarini, axborot texnologiyalari va dasturiy
mahsulotlarni joriy etish, banklardagi davlat aksiyalari paketini zarur tajriba va
bilimga ega bo lgan investorlarga tanlov savdolari asosida sotish, shuningdek,
ʻ
davlat ulushi mavjud tijorat banklari va korxonalarni bir vaqtning o zida isloh
ʻ
qilish orqali bank sektorida davlatning ulushini kamaytirish;
yetarli darajada xizmat ko rsatilmayotgan va zaif qatlamlarda davlat
ʻ
ishtirokini ko paytirish va manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholi va
ʻ
kichik biznes uchun masofaviy xizmatlarni keng joriy qilish, kamxarj xizmat
ko rsatish nuqtalari tarmog ini rivojlantirish, shuningdek, respublikaning yagona
ʻ ʻ
moliya tizimidagi o zaro to ldiruvchi qism sifatida nobank kredit tashkilotlarining
ʻ ʻ
shakllanishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish orqali moliyaviy
xizmatlar ommabopligini va sifatini oshirish.
2. Quyidagilar:
2020–2025-yillarga mo ljallangan O zbekiston Respublikagankiing bank
ʻ ʻ
tizimini isloh qilish strategiyasi 1-ilovaga muvofiq;
O zbekiston Respublikasi bank tizimini isloh qilish bo yicha “Yo l xaritasi”
ʻ ʻ ʻ
2-ilovaga muvofiq tasdiqlanganki.
3. 2020–2025-yillarga mo ljallangan O zbekiston Respublikagankiing bank
ʻ ʻ
tizimini isloh qilish strategiyagankii amalga oshirish bo yicha, shu jumladan,
ʻ
quyidagilarni nazarda tutuvchi maqsadli ko rsatkichlar 3-ilovaga muvofiq
ʻ
belgilanganki:
bank tizimi aktivlarining jami hajmida davlat ulushi bo lmagan banklar
ʻ
aktivlari hissagankii joriy 15 foizdan 2025-yilga kelib 60 foizgacha oshirish;
banklar majburiyatlarining umumiy hajmida xususiy sektor oldidagi
majburiyatlar hissagankii joriy 28 foizdan 2025-yil yakuniga 70 foizgacha
oshirish;

2025-yilga kelib davlat ulushi mavjud kamida uchta bank kapitaliga zarur
tajriba, bilim va nufuzga ega kamida uchta strategik xorijiy investorlarni jalb
qilish;
umumiy kreditlash hajmida nobank kredit tashkilotlari ulushini joriy 0,35
foizdan 2025-yilga kelib 4 foizgacha oshirish.
4. O zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankiningʻ
quyidagilar to g risidagi takliflari ma qullanganki:
ʻ ʻ ʼ
xalqaro moliya institutlari ko magida “Ipoteka-bank” ATIB,
ʻ
“O zsanoatqurilishbank” ATB, “Asaka” ATB, AT “Aloqabank”, “Qishloq qurilish
ʻ
bank” ATB va “Turonbank” ATBdagi davlat ulushlarini bosqichma-bosqich
xususiylashtirish, bunda birinchi bosqichda ularni institutsional o zgartirishni
ʻ
(faoliyatini transformatsiya qilish), ikkinchi bosqichda esa davlat aksiyalari
paketini sotishni nazarda tutish;
bank tizimini isloh qilish davrida aholining moliyaviy xizmatlarga bo lgan
ʻ
talabini qondirish, investitsiya loyihalarini qo llab-quvvatlash mexanizmini
ʻ
(“loyihalar fabrikasi”) keng joriy qilish, bank xizmatlarining hududiy qamrovini
ta minlash maqsadida “Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki” AJ, “Agrobank”
ʼ
ATB va “Mikrokreditbank” ATB ustav kapitallarida davlat ulushini saqlab qolish;
ayrim banklarning faoliyatini diagnostika qilish va moliyaviy ahvolini
baholash asosida, me yoriy talablaridan hamda qayta tashkil etishning iqtisodiy
ʼ
jihatdan maqsadga muvofiqligidan kelib chiqqan holda qonun hujjatlariga muvofiq
ularni konsolidatsiyalash.
5. O zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida vazirlikning
ʻ
tasdiqlangan shtatlar soni doirasida Davlat ulushiga ega tijorat banklarini
transformatsiya qilish va xususiylashtirish bo yicha loyiha ofisi (keyingi o rinlarda
ʻ ʻ
– Loyiha ofisi) tashkil etilganki hamda unga quyidagi huquqlar berilganki:
tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish jarayonlariga
maslahatchi sifatida xalqaro konsultantlarni jalb qilish;

tijorat banklarini transformatsiya qilish, shuningdek, ulardagi davlat
aksiyalari paketini xususiylashtirishga doir masalalarda xalqaro moliya institutlari
va salohiyatli xorijiy investorlar bilan muzokaralar olib borish va bitimlar tuzish.
3. O zbekiston Respublikasida banklar, ular turlari vaʼ
funktsiyalarini takomillashtirish masalalari va xorij tajribalari
Dastlabki banklar qachon va qanday paydo bo’lganligini aniqlash ancha
qiyinchilik tug’diradi. Gap shundaki, hozirgi davrda banklar faoliyati
xususiyatidan kelib chiqib turlicha bo’lgan operatsiyalarni bajaruvchi universal
moliyaviy tashkilotlarni o’zida namoyon qiladi. Masalan, birinchi darajali toifaga
kiruvchi chet el banklari o’z mijozlariga 300 dan ortiq turli xil xizmatlarni
ko’rsatadilar. Bu operatsiyalarning va xizmatlarning barchasi bir vaqt va bir joyda
paydo bo’lmaganligi sababli ham bank ishining “boshlang’ich” nuqtagankii
aniqlash aniq tadqiqotlar olib borishni va ular asosida ma’lum bir fikrlarni
mujassamlashtirishni talab qiladi. Banklarning paydo bo’lishi tarixi bo’yicha ba’zi
bir fikrlar to’g’risida siz tushunchaga egasiz.
Banklar faoliyatining eng “qadimgi” operatsiyalari bo’lib, pullarni saqlab
berish bo’yicha operatsiyalar hisoblanadi. Ma’lumki, eng qadimgi davlatlarda ham
omonatlarni qabul qilish operatsiyalari mavjud bo’lgan. Ilk bor bunday ish bilan
ma’lum obro’ga va ishonchga ega bo’lgan puldor shaxslar, Evropa mamlakatlarida
cherkov muassasalari shug’ullanganlar. Masalan, mashhur grek ehromlari
(masalan, Delfiya, Efes ehromlari) bir paytning o’zida o’ziga xos bank
muassasalari bo’lib xizmat qilgan. Yillar o’tishi bilan o’sha qadimgi davrlardan
boshlab, ayrim hollarda qo’yilgan pul yoki mulk bo’yicha foizlar ham hisoblangan.
Banklarning kelib chiqishiga bag’ishlangan mavjud adabiyotlarning tahlili shuni
ko’rsatadiki, banklarning paydo bo’lishining asosiy yoki boshlang’ich zamini
birinchidan, pul mablag’larini saqlab berish bo’lsa, ikkinchidan, pul mablag’larini
almashtirib berishdan iborat ekanligini ko’rishimiz mumkin.
Pul ayrboshlash bo’yicha ehtiyoj alohida paydo bo’lgan. Bunda Evropani
yorqin misol qilib ko’rsatish mumkin. O’rta asrlarda tangalarning yagona tizimi
mavjud bo’lmagan. Savdo turli mamlakatlar, shaharlar, hatto alohida shaxslarning

tangalari orqali olib borilgan. Barcha tangalar turli vazn, shakl va nominalga ega
edilar. SHuning uchun tangalar bilan shug’ullanuvchi va ayirboshlashni olib bora
oladigan mutaxassislar o’z ayirboshlash stollari bilan qizg’in savdo ketayotgan
joylarga joylashishgan. SHu bois, “bank” so’zi italyancha “banco” -
ayirboshlovchining oldidagi stol degan ma’noni anglatuvchi so’zdan kelib chiqqan.
Bunga o’xshash operatsiyalar bundan ancha avvalgi davrlarda qadimgi Gretsiya,
Rim, SHarqda amalga oshirilar edi 5
.
Pulni saqlash va ayirboshlash bo’yicha operatsiyalar bilan shug’ullanuvchi
shaxslar yig’ilgan boyliklar - pullar samarasiz, harakatsiz yotganini tushunishar va
agar mavjud mablag’larning hech bo’lmaganda bir qismini bo’lsa ham
vaqtinchalik foydalanishga berilsa, sezilarli foyda olish mumkinligini bilishar edi.
SHunday qilib, garov asosida pullarni ma’lum muddatga qaytarish va foiz to’lash
shartlari bilan berishayotgan ssuda (kredit) operatsiyalari paydo bo’lgan. Bunda
garov sifatida uylar, kemalar, qimmatbaho buyumlar, chorva mollari, qullar qabul
qilingan.
Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki qator muhim vazifalarni hal etadi. Ulardan
eng asosiy vazifalar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
-monetar siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, qabul
qilish hamda amalga oshirish;
- O’zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini yaratish;
-banklar faoliyatini tartibga solish va banklarni nazorat qilish;
- O’zbekiston Respublikagankiing rasmiy oltin-valyuta zahiragankii saqlash
va uni boshqarish;
- Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrogankii
uyushtirish.
Mazkur vazifalarni bajarish uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
quyidagi yumushlarni ado etishi zarur.
5
Mullajonov F. “O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi”, T.: 2021 yil

Iqtisodiyotni pul-kredit vositasida boshqarish, O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki pul-kredit siyosatini amalga oshiruvchi sifatida uning asosiy
yo’nalishlarini ishlab chiqish va «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’g’risida»gi Qonunning 23-moddasiga muvofiq keyingi moliya yili boshlanishiga
uzog’i bilan 30 kun qolganda bu haqda Oliy Majlisga axborot beradi. Markaziy
bank pul taklifi hajmini o’zgartirib, ishlab chiqarishning umumiy hajmiga, bandlik
darajasiga va korxonalar faoliyatining o’sish sur’atlariga ta’sir ko’rsatadi.
Iqtisodiyotdagi tanglik davrida pul taklifi hajmining oshirilishi iste’mol va
sarmoyaga bo’lgan talabning o’sishiga, binobarin, bandlik, ishlab chiqarish hajmi
ortishiga yordam beradi. Pul yuqori sur’atlarda qadrsizlanayotgan sharoitda
Markaziy bank ularni sekinlashtirish zarurligidan kelib chiqib muomaladagi pul
miqdorini cheklash siyosatini o’tkazadi, natijada iqtisodiyotda unga bo’lgan talab
kamayadi, pul bozorlaridagi foiz stavkalari o’zgaradi, pulning qadrsizlanishi
kamayadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining asosiy
yo’nalishlari, pul massasi o’zgarishining aniq maqsadli mo’ljallari va pul
muomalagankii tartibga solish vositalari qonunning 4-qismida yoritilgan bo’lib,
unda Markaziy bankning pul-kredit operatsiyalari belgilab berilgan 6
.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy
yo’nalishlarini bir yilga ishlab chiqadi va ular Oliy Majlis tomonidan
tasdiqlangandan so’ng u mukammal dastur sifatida qabul qilinadi. Bu dastur
iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va oldindan aytishni, pul miqdorining yillik
o’stirish sur’atlarining maqsadli ko’rsatkichlarini, kredit, foiz va valyuta siyoatini
amalga oshirish yo’nalishlarini o’z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy tahlilning
zarurligiga sabab shuki, monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish barcha
muhim makroiqtisodiy hodisalar; pulning qadrsizlanishi, milliy ishlab
chiqarishning umumiy qismi va mehnat resurslarining bandligi, to’lov balansi bilan
chambarchas bog’langan. Pul muomalagankii boshqarib borish vositalarini
quyidagi chizmadan ko’rish mumkin.
6
Mullajonov F. “O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi”, T.: 2021 yil

Undan tashqari, Markaziy bank foiz (diskont) siyosatini, targetlash va
boshqa usullardan foydalanib pul massagankii boshqarib borishi mumkin.
Muomaladagi pul massagankiing hajmini, banklarning likvidligini
muvofiqlashtirish va inflyasiya sur’atlarini tushirish maqsadida Markaziy bank
tijorat banklari uchun majburiy rezervlar me’yorini o’rnatib berish siyosatini
amalga oshiradi. Minimal zahiralar bu tijorat banklari resurslarining Markaziy
bankda majburiy saqlanishi zarur bo’lgan qismidir. Majburiy rezerv miqdori tijorat
bankining yig’ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zahira bevosita
banklarning kreditlash imkoniyatini chegaralasada, ularning minimal likvidligini
ta’minlash omili bo’lishi mumkin. Majburiy zahira me’yori hozirgi kunda
O’zbekistonda 15 foizni tashkil qiladi. Markaziy bank tomonidan zahira miqdori
ba’zi bir omillarni hisobga olgan holda o’zgartirilishi mumkin, u omonatlarning
hajmi, turi, muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi.
Banklar Markaziy bankda majburiy zahiralarni deponentlash tartibiga rioya
qilinishi uchun javobgardir. «Tijorat banklari tomonidan Markaziy bankda
majburiy zahiralarni deponentlash tartibi to’g’risida»gi nizomda belgilangan
majburiy zahiralarni deponentlash tartibi O’zbekiston Respublikasi hududida
faoliyat ko’rsatayotgan barcha banklar uchun taalluqlidir. Majburiy rezervlar
Markaziy bankda naqd pul yoki omonatlar ko’rinishida, Markaziy bank
belgilaydigan tartibda depozitga o’tkaziladi. Majburiy rezerv talablarining
me’yorlari yoki tarkibi belgilangani yoki o’zgartirilgani to’g’risidagi
ko’rsatmalarda kamida bir oylik muddat ko’rsatiladi, rezervlarning tarkibi yoki
miqdoriga doir yangi me’yorlarni banklar ana shu muddatgacha bajarishlari shart.
Markaziy bank majburiy rezervlar bo’yicha foizlarni to’lash to’g’risida qaror qabul
qiladi. Zahira talablarini hisob-kitob qilishda chet el valyutasidagi mablag’lar,
jismoniy shaxslar depozitlari, depozit va jamg’arma sertifikatlari, ipoteka
obligatsiyalari chiqarish yo’li bilan jalb etilgan mablag’lar hisobga olinmaydi.
Majburiy zahiralarni deponentlash bank vakillik hisob varag’idan pul mablag’larini
o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Majburiy zahiralarni turli foyda keltiruvchi
aktivlar bilan qoplashga ruxsat etilmaydi.

Banklar har oyning dastlabki uch ish kuni mobaynida Markaziy bankka bank
rahbari va bosh hisobchisi (yoki ular vazifagankii bajaruvchi shaxslar) tomonidan
imzolangan majburiy zaxiralar hisob-kitobini (1-va 2-ilovalarda keltirilgan
jadvalga hamda uni to’ldirish bo’yicha berilgan uslubiy ko’rsatmalarga asosan)
taqdim etadilar.
Markaziy bankda deponentlanishi lozim bo’lgan majburiy zaxiralarning
hisob-kitobi kunlik balans asosida (alohida milliy va alohida xorijiy valyutada)
majburiy zaxiralanishi lozim bo’lgan mablag’larning o’rtacha oylik qoldig’ini
aniqlash orqali tuziladi. Majburiy zaxiralanishi lozim bo’lgan mablag’larning
o’rtacha oylik qoldig’i hisobot oyining har bir ish kuni bo’yicha hisobvaraqlarning
(alohida milliy va alohida xorijiy valyutada) qoldiqlari yig’indigankii ish kunlari
soniga bo’lish orqali aniqlanadi.
Bank majburiy rezerv talablarining eng kam miqdorini saqlab turish
to’g’risidagi 29-modda qoidalarini bajarmagan taqdirda Markaziy bank qat’iy
tartibda bu bankdan etishmayotgan mablag’ summagankii, shuningdek, qayta
moliyaviy ta’minlashning ikki stavkasidan oshmaydigan miqdorda jarima undirib
oladi.
Markaziy bankning hisob (diskont) siyosatining mohiyati shundaki, u tijorat
banklardan veksellarni sotib oladi. Misol uchun, mol sotib oluvchi korxonaning
etkazib berilgan mollarining haqini to’lash uchun mablag’i etarli bo’lmasa, u tovar
uchun to’lovni ma’lum vaqt o’tgandan keyin amalga oshirishi to’g’risida veksel
berishi mumkin. Mol sotuvchi korxonaga pul mablag’lari zarur bo’lgan vaqtda u
vekselni tijorat bankiga sotishi mumkin. Tijorat banki vekselni sotib olganda, unda
ko’rsatilgan summadan kam summaga sotib oladi. Zarur bo’lganda tijorat banki
vekselni Markaziy bankda hisobga qo’yishi mumkin. Bu holda Markaziy bank
ham o’z foydasiga ma’lum foiz-hisob stavkagankii ushlab qolishi mumkin. Tijorat
banklari veksellarni sotib olishda Markaziy bankning hisob stavkasiga tayanadilar.
Markaziy bankning hisob stavkasi tijorat banklari o’rnatadigan hisob stavkaning
eng past chegarasi hisoblanadi. Odatda, tijorat banklarining hisob stavkasi
Markaziy bankning hisob stavkasidan yuqori bo’ladi.

Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish siyosati bu
to’g’ridan-to’g’ri kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatbaho qog’ozlarni
garovga olgan holda kreditlar berish va kredit auksionlarini o’tkazish yo’li bilan
amalga oshiriladi. Bundan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta
moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin:
-tijorat banklarining ixtiyoridagi vekselarni hisobga olish yo’li bilan
kreditlash;
-tijorat banklari ixtiyoridagi qimmat li qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan
kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi.
-to’g’ridan-to’g’ri kredit berish usuli.
Kredit tashkilotlari faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklar bo’lgan hollarda ular
Markaziy bankka kredit olish uchun murojaat qilishi va Markaziy bank kreditidan
foydalanishi mumkin. Remoliyalashtirishning asosiy maqsadi, pul muomalasi va
kredit munosabatlarining holatiga ta’sir ko’rsatishdan iborat. Remoliyalashtirish
siyosatini olib bora turib, Markaziy bank oxirgi kreditor sifatida maydonga
chiqadi. O’zbekiston Respublikasida Markaziy bank o’rnatgan qoidalarga asosan,
quyidagi aktivlarni garovga olgan holda 3 oygacha bo’lgan muddatda kreditlar
berishi mumkin:
-oltin, chet el valyutasi, xalqaro zahiralar toifasiga kiruvchi valyuta
boyliklari va boshqa boyliklar;
-davlatning qarz majburiyatlari va davlat tomonidan kafolatlangan boshqa
qarz vositalari.
Markaziy bankda depozitga o’tkazilgan va uning depozitariysi uchun
maqbul bo’lgan, xarid qilinishi va sotilishiga ruxsat berilgan va Markaziy bank
ular bilan ushbu qonun doirasida boshqa xil operatsiyalar o’tkazishi mumkin
bo’lgan aktivlar, to’lanishiga banklar asosida kreditlar berishi mumkin.
Bank faoliyatida riskning iqtisodiy asoslangan chegaralardan chiqib
ketmaslik bank sistemasi barqaror ishlashining muhim shartidir. Risk doiralarini
cheklab qo’yish Markaziy bank tomonidan tijorat banklari uchun rioya etilishi
majburiy bo’lgan iqtisodiy me’yorlarni belgilab qo’yish orqali amalga oshiriladi.

Markaziy bank banklar uchun majburiy bo’lgan iqtisodiy me’yorlarni, shu
jumladan:
-kapitalning etarlilik koeffitsientini;
-bir qarz oluvchi yoki bir-biriga daxldor qarz oluvchilar guruhiga
tavakkalchilikning eng ko’p miqdorini;
-yirik kredit tavakkalchilik va investitsiyalarning eng ko’p miqdorini;
-likvidlilik koeffitsientlarini va boshqalarni belgilaydi.
Markaziy bank iqtisodiy me’yorlarning o’zgarishi to’g’risida kamida bir oy
oldin e’lon qiladi. Banklar va ularning filiallari banklarga oid qonun hujjatlarini,
belgilab qo’yilgan iqtisodiy me’yorlarni buzgan taqdirda Markaziy bank ulardan
ustav kapitalining eng kam miqdorining 0,1 foizigacha jarima undirish yohud
ayrim operatsiyalarni o’tkazishni olti oygacha bo’lgan muddatga cheklab qo’yish
huquqiga ega.
Moliyaviy sektorni izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar amalga
oshirildi va natijada ilg’or bank biznegankii yuritish hamda ushbu sektorda raqobat
muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi.
Xususan, xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga
xorijiy investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan
O’zbekiston Respublikagankiing “O’zbekiston Respublikagankiing Markaziy
banki to’g’risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi, “Valyutani tartibga
solish to’g’risida”gi hamda “To’lovlar va to’lov tizimlari to’g’risida”gi
yangilangan qonunlari qabul qilindi.
Shu bilan birga, bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida
davlatning yuqori darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment
va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining yetarli emasligi, iqtisodiyotda
moliyaviy vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy
yangilanishlar va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlantirishga to’sqinlik
qilayotgan qator tizimli muammolar mavjudligini ko’rsatmoqda.

Moliyaviy xizmatlarning ommabopligini oshirish, banklarning hududlarga
kirib borishini kengaytirish va barcha aholi punktlarida bir xil turdagi xizmatlar
ko’rsatilishini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha choralar ko’rilishi lozim.
Bank tizimiga zamonaviy servis yechimlari asosida axborot
texnologiyalarini, moliyaviy texnologiyalarni keng joriy etish, axborot
xavfsizligini lozim darajada ta’minlash, shuningdek, moliyaviy xizmatlar
ko’rsatishda inson omili ta’sirini kamaytirish bo’yicha tezkor chora-tadbirlar
ko’rish talab etilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son
Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston Respublikagankii
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyagankii
“Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid
Davlat dasturida belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda, shuningdek,
xususiy sektor rivojlanishini rag’batlantirish, banklarning investitsiyaviy
jozibadorligini, bank xizmatlari ommabopligi va sifatini oshirish uchun bank
sektorini tubdan transformatsiya qilish maqsadida:
1. Quyidagilar O’zbekiston Respublikasida bank sektorini isloh qilishning
asosiy yo’nalishlari etib belgilanganki:
moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, kreditlashni faqat bozor
shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat resurslariga qaramligini
pasaytirish, bank xizmati ko’rsatishni modernizatsiya qilish, banklarning samarali
infratuzilmagankii yaratish va faoliyatini avtomatlashtirish, shuningdek, banklar
faoliyatiga xos bo’lmagan funksiyalarni bosqichma-bosqich bekor qilish orqali
bank tizimining samaradorligini oshirish;
kredit portfeli va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatini yaxshilash,
kreditlash hajmlarining mo’tadil o’sishiga amal qilish, muvozanatlashgan
makroiqtisodiy siyosat yuritish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va
xalqaro amaliy tajribaga ega bo’lgan menejerlarni jalb qilish, moliyaviy
tavakkalchiliklarni baholash uchun texnologik yechimlarni tatbiq etish orqali bank
tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash;

davlat ulushi mavjud tijorat banklarini kompleks transformatsiya qilish, bank
ishining zamonaviy standartlarini, axborot texnologiyalari va dasturiy
mahsulotlarni joriy etish, banklardagi davlat aksiyalari paketini zarur tajriba va
bilimga ega bo’lgan investorlarga tanlov asosida sotish, shuningdek, davlat ulushi
mavjud tijorat banklari va korxonalarni bir vaqtning o’zida isloh qilish orqali bank
sektorida davlatning ulushini kamaytirish;
yetarli darajada xizmat ko’rsatilmayotgan va zaif qatlamlarda davlat
ishtirokini kuchaytirish va manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholi va
kichik biznes uchun masofaviy xizmatlarni keng joriy qilish, kamxarj xizmat
ko’rsatish nuqtalari tarmog’ini rivojlantirish, shuningdek, respublika yagona
moliya tizimining o’zaro to’ldiruvchi qismi sifatida nobank kredit tashkilotlarining
shakllanishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish orqali moliyaviy
xizmatlar ommabopligini va sifatini oshirish.
2020 — 2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikagankiing bank
tizimini isloh qilish strategiyagankii amalga oshirish bo’yicha, shu jumladan
quyidagilarni nazarda tutuvchi maqsadli ko’rsatkichlar 3-ilovaga muvofiq
belgilanganki:
bank tizimi aktivlarining umumiy hajmida davlat ulushi bo’lmagan banklar
aktivlari ulushini joriy 15 foizdan 2025-yilga kelib 60 foizgacha oshirish;
banklar majburiyatlarining umumiy hajmida banklarning xususiy sektor
oldidagi majburiyatlari ulushini joriy 28 foizdan 2025-yil yakuniga 70 foizgacha
oshirish;
2025-yilga kelib davlat ulushi mavjud kamida uchta bank kapitallariga zarur
tajriba, bilim va obro’ga ega kamida uchta strategik xorijiy investorlarni jalb qilish;
umumiy kreditlash hajmida nobank kredit tashkilotlari ulushini joriy 0,35
foizdan 2025-yilga kelib 4 foizgacha oshirish.
4. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankining
quyidagilar to’g’risidagi takliflari ma’qullanganki:
xalqaro moliya institutlari ko’magida “Ipoteka-bank” ATIB,
“O’zsanoatqurilishbank” ATB, “Asaka” ATB, AT “Aloqabank”, “Qishloq qurilish

bank” ATB va “Turonbank” ATBdagi davlat ulushlarini bosqichma-bosqich
xususiylashtirish, bunda birinchi bosqichda ularni institutsional o’zgartirishni
(faoliyatini transformatsiya qilish), ikkinchi bosqichda esa davlat aksiyalari
paketini sotishni nazarda tutish;
bank tizimini isloh qilish davrida aholining moliyaviy xizmatlarga bo’lgan
talabini qondirish, investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlash mexanizmini
(“loyihalar fabrikasi”) keng joriy qilish, bank xizmatlarining hududiy qamrovini
ta’minlash maqsadida “Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki” AJ, “Agrobank”
ATB va “Mikrokreditbank” ATB ustav kapitallarida davlat ulushini saqlab qolish;
ayrim banklarning faoliyatini diagnostika qilish va moliyaviy ahvolini
baholash asosida, me’yoriy talablaridan hamda ularni qayta tashkil etishning
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligidan kelib chiqqan holda qonun hujjatlariga
muvofiq ularni konsolidatsiyalash.
5. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida vazirlikning
tasdiqlangan shtatlar soni doirasida Davlat ulushiga ega tijorat banklarini
transformatsiya qilish va xususiylashtirish bo’yicha loyiha ofisi tashkil etilganki
hamda unga quyidagi huquqlar berilganki:
tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish jarayonlariga
maslahatchi sifatida xalqaro konsultantlarni jalb qilish;
tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish masalalarida
xalqaro moliya institutlari va salohiyatli xorijiy investorlar bilan muzokaralar olib
borish va bitimlar tuzish.

Xulosa
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini faol investitsiyalar va ijtimoiy
rivojlanish da amalga oshirish davlat dasturiga muvofiq mamlakatimiz iqtisodiyoti,
ijtimoiy soha va davlat boshqaruviga zamonaviy ilm-fan yutuqlari, innovatsion
g’oya va texnologiyalarni joriy etish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar amalga
oshirilishi belgilangan. Ana shu vazifalar sirasiga bank va moliya tizimini isloh
qilish hamda mazkur sohaga zamonaviy bozor mexanizmlarini joriy etish ham
kiradi. Batafsilroq to’xtaladigan bo’lsak, davlat mablag’lari hisobidan imtiyozli
bank krediti ajratish amaliyotini tubdan takomillashtirish, banklardagi davlat
ulushini bosqichma-bosqich kamaytirish, bank va mijoz o’rtasidagi
munosabatlarda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish,
bank xizmatlari sifatini oshirish maqsadida tijorat banklari faoliyatiga
samaradorlikning muhim ko’rsatkichlari (KPI), mijozlarning bank xizmatlaridan
mamnunlik indeksi (CSI), mijozlarning bank xizmatlarini bosh qalarga tavsiya etish
indeksi (№PS) kabi ko’rsatkichlarni tatbiq qilish, mahalliy va xalqaro bank plastik
kartochkalari bo’yicha hisob-kitoblarda banklar orasida axborot va texnologik
hamkorlikni yo’lga qo’yish maqsadida milliy banklararo protsessing markazini
ishga tushirish va boshqa talay ishlarni amalga oshirish mo’ljallangan.
Bank tizimini isloh qilish jarayonida ularning barqarorligini ta’minlash,
qo’shimcha investitsiyalarni jalb qilish, moliyaviy muassasalar faoliyatini xalqaro
standartlarga muvofiq yanada takomillashtirish, ko’rsatilayotgan moliyaviy
xizmatlar hajmini kengaytirish hamda aholining ishonchini oshirishga alohida
e’tibor qaratilyapti. Davlatimiz rahbarining tegishli qaror va farmonlari sohaga
taalluqli ayrim kamchiliklarni bartaraf etishga imkon yaratib, mamlakatimizda
tarmoq va hududiy loyihalarni amalga oshirish bo’yicha mutlaqo yangi tizimni
shakllantirdi. Xususan, hokimliklar bilan birgalikda hududlarni kompleks va
intensiv rivojlantirishda davlat byudjetiga qo’shimcha mablag’lar jalb etish,
shuningdek, tabiiy va iqtisodiy salohiyatdan yanada samarali foydalanish, hududlar
iqtisodiyotini yangi innovatsion yondashuvlar asosida modernizatsiyalash ishlari

amalga oshirilyapti. Innovatsion mexanizm va vositalarning sohada keng
qo’llanishi hududlar iqtisodiyotini kompleks rivojlantirishda, mahalliy byudjet
mablag’larini oshirishda qo’l kelayotir.
Tadbirkorlikni rivojlantirish va ishlab chiqarishni moliyaviy qo’llab-
quvvatlashda banklar muhim o’rin tutadi. Shu bois ushbu moliyaviy institutlarning
barqarorligini va hayotdagi rolini oshirishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Oxirgi yillarda davlat budjetidan tijorat banklariga dasturlarni
moliyalashtirish uchun 8,4 trillion so’m, aylanma mablag’lar uchun 400 million
dollar, ustav kapitalini oshirish uchun 1,7 milliard dollar mablag’ ajratildi.
Umuman olganda, so’nggi ikki yil ichida banklar kapitalizatsiyasini oshirish uchun
3,3 milliard dollar davlat mablag’lari berildi.
Tizimda sog’lom raqobat muhitini shakllantirish maqsadida banklar
faoliyatida davlat ishtiroki bosqichma-bosqich qisqartirilmoqda. Xususan, davlat
dasturlari doirasidagi kreditlar foizi qayta moliyalash stavkasi bilan tenglashtirildi
va 2021-yildan to’liq erkinlashtirilishi belgilandi. Bu banklarni ko’proq mijoz
topish, resurs jalb qilish, kredit ajratish bo’yicha izlanishga, rivojlanishga undaydi. 7
7
Qoraliyev T.M.Qodirov E.T.Muhamedjanov K.A. Xorijiy mamlakatlarda bank ishi.O‘quv qo‘llanma.Toshkent-
2012

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, O’zbekiston, 2021
yil.
2. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida» gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuni – http://www.lex.uz .
3. «Banklar va bank faoliyati to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi
Qonuni http://www.lex.uz .;
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
«O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida» gi PF-4947-sonli Farmoni http://www.lex.uz .;
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi
“Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3270-sonli Qarori http://www.lex.uz .;
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi «Pul-
kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi PQ-3272-
sonli Qarori http://www.lex.uz .;
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 8 sentyabrdagi
« O’zbekiston Respublikasida ma’muriy islohotlar konsepsiyasini tasdiqlash
to’g’risida» gi PF-5185- sonli Farmoni http://www.lex.uz .;
Internet saytlari
1. Axborot ta’lim tarmog’i / http://ziyonet.uz/
2. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining ta’lim
portali/ http://edu.uz/
3. Masofaviy ta’lim va kitoblar/ http://e-ilm.uz/
4. Posledniye novosti po razvitiyu IKT v O’zbekistane// http://uzinfocom.uz/
mf5. Jurnal ekonomicheskoye obozreniye// http://rewiev.uz//
5. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi /http://mf.uz/
6. O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi / http://soliq.uz/

Banklar, ularning turlari, asosiy funktsiyalari

Sotib olish