Banklarning kelib chiqishi va bank tizimi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	110.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Banklarning kelib chiqishi va bank tizimi

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ ______________________________________________________ ”
YO‘NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ Banklarning kelib chiqishi va bank tizimi” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. BANKLARNING KELIB CHIQISHI
1.1. Banklarning tarixiy rivojlanishi…………………………………………….. 6
1.2. Banklarning faoliyatini tartibga
solish………………………………………. 11
1.3. Banklarning muhim vazifalari ………………………………………………. 16
II-BOB. BANK TIZIMI
2.1. Bank tizimining
tuzilishi …………………………………………………….. 19
2.2. Bank tizimining asosiy funksiyalari ………………………………………… 26
2.3. Bank tizimining zamonaviy
o‘zgarishlari…………………………………… 30
XULOSA……………………………………………………………………….. 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 38
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda bank tizimi mamlakatlar
iqtisodiyotining muhim sektorlaridan biri hisoblanadi. Banklar nafaqat iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash, balki iqtisodiy o‘sish, investitsiyalarni jalb qilish, aholi va
biznes sub’ektlariga moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish, davlat siyosatini amalga
oshirishda ham asosiy ro‘l o‘ynaydi. Bank tizimi faoliyatining samarali tashkil
etilishi va rivojlanishi nafaqat milliy iqtisodiyotning, balki xalqaro bozorlar bilan
integratsiyaning ham muhim qismiga aylangan. O‘zbekiston Respublikasining
bank tizimi so‘nggi yillarda keng ko‘lamli islohotlar va modernizatsiya
jarayonlarini boshdan kechirmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2017
yildan boshlab imzolagan farmonlari va qarorlari bank tizimi islohotlarini muhim
darajaga olib chiqdi. Masalan, 2017 yil 5 dekabrda "O‘zbekiston Respublikasida
bank tizimini rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi
farmon, 2020 yil 2 noyabrdagi "Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va bank
tizimini yanada mustahkamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarorlar va 2021
yilda qabul qilingan boshqa muhim normativ-huquqiy hujjatlar bank tizimining
yangi bosqichga o‘tishini ta’minladi. Ushbu islohotlar doirasida banklarning
raqamli transformatsiyasi, yangi texnologiyalarni joriy etish va ularni xalqaro
standartlarga moslashtirishga katta e’tibor qaratilgan.
O‘zbekistonning bank tizimi shuningdek, tijorat banklarining
kapitalizatsiyasini oshirish, moliyaviy inklyuzivlikni ta’minlash, raqamli bank
xizmatlarini kengaytirish va xususiylashtirish jarayonlarini davom ettirishni o‘z
ichiga olgan. Masalan, 2021 yilda tijorat banklari uchun raqamli platformalarni
rivojlantirish, moliyaviy xizmatlarning masofaviy usullarini kengaytirish,
shuningdek, xalqaro hamkorlikni mustahkamlash borasida keng qamrovli chora-
tadbirlar belgilandi. Prezidentning 2020 yil 5 noyabrdagi qarori orqali banklarning
iqtisodiy barqarorlikka ta’siri va ular orqali kichik va o‘rta biznesni moliyaviy
3

qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan yangi chora-tadbirlar joriy etildi. Bu chora-
tadbirlar, ayniqsa, pandemiya davrida iqtisodiyotning turli tarmoqlariga yordam
berishga qaratilgan. Masalan, koronavirus pandemiyasidan kelib chiqqan iqtisodiy
inqirozga qarshi kurashish uchun banklar kreditlar bo‘yicha imtiyozli shartlarni
taklif qilish, kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan moliyaviy
yordamni taqdim etish kabi masalalarda faol ishtirok etdi.
O‘zbekistonning bank tizimining zamonaviy holati va kelgusi rivojlanish
istiqbollari mamlakatning iqtisodiy mustahkamligini ta’minlash, xalqaro bank
tizimlari bilan integratsiya qilish, raqamli texnologiyalarni joriy etish va moliyaviy
barqarorlikni oshirishga qaratilgan islohotlar bilan bevosita bog‘liq.
O‘zbekistonning bank tizimining innovatsion va raqamli rivojlanishi, shuningdek,
xalqaro bank xizmatlarining integratsiyasi mamlakatning global moliya bozoridagi
o‘rnini yanada mustahkamlaydi. Yangi texnologiyalarni, xususan, blockchain,
sun’iy intellekt va moliyaviy texnologiyalarni (FinTech) joriy etish orqali banklar
o‘z xizmatlarini kengaytiradi va jamiyatga yanada qulayroq moliyaviy xizmatlarni
taqdim etadi. Shuningdek, zamonaviy bank xizmatlari orqali aholi va kichik biznes
uchun moliyaviy xizmatlar yanada qulayroq, tezkor va ishonchli bo‘ladi.
Mamlakatda raqamli bank xizmatlarini rivojlantirish, onlayn kreditlash va raqamli
to‘lov tizimlarini kengaytirish kabi masalalar mamlakatning iqtisodiy va moliyaviy
barqarorligini oshirishga xizmat qilmoqda. O‘zbekistonning bank tizimining
rivojlanishi iqtisodiyotga qo‘shimcha investitsiyalar jalb qilishga, biznes muhitini
yaxshilashga, va jahon bozorlariga integratsiyani kuchaytirishga xizmat qiladi. Shu
bois, bank tizimining kelib chiqishi, rivojlanishi va zamonaviy holatidagi
o‘zgarishlarni tahlil qilish, shuningdek, bu tizimning kelajakdagi istiqbollarini
baholash bugungi kunda dolzarb mavzu hisoblanadi. Mazkur mavzuni chuqur
o‘rganish nafaqat banklar faoliyatining yaxshilanishiga, balki mamlakatning
iqtisodiy rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kurs ishining maqsadi. O‘zbekiston bank tizimining kelib chiqishi,
rivojlanishi va zamonaviy holatini tahlil qilish, banklar faoliyatining
4

samaradorligini oshirish uchun amalga oshirilayotgan islohotlar va yangi
texnologiyalarni joriy etishning iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka ta’sirini
o‘rganishdir. Shuningdek, bank tizimining kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini
baholash hamda uni xalqaro moliyaviy bozorga integratsiyalashuvini tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari:
 O‘zbekiston bank tizimining kelib chiqishi va rivojlanishining asosiy
bosqichlarini o‘rganish.
 Bank tizimining zamonaviy holatini tahlil qilish va mavjud islohotlarning
ta’sirini baholash.
 Bank tizimida amalga oshirilgan raqamli transformatsiya va innovatsion
texnologiyalarni joriy etish jarayonlarini o‘rganish.
 O‘zbekiston bank tizimining iqtisodiy barqarorlikka ta’sirini va kichik
hamda o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlashdagi rolini baholash.
 Bank tizimining xalqaro moliyaviy bozorga integratsiyasi va uning o‘zaro
hamkorligini tahlil qilish.
 O‘zbekiston bank tizimining rivojlanish istiqbollarini va kelajakdagi
imkoniyatlarini aniqlash.
Kurs ishining predmeti. O‘zbekiston bank tizimining kelib chiqishi,
rivojlanish jarayonlari, amalga oshirilgan islohotlar, raqamli texnologiyalarni joriy
etish va bank tizimining xalqaro moliyaviy bozorga integratsiyasiga oid masalalar.
Kurs ishining obyekti. O‘zbekiston bank tizimi va uning rivojlanish
jarayonlari, banklarning moliyaviy faoliyati, amalga oshirilayotgan islohotlar,
raqamli texnologiyalarni joriy etish va xalqaro moliyaviy bozorga integratsiya
qilish.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. BANKLARNING KELIB CHIQISHI
1.1. Banklarning tarixiy rivojlanishi
Bank — bu aholi va tashkilotlardan pul mablag ‘ larini qabul qilish, ularni
saqlash va himoya qilishni ta’minlash, shuningdek kreditlar va boshqa moliyaviy
xizmatlarni taqdim etish bilan shug‘ullanadigan moliyaviy muassasa. Banklar
moliya bozorining asosiy ishtirokchilari bo‘lib, ularning faoliyati mamlakat
iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Banklarning bir nechta turlari mavjud bo‘lib, ularni faoliyati va
funksionalligi bo‘yicha tasniflash mumkin:
Chakana banklar — bu jismoniy shaxslar va kichik biznesga bevosita xizmat
ko‘rsatadigan banklar
Tijorat banklari — bu korporativ mijozlarga moliyaviy xizmatlar
ko‘rsatadigan va yirik kredit operatsiyalarini amalga oshiradigan banklar
Banklar mulkchilik shaklida ham farq qilishi mumkin:
Davlat banklari — bu butunlay davlatga tegishli banklar . Xususiy banklar —
bu jismoniy shaxslar yoki kompaniyalarga tegishli banklar. Aralash banklar — bu
xususiy va davlat kapitali birlashtirilgan banklar
Bank tizimi — bu pul mablag‘larini saqlash va qayta ishlash bilan
shug‘ullanadigan, o‘z mijozlariga kreditlar va boshqa xizmatlarni taqdim etadigan
banklar va boshqa moliya institutlari to‘plamidir. Bank tizimi iqtisodiy
infratuzilmaning asosiy elementi bo‘lib, moliyaviy operatsiyalarning uzluksiz
ishlashini ta’minlaydi. Turli mamlakatlarda bank tizimi turli xil tuzilishga ega
bo‘lishi mumkin. Ammo odatda bank tizimi bir necha darajalarga bo‘linadi.
Birinchi darajada mamlakatning bank tizimini tartibga soluvchi Markaziy banklar
mavjud. Markaziy bank foiz stavkalarini belgilash, pul massasini tartibga solish,
boshqa banklarni nazorat qilish kabi funktsiyalarni bajarishi mumkin. Keyingi
bosqichda mijozlarga xizmat ko‘rsatadigan va depozitlarni qabul qiladigan,
6

kreditlar beradigan va hokazo tijorat banklari mavjud. Yana bir daraja mintaqaviy
banklar bo‘lib, ular mahalliy jamoalar uchun moliyaviy xizmatlarni taqdim etish
orqali bitta mintaqada yoki shtatda ishlashlari mumkin. Ba’zi mamlakatlarda,
shuningdek, bitta korxona xodimlari yoki bitta jamoa aholisini o‘z ichiga olishi
mumkin bo‘lgan ittifoq a’zolari uchun moliyaviy xizmatlar ko‘rsatadigan kredit
uyushmalari bo‘lishi mumkin.
Bank asboblaridan foydalanish to‘g‘risidagi eng qadimgi guvohnoma
miloddan avvalgi 2000 yilda Mesopotamiyada topilgan.o‘sha paytda banklar oltin
va kumush kabi qimmatbaho narsalarni saqlash uchun xizmat qilishgan. Vaqt
o‘tishi bilan banklar qarzlar va kreditlar berishni boshladilar. Uyg‘onish davrida
bank ishi yanada rivojlandi. Bank uylari juda yuqori obro‘ga ega bo‘ldi. XIX asrda
bank sektori yanada jadal rivojlana boshladi. Sanoat inqilobining boshlanishi
kreditlash hajmini oshirishni talab qildi va kredit berish uchun yirik banklar tashkil
etildi. O‘shandan beri bank tizimi o‘zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarga mos
ravishda rivojlanishda davom etmoqda. Bank tizimi tarixidagi eng muhim
davrlardan biri bu 1929 yildagi inqiroz. Ushbu inqiroz banklarning global
qulashiga sabab bo‘ldi. Ko‘pgina banklar o‘z eshiklarini yopishga majbur
bo‘lishdi, bu esa bank tizimining qisqarishiga olib keldi. Ikkinchi jahon urushi
davrida dunyoning barcha asosiy kuchlari iqtisodiyotga faol aralashishga majbur
bo‘ldilar va bank tizimini jadal tartibga solishni boshladilar.
Banklarning ilk shakllari va rivojlanish bosqichlari qadimgi sivilizatsiyalar
bilan bog‘liq bo‘lib, ularning tarixiy ildizlari miloddan avvalgi IV–III ming
yilliklarga borib taqaladi. Bank tizimining birinchi shakllari qadimgi
Mesopotamiya hududida, ayniqsa, Sumer va Akkad sivilizatsiyalarida yuzaga
kelgan. Bu davrda ibodatxonalar va saroylar moliyaviy faoliyatni tashkil etgan,
ular aholining turli tovar va boyliklarini saqlash uchun xizmat qilgan. Oltin, ipak,
qimmatbaho toshlar va boshqa zaxiralar xavfsiz joyda saqlanib, savdogarlarga va
dehqonlarga qarz berish va foiz evaziga mablag‘larni ajratish tartibi mavjud edi.
Bunday faoliyatning eng qadimgi namunalari hali ham qadimgi Mesopotamiya
7

yozmalarida uchraydi. Shuningdek, urushlar va iqtisodiy aloqalar, tovar va
mablag‘lar oqimi bank tizimining rivojlanishiga turtki bo‘lgan. Qadimgi bank
faoliyatida ibodatxonalar va diniy tashkilotlar asosiy rol o‘ynagan. Ular yerga
egalik qilish orqali boyliklarni jamg‘arib, odamlarning moliyaviy ehtiyojlarini
qondirishgan. Bu tizim faqat iqtisodiy, balki diniy asosda ham amalga oshirilgan.
Hammurapi qonunlari (miloddan avvalgi taxminan 1754 yil) bank faoliyatining
huquqiy tartibga solinishiga yordam berdi. Bu qonunlar qarz berish va foiz
stavkalariga oid aniq me’yorlarni belgilab, ularni tartibga solgan. Hammurapi
qonunlari aynan bank tizimi uchun zarur bo‘lgan huquqiy asoslarni yaratdi va bu
o‘z vaqtida iqtisodiy faoliyatni barqarorlashtirishda muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan. Hammurapi tomonidan belgilangan foiz stavkalari, qarzlar va qimmatli
buyumlar bilan bog‘liq savdolarni huquqiy jihatdan himoya qilish bank
faoliyatining asosiy tamoyillaridan biri sifatida tarqalgan.
Qadimgi bank tizimlarida, shuningdek, «qarz berish» faoliyati asosiy o‘rin
tutgan. Yozuvlar va tarixiy manbalar, xususan, Mesopotamiya shaharlarida
qimmatli tovarlar, shu jumladan, darchalar, don va shakar kabi mahsulotlarning
qarzga berilishi haqida ma’lumotlar mavjud. Bu tizimning rivojlanishi vaqt o‘tishi
bilan yangi texnologiyalar va iqtisodiy ehtiyojlar bilan o‘zgarib, murakkablashdi.
Banklar turli xil xizmatlarni ko‘rsatish boshladi, masalan, pulni saqlash, o‘zaro
hisob-kitoblar, savdo operatsiyalari va keshni to‘lash xizmatlari. Bu jarayonlar
faqat bir mamlakatda emas, balki boshqa qadimgi sivilizatsiyalarda, masalan, Misr,
Rim va Yunoniston hududlarida ham kuzatilgan. Rimda bank faoliyati ancha
rivojlangan va tijorat operatsiyalarining shakllanishida o‘ziga xos o‘rin tutgan.
Rimliklar o‘zlarining yirik boyliklarini saqlash uchun «argentarii» deb atalgan
bankirlarni ishga olganlar. Bu banklar, o‘z navbatida, qarz berish, to‘lovlarni
amalga oshirish, pul ayirboshlash kabi xizmatlarni ko‘rsatishgan. Yana bir muhim
omil, bank tizimining rivojlanishiga ko‘maklashgan boshqa iqtisodiy tushunchalar,
masalan, kredit va foiz stavkalari, bo‘lib, ular moliyaviy tashkilotlar uchun zarur
bo‘lgan huquqiy normalarni belgilashga yordam bergan.
8

Shu bilan birga, o‘rta asrlarda banklar faqat bir necha shaharlar va
mamlakatlar bilan cheklangan, ammo ular shaharlar o‘rtasidagi savdo aloqalarini
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etgan. Xususan, Italiya va Xorvatiyada bank
tizimi o‘zining dastlabki shaklida tijorat faoliyatining asosiy qismi sifatida
shakllandi. Bu davrda ko‘plab yirik shaharlar o‘rtasida bank tizimi orqali o‘zaro
hisob-kitoblar amalga oshirilib, savdo va iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishga
yordam berdi. Yangi davrda, ayniqsa, Angliya va Fransiyada, banklar faoliyati
yanada kengayib, murakkablashdi. XVII asrda Angliyada Bank of England tashkil
topdi, bu bankning o‘zgarishi nafaqat Angliya, balki dunyo miqyosida bank tizimi
taraqqiyotining yangi bosqichiga olib keldi. Bu davrda banklar nafaqat davlat
moliyasini qo‘llab-quvvatlash, balki xalqaro savdolarni moliyalashtirish, kredit
berish va moliya tizimlarini muvofiqlashtirishda ishtirok etdi. Bank of England va
boshqa markaziy banklar iqtisodiy siyosatni boshqarishning asosiy institutlariga
aylanishdi, bu esa bank tizimining xalqaro iqtisodiyotda muhim rol o‘ynashiga
imkon yaratdi. Bank tizimining shakllanishi uzoq tarixiy jarayonni o‘z ichiga oladi
va u iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy o‘zgarishlar bilan chambarchas bog‘liq. Banklar
nafaqat moliyaviy xizmatlarni taqdim etgan, balki jamiyatlar va davlatlar
o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni chuqurlashtirgan. Bu tizimning rivojlanishi nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy va madaniy omillarni ham o‘z ichiga olgan bo‘lib, uni
kelajakda yanada takomillashtirish uchun zarur bo‘lgan asoslarni yaratgan.
Banklarning shakllanishi va rivojlanishida asosiy omil aholi ehtiyojlari va
ijtimoiy sharoitlar bo‘ldi. Dastlabki bank faoliyatining asosiy ehtiyojlari moliyaviy
xavfsizlik va qarz olish imkoniyatlarini ta’minlash edi. O‘sha davrda dehqonlar va
savdogarlar o‘z mulklarini xavfsiz saqlash uchun banklarga murojaat qilishgan.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, oltin, tangalar va boshqa qimmatbaho tovarlarni
xavfsiz joyda saqlash zarurati, ayniqsa, savdo va ishlab chiqarishning rivojlanishi
bilan bog‘liq ravishda bank xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Oltin va
tangalarning saqlanishi, ular orasidagi almashuv, qarz berish va foiz olish
amaliyotlarini kengaytirish imkonini berdi. Bu jarayon nafaqat iqtisodiy
9

ehtiyojlardan kelib chiqqan, balki savdo va ishlab chiqarishning
mustahkamlanishiga ham yordam berdi. Banklar, ayniqsa, xususiy mulkni xavfsiz
saqlash va pulni omonat sifatida qabul qilishda muhim rol o‘ynagan. O‘sha davrda
banklarning asosiy faoliyati qarz berish, foiz olish, va ishlab chiqarish faoliyatini
moliyalashtirishga qaratilgan edi. Bu omillar bank tizimining shakllanishiga turtki
bo‘ldi. Banklar faqat moliyaviy xizmatlarni taqdim etgan emas, balki o‘z vaqtida
aholi uchun zaxiralar va qo‘llab-quvvatlashning muhim manbalaridan biri sifatida
xizmat qilgan. Bu holat, o‘z navbatida, iqtisodiy aloqalarning yanada rivojlanishiga
olib keldi va bank tizimining ahamiyatini orttirishga yordam berdi.
Shaharlar va savdo yo‘llarining rivojlanishi, qishloqdan shaharlarga ko‘chib
o‘tgan aholining ko‘payishi, shuningdek, savdo almashuvlarining tarmoq
ko‘rinishida kengayishi bank xizmatlariga bo‘lgan talabni kuchaytirdi. O‘rta
asrlarning oxirlarida savdo yo‘llarining rivojlanishi, shaharlararo aloqalar va
xalqaro savdo, bank tizimining mustahkamlanishini ta’minladi. Bu jarayonlar
shaharlarni iqtisodiy markazlarga aylantirib, aholining bank xizmatlariga bo‘lgan
ehtiyojini yanada kuchaytirdi. Xususan, o‘sha davrda ko‘plab yirik shaharlar
orasida to‘lovlar, hisob-kitoblar, savdo operatsiyalari va boshqa iqtisodiy
faoliyatlarni banklar orqali amalga oshirish o‘rganildi. Davlatlar o‘z iqtisodiy va
siyosiy xavfsizligini ta’minlash uchun moliyaviy tizimni rivojlantirishga muhtoj
edi. Urushlar va davlat xarajatlarini moliyalashtirish, davlat qarzlarini tartibga
solish va davlat moliyasini boshqarish bank tizimining rivojlanishiga yangi turtki
bo‘ldi. Markaziy banklar tashkil etish orqali davlatlar o‘z iqtisodiy siyosatini
amalga oshirishda muhim o‘rin tutgan. Qonuniy qimmatli qog‘ozlar chiqarish,
davlat qarzlari va iqtisodiy operatsiyalarni boshqarish jarayonlarini markaziy
banklar orqali tartibga solish ehtiyoji yuzaga keldi. Bu davrda davlatlar o‘z
iqtisodiy tizimlarini muvofiqlashtirish uchun bank tizimlarini chuqurroq
rivojlantirishga harakat qilishdi. Banklarning shakllanishi va rivojlanishi aholi
ehtiyojlari va ijtimoiy omillar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, iqtisodiy
faoliyatning muhim qismi sifatida ajralib turadi. Bank tizimi nafaqat savdo va
10

ishlab chiqarishni rivojlantirishga xizmat qilgan, balki davlatning moliyaviy
barqarorligini ta’minlashda ham asosiy o‘rin tutgan. Aholining iqtisodiy ehtiyojlari
va ijtimoiy omillari bank xizmatlariga bo‘lgan talabni shakllantirgan va ularning
rivojlanishiga turtki bo‘lgan.
1.2. Banklarning faoliyatini tartibga solish
Banklar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi iqtisodiyotning
stabil ishlashini ta’minlash, moliyaviy xavfsizlikni oshirish va bank tizimi
ishtirokchilarining huquqlarini himoya qilish uchun muhimdir. Bank tizimini
tartibga solish, birinchidan, davlatning moliyaviy va iqtisodiy barqarorlikni
saqlashga qaratilgan siyosatining bir qismidir, ikkinchidan esa banklarning
faoliyatini samarali nazorat qilish orqali moliyaviy inqirozlarni oldini olishga
yordam beradi. Banklarning faoliyatini tartibga solishning rivojlanish bosqichlari,
asosan, bank tizimining tarixiy o‘sishi va xalqaro moliyaviy tizimning
komplekslashuvi bilan bog‘liqdir. Banklar iqtisodiyotning muhim qismlaridan biri
sifatida, tijorat banklaridan tortib, markaziy banklargacha, turli xil xizmatlarni
ko‘rsatib, iqtisodiy jarayonlarning barqarorligini ta’minlashga xizmat qilmoqda.
Banklarning faoliyatini tartibga solish jarayoni ularning ijtimoiy va iqtisodiy
ahamiyatining oshishi bilan parallel ravishda rivojlanib, yangi talablar va
ehtiyojlarga javob berishga qaratilgan.
XVI-XVII asrlarda birinchi banklar shakllanib, ular davlat tomonidan
tartibga solinmagan bo‘lsa-da, tijorat kreditlari va omonatlarni saqlash xizmatlari
orqali muhim rol o‘ynagan. Bu davrda banklar davlat qarzlarini moliyalashtirish,
oltin zaxiralarini saqlash va savdogarlar uchun kreditlarni taqdim etish bilan
shug‘ullangan. Masalan, Angliyada 1694 yilda tashkil etilgan Bank of England
davlat qarzlarini moliyalashtirish maqsadida ishlay boshladi va shu tariqa davlat
tomonidan nazorat qilinadigan birinchi bank sifatida bank tizimi uchun yangi
qoidalar va me’yorlar shakllandi. Bank of England o‘zining faoliyatini
kengaytirgan sari, tijorat banklarining faoliyatini nazorat qilish uchun o‘zining
11

modelini yaratdi va banklarni tartibga solishning asosiy mexanizmlarini ishlab
chiqdi.
XIX asrda sanoat inqilobi va iqtisodiy o‘sish davrida banklar tizimi jadal
rivojlana boshladi. Banklar iqtisodiyotning eng asosiy elementlariga aylanishdi,
chunki ular sanoatni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, savdoni rivojlantirish va
investitsiyalarni amalga oshirishda muhim rol o‘ynashdi. 1864 yilda AQShda
qabul qilingan National Bank Act tijorat banklarining litsenziyalanishini va ularni
federal hukumat tomonidan nazorat qilishni joriy etdi. Bu qonun banklarning
moliyaviy mustahkamligini ta’minlash va ular faoliyatini muvofiqlashtirish
maqsadida qabul qilindi. Shuningdek, bu qonun bilan banklar o‘rtasida raqobatni
boshqarish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash imkoniyati yaratildi.
XX asrning boshlarida, ayniqsa 1929–1933 yillardagi Buyuk Depressiya
davrida banklar tizimi yanada kengroq nazorat qilishga muhtoj bo‘ldi. Ushbu
davrda banklar o‘rtasidagi ishonchning yo‘qolishi va kredit inqirozi jiddiy
iqtisodiy inqirozlarga olib keldi. Shu bilan birga, 1933 yilda AQShda qabul
qilingan Glass-Steagall Act tijorat banklari va investitsion banklar o‘rtasida ayrim
faoliyatlarni ajratish uchun zaruriy chora sifatida belgilandi. Ushbu qonun banklar
o‘rtasidagi moliyaviy risklarni kamaytirish va ularni boshqarish uchun muhim
mexanizmlarni ishlab chiqdi. Federal Deposit Insurance Corporation (FDIC)
tashkil etilib, omonatlar sug‘urtalandi va mijozlarning moliyaviy xavfsizligi
ta’minlandi.
Keyinchalik, 1970–1980-yillarda banklar va moliyaviy bozorlar global
miqyosda rivojlana boshladi. Xalqaro moliya tizimining globalizatsiyasi va
integratsiyasi, banklarning faoliyatini tartibga solish va ularni global standartlarga
muvofiqlashtirish zaruriyatini keltirib chiqardi. 1988 yilda Basel qo‘mitasi (BIS)
tomonidan qabul qilingan Basel I bitimi banklarning kapital yetarliligiga doir
global standartlarni belgilash maqsadida ishlab chiqildi. Basel I bitimi banklarning
minimal kapital ehtiyojlarini belgilab berdi va banklarning likvidlik risklarini
boshqarish usullarini ishlab chiqdi. 2004 yilda esa Basel II bitimi qabul qilindi.
12

Basel II bitimi kapitalning sifatini, miqdorini va boshqarilishini tartibga solishga
yo‘naltirilgan bo‘lib, banklarning risklarini tahlil qilish va ularni boshqarish uchun
yangi mexanizmlar kiritildi. 2010-yillarda esa Basel III bitimi moliyaviy
barqarorlikni oshirish va bank tizimining xavfsizligini ta’minlash maqsadida
kiritildi. Bu bitimda banklarning likvidlik holati, kapital yetarliligi va
tavakkalchilik boshqaruvi borasida yangi talablar belgilandi.
O‘zbekiston Respublikasida bank tizimi mustaqillikka erishganidan so‘ng
jadal rivojlanib, bank faoliyatini tartibga solish bo‘yicha o‘z huquqiy tizimi
shakllandi. 1991 yil 15 fevralda “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun
qabul qilindi. Bu qonun ikki darajali bank tizimini – Markaziy bank va tijorat
banklarini tashkil etdi. Markaziy bankning asosiy vazifasi mamlakatning monetar
siyosatini amalga oshirish, tijorat banklarini nazorat qilish va kredit resurslarini
samarali taqsimlashni ta’minlashdan iboratdir. 1996 yilda qonunga kiritilgan
yangilanishlar bilan Markaziy bankning vakolatlari kengaytirildi va tijorat
banklarining kapital yetarliligi va moliyaviy holatini tekshirishning yangi
mexanizmlari joriy etildi. Banklar faoliyatini tartibga solishda yuridik va iqtisodiy
mexanizmlar ishlab chiqildi, ular orqali banklarning moliyaviy holati, likvidlik va
xavflarini baholashda yangi metodologiyalar qo‘llanila boshladi.
O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan amalga oshirilgan islohotlar bank
tizimini yanada barqarorlashtirish, tijorat banklarining faoliyatini nazorat qilishni
mustahkamlash va moliyaviy xavfsizlikni oshirishga qaratilgan. Mustaqillik
yillarida banklar tizimining davlat tomonidan nazorat qilinishining muhim
ahamiyati oshdi, chunki bu banklar faoliyatining xavfsizligini ta’minlash va
moliyaviy barqarorlikni saqlashga imkon berdi. Banklarni tartibga solishda xalqaro
me’yorlar, ayniqsa, Basel bitimlari va boshqa xalqaro normativ hujjatlar,
O‘zbekiston bank tizimining global miqyosda raqobatbardosh bo‘lishiga yordam
berdi. Bugungi kunda, banklarning xavfsiz va samarali faoliyatini ta’minlash
uchun turli xil tartibga solish mexanizmlari, litsenziyalanish va nazorat qilish
jarayonlari mavjud. Banklarning faoliyatini samarali tartibga solish nafaqat
13

moliyaviy tizimning barqarorligini ta’minlashga, balki iqtisodiyotning o‘sishi va
rivojlanishiga ham hissa qo‘shadi.
Banklar va davlat o‘rtasidagi munosabatlar bank tizimining barqarorligini
ta’minlash uchun muhim rol o‘ynaydi. Ushbu munosabatlar banklar faoliyatining
samarali va xavfsiz ishlashini, iqtisodiy barqarorlikni saqlashni, hamda
mijozlarning huquqlarini himoya qilishni ta’minlashga qaratilgan. Banklarni
tartibga solish, litsenziyalash va nazorat qilish jarayonlari bu munosabatlarni
rivojlantirishda muhim bosqichlarni tashkil etadi.
Litsenziyalash. Litsenziyalash jarayoni bank faoliyatini boshlashdan oldin
davlat tomonidan berilgan ruxsatni anglatadi. Bankning faoliyatini tartibga
solishning birinchi bosqichi bo‘lib, bu jarayon bankni qonuniy ravishda faoliyat
yuritishiga imkoniyat yaratadi. O‘zbekiston Respublikasida tijorat banklari
litsenziya olish uchun bir qator talablarni bajarishi zarur. Ular quyidagilardan
iborat:
1. Bank faoliyatining moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun minimal
kapital miqdori belgilangan bo‘lishi kerak. Bu bankning muammolarga duch
kelganida barqarorlikni saqlab qolish imkonini beradi.
2. Bankning ichki boshqaruvi shaffof va samarali bo‘lishi kerak,
shuningdek, mijozlar va xodimlar bilan munosabatlar adolatli va to‘g‘ri
yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur.
3. Bank o‘z biznes-rejasini taqdim etishi va moliyaviy holatini tasdiqlovchi
hujjatlarni taqdim etishi lozim. Bu jarayon bankning kelajakdagi rivojlanishini va
o‘z vazifalarini qanday bajarishini ko‘rsatadi.
Markaziy bank tomonidan bankning litsenziyasi tasdiqlangandan so‘ng,
bank davlat tomonidan nazorat qilinadi va uning faoliyati tartibga solinadi.
Litsenziya tasdiqlanishi bilan bank davlatdan ruxsat olish imkoniyatini qo‘lga
kiritadi va shundan keyin u mamlakat iqtisodiyotida faoliyat yuritishi mumkin.
14

Nazorat qilish . Banklarning faoliyatini nazorat qilish jarayoni ikki
bosqichda amalga oshiriladi: masofaviy nazorat (off-site) va joyida nazorat (on-
site).
1. Masofaviy nazorat (off-site): Bu jarayonda banklar tomonidan taqdim
etilgan moliyaviy hisobotlar, statistik ma’lumotlar va boshqa tegishli hujjatlar
asosida ularning kapital holati, likvidlik va xavf darajasi tekshiriladi. Bunda asosiy
e’tibor banklarning moliyaviy mustahkamligiga va uning qarzlarini qaytarish
imkoniyatiga qaratiladi.
2. Joyida nazorat (on-site): Bank faoliyatining joyida tekshirilishi bankning
ichki boshqaruv tizimini, xavf-kasblarini aniqlash va bankdagi risklarni boshqarish
tizimini o‘rganishni ta’minlaydi. Nazorat qilish jarayonida banklar faoliyatining
barcha jihatlari ko‘rib chiqiladi, shu jumladan kredit siyosati, mablag‘larni
boshqarish va xodimlarning malakasi.
Nazoratning ushbu ikki bosqichi bank tizimi xavfsizligini ta’minlashga
yordam beradi va shu orqali banklarning barqaror ishlashini qo‘llab-quvvatlaydi.
Masofaviy nazorat yordamida davlat banklarning moliyaviy holatini doimiy
ravishda kuzatib boradi, joyida nazorat esa bankning ichki holatini chuqur tahlil
qilish imkonini beradi.
Tartibga solish. Banklarni tartibga solish jarayoni davlat tomonidan ishlab
chiqilgan normativ hujjatlar va reglamentlarga amal qilishni nazarda tutadi. Bu
hujjatlar banklar faoliyatini tartibga solish, ularning moliyaviy risklarini
boshqarish, mijozlarning huquqlarini himoya qilish va tizimning barqarorligini
ta’minlash uchun zarurdir.
1. Banklar uchun qabul qilingan normativ hujjatlar, masalan, kapital
yetarliligi, likvidlik, xavf darajasi va risklarni boshqarish masalalarini o‘z ichiga
oladi. Ushbu hujjatlar banklarning moliyaviy holatiga doimiy ta’sir ko‘rsatib,
ularning faoliyatini xavfsiz va samarali qilishga yordam beradi.
2. Banklarni tartibga solishda xalqaro miqyosda belgilangan me’yorlar,
masalan, Basel III kabi bitimlar, banklarning global miqyosda raqobatbardosh
15

bo‘lishiga imkon beradi. Basel III bitimi banklarning kapital yetarliligi, likvidlik va
xavf boshqaruviga oid yangi talablarni belgilaydi, bu esa bank tizimining
xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
O‘zbekiston Markaziy banki tijorat banklarining faoliyatini nazorat qilishda
muhim rol o‘ynaydi. U nafaqat banklarning moliyaviy holatini doimiy ravishda
kuzatib boradi, balki kredit resurslarini samarali taqsimlash va iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan strategiyalar ishlab chiqadi. Markaziy
bank tomonidan qabul qilingan normativlar banklar uchun asosiy yo‘riqnomalarni
belgilaydi va ularning faoliyatini tartibga soladi.
1.3. Banklarning muhim vazifalari
Banklarning iqtisodiyotdagi o‘rni va ularning asosiy vazifalari iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy rivojlanishning mustahkam asosi bo‘lib xizmat
qiladi. Banklar iqtisodiyotning turli sohalarida faoliyat yuritish orqali resurslarni
samarali taqsimlash, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, ijtimoiy taraqqiyotga
hissa qo‘shish, shuningdek, yirik moliyaviy va ijtimoiy operatsiyalarni amalga
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Ular kreditlash, jamg‘armalar to‘plash,
investitsiyalarni rag‘batlantirish, to‘lovlarni amalga oshirish, risklarni boshqarish
va boshqa ko‘plab xizmatlarni taqdim etadilar.
Banklarning asosiy vazifalaridan biri kreditlash bo‘lib, bu jarayon iqtisodiy
faoliyatni rag‘batlantirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish va umumiy iqtisodiy
o‘sishga yordam beradi. Banklar kreditlarni taqdim etish orqali ishlab chiqarishni
kengaytiradi, xizmatlar ko‘rsatishni rivojlantiradi va iqtisodiyotning barcha
sohalarida o‘sishni ta’minlaydi. Banklar tomonidan taqdim etilgan kreditlar
yordamida kichik va o‘rta bizneslar rivojlanadi, yangi texnologiyalar va
innovatsiyalar joriy etiladi, bu esa ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotga katta hissa
qo‘shadi. O‘zbekiston Respublikasida tijorat banklari tomonidan kichik va o‘rta
biznesni moliyalashtirish uchun imtiyozli kreditlar berilmoqda, bu esa milliy
iqtisodiyotning diversifikatsiyasi va modernizatsiyasiga xizmat qiladi.
16

Bundan tashqari, banklar jamg‘armalarni jalb qilishda ham katta rol
o‘ynaydi. Aholi va yuridik shaxslar o‘z omonatlarini banklarda saqlashadi, bu
mablag‘lar keyinchalik kreditlash, investitsiya faoliyati va boshqa bank
operatsiyalarida ishlatiladi. Banklar jalb qilgan jamg‘armalarni muvozanatli va
samarali tarzda ishlatish orqali nafaqat o‘zining, balki butun iqtisodiyotning
barqarorligini ta’minlashga yordam beradi. Banklar jamg‘armalarni qabul qilish va
saqlash jarayonida shaffoflikni ta’minlash, mijozlar huquqlarini himoya qilish va
samarali boshqaruv tizimlarini joriy etish orqali ishonchli moliyaviy muhitni
yaratadilar.
Investitsiyalarni rag‘batlantirish ham banklarning muhim vazifalaridan
biridir. Banklar iqtisodiyotning turli sohalariga kapital yo‘naltiradilar, bu esa yangi
ish o‘rinlari yaratish, infratuzilmani rivojlantirish, sanoat va qishloq xo‘jaligini
modernizatsiya qilish kabi maqsadlarga erishishga yordam beradi. O‘zbekistonning
bank sektori xalqaro investitsiyalarni jalb qilishga, mamlakatni global moliyaviy
bozorlar bilan integratsiyalashga qaratilgan faoliyatni rivojlantiradi. Banklar
investitsiyalarni o‘z vaqtida va samarali yo‘naltirish orqali iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlaydilar va milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga hissa qo‘shadilar.
To‘lovlar va hisob-kitoblarni amalga oshirishda banklarning roli juda katta.
Banklar jismoniy va yuridik shaxslarga hisobvaraqlar ochish, to‘lovlarni amalga
oshirish, valyuta ayirboshlash va boshqa moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatish orqali
iqtisodiy faoliyatni samarali muvozanatlaydilar. Banklar tomonidan taqdim etilgan
xizmatlar iqtisodiy aloqalarni osonlashtiradi, xalqaro savdo va moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshirishni soddalashtiradi. To‘lovlarni amalga oshirish
jarayonida banklar, shuningdek, texnologik innovatsiyalarni joriy etish orqali
mijozlarga qulay xizmatlarni taqdim etishadi. Elektron to‘lovlar, mobil banking va
onlayn xizmatlar banklarning xizmatlarini kengaytiradi va jismoniy shaxslar va
bizneslar uchun qulay sharoitlar yaratadi.
Risklarni boshqarish banklar faoliyatining muhim jihatlaridan biridir.
Banklar o‘z faoliyatida kredit risklari, likvidlik risklari, foiz stavkalarining
17

o‘zgarishi, valyuta kursining o‘zgarishi va boshqa ko‘plab moliyaviy risklarga
duch keladilar. Banklar bu risklarni aniqlash, baholash va boshqarish orqali o‘z
faoliyatining barqarorligini ta’minlashga harakat qiladilar. Ular kapital yetarliligi,
likvidlik darajasi va boshqa ko‘rsatkichlarni doimiy ravishda nazorat qilish orqali
moliyaviy xatarlarni kamaytirishga intiladilar. Shuningdek, banklar risklarni
kamaytirish uchun diversifikatsiya, sug‘urtalash va boshqa moliyaviy vositalardan
foydalanadilar. Bu jarayon nafaqat bankning o‘z faoliyatini ta’minlaydi, balki
butun iqtisodiy tizimning barqarorligini saqlashga yordam beradi.
Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash ham banklarning eng muhim
vazifalaridan biridir. Banklar moliyaviy barqarorlikni saqlash orqali iqtisodiyotni
muvozanatlaydilar va inqirozlarni oldini olishga harakat qiladilar. Banklar o‘z
faoliyatida Markaziy bank tomonidan belgilangan normativlarga rioya qilishlari
zarur. Bu normativlar kapital yetarliligi, likvidlik, foiz stavkalari va boshqa
ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. Banklarning barqaror ishlashi o‘z navbatida butun
moliyaviy tizimning ishonchli ishlashini ta’minlaydi va iqtisodiyotning uzluksiz
rivojlanishiga xizmat qiladi. Moliyaviy barqarorlikni saqlash orqali banklar
inflyatsiya darajasini kamaytirish, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va xalqaro
moliyaviy bozorlar bilan barqaror aloqalarni rivojlantirishga yordam beradi.
Banklar shuningdek, ijtimoiy mas’uliyatni ham amalga oshiradilar. Ular
ijtimoiy loyihalar, ekologik barqarorlikni ta’minlash, ta’lim, sog‘liqni saqlash va
boshqa ijtimoiy sohalarga sarmoya kiritish orqali jamiyat rivojiga hissa
qo‘shadilar. Ijtimoiy mas’uliyatni bajarish orqali banklar o‘zining obro‘sini
oshiradilar va jamiyatda ishonchli moliyaviy muhitni yaratadilar. Banklar
tomonidan amalga oshirilgan ijtimoiy loyihalar, shuningdek, ularning yirik
kompaniyalarga bo‘lgan mas’uliyatli yondashuvini ko‘rsatadi va ularning ijtimoiy
integratsiyasini ta’minlaydi. Banklarning iqtisodiyotdagi o‘rni juda katta va keng
qamrovli. Ular nafaqat moliyaviy vositachilik vazifasini bajaribgina qolmay, balki
ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shadilar. Banklar o‘z faoliyatlarini
samarali boshqarish orqali iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, yangi
18

texnologiyalarni joriy etish, investitsiyalarni rag‘batlantirish va ijtimoiy
mas’uliyatni bajarishda muhim rol o‘ynaydilar. Ular jamiyatning har tomonlama
rivojlanishiga yordam berish bilan birga, davlatning iqtisodiy siyosatini amalga
oshirishda ham muhim ahamiyatga ega.
II-BOB. BANK TIZIMI
2.1. Bank tizimining tuzilishi
Bank tizimi ikki asosiy bo‘limdan iborat: Markaziy bank va tijorat banklari.
Har birining iqtisodiyotdagi o‘rni va vazifalari alohida ahamiyatga ega.
Markaziy bank mamlakatning iqtisodiy tizimida muhim rol o‘ynaydi va
uning faoliyati iqtisodiyotning barcha sektorlariga ta’sir qiladi. O‘zbekiston
Respublikasidagi Markaziy bank ham aynan shunday asosiy institut bo‘lib,
davlatning pul-kredit siyosatini amalga oshiradi, tijorat banklarini tartibga soladi,
valyuta siyosatini yuritadi, to‘lov tizimlarini boshqaradi va umumiy moliyaviy
barqarorlikni ta’minlaydi.
Pul-kredit siyosatini amalga oshirish. Markaziy bankning eng muhim
vazifalaridan biri bu mamlakatning pul-kredit siyosatini boshqarishdir. Pul-kredit
siyosati orqali Markaziy bank inflyatsiyani nazorat qiladi, foiz stavkalarini
belgilaydi va pul massasi o‘sishini boshqaradi. Inflyatsiya darajasini tartibga solish
iqtisodiyotda barqarorlikni saqlash uchun zarurdir, chunki yuqori inflyatsiya
narxlar oshishiga va iqtisodiy noaniqliklarga olib kelishi mumkin. Foiz stavkalarini
belgilash orqali Markaziy bank kreditlash jarayonini nazorat qiladi va iqtisodiy
19

faoliyatni rag‘batlantirish yoki qisqartirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Pul massasi
o‘sishini boshqarish esa naqd pul miqdorini nazorat qilish orqali iqtisodiyotdagi
umumiy talabni boshqarishga yordam beradi.
Valyuta siyosatini yuritish. Markaziy bankning yana bir asosiy vazifasi —
valyuta siyosatini yuritishdir. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash, valyuta
kursini nazorat qilish va xalqaro valyuta rezervlarini boshqarish Markaziy
bankning muhim vazifalaridan hisoblanadi. O‘zbekistonning Markaziy banki
milliy valyuta, so‘mning barqarorligini saqlashga intiladi, chunki bu iqtisodiy
o‘sish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun muhimdir. Valyuta kursining
barqarorligi xalqaro savdoda ishonchni oshiradi va xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishga yordam beradi. Markaziy bank xalqaro valyuta rezervlarini boshqarish
orqali iqtisodiyotdagi chet el valutasi ehtiyojini ta’minlaydi va iqtisodiy xavf-
xatarlarni kamaytiradi.
Bank tizimini tartibga solish va nazorat qilish. Markaziy bank tijorat
banklarining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishda ham muhim rol
o‘ynaydi. Banklarning faoliyatini litsenziyalash, ularning moliyaviy holatini
nazorat qilish va risklarni boshqarish tizimi mamlakatning bank tizimining
mustahkamligini ta’minlashga xizmat qiladi. Markaziy bank tijorat banklariga
litsenziya berish orqali ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun muhim
talablarga javob berishini tekshiradi. Buning uchun banklarning moliyaviy
hisobotlari va kapital holati muntazam ravishda tekshiriladi. Markaziy bank
shuningdek, tijorat banklarining xavf-xatarlarini boshqarish bo‘yicha tavsiyalar
beradi va kerak bo‘lsa, ularni tuzilmaviy o‘zgarishlarga undaydi. Bank tizimining
barqarorligi nafaqat moliyaviy xavfsizlikni ta’minlaydi, balki investorlar va
iste’molchilar orasida ishonchni ham oshiradi.
To‘lov tizimlarini boshqarish. Markaziy bankning yana bir asosiy vazifasi
bu mamlakatdagi to‘lov tizimlarining samarali ishlashini ta’minlashdir. To‘lov
tizimlari iqtisodiyotdagi barcha operatsiyalarni amalga oshirishda muhim
ahamiyatga ega. Markaziy bank, moliyaviy operatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash
20

uchun turli xil to‘lov tizimlarini yaratadi va ular orqali hisob-kitoblarni amalga
oshirishni ta’minlaydi. Bu jarayonda banklar va moliyaviy institutlar o‘rtasidagi
o‘zaro hisob-kitoblar, shuningdek, xalqaro pul o‘tkazmalarini amalga oshirishda
Markaziy bankning roli katta. To‘lov tizimlarining ishonchli va samarali ishlashi
nafaqat tijorat banklarining, balki barcha iqtisodiy faoliyatlarning barqarorligi
uchun zarurdir.
Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash. Markaziy bankning umumiy maqsadi
— moliyaviy barqarorlikni ta’minlashdir. Bank tizimidagi o‘zgarishlarni kuzatib
borish, tizimli xavflarni aniqlash va ularga qarshi choralar ko‘rish Markaziy
bankning muhim vazifalaridan biridir. Moliyaviy barqarorlikni saqlash uchun
Markaziy bank iqtisodiy va moliyaviy xatarlarni oldini olish uchun ilgari sezilarli
o‘zgarishlarni kuzatib boradi va o‘z vaqtida choralar ko‘radi. Bu, o‘z navbatida,
banklar va boshqa moliyaviy institutlarning ishonchli ishlashini ta’minlaydi,
shuningdek, iqtisodiyotda ishonchni saqlashga yordam beradi. Barqaror moliyaviy
tizim esa uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishga, mehnat bozorining barqarorligiga va
ijtimoiy farovonlikka xizmat qiladi. Markaziy bankning vazifalari mamlakat
iqtisodiyoti va moliya tizimining samarali ishlashiga xizmat qiladigan turli xil
siyosatlar, nazoratlar va boshqaruvlarni o‘z ichiga oladi. Ularning har biri iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash, pul-kredit siyosatini amalga oshirish, valyuta kursini
nazorat qilish, bank tizimini tartibga solish va umumiy moliyaviy barqarorlikni
saqlashga qaratilgan. Markaziy bankning faoliyati faqat bank tizimini
mustahkamlashga emas, balki butun iqtisodiy tizimni rivojlantirishga ham xizmat
qiladi.
Tijorat banklari . Tijorat banklari bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat
yurituvchi moliyaviy institutlardir, ularning asosiy maqsadi foyda olish va
iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishdir. Tijorat banklari mijozlarga turli moliyaviy
xizmatlar ko‘rsatadi, shu jumladan kreditlash, omonatlarni jalb qilish, to‘lovlarni
amalga oshirish, investitsiyalarni amalga oshirish va moliyaviy maslahatlar berish.
21

Ular iqtisodiyotning barcha sohalarida muhim rol o‘ynaydi va iqtisodiy
rivojlanishni rag‘batlantirishda bevosita ishtirok etadi.
Kreditlash : Tijorat banklarining asosiy vazifalaridan biri bu kreditlash
jarayonidir. Ular aholi va yuridik shaxslarga turli maqsadlar uchun kreditlar beradi,
bu esa iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishga yordam beradi. Banklar, odatda,
kreditlarni belgilangan foiz stavkasi bilan taqdim etadi va qarz berish jarayonida
mijozning moliyaviy holatini va qaytarish imkoniyatlarini baholaydilar. Kreditlash
iqtisodiyotdagi investitsiyalarni, iste’molni va umumiy iqtisodiy faollikni
rag‘batlantiradi, bu esa o‘z navbatida milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga xizmat
qiladi.
Omonatlarni jalb qilish : Tijorat banklari aholidan va yuridik shaxslardan
omonatlar qabul qilish orqali kapital yig‘adi. Omonatlarni jalb qilish banklarga
kapital resurslarini ta’minlaydi, ularni kreditlash va boshqa moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshirishga imkon beradi. Omonatlarni jalb qilish banklar
uchun stabil daromad manbai bo‘lib xizmat qiladi. Omonatlarni jalb qilish
jarayonida banklar mijozlarga foizlar to‘lash orqali rag‘batlantirish beradi va shu
bilan ular kapitalni o‘ziga jalb qiladi. Bu, o‘z navbatida, banklar uchun moliyaviy
barqarorlikni saqlashga yordam beradi.
To‘lovlarni amalga oshirish : Tijorat banklari nafaqat kreditlash va
omonatlarni jalb qilish bilan shug‘ullanadi, balki mijozlar o‘rtasida to‘lovlarni
amalga oshirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Banklar hisob-kitoblarni amalga
oshirish, to‘lovlarni qabul qilish va pul o‘tkazmalarini bajarish kabi xizmatlarni
taqdim etadi. To‘lov tizimlari orqali mijozlar o‘z qarzlarini to‘lashlari, xaridlar
qilishlari va pul o‘tkazmalarini amalga oshirishlari mumkin. Bu jarayon
iqtisodiyotda malakali va tezkor pul oqimlarini ta’minlaydi, bu esa tijorat
banklarining samarali faoliyatini ta’minlashga yordam beradi.
Investitsiyalarni amalga oshirish : Tijorat banklari moliyaviy bozorlar,
ayniqsa qimmatli qog‘ozlar bozorida faol ishtirok etadi. Ular aksiyalar,
obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotish orqali daromad
22

olishadi. Bu jarayon banklarga foyda keltirish bilan birga, ular o‘z resurslarini
diversifikatsiya qilish va risklarni kamaytirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Investitsiyalarni amalga oshirish banklarning o‘z bizneslarini kengaytirish va
moliyaviy imkoniyatlarni oshirishga yordam beradi. Shuningdek, tijorat banklari
o‘z mijozlariga investitsiya xizmatlarini taqdim etadi, bu orqali ular o‘z
portfellarini kengaytirish va moliyaviy holatlarini yaxshilash imkoniyatiga ega
bo‘ladi.
Moliyaviy maslahatlar berish : Tijorat banklari mijozlarga turli moliyaviy
xizmatlar ko‘rsatish bilan birga, moliyaviy rejalashtirish, investitsiya va kreditlash
bo‘yicha maslahatlar ham taqdim etadi. Mijozlarga o‘z mablag‘larini qanday
samarali boshqarish, qanday investitsiya qilish va kredit olishda qanday qarorlar
qabul qilish haqida maslahatlar berish orqali banklar o‘z mijozlarining moliyaviy
holatini yaxshilashga yordam beradi. Moliyaviy maslahatlar ko‘rsatish,
shuningdek, bankning xizmatlarini diversifikatsiya qilish va mijozlarga yuqori
darajadagi qo‘shimcha xizmatlar taqdim etish imkoniyatini yaratadi. Bu
banklarning obro‘sini oshiradi va mijozlar bilan uzun muddatli hamkorlikni
ta’minlashga yordam beradi. Tijorat banklarining bu vazifalari ularning iqtisodiy
faoliyatda muhim o‘rni va rolini ta’minlaydi. Ular faqatgina tijorat maqsadlariga
xizmat qilmasdan, balki iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirishda ham muhim omil hisoblanadi. Tijorat banklari xalqaro va ichki
bozorlar o‘rtasidagi moliyaviy aloqalarni o‘rnatish, kreditlash jarayonlarini
boshqarish va iqtisodiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlash orqali o‘z xizmatlarini davom
ettirmoqda.
Tijorat banklari iqtisodiyotning samarali ishlashida muhim rol o‘ynaydi.
Ular o‘z faoliyatida turli turlarga bo‘linadi, har bir turi o‘ziga xos funksiyalarni
amalga oshiradi va moliyaviy xizmatlarning keng doirasini taqdim etadi.
Universal banklar — bu kreditlash, omonatlarni jalb qilish, to‘lovlarni
amalga oshirish va investitsiyalarni amalga oshirish kabi keng qamrovli
xizmatlarni taqdim etadigan banklar. Ular bozor iqtisodiyotining turli sohalarida
23

faoliyat yuritadi va moliyaviy vositachilikni ta’minlaydi. Universal banklar
ko‘plab turli xizmatlarni birlashtirib, mijozlarga keng imkoniyatlar yaratadi. Bu
turdagi banklar, odatda, o‘rtacha va yirik miqyosdagi bizneslar va aholi uchun
barcha zaruriy moliyaviy xizmatlarni taqdim etadi.
Spetsializatsiyalashgan banklar esa ma’lum bir soha yoki xizmatga
ixtisoslashgan banklardir. Masalan, qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishga
yo‘naltirilgan banklar. Ular ma’lum bir sohadagi mijozlarga xizmat ko‘rsatadi va
ular uchun maxsus moliyaviy mahsulotlarni ishlab chiqadi. Spetsializatsiyalashgan
banklar odatda o‘z mijozlarining ehtiyojlarini yanada chuqurroq tushunib, ularning
moliyaviy sohalarida yanada samarali xizmat ko‘rsatish imkoniyatiga ega.
Xalqaro banklar esa xalqaro miqyosda faoliyat yuritadigan va chet elda
filiallari yoki vakolatxonalari mavjud bo‘lgan banklardir. Bu banklar o‘z
mijozlariga xalqaro miqyosda moliyaviy xizmatlar taqdim etadi va xalqaro
to‘lovlar, kreditlar, investitsiyalar va boshqa xizmatlarni taklif qiladi. Xalqaro
banklar, shuningdek, global miqyosdagi moliyaviy operatsiyalarni amalga
oshirishda va turli mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashda
muhim rol o‘ynaydi.
Mikrokredit tashkilotlari kichik bizneslarga va kambag‘al qatlamlarga
kichik miqdordagi kreditlar berishga ixtisoslashgan banklardir. Bu turdagi banklar
kambag‘al yoki o‘rta daromadli qatlamlarga kichik kreditlar taqdim etadi, bu esa
ularning iqtisodiy faolligini oshiradi va shaxsiy biznes boshlashda yordam beradi.
Mikrokredit tashkilotlari ko‘pincha rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Internet-banklar esa faqat onlayn xizmatlar ko‘rsatadigan, jismoniy
filiallari bo‘lmagan banklardir. Ular foydalanuvchilarga turli moliyaviy xizmatlarni
internet orqali taqdim etadi, bu esa mijozlar uchun qulaylik yaratadi. Internet-
banklar, asosan, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali mijozlar uchun
tezkor va qulay xizmatlarni taqdim etadi. Ular, shuningdek, bank tizimidagi
24

infrastrukturani optimallashtirish va foydalanuvchi tajribasini yaxshilashga yordam
beradi.
Tijorat banklari iqtisodiyotning "qon tomir tizimi" bo‘lib, aholi va
biznesning to‘planib qolgan jamg‘armalarini taqsimlash orqali iqtisodiyotni zarur
moliyaviy resurslar bilan ta’minlaydi. Ular vositachilik qilish orqali iqtisodiyotni
yanada rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan "yoqilg‘i" bilan ta’minlaydigan omilidir.
Banklar nafaqat kreditlash, balki investitsiyalarni amalga oshirish, to‘lovlarni
o‘tkazish va boshqa moliyaviy xizmatlarni ham taqdim etadi, bu esa mamlakat
iqtisodiy barqarorligini ta’minlaydi.
O‘zbekistonda tijorat banklari faoliyatini yuritish uchun Markaziy bank
tomonidan beriladigan bank litsenziyasini olish zarur. Ushbu litsenziya muddatsiz
bo‘lib, uchinchi shaxslarga berilishi mumkin emas. Litsenziya olish jarayoni
banklar uchun davlat tomonidan belgilangan qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi
va bu bankning qonuniy faoliyat yuritishini ta’minlaydi. Tijorat banklari
iqtisodiyotning turli sohalarida faoliyat yuritib, milliy iqtisodiyotning
rivojlanishiga katta hissa qo‘shadilar. Ular kreditlash, investitsiyalarni amalga
oshirish, to‘lovlarni amalga oshirish va boshqa moliyaviy xizmatlar orqali iqtisodiy
faoliyatni rag‘batlantiradilar. Ularning xizmatlari nafaqat tijorat sektori, balki
davlat sektori va boshqa ijtimoiy sohalarda ham ta’sir ko‘rsatadi.
Shuningdek, tijorat banklari o‘z mijozlariga moliyaviy maslahatlar berish,
investitsiya va kreditlash bo‘yicha maslahatlar taqdim etish orqali ularning
moliyaviy savodxonligini oshirishga yordam beradilar. Banklar bu xizmatlar orqali
mijozlarga moliyaviy resurslarni samarali boshqarishga yordam beradi va o‘zaro
manfaatli hamkorlikni ta’minlaydi. Bu, o‘z navbatida, bankning obro‘sini oshiradi
va mijozlar bilan uzoq muddatli aloqalar o‘rnatishga imkon yaratadi.
O‘zbekistonning bank tizimi rivojlanib borayotgan bo‘lib, tijorat banklari o‘z
faoliyatini yanada kengaytirib, yangi xizmatlarni taqdim etishmoqda. Bu esa milliy
iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Bank tizimi nafaqat iqtisodiy
faollikni qo‘llab-quvvatlash, balki davlatning moliyaviy barqarorligini
25

ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Umuman olganda, bank tizimi milliy
iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uning samarali ishlashi iqtisodiy
o‘sish, barqarorlik va rivojlanishning asosi hisoblanadi.
2.2. Bank tizimining asosiy funksiyalari
Pul aylanishi va kredit berish bank tizimining asosiy funksiyalaridan biri
bo‘lib, iqtisodiy hayotning uzluksiz faoliyat ko‘rsatishini ta’minlaydi. Banklar
jamiyatda pul oqimini tashkil qiladi va uni tartibga soladi. Pul muomalasi tizimi
orqali barcha moliyaviy hisob-kitoblar, naqd va naqdsiz shaklda, banklar
vositasida amalga oshiriladi. Pulning aylanmasi faqatgina tijorat banklari faoliyati
bilan emas, balki Markaziy bankning umumiy moliyaviy siyosati orqali ham
boshqariladi. Markaziy bank mamlakatdagi pul hajmini nazorat qilish, pul
massasini iqtisodiy ehtiyojlarga moslashtirish, inflyatsiyani jilovlash va milliy
valyutaning barqarorligini ta’minlash kabi muhim vazifalarni bajaradi.
26

Pul muomalasini boshqarishda bir nechta asosiy instrumentlardan
foydalaniladi. Ulardan biri — majburiy zaxira normasi bo‘lib, bunda tijorat
banklari o‘z mijozlaridan qabul qilgan omonatlarning ma’lum qismini Markaziy
bankda zaxira sifatida saqlashi shart. Bu vosita orqali Markaziy bank bank
tizimidagi likvidlikni va umumiy kreditlash hajmini tartibga soladi. Yana bir
muhim instrument bu — qayta moliyalashtirish stavkasi. Markaziy bank tijorat
banklariga qisqa muddatli kreditlar berganda ushbu stavkani qo‘llaydi va u bozor
foiz stavkalariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar qayta moliyalashtirish stavkasi
oshirilsa, kredit olish qiyinlashadi va iqtisodiy faoliyat susayadi, aks holda —
faoliyat rag‘batlantiriladi. Shuningdek, ochiq bozordagi operatsiyalar ham pul
massasini boshqarishning muhim usulidir: Markaziy bank davlat qimmatli
qog‘ozlarini sotib olish yoki sotish orqali iqtisodiyotdagi pul hajmini ko‘paytirishi
yoki kamaytirishi mumkin. Bundan tashqari, valyuta siyosati orqali milliy
valyutaning barqarorligi ta’minlanadi, valyuta kurslari nazorat ostida ushlab
turiladi va xalqaro moliyaviy operatsiyalarni qulaylashtirishga erishiladi.
Kredit berish faoliyati esa banklarning iqtisodiyotdagi harakatlantiruvchi
kuch sifatidagi rolini ko‘rsatadi. Tijorat banklari aholi va turli korxonalarga kredit
ajratib, ishlab chiqarishni, xizmat ko‘rsatishni va boshqa sohalarni
moliyalashtiradi. Kreditlar qisqa muddatli (bir necha oydan bir yilgacha bo‘lgan,
masalan, ishlab chiqarish va aylanma mablag‘lar uchun ajratiladigan kreditlar),
o‘rta muddatli (bir yildan besh yilgacha) va uzoq muddatli (besh yildan ortiq,
asosan asosiy kapital qurilishi, infratuzilma loyihalari uchun) shakllarda bo‘lishi
mumkin. Kreditlash jarayoni iqtisodiyotda investitsiyalarning ko‘payishiga, ishlab
chiqarish hajmining oshishiga va yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga olib keladi.
Masalan, bir korxona bankdan kredit olib, yangi zavod quradi. Bu zavod
qurilishi natijasida yangi ish o‘rinlari yaratiladi, odamlar ish bilan ta’minlanadi va
ularning daromadi ortadi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar esa ichki va tashqi
bozorlarga chiqariladi, iqtisodiy o‘sish yuzaga keladi. Natijada milliy iqtisodiyot
rivojlanadi va umumiy farovonlik darajasi oshadi. Shu tarzda banklar orqali
27

amalga oshiriladigan pul aylanishi va kredit berish iqtisodiy taraqqiyotning asosiy
omillaridan biri hisoblanadi. Banklar va davlat o‘rtasidagi munosabatlar murakkab
va ko‘p qirrali tizim bo‘lib, mamlakat iqtisodiyotining sog‘lom ishlashida muhim
rol o‘ynaydi. Soliq siyosatida banklar davlat bilan bevosita hamkorlik qiladi va bu
jarayonda vositachi sifatida ishtirok etadi. Jumladan, aholi va korxonalar o‘z soliq
majburiyatlarini (masalan, daromad solig‘i, qo‘shilgan qiymat solig‘i — QQS va
boshqa turlardagi soliqlar) bank tizimi orqali amalga oshiradilar. Soliq to‘lovlari
bank orqali qabul qilinib, davlat byudjetiga o‘tkaziladi, bu esa to‘lovlarning tartibli
va shaffof amalga oshirilishini ta’minlaydi. Banklarning o‘zlari ham yuridik shaxs
sifatida davlat oldidagi soliq majburiyatlarini bajaradilar. Ular o‘z faoliyatidan
kelib chiqadigan foyda solig‘i, mol-mulk solig‘i va boshqa turdagi soliqlarni
to‘laydi. Shu tarzda banklar davlat byudjetining daromad qismini shakllantirishda
faol ishtirok etadilar va iqtisodiy tizimning barqarorligini ta’minlashga xizmat
qiladilar.
Kredit siyosatida banklarning roli ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi.
Kredit siyosati odatda Markaziy bank tomonidan ishlab chiqiladi va tijorat banklari
ushbu siyosat asosida kredit resurslarini taqsimlaydilar. Markaziy bank tomonidan
belgilangan foiz stavkalari, majburiy zaxira normasi va boshqa me’yorlar
banklarning kredit siyosatini shakllantirishda asosiy omil hisoblanadi. Kredit
siyosati iqtisodiyotdagi umumiy vaziyatga qarab moslashtiriladi: agar iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish kerak bo‘lsa, kredit shartlari yumshatiladi, agar inflyatsiya
xavfi mavjud bo‘lsa, kredit shartlari qattiqlashtiriladi. Shu orqali kredit siyosati
iqtisodiyotni rag‘batlantirish yoki sovutish vositasi sifatida faol ishlatiladi.
Kredit siyosatida banklardan risklarni kamaytirish, kredit sifatini oshirish va
moliyaviy barqarorlikni ta’minlash talab qilinadi. Buning uchun kredit berish
mezonlari qat’iy belgilanadi, kredit risklarini baholash tizimlari joriy qilinadi va
qarz oluvchilarning to‘lov qobiliyati sinchiklab tekshiriladi. Bundan tashqari,
davlat va banklar o‘rtasida bevosita moliyaviy aloqalar ham mavjud. Davlat
ko‘pincha banklar orqali ijtimoiy ahamiyatga ega dasturlarni moliyalashtiradi.
28

Misol uchun, aholining uy-joy sharoitlarini yaxshilash uchun imtiyozli ipoteka
kreditlari, talabalar uchun o‘qish kreditlari, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish
uchun imtiyozli kreditlar ajratiladi. Ushbu moliyalashtirish banklar orqali amalga
oshiriladi va bu davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini hayotga tatbiq etish
vositasiga aylanadi. Favqulodda holatlarda, xususan, moliyaviy inqiroz yoki bank
sektorida muammolar yuzaga kelganda, davlat Markaziy bank orqali banklarni
qo‘llab-quvvatlaydi. Bu qo‘llab-quvvatlash kreditlar berish, likvidlikni ta’minlash
yoki bevosita moliyaviy yordam shaklida bo‘lishi mumkin. Shu tariqa, banklar va
davlat o‘rtasidagi uzviy hamkorlik umumiy iqtisodiy barqarorlik va moliyaviy
tizimning sog‘lom ishlashini ta’minlaydi.
Banklarning iqtisodiy tizimdagi roli faqat pul aylanishi va kredit berish bilan
cheklanib qolmaydi. Ular bir qator boshqa muhim funksiyalarni ham bajaradilar.
Avvalo, banklar investitsiyalarni moliyalashtirish orqali iqtisodiy o‘sishning asosiy
omillaridan biriga aylanadi. Ular yirik va kichik investitsion loyihalarni, yangi
ishlab chiqarish korxonalarini, infratuzilma obyektlarini moliyalashtirishda faol
qatnashadilar. Shu orqali ish o‘rinlari yaratiladi, sanoat rivojlanadi va iqtisodiy
faoliyatning kengayishiga xizmat qilinadi. To‘lov tizimini boshqarish ham
banklarning muhim funksiyalaridan biridir. Banklar orqali ichki va xalqaro
to‘lovlar amalga oshiriladi. Bunda SWIFT xalqaro to‘lov tizimi, internet banking,
mobil banking kabi zamonaviy texnologiyalar keng qo‘llaniladi. Bu esa
to‘lovlarning tezkor va xavfsiz amalga oshirilishini ta’minlab, iqtisodiy aylanmani
yengillashtiradi va biznes jarayonlarini jadallashtiradi. Banklar aholi va
tashkilotlarning jamg‘armalari va ortiqcha mablag‘larini to‘plashda ham muhim rol
o‘ynaydi. Ular omonatlarni jalb qiladi va bu mablag‘larni qayta investitsiyalab,
foydali iqtisodiy loyihalarga yo‘naltiradi. Jamg‘armalarning bank tizimida
to‘planganligi, moliyaviy resurslarning markazlashuvi va ularning samarali
boshqarilishi iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga yordam beradi.
Bundan tashqari, banklar mijozlarga moliyaviy xizmatlar va maslahatlar
ko‘rsatadilar. Ular kredit olish, investitsiya qilish, jamg‘arma strategiyalarini
29

belgilash, risklarni boshqarish kabi masalalarda professional tavsiyalar beradi.
Banklar mijozlarning ehtiyoj va imkoniyatlarini hisobga olib, ularni moliyaviy
jihatdan to‘g‘ri qaror qabul qilishga yo‘naltiradi. Bank faoliyatida xavf va risklarni
boshqarish ham alohida ahamiyatga ega. Banklar kredit risklari, likvidlik risklari,
bozor risklari va operatsion risklarni professional ravishda boshqarish uchun
maxsus strategiyalar va nazorat tizimlarini joriy qiladilar. Risklarni boshqarish
orqali banklar o‘z faoliyatining barqarorligini ta’minlaydi va mijozlar ishonchini
oshiradi. Banklarning investitsiyalarni moliyalashtirish, to‘lov tizimlarini
boshqarish, jamg‘arma va omonatlarni jalb qilish, moliyaviy maslahatlar berish
hamda risklarni boshqarish kabi funksiyalari ularni zamonaviy iqtisodiyotning
ajralmas va faol ishtirokchisiga aylantiradi.
2.3. Bank tizimining zamonaviy o‘zgarishlari
Bugungi kunda bank tizimi dunyo bo‘ylab sezilarli darajada o‘zgarishlarga
uchramoqda. Banklar o‘z xizmatlarini raqamlashtirish orqali mijozlarga yanada
qulay va tezkor xizmat ko‘rsatishni maqsad qilgan. Mobil ilovalar, internet
banking va boshqa raqamli platformalar orqali mijozlar o‘z hisoblarini boshqarish,
to‘lovlarni amalga oshirish, kredit olish va investitsiya qilish kabi moliyaviy
operatsiyalarni masofadan turib bajara olmoqda. Raqamli texnologiyalar
banklarning ish samaradorligini oshirib, ularni har bir foydalanuvchiga
moslashtirilgan xizmatlar ko‘rsatishga undamoqda. Bank filiallariga bo‘lgan
30

ehtiyoj sezilarli darajada kamaydi, chunki aksariyat moliyaviy xizmatlar onlayn
shaklda amalga oshirilmoqda. Shuningdek, mijozlar bank xizmatlaridan 24 soat,
haftaning istalgan kunida foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Elektron bank
xizmatlarining rivojlanishi xarajatlarning qisqarishi va mijozlar bazasining
kengayishiga olib keldi. Bu jarayonlar bilan bir qatorda, fintech kompaniyalarining
o‘sishi ham bank tizimining o‘zgarishiga kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Fintech
kompaniyalari an’anaviy bank xizmatlariga raqobatchi sifatida maydonga chiqib,
moliyaviy operatsiyalarni soddalashtirish, qulaylashtirish va tezlashtirish uchun
innovatsion yechimlar taklif qilmoqda. Ular kredit berish, jamg‘arma va
investitsiya xizmatlari, xalqaro pul o‘tkazmalari, sug‘urta va hatto raqamli valyuta
xizmatlarini taklif etmoqda. Masalan, Revolut kompaniyasi o‘zining mobil ilovasi
orqali hisob ochish, valyuta ayirboshlash, chet elda xarid qilish, investitsiya va
kriptoaktivlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi. Revolut 2024-
yilda 1 milliard funt sterlingdan ortiq foyda ko‘rgan va 52,5 milliondan ortiq
mijozga ega bo‘lgan.
Fintech kompaniyalari mijozlarga tezkor xizmat ko‘rsatish, minimal
to‘lovlar, oddiy interfeys va raqamli innovatsiyalar asosida xizmatlar taklif etgani
uchun ommalashmoqda. Ularning samaradorligi va moslashuvchanligi an’anaviy
banklarni ham raqamli transformatsiyani tezlashtirishga majbur qildi. Banklar
o‘zlari ham fintech usullarini joriy etib, mijozlarga foydalanuvchilarga qulay
interfeyslar, avtomatlashtirilgan xizmatlar va onlayn platformalarni taklif etishga
o‘tmoqda. Bank tizimidagi yana bir muhim o‘zgarish bu — blockchain
texnologiyasining keng joriy etilishi va kriptoaktivlarning ommalashuvidir.
Blockchain — bu markaziy nazoratsiz, xavfsiz va shaffof ma’lumotlar bazasini
yaratishga imkon beradigan texnologiya bo‘lib, ko‘plab banklar tomonidan to‘lov
tizimlarini optimallashtirish va xavfsizligini ta’minlash uchun foydalanilmoqda.
Blockchain asosida tuzilgan tizimlar orqali pul o‘tkazmalari tezroq, arzonroq va
ishonchliroq amalga oshirilmoqda. Masalan, Fnality kompaniyasi 2023-yilda
blokcheyn asosidagi funt sterling to‘lov tizimini ishga tushirdi. Ushbu tizim orqali
31

banklar o‘zaro to‘lovlarni real vaqt rejimida, minimal vositachilik bilan amalga
oshira oladi. Fnality 2025-yilda AQSh dollari asosidagi tizimni ham joriy etishni
rejalashtirmoqda.
Kriptoaktivlar, ya’ni bitcoin, ethereum va boshqa raqamli valyutalar bank
tizimiga yangi imkoniyatlar va xavflar olib kirmoqda. Ba’zi banklar mijozlarga
kriptoaktivlarni sotib olish, saqlash va sotish xizmatlarini taklif qila boshladi. Shu
bilan birga, davlat nazorati va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash uchun
regulyatorlar ham o‘z siyosatlarini moslashtirishga majbur bo‘ldilar. Ba’zi
davlatlar kriptoaktivlarga ijobiy munosabatda bo‘lsa, boshqalari ularni qat’iy
tartibga solmoqda yoki cheklamoqda. Lekin shubha yo‘qki, kriptoaktivlar va
blockchain texnologiyalari bank xizmatlarining kelajakdagi rivojlanishida muhim
o‘rin tutadi.
Sun’iy intellekt (AI) va avtomatlashtirish texnologiyalarining bank sohasiga
kirib kelishi esa yana bir sezilarli o‘zgarishdir. AI yordamida banklar mijozlarning
odatlarini o‘rganib, ularga individual xizmatlar va mahsulotlar taklif qilishmoqda.
Sun’iy intellekt asosida mijozlarga xizmat ko‘rsatish chatbotlari, avtomatik kredit
baholash tizimlari, moliyaviy maslahat berish platformalari joriy etildi. Bu nafaqat
mijozlar tajribasini yaxshilaydi, balki banklarning operatsion xarajatlarini ham
kamaytiradi. Masalan, ko‘plab yirik banklar mijozlarga xizmat ko‘rsatishda sun’iy
intellekt yordamida tezkor javob beruvchi tizimlardan foydalanmoqda. AI tizimlari
firibgarlik harakatlarini aniqlash, kredit berish jarayonida risklarni baholash va
investitsiya tavsiyalari berishda ham samarali qo‘llanilmoqda.
Shu bilan birga, markaziy banklarning raqamli valyutalari (CBDC - Central
Bank Digital Currency) loyihalari ham bank tizimining zamonaviy
o‘zgarishlaridan biridir. Markaziy banklar o‘z raqamli valyutalarini joriy etish
orqali moliyaviy tizimni modernizatsiya qilishni vaqti kelgan deb hisoblamoqda.
CBDC’lar orqali aholi va biznes uchun xavfsiz va ishonchli raqamli to‘lov vositasi
taqdim etiladi. Masalan, mBridge loyihasi orqali Xitoy, Tailand, BAA va Gonkong
markaziy banklari o‘z raqamli valyutalarini sinovdan o‘tkazmoqda. Ushbu loyiha
32

real vaqtli, past xarajatli va xavfsiz xalqaro to‘lovlarni amalga oshirishga
qaratilgan.
CBDC’lar inflyatsiya nazorati, pul-kredit siyosatini kuchaytirish va "soya
iqtisodiyoti" (yashirin iqtisodiyot) hajmini qisqartirishda ham muhim rol o‘ynashi
kutilmoqda. Ammo ularning joriy etilishi maxfiylik, texnik xavfsizlik va banklar
uchun yangi raqobat sharoitlarini yaratadi. Shu sababli, ko‘plab davlatlar raqamli
valyutalarni ehtiyotkorlik bilan va bosqichma-bosqich joriy etishni
rejalashtirmoqda. Bank tizimining global integratsiyasi ham zamonaviy
tendensiyalarning ajralmas qismiga aylandi. Banklar faqat milliy moliyaviy
tizimlarga emas, balki global moliyaviy oqimlarga ham faol tarzda
integratsiyalashmoqda. Bu esa banklarni xalqaro moliya standartlari, AML (money
laundering prevention) va KYC (know your customer) talablariga rioya qilishga
majbur qilmoqda. SWIFT tizimi orqali xalqaro to‘lovlar, kredit liniyalari va
investitsiya oqimlari har kuni milliardlab dollar hajmida amalga oshirilmoqda.
Global moliyaviy integratsiya banklar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirib, xalqaro
moliyaviy tizimning barqarorligini ta’minlashga xizmat qilmoqda.
Kelajakda bank tizimining rivojlanishi bir nechta yo‘nalishlar bo‘yicha
davom etadi. Birinchidan, raqamli moliya xizmatlari tobora ommalashib boradi.
An’anaviy banklar va fintech kompaniyalari o‘rtasidagi raqobat kuchayadi,
natijada xizmatlar yanada tezroq, qulayroq va arzonroq bo‘ladi. Ikkinchidan,
blockchain va smart-kontraktlar asosidagi moliyaviy tizimlar rivojlanadi. Bu
to‘lovlar va kreditlash jarayonlarini yanada avtomatlashtiradi va shaffof qiladi.
Uchinchi yo‘nalish — sun’iy intellekt va katta ma’lumotlar (big data) tahlilidan
keng foydalanish. Banklar mijozlarning xatti-harakatlarini chuqurroq o‘rganib,
ularga individual moliyaviy yechimlar taklif qila oladi. Ekologik va ijtimoiy
barqarorlik tamoyillariga asoslangan "yashil moliya" xizmatlari rivojlanadi.
Banklar ekologik loyihalarni moliyalashtirish, ijtimoiy mas’uliyatli
investitsiyalarni rag‘batlantirish orqali o‘z obro‘sini oshirishga harakat qiladi.
Global moliyaviy inqirozlar va texnologik xavflarga qarshi himoya choralarini
33

kuchaytirish, kiberxavfsizlik sohasida sarmoya kiritish ham banklarning ustuvor
vazifalaridan bo‘ladi. Bank tizimi sun’iy intellekt, raqamli transformatsiya,
blockchain va fintech yutuqlari bilan uyg‘unlashib, butun dunyo moliyaviy
infratuzilmasini tubdan o‘zgartirishi kutilmoqda.
Bank tizimi bugungi kunda jadal sur’atlar bilan global integratsiyalanmoqda.
Banklar o‘z faoliyatlarini faqat mahalliy darajada emas, balki xalqaro maydonda
ham kengaytirmoqda. Har bir bank o‘zining xizmat ko‘rsatish hududini
kengaytirish orqali global moliyaviy bozorning ajralmas qismiga aylanmoqda.
Yirik banklar, masalan JPMorgan va Citigroup, turli mamlakatlarda filiallar ochib,
o‘z ta’sir doirasini kengaytirgan. Bu jarayon global moliyaviy tizimning
mustahkam integratsiyasiga olib kelmoqda. Xalqaro hamkorlik va sarmoya
almashinuvi kuchaymoqda. Turli mamlakatlar banklari o‘zaro axborot almashinuvi
va moliyaviy innovatsiyalarni joriy qilish orqali bir-birlariga bog‘lanmoqda.
Banklarning xalqaro operatsiyalari orqali transchegaraviy kreditlash va
investitsiyalar hajmi oshmoqda. Shuningdek, ko‘plab davlatlarda banklarning
o‘zaro kelishuvlari va sheriklik loyihalari orqali umumiy moliyaviy xizmatlar
platformalari yaratilmoqda. Natijada, xalqaro savdoni moliyalashtirish
imkoniyatlari kengaymoqda.
Raqamli to‘lov tizimlarining jadal rivojlanishi global moliyaviy tizimda tub
o‘zgarishlarga sabab bo‘lmoqda. Real vaqtli to‘lovlar (RTP) tizimi joriy etilishi
orqali mijozlar o‘z mablag‘larini daqiqalar ichida uzatish imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Blockchain texnologiyasi asosidagi to‘lov tizimlari esa moliyaviy operatsiyalarda
ishonchlilik va shaffoflikni ta’minlamoqda. Raqamli valyutalar, jumladan
markaziy banklar tomonidan yaratilayotgan raqamli valyutalar (CBDC) ham global
moliyaviy tizimning kelajagini belgilab bermoqda. Kriptovalyutalarning keng
tarqalishi banklarning raqamli xizmatlar ko‘rsatish strategiyasini tubdan
o‘zgartirdi. Endilikda ko‘plab banklar o‘z mobil ilovalari va onlayn platformalari
orqali mijozlarga real vaqt rejimida xizmat ko‘rsatmoqda. Shuningdek, smart
34

kontraktlar va DeFi (decentralized finance) platformalari bank xizmatlarining
an’anaviy shakllarini zamonaviy raqamli echimlar bilan to‘ldirmoqda.
Moliyaviy inklyuziya sohasida fintech kompaniyalarining o‘rni tobora ortib
bormoqda. Ular aholining bank xizmatlariga kirish imkoniyati cheklangan
hududlarda faoliyat yuritib, moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkonini
kengaytirmoqda. Masalan, Meksikada va Afrikaning bir qator mamlakatlarida
fintech kompaniyalari mobil banking xizmatlarini keng joriy qilgan. Bu orqali
uzoq va chekka hududlarda yashovchi aholi moliyaviy xizmatlardan foydalanish
imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Shuningdek, fintech kompaniyalari mikroqarzlar,
tezkor to‘lovlar, investitsiya platformalari va sug‘urta xizmatlarini soddalashtirib,
ko‘plab yangi moliyaviy imkoniyatlar yaratmoqda. Fintech sohasining o‘sishi
natijasida an’anaviy banklar ham o‘z xizmatlarini raqamlashtirishga majbur bo‘lib,
raqobatbardoshligini saqlab qolishga intilmoqda.
Raqamli transformatsiya bank sektorida yangi xavf-xatarlarni yuzaga
keltirmoqda. Ayniqsa, kiberxavfsizlik masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Banklar mijoz ma’lumotlarini himoya qilish uchun kuchli xavfsizlik protokollarini
ishlab chiqmoqda. Shifrlash texnologiyalari, ikki bosqichli autentifikatsiya va
sun’iy intellekt asosida kiberxavfsizlik tizimlarini takomillashtirish orqali mijozlar
ma’lumotlarini himoya qilish choralari ko‘rilmoqda. Kiberhujumlar va
ma’lumotlar buzilishi holatlarini oldini olish maqsadida banklar doimiy monitoring
va xavfsizlik auditi amaliyotlarini yo‘lga qo‘ymoqda. Bu esa o‘z navbatida
mijozlar ishonchini oshirib, raqamli moliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabni
kuchaytirmoqda.
Kelajakda bank tizimining rivojlanishi sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan
xizmat ko‘rsatish tizimlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Sun’iy intellekt
asosida ishlaydigan chat-botlar va virtual yordamchilar mijozlarga 24/7 rejimida
xizmat ko‘rsatishni ta’minlamoqda. Big Data va analitik texnologiyalar banklarga
mijozlarning xatti-harakatlarini chuqur tahlil qilish va shaxsiylashtirilgan
xizmatlarni taklif qilish imkonini bermoqda. Natijada, bank xizmatlarining
35

samaradorligi va mijozlar ehtiyojiga mosligi ortmoqda. Shuningdek, moliyaviy
qarorlar qabul qilish jarayonida sun’iy intellekt tizimlaridan keng
foydalanilmoqda.
Yashil moliya (green finance) va barqaror rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash
banklarning yangi strategik yo‘nalishlaridan biri bo‘lib bormoqda. Ko‘plab banklar
ekologik loyihalarni moliyalashtirishga, yashil obligatsiyalar chiqarishga va
ekologik barqaror investitsiyalarni rag‘batlantirishga e’tibor qaratmoqda. Bu esa
banklarning ijtimoiy mas’uliyatini oshirish bilan birga, barqaror rivojlanishga hissa
qo‘shmoqda. Banklar korporativ ijtimoiy mas’uliyat (CSR) dasturlarini
kengaytirib, atrof-muhitni muhofaza qilish, energiya samaradorligini oshirish va
iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashish sohalariga investitsiya kiritmoqda.
Regulyatorlar va nazorat organlari ham bank tizimining global integratsiyasini
qo‘llab-quvvatlamoqda. Xalqaro moliya institutlari, masalan, Xalqaro Valyuta
Fondi (IMF) va Jahon banki, global moliyaviy barqarorlikni ta’minlash uchun
banklararo standartlarni ishlab chiqmoqda. Basel III kabi xalqaro regulyator
normalari banklarning kapitallashuv darajasini oshirish va moliyaviy tizim
barqarorligini mustahkamlashga qaratilgan. Shuningdek, AML (Anti-Money
Laundering) va KYC (Know Your Customer) standartlari global miqyosda keng
qo‘llanilib, bank operatsiyalarining shaffofligi va xavfsizligi ta’minlanmoqda. Shu
bilan birga, kriptoaktivlar va raqamli aktivlar bozorining rivojlanishi bank tizimiga
yangi chaqiriqlar va imkoniyatlar olib kelmoqda. Ba’zi banklar raqamli aktivlar
bilan ishlashni boshlagan bo‘lsa, boshqalar hali ehtiyotkorona yondashmoqda.
Raqamli aktivlarni saqlash, konvertatsiya qilish va savdo qilish xizmatlari banklar
uchun yangi daromad manbai bo‘lib xizmat qilmoqda. Shuningdek, tokenizatsiya
jarayoni real aktivlarning raqamli shaklda taqdim etilishiga imkon yaratmoqda, bu
esa moliyaviy bozorlarga yangi nafas bag‘ishlamoqda.
XULOSA
36

Xulosa qilib aytganda, banklarning kelib chiqishi va rivojlanishi insoniyat
iqtisodiy faoliyatining murakkablik darajasiga bevosita bog‘liq bo‘lib, qadimgi
Mesopotamiya ibodatxonalaridan tortib zamonaviy raqamli bank tizimigacha
uzluksiz uzatilgan jarayonlar majmuasidir. Dastlabki bosqichlarda zaxiradagi don,
oltin va boshqa boyliklarni xavfsiz saqlash hamda ular orqali savdogarlarga qarz
berish amaliyoti shakllangach, keyingi ming yilliklarda valyuta ayirboshlash,
omonat-qarz munosabatlari va kredit berish tizimlari, Rimdagi argentarii hamda
Venetsiya va Genuyadagi savdo-sanoat banklari tarzida yanada murakkablashdi.
XVII asrda Bank of England’ning tashkil topishi va XIX–XX asrlarda AQShdagi
National Bank Act hamda Federal Reserve System, shuningdek 1933 yildagi
Glass–Steagall Act kabi normativlar bank faoliyatini davlat nazorati ostiga olib,
butun dunyo bo‘ylab markaziy bank kontseptsiyasini mustahkamladi.
Ichki bank tizimlarida – xususan, O‘zbekiston misolida – 1991 yildagi
“Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonun bilan ikki darajali (Markaziy va
tijorat) struktura joriy etilib, so‘nggi yillarda majburiy zaxira normasi, ochiq bozor
operatsiyalari, qayta moliyalashtirish stavkasi kabi pul-kredit siyosati
instrumentlari orqali iqtisodiy barqarorlikka xizmat qilmoqda. Tijorat banklari
kreditlash, omonatlarni jalb qilish, to‘lov tizimlarini boshqarish va investitsiyalarni
moliyalashtirish yo‘nalishlarida faoliyat yuritib, milliy iqtisodiyotning “qon
tomirlari”ga aylanmoqda. Bugungi kunda elektron bank xizmatlari, fintech-
startaplar, blockchain texnologiyalari va sun’iy intellekt asosida takomillashgan
operatsion platformalar bank tizimini yangi bosqichga olib chiqmoqda. Markaziy
banklarning raqamli valyutalar (CBDC) loyihalari esa to‘lov tizimini real vaqt
rejimiga o‘tkazish, yashirin iqtisodiy oqimlarni kamaytirish hamda pul-kredit
siyosatini yanada samarali yuritishga imkon yaratadi. Moliyaviy inklyuziya va
ijtimoiy mas’uliyat tamoyillari esa banklarning jamiyat oldidagi majburiyatlarini
kengaytirib, yashil moliya va barqaror investitsiyalarni rag‘batlantirishga
yo‘naltirilgan.
37

Shunday qilib, bank tizimining kelib chiqishi – bu asrlar davomida doimiy
ravishda yangilanib, murakkablashib, jahon iqtisodiy tuzilmasining ajralmas
qismiga aylangan tarixiy jarayon; zamonaviy bank tizimi esa global integratsiya,
raqamli transformatsiya va ekologik-iqtisodiy barqarorlik prinsiplari asosida
amaliyotda izchil takomillashib bormoqda. Bu esa banklarning nafaqat moliyaviy
vositachilik funksiyasini, balki zamonaviy jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy
o‘zgarishlar mexanizmlarini ham boshqaruvchi markaziy institutga aylanishini
ta’minlaydi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021 yil.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF-4947-son. (2017, 7
fevral). “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida” .
3. O‘zbekiston Respublikasining “Markaziy bank to‘g‘risida”gi Qonuni.
(2019, 11 noyabr). – Toshkent.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi
Qonuni. (2019, 5 noyabr). – Toshkent.
5. O‘zbekiston Respublikasining “Bank siri to‘g‘risida”gi Qonuni. (2003,
30 avgust). – Toshkent.
6. O‘zbekiston Respublikasining “Xususiy bank va moliya institutlari
hamda ular faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni. (2012, 17 dekabr). –
Toshkent.
7. O‘zbekiston Respublikasining “Tijorat siri to‘g‘risida”gi Qonuni. (2014,
11 sentyabr). – Toshkent.
8. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron to‘lovlar to‘g‘risida”gi Qonuni.
(2005, 16 dekabr). – Toshkent.
9. Abdullaeva, Sh.Z. (2004). Pul, kredit va banklar . – Toshkent: Moliya.
10. Abdullaeva, Sh.Z. (2003). Bank ishi . – Toshkent: TMI.
11. Abdullaeva, Sh.Z. (2006). Xalqaro valyuta va kredit munosabatlari . –
Toshkent: TMI.
12. Abdullaev, Y., Qoraliev, T. va boshqalar. (2010). Bank ishi . – Toshkent:
Iqtisod-Moliya.
13. Mullajonov, F. (2010). O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi . –
Toshkent.
14. Shodmonov, Sh.Sh., G‘ofurov, U.V. (2010). Iqtisodiyot nazariyasi . –
Toshkent: Iqtisod-Moliya.
39

15. Xamdamova, G.A. (2023). O‘zbekistonda bank tizimi va uning
barqarorligini ta’minlashning o‘ziga xos xususiyatlari . – Jahon iqtisodiyoti va
diplomatiya universiteti.
16. Abdulloyev, A.J., Qayimova, Z.A., Boltaev, Sh.Sh., Narzieva, D.M.
(2021). Pul va banklar . – Buxoro: Durdona nashriyoti.
17. Bank tizimi tarixi. (2020). – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
rasmiy veb-sayti: https://cbu.uz/uz/about/history/
18. Bank va bank tizimining tarixi va rivojlanishi. – Vikipediya:
https://uz.wikipedia.org/wiki/Bank_va_bank_tizimining_tarixi_va_rivojlanishi
19. O‘zbekiston bank tizimi: umumiy holat va istiqbollar. (2021). –
Gazeta.uz: https://www.gazeta.uz/oz/2021/12/01/bank-system/
20. Bank tizimi rivojlanishi. – Docx.uz: https://docx.uz/document/bank-
tizimi-rivojlanishi-72ec548b?lang=uz
40

Sotib olish