Dokument ma'lumotlari

Narxi 250000UZS
Hajmi 2.0MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 27 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Raximjon

Ro'yxatga olish sanasi 27 May 2025

0 Sotish

BDQ apparatini mukammal hisobi bilan Markaziy Qizilqum fosforitidan olingan EFK asosida ammofos ishlab chiqarish sexining loyihasi (N=335000 ty ammofos xom ashyo, C(H3PO4)=24,2% P2O5, C(NH3)=99,5%)

Sotib olish
BDQ apparatini mukammal hisobi bilan Markaziy Qizilqum fosforitidan olingan EFK asosida ammofos ishlab chiqarish sexining loyihasi (N=335000 t/y ammofos xom ashyo, C(H 3 PO 4 )=24,2% P 2 O 5 , C(NH 3 )=99,5%) (bitiruv malakaviy ishi) 1 MUNDARIJA Kirish .................................................. ............................................... 3 I. Texnologik b o‘ lim ............................................................ ....................... 6 1.1. Ammoniy fosfatlar va ammofos ishlab chiqarishning fizik-kimyoviy xususiyatlari ................................................................ .................... . .... 6 1.2. Monoammoniyfosfat va diammoniyfosfat ishlab chiqarish ......... ............ 8 1.3. Ammofosfat ishlab chiqarish nazariyasi va texnologiyasi ................ ....... 29 1. 4. Ammofos ishlab chiqarish jarayonining texnologik sxemalari............... .................................................................................. 34 1. 5 . Ammofos ishlab chiqarish jarayoning texnologik hisoblari, moddiy va issiqlik balanslari. .............................................. .................................. 43 I I . Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish .......................................... ...... 46 2.1. 46 III. Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari ..................................... ....... 50 3.1. 51 IV. Me h nat mu h ofazasi va atrof mu x itni mu h ofaza q ilish ............. .......... 55 Xulosa ...................................................................................................... 65 Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................ . 68 Ilovalar … …………………………………………………………… …. 70 2 KIRISH Dunyoning o sib borayotgan aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilanʻ ta’minlashda mineral o g itlarning o rni hozirgi paytda beqiyos bo lib, o g itlar ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sifat ko rsatkichlarini yaxshilash sohani rivojlantirishning muhim omili ʻ hisoblanadi. Sifati past bo lgan fosfatli xomashyolardan olingan ekstraksion fosfat ʻ kislota (EFK) tarkibida ozuqa elementlaridan tashqari undan olinadigan mineral o g itlar sifatini yomonlashtiradigan begona qo shimchalar bo ladi. Shuning uchun ʻ ʻ ʻ ʻ so nggi paytlarda EFK tarkibidagi begona qo shimchalarni oldindan tozalash ʻ ʻ orqali fosforli oddiy va azot-fosforli murakkab sifati yaxshilangan o g itlar ishlab ʻ ʻ chiqarish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Butun dunyoda EFKni yo ldosh ʻ qo shimchalardan tozalash bo yicha keng ko lamli, aniq chora-tadbirlar natijasida ʻ ʻ ʻ yuqori sifatli fosforli oddiy va azot-fosforli murakkab o g itlar texnologiyasini ʻ ʻ ishlab chiqish bo’yicha ilmiy-amaliy izlanishlar olib borilmoqda. Bu borada, qishloq xo jaligi ishlab chiqarishini fosforli oddiy va azot-fosforli murakkab sifati ʻ yaxshilangan o g itlar bilan ta’minlash; xomashyo sifatida tarkibida kalsiy va ʻ ʻ magniy bo lgan ohaktosh, bo r, dolomit tarzidagi minerallardan foydalangan holda ʻ ʻ EFKni tozalash jarayonini soddalashtirishning samarali usullarini ishlab chiqish, tozalangan ekstraksion fosfat kislotani tarkibida kalsiy va magniy bo lgan ʻ reagentlar va gaz holatidagi ammiak bilan neytrallashning maqbul texnologik ko rsatkichlarini aniqlash, fosforli oddiy va azot-fosforli murakkab sifati ʻ yaxshilangan o g itlar olishning maqbul texnologiyasini ishlab chiqishga alohida ʻ ʻ e’tibor qaratilmoqda. Respublikamiz kimyo sanoatida hozirgi paytda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, takomillashtirish hamda sifatli va yangi mahsulotlar ishlab chiqarish korxonalarini qurish, xomashyo bazasini mahalliylashtirish, import o rnini bosuvchi mahsulotlarning yangi turlarini ishlab ʻ chiqarish bo yicha keng ko lamli chora-tadbirlar amalga oshirilib, muayyan ilmiy ʻ ʻ va amaliy natijalarga erishilmoqda. 2022-2026 yillarga mo ljallangan Yangi ʻ O zbekistonni taraqqiyot strategiyasining uchinchi yo nalishida «... milliy ʻ ʻ iqtisodiyot barqarorligini ta’minlashga qaratilgan sanoat siyosatini amalga 3 oshirishni davom ettirish, yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushini oshirish va sanoat ishlab chiqarish hajmini 1,4 barobarga oshirish...»1 kabi muhim vazifalar belgilab berilgan. Shu nuqtai nazardan, tarkibida kalsiy va magniy bo lgan reagentʻ sifatida ohaktosh, bo r, dolomit tarzidagi minerallardan foydalangan holda ʻ ekstraksiya jarayonining o zida fosfat kislotani ftor va sulfatlardan tozalash, ʻ tozalangan ekstraksion fosfat kislotani tarkibida kalsiy va magniy bo lgan ʻ karbonatli xomashyo manbalari va gaz holatidagi ammiak bilan neytrallash yo li ʻ bilan tarkibida kalsiy va magniy fosfatlari tutgan fosforli oddiy va azot-fosforli murakkab sifati yaxshilangan o g itlar ishlab chiqarish texnologiyasini yaratish ʻ ʻ muhim ahamiyat kasb etadi. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 ʻ yanvardagi PF-60-son «2022-2026 yillarga mo ljallangan Yangi O zbekistonning ʻ ʻ taraqqiyot strategiyasi» to g risidagi, 2017 yil 23 avgustdagi PQ-3236-son «2017- ʻ ʻ 2021 yillarda kimyo sanoatini rivojlantirish dasturi to g risida»gi, 2018 yil 25 ʻ ʻ oktyabrdagi PQ-3983-son «O zbekiston Respublikasida kimyo sanoatini jadal ʻ rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida»gi, 2019 yil 3 apreldagi PQ-4265-son ʻ ʻ «Kimyo sanoatini yanada isloh qilish va investitsion jozibadorligini oshirish chora- tadbirlari to g risida»gi Qarorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa ʻ ʻ me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Shuni alohida aytish joizki, Qizilqum fosforitlari tarkibidagi asosiy komponent hisoblanmish fosfor bo‘yicha past navli rudalarga tegishlidir. Ruda tarkibida ko‘p miqdorda karbonatli birikmalar (kalsiy moduli – CaO:P 2 O 5 =2,85), gilli minerallar va organik moddalar mavjud. Qizilqum fosforitlarini qazib olishda undagi asosiy komponent fosforning konsentratsiyasini samosval-radiometrik usul yordamida aniqlashda fosforitlar bir necha navlarga bo‘linadi. O‘ta past navli ruda bu minerallashgan massa bo‘lib, undagi P 2 O 5 miqdori 10-12% tashkil etadi va ayni kunda chiqindi sifatida tashlab yuborilyapti. Yuqori konsentratsiyali fosforli o‘g’it - ammofos olish uchun Qizilqum fosforitlari boyitilishi zarur. Bugungi kunda Navoiy tog’ - metallurgiya kombinatida fosforitning 19,5-20,5% va undan baland P 2 O 5 tutgan yuqori navli 4 qismi zarrachalari aniq bir o‘lchamga keltirilguncha quritiladi va maydalaniladi, so‘ngra esa klassifikatsiyalanadi. Keyin fosforit uni quruq boyitish usuli yordamida 21-22% P 2 O 5 gacha kontsentrlanadi. Quruq usulda boyitilib chiqqan fosforit uni o‘choq bo‘limiga yuboriladi va bu yerda u 850-900 o C haroratda kuydiriladi. Natijada uglerod dioksidi 85-90% chiqib ketadi, organik moddalar esa to‘liq yonib ketadi. Kuydirish jarayonidan keyin hosil bo‘lgan termokonsentratdagi fosfor miqdori 24-25% ga yetadi, biroq CaO: P 2 O 5 nisbati – yuqoriligacha (2,05-2,10) qoladi. 2014 yildan hozirgi kungacha Navoiy viloyatining Zarafshon shahrida unumdorligi yiliga 716 ming tonna termokonsentrat chiqaradigan kuydirish qurilmasi ishlab turibdi. Boyitish texnologiyasining murakkabligi hamda issiqlik va energetik harajatlarning yuqoriligi sababli fosforit konsentrati, shuningdek undan olinadigan fosforli o‘g’itlarning tannarhini sezilarli oshishiga olib kelyapti. Bugungi kunga kelib yiliga 716 ming tonna kuydirilgan konsentrat va 200 ming tonna atrofida fosforit uni mos ravishda ammofos, suprefos, ammoniy sulfatfosfat, nitrokalsiyfosfat va oddiy superfosfat o‘g’itiga qayta ishlanayapti. O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligining fosforli o‘g’itlarga bo‘lgan talabi 518,27 ming tonna 100% li P 2 O 5 ni tashkil etadi. Kimyoviy korxonalar: «Ammofos-Maksam» AJ, «Qo‘qon superfosfat zavodi» AJ, «Samarqandkimyo» AJ 146 ming tonna atrofida 100% li P 2 O 5 hisobidagi o‘g’it ishlab chiqaradi. Bu miqdor qishloq xo‘jaligi talabining 25% ini tashkil qiladi va Olmaliq shahridagi «Ammofos-Maksam» AJ kuydirilgan foskonsentratning yetishmasligi sabab to‘la quvvatda ishlamayapti. Katta miqdordagi mergel va kabonat (minerallashgan massa) jinslari yuqori bo‘lgan past navli fosforitlar chiqindi sifatida atrofga yig’ilib bormoqda. Kelajakda Qizilqum fosforit kombinatining kengayishi hisobiga qazib olinayotgan ruda miqdori 4000 tonnaga yetadi. Albatta buning natijasida past sifatli fosforitlar hajmi ortib boradi. Ilmiy-texnikaviy adabiyotlar tahlili, Qizilqum fosforitlarini har xil turdagi fosfor tutuvchi kompleks o‘g’itlarga qayta ishlash muammolariga bag’ishlangan ishlar juda ko‘pligini ko‘rsatadi. 5 Mavzuning dolzarbligi dunyoda qishloq xo‘jaligi ekinlaridan yuqori va sifatli hosil etishtirishning asosiy omillaridan biri mineral o‘g’itlardan ratsional foydalanish hisoblanadi. Shuning uchun qishloq xo‘jaligini mineral o‘g’itlar bilan optimal darajada ta’minlash dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda . A mmofos olishda bug’latish uchun katta miqdorda issiqlik sarf qilinadi. EFK ammoniylashda chiqayotgan issiqlikni dastlabki xomashyoni bug’latishga sarflanishi ushbu issiqlikni tejashga imkon yaratadi. Tadqiqot ob’ekti: Markaziy Qizilqum fosforitlari, EFK, sulfat kislota, ammiak, ammofos, kimyoviy boyitilgan fosfokonsentratlar. Tadqiqot predmeti: Markaziy Qizilqum fosforitlairidan EFK olish, har xil pH larda ammoniylash, yuqori konsentrasiyali ammofos olish. Mazkur ishlarning ko‘pchiligi oddiy va qo‘sh superfosfat, mono- va diammoniyfosfat, azot-fosfor-kalsiyli (AFKO‘), nitrofos va organomineral o‘g’itlar olish jarayonini o‘rganishga yo‘naltirilgan. Bu ishlarning asosiy kamchiligi texnologik tizimning murakkabligi va boyitilgan foskonsentratning qo‘llanilishi bo‘lib, natijada, tayyor mahsulot tannarxining oshishiga olib keladi. Ma’lumki, fosfatlarni kislotali qayta ishlashning o‘ta jadal va istiqbolli usullaridan biri fosforitlarni azot kislotada parchalash hisoblanadi. Ushbu usulning afzalligi shundaki, fosforitlarni azot kislotali qayta ishlashda undagi vodorod ioni fosfat mineralini parchalashda foydalanilsa, anion esa mahsulot tarkibida azot ko‘rinishidagi kerakli ozuqa komponenti sifatida qoladi. Qizilqum fosforitlarini azot kislotali parchalashga bag’ishlangan ishlar atigi bir nechadir. Ma’lum bo‘lgan usullar yordamida kompleksli o‘g’itlar olishda asosan termo- va kimyoviy boyitilgan fosforit konsentratlari va azot kislotasidan foydalaniladi. Azot kislotali eritmadagi CaO:P 2 O 5 nisbatini kamaytirish uchun kalsiy muzlatish yo‘li bilan ajratib olinadi. Berilgan ushbu ishlarning asosiy kamchiligi texnologiyaning murakkabligi, uchinchi ozuqa komponenti kaliyning yetishmasligi va qimmatli fosforit konsentratining qo‘llanilishi bo‘lib, o‘g’it tannarxining oshishiga olib keladi. 6 Ta’kidlab o‘tish joizki, O‘zbekiston hududidagi qishloq xo‘jalik ekinlarining biologik xususiyatlari va tuproq turlarining xilma-xilligi o‘g’itlar assortimentlaridagi azot, fosfor va kaliylarning turli xil nisbatlarining zarurligi bilan tushuntiriladi. Bir vaqtning o‘zida azot-fosfor-kaliy o‘g’itlarini tuproqqa berishda ularni tashishga ketadigan harajatlar kamayadi. I. TEXNOLOGIK BO‘LIM 1.1. Ammoniy fosfatlar va ammofos ishlab chiqarishning fizik-kimyoviy xususiyatlari. Ammoniy fosfatlari ishlab chiqarish uchun ammiak va ortofosfat kislota (ekstraktsiyali ham, termik ham) xomashyo hisoblanadi. Fosfat kislotani ammiak bilan neytrallanish ko‘p miqdordagi issiqlik ajralishi bilan sodir bo‘ladi: H 3 PO 4(s)  NH 3(g)  NH 4 H 2 PO 4(q)  147 kj H 3 P O 4(s)  2 NH 3(g)  ( NH 4 ) 2 HPO 4(q)  215 kj 1-rasmdan ko‘rinadiki, jarayonni AV chiziq bo‘yicha amalga oshirish natijasida eng ko‘p miqdordagi monoammoniyfosfat olishga erishiladi. Tarkibida 40% H 3 PO 4 (~29% P 2 O 5 ) bo‘lgan ekstraksion fosfat kislotani neytrallashda xattoki 25°C haroratda ham kristallarning unumi unchalik ko‘p bo‘lmaydi (S nuqtadagi sistema). Konsentrlangan fosfat kislotani (75% H 3 PO 4 yoki 54% P 2 O 5 ) neytrallanishidagi sistemaning tarkibi D nuqtaga muvofiq keladi va hosil bo‘ladigan qattiq fazaning miqdori 75°C dan yuqori haroratda ham eng ko‘p bo‘ladi. Bunga reaksiyaning issiqligi hisobiga bir qism suvning bug’lanishi ham yordam beradi. Ammofos ishlab chiqarishda qo‘shimchalar bilan ifloslangan ekstraksion fosfat kislota ishlatilganligi uchun, uning ammiak bilan pH  3 gacha neytrallanish jarayonida HPO 4 ∙2H 2 O turidagi temir va alyuminiyning o‘rta fosfatlari va temiralyuminiyammoniyfosfatlari – NH 4 (Fe,Al)(HPO 4 ) 2 ∙0,5H 2 O, dikalsiyfosfat CaHPO 4 ∙2N 2 O, gips, ftoridli va ftorsilikatli tuzlar, magniyammoniyfosfat NH 4 MgPO 4 ∙H 2 O ajralib chiqadi, suyuq fazada esa ammoniy sulfat paydo bo‘ladi. 7 Fosfat kislotani ammoniylashtirishda, tarkibida ammoniy fosfatlari, erkin fosfat kislota, suv va cho‘kadigan qo‘shimchalar bo‘lgan kislotali suspenziya hosil bo‘ladi. Ammiakning yutilish me’yori bo‘yicha suspenziya miqdori va komponentlarining tarkibi hamda haroratining ortishi xuddi uning xossasi – pH qiymati, qattiq fazalar eruvchanligi, qovushqoqligi (oquvchanligi) va boshqalar kabi muntazam o‘zgarib turadi. 1 – rasm. Ammoniy fosfatlar to‘yingan suvli eritmalari ustidagi ammiak bosimining NH 3 :H 3 PO 4 molyar nisbatiga bog’liqligi. 2 – rasm. 65-75°C haroratdagi Ammoniy fosfatlar to‘yingan eritmalari pH qiymatining NH 3 :H 3 PO 4 molyar nisbatiga bog’liqligi. 8NH 3 :H 3 PO 41,5 1,7 1,9 2,10,2 0,30,61,0 2,03,0 4,0 6,0NH3 bosimi, KPa To‘yingan suvli eritma ustidagi ammiakning muvozanatli bosimi NH 3 :H 3 PO 4 molyar nisbatiga bog’liqdir (1–rasm). Unga esa vodorod ko‘rsatkich – pH qiymati bog’liq (2–rasm), pH qiymati orqali jarayonni boshqarib turiladi. 25°C da NH 3 :H 3 PO 4 molyar nisbati 1,45 ga yaqin bo‘lgan to‘yingan eritma maksimal zichlik va qovushqoqlikka ega bo‘ladi. Suspenziya tarkibining o‘zgarishi ularning suyuq fazalarining qaynash haroratiga katta ta’sir ko‘rsatadi, buni konsentrlash va suvsizlantirishning optimal tartib (rejim) larini tanlashda e’tiborga olish lozimdir. 1.2. Monoammoniyfosfat va diammoniyfosfat ishlab chiqarish. Termik fosfat kislotadan olinadigan ammoniy fosfatlari yuqori tozalikka ega va asosan, oziq-ovqat, farmasevtika sanoatlarida va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi. Termik kislotada 77% dan ortiq H 3 PO 4 bo‘lmaydi. Boshlang’ich kislotaga kristallantirish bosqichida qoladigan eritma aralashtiriladi va uni NH 3 :H 3 PO 4 molyar nisbati ~1 ga teng bo‘lguncha neytrallanadi, hosil bo‘lgan monoammoniyfosfat suspenziyasi qo‘shimcha kristallanishi uchun sovutiladi; so‘ngra kristallar filtrlanadi, quritiladi, eritma esa reaktorga qaytariladi. Kristalli diammoniyfosfat olish ikki bosqichda o‘tkaziladi, chunki barcha ammiakni birdaniga berilishi hisobiga massa kuchli darajada qiziydi va juda quyuq suspenziya hosil bo‘ladi, bu esa ammiakning yo‘qotilishiga olib keladi. Termik kislota (47-48% P 2 O 5 ) NH 3 :H 3 PO 4  0,7 nisbatgacha neytrallanadi, suspenziya kristallanish siklidan qaytgan eritma bilan aralashtiriladi va vakuum kristallizatorga yuboriladi, u yerda yetarli darajagacha ammoniylanadi. Sovutilgan suspenziya quyultiriladi, sentrifugada diammoniyfosfat kristallari ajratiladi va to‘g’ri oqimli barabanli quritgichda quritiladi. Jarayonni bitta bosqichda ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda 75-85% li termik fosfat kislota va ammiak gazi ichida kristallanish siklidan qaytarilgan eritma bo‘lgan saturatorga muntazam berib turiladi. Reaksion massa orqali havo purkalishi natijasida suvning bug’lanishi hisobiga haroratni 60-70° C da ushlab turiladi. Saturatorda hosil bo‘ladigan diammoniy kristallari sentrifugaga 9 suspenziya tarzida chiqariladi, unda ajratiladigan eritma saturatorga qaytariladi. Bu jarayonning va saturatorning sxemasi xuddi ammoniy sulfat olishdagi kabi bo‘ladi. Ekstraksion fosfat kislotani neytrallashda cho‘kmaga ajraladigan qo‘shimchalar tayyor mahsulot tarkibida qoladi, uni ifloslantiradi va asosiy komponentlar miqdorini kamaytiradi. Ekstraksion fosfat kislotadan nisbatan toza mahsulot olish uchun neytrallanish jarayonini ikki bosqichda o‘tkazish mumkin. Birinchi bosqichda bug’latilmagan kislota pH  4  4,5 gacha neytrallanadi, bunda qo‘shimchalarning ko‘p qismi cho‘kmaga ajraladi, so‘ngra ularni asosiy eritmadan ajratiladi. Filtrlangan cho‘kma 5-6% namlikkacha quritiladi va u antipiren sifatida ishlatilishi mumkin. Cho‘kma tarkibida 5% NH 3 va 30-35% o‘zlashadigan shakldagi P 2 O 5 bo‘ladi. Agar ekstraksion fosfat kislotada magniy ionlari (masalan, uni Qoratog’ yoki Qizilqum fosforitidan olingan) bo‘lsa, unda birinchi bosqich neytrallanishdan magniyammoniyfosfat NH 4 MgPO 4 cho‘kmaga tushadi, uni ajratib olish va quritish natijasida azotning sitratli eruvchan shakldagi azotli-magniyli o‘g’iti sifatida iste’molga chiqarilishi mumkin. Tarkibida, asosan, monoammoniyfosfat bo‘lgan eritma vakuum ostida 34- 36% P 2 O 5 bo‘lguncha bug’latiladi. Tozalangan va qisman neytrallangan eritmani bug’latish, oldindan fosfat kislotani bug’latilishiga nisbatan anchagina sodda va korroziyalanish kam bo‘ladi. Chunki fosfat kislota bug’latilganda bug’latish jihozlarining qizdirish elementlariga quyqa o‘tirib qoladi, kuchli kislotali muhitda va yuqori haroratda korroziyalanish tezlashadi. Bug’latilgan tozalangan eritma 18- 20°C gacha sovutilib, monoammoniyfosfat olinadi. Cho‘kmaga tushgan kristallar sentrifugada ajratiladi va quritiladi. Eritma esa bug’latish sikliga qaytariladi. Diammoniyfosfat olish uchun bug’latilgan monoammoniyfosfat eritmasi ikkinchi bosqichda pH  8 gacha qo‘shimcha ammiak bilan to‘yintiriladi. Ammiak yo‘qotilishining oldini olish uchun to‘yintirish 80 O C dan past haroratda o‘tkaziladi. So‘ngra diammoniyfosfat eritmasi kristallantirishga yuboriladi, sentrifugalanadi va ajratilgan diammoniyfosfat quritiladi. Diammoniyfosfatdan ammiakni yo‘qotilishini va monoammoniyfosfatga aylanishini oldini olish uchun uni 60 O C da quritiladi. Monoammoniyfosfatning quritilishi esa 100-110 O C gacha o‘tkazilishi 10 mumkin. Sxemasi 3–rasmda tasvirlangan qurilmada termik fosfat kislotadan ham, Ekstraksion fosfat kislotadan ham mono- yoki diammoniyfosfat ishlab chiqarilishi mumkin. 3 – rasm. Ammoniy ortofosfatlari ishlab chiqarish uchun qurilma sxemasi: 1 – birinchi bosqich saturatori; 2 - quyultirgich; 3,9 – sentrifuga; 4 – issiq suv uchun bak; 5 – birinchi bosqich cho‘kmasi uchun barabanli quritgich; 6 – ammoniy fosfat eritmasining yig’gichi; 7 – ikkinchi bosqich bug’latish tizimi; 8 – mono- yoki diammoniyfosfat uchun kristallizator; 10 – ikkinchi bosqich saturatori; 11 – kristallanish siklidan qolgan eritma yig’gichi; 12 – mono- yoki diammoniyfosfat uchun quritgich. Ekstraksion fosfat kislota olishning fizik-kimyoviy asoslari. Tabiiy fosfatlarning sulfat kislotali parchalanishi bo‘yicha boradigan reaksiyaga: Ca 5 (PO 4 ) 3 F + 5H 2 SO 4 + 5nH 2 O = 5CaSO 4 *nH 2 O + 3H 3 PO 4 + HF va keyingi bos q ichda suyu q fazadan sulfatli cho‘kmani ajratib olishga asoslangan usul – ekstraktsiyali yoki ho‘l usul deyiladi . Bunda olingan mahsulot ekstraksion fosfat kislota ( EFK ) deb yuritiladi . Bu keng tar q algan fosfat kislota olish usuli mineral o‘ g’ itlar , ozu q ali va termik fosfatlar ishlab chi q arishda ishlatiladi . 11 Sulfat kislotali ekstraktsiyalash jarayonini amalga oshirishning asosiy sharti fosfat kisl a tadan kalsiy sulfatning ye tarli darajada yirik bo‘lgan , oson ajraladigan va yaxshi yuviladigan kristallarini ajratib olishdan iboratdir . Bunga jarayonning ayrim bos q ichlari uchun jihozlarni o q ilona tanlash va ekstraktsiyalashda belgilangan texnologik tartibni , ya’ni talab etiladigan ( gips , yarimgidrat yoki angidrid ) shakldagi kalsiy sulfatning cho‘ktirilishini va belgilangan konsentratsiyadagi mahsulot sifatidagi fosfat kislota olishni ta’minlovchi konsentratsiyali , xaroratli va bosh q a parametrlarni ushlab turish or q ali erishiladi . Ekstraktsiyalash jarayonida kalsiy sulfatning fosfat kislotadagi harakatchan suspenziyasini olish , uni aralashtirish va tashish mumkin bo‘lishi lozimdir . Tabiiy fosfatni konsentrlangan sulfat kislota bilan to‘ g’ ridan - to‘ g’ ri aralashtirilganda fazalarga ajralishga amalda imkon bermaydigan q uyu q suspenziya hosil bo‘ladi . Uning harakatchanligini ta’minlash uchun , « aylanma » kislota deb ataluvchi – mahsulot sifatidagi fosfat kislotaning bir q ismi bilan fosfat kislotadan ajratib olingan fosfatli cho‘kma ( fosfogips ) ni suvda yuvishda hosil bo‘ladigan eritmaning aralashmasini resirkulyatsiyasi hisobiga suyu q va q atti q fazalarning massa nisbati ( S :Q) 2:1 dan 3,5:1 orali g’ ida ushlab turiladi . Resirkulyatsiya bilan bo g’ li q holda fosfatli xom ashyodan o‘tadigan q o‘shimchalarning eritmalarda to‘planishi ekstraksiya jarayoni uchun o‘ziga xosdir . Q o‘shimchalar konsentratsiyasi xom ashyo tarkibidan ham , suyu q, gaz va q atti q fazalar orasida ta q simlanadigan tegishli komponentlar tarkibidan ham ani q lanadi . Ishlab chi q arish eritmalarida ish q oriy metall kationlari , magniy , alyuminiy , temir kationlar va SO 4 2- , F - , SiF 6 2- anionlar q o‘shimchalarining mavjud bo‘lishi sulfatli cho‘kma va mahsulot kislotasining xossasini ye tarli darajada o‘zgartiradi . Ekstraktsiyalash jarayonining xaroratli va konsentratsiyali parametrlarini tanlash uchun kalsiy sulfat turli modifikatsiyalarining mavjud bo‘lish chegaralari va ularning fosfat kislotali eritmalarda bir - biriga aylanish tezligi ha q idagi ma’lumotlar asos bo‘ladi ; bu ma’lumotlar toza eritmalar uchun yu q orida ko‘rsatib o‘tilgan edi . Ammo Ekstraksion fosfat kislotaning real eritmalarida gips , kalsiy 12 sulfat yarimgidrati va angidriti kristallanish sohalarining ani q chegaralari va ayni q sa sodir bo‘ladigan fazali bir - biriga aylanish tezliklari ye tarli darajada o‘zgaradi . Masalan , tarkibida 10-25% P 2 O 5 bo‘lgan fosfat kislotaning toza eritmalarida , 80 O C da yarimgidratning katta q ismi sistemaning birinchi kristallanuvchi fazasi hisoblanadi va 1,5-2 soat mobaynida gipsga aylanadi . Temir fosfatlari, kremnezem kabi qo‘shimchalar bu jarayonni sezilarli darajada kuchaytiradi. Hosil bo‘lgan gips tarkibida 10% dan kam P 2 O 5 tutgan eritmalarda bir necha oy va 25% dan kam P 2 O 5 tutgan eritmalarda bir necha kun mobaynida metastabil (stabil faza – angidrit) shaklda mavjud bo‘la oladi. Ekstraktsiyalash sharoitiga mos holda, suyuq faza suspeziyasi tarkibida 25-30% P 2 O 5 , xarorat 70- 80 O C va massaning reaktorda turish vaqti 5-8 soat bo‘lganda ajratiladigan cho‘kma stabil angidrit emas, balki metastabil digidrat shaklda namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, ekstraktsiyalashda ajratiladigan kalsiy sulfatning gidratatsiya darajasi stabil shakllarga mos kelmasligi mumkin va u jarayonni o‘tkazilish aniq sharoitiga bog’liqdir. 4 – rasmda tasvirlangan diagrammada kalsiy sulfatni amaliy gidratatsiya darajasining ekstraktsiya usuli (rejimi) – fosfat kislotaning konsentratsiyasi va xaroratiga bog’liqligi ko‘rsatilgan. Egri chiziq 2 dan pastki sohada kalsiy sulfat gips shaklida, egri chiziq 1 dan yuqorida angidrit shaklida, ular orasidagi sohada esa yarimgidrat shaklida ajraladi. Shunga mos holda fosfat kislotani ekstraktsiyalashning uchta: digidratli, yarimgidratli va angidritli usullari bir-biridan farqlanadi. Digidratli usul keng tarqalgan bo‘lib, uni 65-80 O C xaroratda o‘tkaziladi va tarkibida 30-32% gacha P 2 O 5 bo‘lgan kislota olinadi. 90-105 O C haroratda amalga oshiriladigan yarimgidratli usulda 50% gacha P 2 O 5 tutgan kislota ishlab chiqarish imkoniyatini beradi. Ekstraktsiyalashning kombinatsiyalashgan yarimgidrat-digidratli usullari yanada kengroq tarqalmoqda, unda dastlab yarimgidrat hosil qilinadi, so‘ngra, suspenziyani suyultirish va sovutish orqali uni gipsga qayta kristallantiriladi. Bunday usullar xom ashyodan unumli foydalangan holda yuqori konsentratsiyali (50% gacha P 2 O 5 ) kislota olish imkoniyatini yaratadi. Angidridli rejim yuqori xaroratda jihozlarning korroziyalanish xavfi katta bo‘lganligi va kalsiy sulfatning 13 mayda kristallaridan fosfat kislota va yuvuvchi eritmaning o‘tishi qiyinligi tufayli filtrlanishning yomonlashishi sababli hozircha qo‘llanilmaydi. Bu qiyinchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha izlanishlar o‘tkazilmoqda. 4 – rasm. Harorat va eritmadagi P 2 O 5 miqdorining ajratiladigan kalsiy sulfat cho‘kmasining amaliy gidratlanishiga ta’siri. Ekstraktsiyalashda hosil bo‘ladigan kalsiy sulfat kristallarining shakli va o‘lchami – cho‘kma qatlamining filtrlash xossasini belgilab beradi, shunday ekan, uning fosfat kislotadan yuvilish samaradorligi xaroratga va kislota konsentratsiyasiga, to‘yinishning pasayish darajasi va sharoitiga bog’liqdir. Ular ham shuningdek, eritmadagi Ca 2+ va SO 4 2- ionlarining nisbatiga va magniy, alyuminiy, ftor birikmalari kabi qo‘shimchalarning konsentratsiyasiga bog’liqdir. Ca 2+ ionlari ortiqcha bo‘lganda gips uzunligi 20-80 mkm bo‘lgan yupqa ignasimon shaklda ajraladi; SO 4 2- ionlari ortiqcha bo‘lganda esa, aksincha, gips kristallarining o‘lchami eniga 100 mkmgacha va bo‘yiga bir necha yuz mikrometrgacha yetadi. Yirik kristalli bir jinsli gips cho‘kmasini olish uchun suyuq fazadagi SO 3 :CaO molyar nisbati imkoniyat darajasida 1,5-4,0 oralig’ida bo‘lishi lozim. Yarimgidrat kristallantirilishida u stexiometrik nisbatga yaqin bo‘lishi kerak, angidritda esa 10-15 ga teng bo‘dadi. Ko‘rsatib o‘tilgan modifikatsiyalarga mos holda eritmadagi SO 3 1,5-2,5; 0,8-1,2%; 2,5-4,5% bo‘lishi optimal hisoblanadi. Gipsning kristallanishini iloji boricha kam to‘yingan eritmadan kristallanishini ta’minlash lozim. Bu shart-sharoitlar suspenziyaning intensiv aralashtirilishini, uning resirkulyatsiyasini (boshlang’ich komponentlarni kiritish qismiga qaytarish), sulfat va aylanma fosfat kislotalarni oldindan aralashtirishni va boshqa yo‘l- 14 yo‘riqlarni amalga oshirish yo‘li bilan ta’minlanadi. Ekstraktsiyalashning digidratli usulida esa, aksincha, ixcham sharsimon kristallar bo‘laklari hosil qilish xususiyatiga ega bulgan yuqori to‘yinuvchanlik ushlab turiladi. Kalsiy sulfatning kristallanishiga eritmadagi qo‘shimchalar ham ta’sir etadi. Kristallanishga eritmada (AlF n ) (3-n)+ turidagi kompleks ionlar hosil qiluvchi alyuminiy va ftor birikmalari kabi qo‘shimchalar yanada ko‘proq ta’sir qiladi; (AlF n ) (3-n)+ kompleks ionlari kristallarning ma’lum tomonlariga so‘rilib, izometrik yassi gips kristallari va oltiqirrali yarimgidrat prizmalari ajralib chiqishiga sabab bo‘ladi. Suspenziyaning suyuq fazasida sulfatlar miqdorini optimal darajada ushlab turish mahsulot kislotasiga yuqori darajadagi P 2 O 5 o‘tishiga erishishda muhim sharoit hisoblanadi. Sulfatlar konsentratsiyasining pasayishi natijasida fosfat minerallarining parchalanish darajasi va tezligi kamayadi, shu bilan birgalikda SO 4 2- va HPO 4 2- ionlarining radiuslari yaqin bo‘lganligi sababli kalsiy sulfat kristall panjarasiga kalsiy fosfatlarning o‘rinlashishi («P 2 O 5 egallash») ortadi. Erkin sulfat kislota konsentratsiyasining ortishi P 2 O 5 egallashni kamaytiradi, ammo fosfat zarrachalari sirtida diffuziyalanish va parchalanishni pasaytiruvchi kalsiy sulfatning quyqali mustahkam qatlami hosil qilib kristallanishiga olib keladi. Shuning uchun amaliyotda parchalanishga ulgurmay qoladigan xom ashyo, P 2 O 5 egallash va cho‘kmani vakuum-filtrda to‘la yuvmaslik hisobidan minimal yo‘qotilishga erishish uchun yo‘naltirilgan optimal sulfatli tartib (rejim) tanlanadi. Ekstraktsiyalashning optimal sharoitida fosfat minerallarining parchalanish tezligi yetarlicha yuqori bo‘ladi, jarayonning davomiyligi esa kristallanish tezligi va kalsiy sulfat kristallarining o‘sishi orqali aniqlanadi. Amalda ekstraktsiyalash davomiyligi xom ashyo turi va jarayon tartibiga qarab 4-8 soat ni tashkil etadi. Bu yetarlicha yirik (albatta, cho‘ktirishning optimal sharoitiga amal qilinganda), filtrda oson ajraluvchi kristallar hosil bo‘lishini ta’minlaydi va reagentlarni qisqa muddatda qo‘shish natijasida yuzaga keluvchi jarayon ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir etuvchi omillardan yiroq bo‘lishga olib keladi. Jarayon davom etishining kerakli vaqti, tegishlicha reaksion hajm (ekstraktor) tanlash va u orqali reaksion 15 massa (suspenziya) ning sekinlik bilan, ammo shiddatli aralashtirilgan holda o‘tishi hisobiga ta’minlanadi. Reaksion hajm sifatida bir, ikki va undan ortiq sondagi reaktorlar ishlatiladi. Masalan, aralashtirgichlar bilan ta’minlangan va to‘siqlar bilan ajratilgan bir necha bo‘linmalardan iborat to‘g’ri burchakli katta rezervuar shaklidagi bir bankali ekstraktor; bo‘linmalarga ajratilgan yoki to‘siqsiz 2-8 silindrik ekstraktorlardan iborat pog’onali qurilma (kaskad) kabilardan foydalaniladi. Ekstraktorlar, aralashtirgichlar, o‘tkazuvchi quvurlar, nasoslar va boshqa jihozlar qaynoq fosfat kislota ta’siri (korroziyasi) dan va suspenziyani aralashishi hisobiga yuzaga keladigan ishqalanish ta’sirida yemirilish (eroziya) dan himoya qilingan bo‘lishi lozim. Fosfatli xomashyo, sulfat va aylanma fosfat kislota me’yorlashtiruvchi qurilmalar va nasoslar yordamida ekstraktorning birinchi bo‘linmasiga uzatiladi. Dastlabki aralashmada fosfat kislota ham bo‘lganligi sababli: Ca 5 (PO 4 ) 3 F + 7H 3 PO 4 + 5H 2 O = 5Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O + HF tenglama bilan ifodalanuvchi reaksiya ham sodir bo‘lishi mumkin. Hosil bo‘ladigan monokalsiyfosfat sulfat kislota bilan qayta ishlanib, kalsiy sulfat kristallantiriladi. Ekstraktorning birinchi bo‘linmasiga, shuningdek, oxirgi yoki undan oldingi bo‘linmadan suspenziyaning birtalay qismi qaytariladi – bu esa to‘yinishning kamayishini va kalsiy sulfatning kristallanish sharoti yaxshilanishini ta’minlaydi. Ekstraktorning gazli bo‘shlig’idan xom ashyoni parchalanishi natijasida ajraladigan ftorli gazlar absorbtsion sistemaga so‘rib olinadi, u yerda H 2 SiF 6 ning suvli eritmasi bilan tutib qolinadi. Ekstraktorning oxirgi bo‘linmasidan kalsiy sulfatning fosfat kislotali suspenziyasidagi komponentlarni ajratish uchun filtrlashga yuboriladi. Fosfogipsni reaksion massa suyuq fazasidan ajratish natijasida – asosiy filtrat, fosfogipsni suv bilan yuvish natijasida esa – yuvindi filtrat hosil qilinadi. Asosiy filtratning bir qismi tayyor mahsulot sifatida chiqariladi, qolgan qismi esa yuvindi filtrat bilan aralashtiriladi va aylanadigan eritma tarzida ekstraktorga qaytariladi. Yuvish 16 soniga bog’liq holda turli konsentratsiyadagi bir necha filtrat lar hosil bo‘ladi. Yuvish soni bo‘yicha filtrlash sxemasi nomlanadi, masalan uch-, to‘rtfiltrat li va x.o. Fosfogipsning ajratilishi va yuvilishi barabanli lentali, aylanuvchi konveyer- tarnovli (karuselli) va boshqa vakuum-filtrlarda amalga oshiriladi. Filtrlarga qo‘yiladigan asosiy talab bu fosfat kislotadan cho‘kmani yaxshi yuvib olishni ta’minlashdir. Ko‘pincha katta quvvatdagi ekstraksion sistemalarda tarnovli karusel vakuum-filtrlar qo‘llaniladi (5 – rasm). U alohida-alohida 24 tarnovdan iborat va ularning tag qismiga filtrlovchi to‘qima yotqizilgan bo‘ladi. Tarnov uzunligi 1,9 m ni, eni - ichki bo‘lmasida 0,9 m ni, tashqi bo‘lmasida esa 1,2 m ni va chuqurligi 0,2 m ni tashkil etadi. Tarnovlar aylanma rels bo‘yicha harakatlanadigan g’ildirakli aravachalarga o‘rnatilgan bo‘ladi. 5 – rasm. Tarnovli karusel vakuum-filtr. Ikkita – biri tarnov bilan birgalikda aylanuvchi harakatchan va ikkinchisi tegishli vakuum-yig’gichlardagi qo‘zg’almas golovkalar yordamida filtrat lar so‘rib olinadi. Har bir tarnov filtr lash va yuvish doirasi (zonasi) dan o‘tgandan so‘ng, fosfogips qatlamini to‘kish uchun avtomatik suratda ag’dariladi. Filtrlovchi to‘qima yuviladi va havo bilan quritiladi. So‘ngra tarnov yana ishchi holatga keladi va asosiy filtrlash doirasiga ko‘chadi. Filtrlash yuzasi 40-100 m 2 ga teng. Bu filtrning afzalliklaridan biri – cho‘kmani minimal miqdordagi suv bilan yuvish mumkin. 17 Vakuum-filtrlarda fosfogipsni ajratishda 1 m 2 filtrlash yuzasidan bir soat ichida 500-800 kg gips cho‘kmasi yoki 1000-1400 kg yarimgidrat ajratiladi (quruq massa hisobida). Fosfogipsning gigroskopik namligi 35-40% ni tashkil etadi. Olinadigan (quruq) fosfogipsning miqdori fosfatning navi va kalsiy sulfatning gidratlanish darajasiga bog’liq holatda qayta ishlanadigan tabiiy fosfat massasining 120-160% ini tashkil etadi. Apatitning qayta ishlanishida kalsiy sulfat yarimgidratining unumi 140% ni, digidratining unumi esa 160% ni tashkil qiladi. Yuvilgan sulfatli cho‘kma filtr lash sexidan «quruq» holatda transportyor, avtomashina va boshqalar yordamida yo‘qotiladi yoki suv bilan qorishtirilib nasos yordamida chiqindi hovuzlariga haydaladi. Qoratog’, shuningdek, ayniqsa Qizilqum fosforitlari tarkibida magniy, alyuminiy va temir birikmalari singari qo‘shimchalar ko‘p bo‘lganligi uchun ekstraktsiyalash jarayonida bir talay qiyinchiliklar kelib chiqadi, ishlab chiqarishning texnologik ko‘rsatkichlari birmuncha pasayadi va chiqindi fosfogipsning solishtirma hajmi ko‘payadi. Hozirgi paytda butun dunyo sanoatlari amaliyotida sulfat kislotali ekstraktsiyalash jarayonining kaltsiy sulfatni cho‘ktirish tartibi va texnologik sxemalar alohida bo‘g’inlarining uskunali jihozlanishi: boshlang’ich reagentlarni me’yoriy kiritish, reaksion suspenziya olish, uning xaroratini boshqarish, ajralib chiqadigan ftorli gazlarni zararsizlantirish, suspenziyani ajratish va sulfatli cho‘kmani yuvish, uni chiqindixonaga yo‘qotish bilan farqlanuvchi bir necha o‘nlab variantlari ishlab chiqarishga tatbiq etilgan. Ekstraksion fosfat kislota olishning digidratli usuli . Jahon amaliyotida (shu bilan birgalikda bizning mamlakatimizda ham) Ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarish nisbatan sodda va ishonchli bo‘lganligi sababli ko‘pchilik hollarda digidratli usulga asoslangan. O‘zbekistondagi «Ammofos» ishlab chiqarish birlashmasi (Olmaliq) va Samarqand kimyo zavodi texnologik sistemasi har bir navbatining loyiha quvvati 136 ming t/yil P 2 O 5 ga teng. Bu ishlab chiqarish korxonasida Qoratog’ va Qizilqum fosforitlaridan Ekstraksion fosfat kislota va undan ammmofos olinadi. 18 Shunday quvvat bilan EFK ishlab chiqarishda temir-betonli korpus bilan niqoblangan to‘g’ri burchakli o‘n sektsiyali ekstraktor (ishchi hajmi 740 m 3 ) yoki ikki bankali (biridan ikkinchisiga suyuqlik o‘z-o‘zicha oqib tushuvchi va bir-biriga bog’langan ikki tsilindrik reaktor), aktiv filtrlash sirt yuzasi 80 m 2 (umumiy sirt yuzasi – 100 m 2 ) bo‘lgan tarnovli karusel vakuum-filtr va qo‘shimcha jihozlar majmuasidan iborat texnologik tizimdan foydalaniladi. Ekstraktorlarining hajmi 1500 m 3 dan katta va filtr sirt yuzasi 135 m 2 bo‘lgan kuchli sistemalar ham ishlatiladi. Ekstraksiya tizimini bundanda kattalashtirish g’oyalari ham mavjuddir. 6–rasmda apatit konsentratidan fosfat kislota (28-32% P 2 O 5 ) ishlab chiqarishning prinsipial sxemasi tasvirlangan (shunga o‘xshash sxema bo‘yicha Qoratog’ fosforitidan 20-22% P 2 O 5 konsentratsiyali kislota olinadi). Fosfatning parchalanishi  900 m 3 hajmli ekstraktorda (to‘ldirilish koeffitsenti 0,8) amalga oshiriladi. Ekstraktor ZI-35 markadagi xromnikelmolibdenli po‘lat (yoki kislotabardosh materiallar bilan himoyalangan St.3) dan tayyorlangan ikkita (diametri 13 m, balandligi 5,3 m bo‘lgan) silindrik reaktordan tarkib topgan. Har bir reaktorga bitta markaziy propellerli (yo‘naltiruvchi apparatning kuraklarini burab quvvati o‘zgartiriladigan gidravlik trubinali) va sakkizta trubinali aralashtirgichlar o‘rnatilgan bo‘ladi. Birinchi reaktorga bunker 1 dan og’irlik o‘lchov me’yorlashtirgich 2 orqali uzluksiz suratda apatit konsentrati kiritiladi. Xuddi shu yerga muntazam ravishda barometrik yig’gich 16 dan botirma nasoslar yordamida aylanma fosfat kislotasi, vakuum-bug’latgichli qurilmadan keladigan sirkulyatsiyali suspenziya sirkulyatsiyaning qaytarilishi (8  12):1 nisbatda bo‘ladi] va sulfat kislota yuboriladi (sulfat kislotaning bir qismi yoki to‘la ikkinchi reaktorga ham berilishi mumkin). Ekstraktordagi suspenziyaning suyuq va qattiq fazalari nisbati, ya’ni S:Q = (1,7  2,5):1 da ushlab turiladi. Suspeziya birinchi reaktordan ikkinchisiga oqib tushadi, u yerdan uning asosiy qismi kuchli botirma nasoslar 7 (quvvati 600 m 3 /s bo‘lgan ikkita nasos) yordamida vakuum-bug’latgich 8 ga beriladi. Vakuum- bug’latgich rezervuardan iborat bo‘lib, u yerda vakuum-nasos yordamida pastaytirilgan bosim ushlab turiladi. Shu tufayli unga tushadigan suyuqlik go‘yoki 19 qizdirilgandagi kabi qaynaydi, natijada esa undan ma’lum miqdordagi suv bug’lanadi. Bu esa xararatning 3-5 O C ga kamayishiga olib keladi (xaroratning keskin kamayishi mumkin. 6 – rasm. Digidratli usulda Ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarish sxemasi: 1 – fosfatli xom ashyo uchun bunker; 2 – og’irlik o‘lchov me’yorlagichi; 3 – ikki bankali ekstraktor; 4 – sulfat kislota saqlagich; 5 – botirma nasoslar; 6 – sulfat kislota saqlagich; 7 – sirkulyatsiyali botirma nasos; 8 – bug’latgich; 9 – tomchi ushlagich; 10 – kondensator; 11 – barbotajli neytrallagich; 12 – karusel vakuum-filtrining tarnovlari; 13 – separatorlar; 14 – filtrli to‘qima regeneratsiyasidan hosil bo‘luvchi suspenziyaning oraliq yig’gichi; 15, 16, 17 – birinchi (asosiy) filtrat uchun (15), aylanma fosfat kislota uchun (16), yuvindi filtrat uchun (17) barometrik yig’gichlar; emas). Vakuum-bug’latgichdan chiqadigan gazlar tomchi ushlagich 9 orqali ustki kondensator 10 ga o‘tkaziladi, u yerda suv bug’i kondensatsiyalanadi va ftor birikmalarining ma’lum bir qismi ushlab qolinadi. Gazlarni ftordan tozalashning oxirgi bosqichi barbotaj neytrallagich 11 da amalga oshiriladi. Mahsulot sifatidagi suspenziya tarnovli karusel filtrga kelib tushadi, u yerda uch filtratli sxema bo‘yicha gips ajratiladi va yuviladi. Aktiv sirt yuzasi 80 m 2 bo‘lgan filtr kattaligi: uzunasi – 3,27 m, ichki eni – 0,97 m, tashqi – 1,92 m, 20 chuqurligi – 0,2 m bo‘lgan tarnovdan iborat. Filtrlovchi material sifatida fosfat kislotaga chidamli bo‘lgan – lavsanli va boshqa sintetik to‘qimalar ishlatiladi. Gaz-suyuqlikli aralashma separator 13 larda ajratiladi, ularda vakuum- nasoslar yordami bilan 65-85 kPa li vakuum sharoiti ushlab turiladi. Birinchi filtrat F 1 tayyor mahsulot yig’gichi 15 ga yuboriladi, uning bir qismi aylanma kislotaning barometrik yig’gichi 16 ga quyilish orqali o‘tadi. U yerga, shuningdek cho‘kmani uchinchi filtrat F 3 bilan yuvishdan hosil bo‘lgan ikkinchi filtrat F 2 ham tushadi. Filtrat F 3 – suspenziya cho‘kmasining filtrli to‘qimani regeneratsiyalash (yig’gich 14) dan olingan eritma va qaynoq (60-70 O C) toza suv bilan yuvilishi natijasida hosil bo‘ladi (yig’gich 17). Yuvilgan gips tarnovdan chiqindixonaga, agarda suspenziya shaklida chiqarilsa yig’gichga yoki «quruq» holda chiqarilsa transportyor lentasiga uzatiladi. Filtratlardagi P 2 O 5 miqdori – boshlang’ich xom ashyo sifatida apatit konsentrati ishlatilganda: F 1 da – 28-32%, F 2 da – 22-25%, F 3 da esa – 5-10%; fosforit flotokonsentrati ishlatilganda esa: F 1 da – 21-22%, F 2 da – 14-15%, F 3 da esa – 5-7% bo‘ladi. Ekstraktsiya uchun 93% li sulfat kislota ishlatish afzaldir. Bunda texnologik jarayondagi suv balansi yaxshilanadi – gipsning yuvilishini ko‘p miqdordagi suv bilan amalga oshirish imkoniyati yaratiladi. Natijada chiqindixonaga chiqariluvchi fosfogips bilan yo‘qotiladigan fosfat kislota va zararsizlantirish lozim bo‘lgan oqava suvlar miqdori kamayadi. Kislota konsentratsiyasining oshirilishi olinadigan fosfat kislotadagi P 2 O 5 miqdorini o‘zgartirmaydi, uning konsentratsiyasi yuqorida ta’kidlanganidek, gips kristallanishining optimal sharoiti orqali oldindan belgilanadi. Yanada kattaroq konsentratsiyali sulfat kislota ishlatilganda issiqlik ajralishi (suyultirish issiqligini ortishi hisobiga) keskin ortadi, ammo uni esa sistemadan ajratib olish talab etiladi. Digidratli usulda fosfat kislota olishda fosfat xom ashyosi tarkibidagi barcha ftorning (asosan SiF 4 tarzida) 3-5% igina gazli faza bilan ajraladi (  80%i mahsulot kislotasiga, 15-17%i esa fosfogipsga o‘tadi). sovutish usuli va ventilyatorning uzatishga bog’liq holda ekstraktordan ajratib olinadigan gaz tarkibidagi ftoridlar konsentratsiyasi, ftor hisobida 0,2-2,5 g/m 3 ni tashkil etadi. Ekstraksiya sexida 21 o‘rnatilgan absorbtsiya sistemalari, asosan, chiqindi gazlarini tozalash uchun mo‘ljallangan, bunda hosil bo‘ladigan H 2 SiF 6 ning kuchsiz eritmalari neytrallash stansiyalariga yuboriladi yoki fosfogipsni yuvish uchun ishlatiladi. Tabiiy fosfatlardan Ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari analitik ma’lumotlar bo‘yicha aniqlanadi: P 2 O 5 ning texnologik unumi (K unum ,%), ya’ni P 2 O 5 ning xom ashyodan fosfat kislotaga o‘tish darajasi apatitni qayta ishlashda – 95-96% ni va turli fosforitlar uchun – 71-94% ni tashkil qiladi. U P 2 O 5 ning eritmaga ajralish koeffitsenti (K ajr. , %) dan 2-3% ga kichikdir. Buni fosfogipsni fosfat kislotadan yuvilishining to‘la bo‘lmasligi bilan izohlanadi: yuvilish koeffitsienti (K yuvish , %) odatda 97-99% ni tashkil etadi. Vaholanki: K unum = K ajr. *K yuvish /100 ga teng. Ekstraktsiyalashning digidratli usulida kislotaga P 2 O 5 ning mahsulotli (xo‘jalik) unumi 93-95% ni tashkil etadi, shunga mos ravishda 1 t P 2 O 5 li mahsulotga 2,73-2,65 t apatit (1075-1045 kg R 2 O 5 ) va 2,48-2,45 t (CaO ni bog’lash uchun stexiometrik me’yordagi, ya’ni 1 t apatitga 0,915 t) 100% li sulfat kislota sarflanadi. Fosforitlarni qayta ishlashdagi sarf koeffitsentlari apatitlarni qayta ishlashdagiga nisbatan: fosfat bo‘yicha 1,5-2,3 marta; fosfat tarkibidagi P 2 O 5 bo‘yicha 1,02-1,27 marta; sulfat kislota bo‘yicha 1,2-1,7 marta kattaroqdir. Xom ashyo xarajatlari Ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarish umumiy xarajatlarining 70-80% ni tashkil etadi. Apatitdan digidratli usulda olinadigan Ekstraksion fosfat kislota tarkibida: 25-32% P 2 O 5 ; 1,8-2,8% SO 3 ; 0,1-0,4% C aO; 0,3-0,4% Al 2 O 3 ; 0,3-0,5% Fe 2 O 3 ; 1,7- 2% F bo‘ladi. Ekstraksion fosfat kislota tarkibidagi ftor asosan H 2 SiF 6 shaklida bo‘ladi. Kislotani ftordan tozalash, H 2 SiF 6 ni natriy, kaliy, bariy tuzlari bilan cho‘ktirish orqali o‘tkazilishi mumkin. Odatda 1 l fosfat kilotaga 30-40 g NaCl qo‘shiladi. H 2 SiF 6 + 2NaCl = Na 2 SiF 6 + 2 HCI Reaktsiya bo‘yicha hosil bo‘ladigan kam eruvchan natriy kremneftorid cho‘kmaga tushadi va dastlab tindirilib, so‘ngra tsentrifugalash va filtr lash yo‘li 22 bilan ajratib olinadi. Shunday qilib 75-85% gacha ftorni ajratiladi va fosfat kislotadagi uning miqdori 0,2-0,3% gacha kamayadi. Natriy xlorid bilan ftorsizlantirilgan fosfat kislota, ayniqsa, xarorat oshirilganda jihozlarning kuchli korroziyalanishiga sabab bo‘ladi. SHuning uchun kislotani bug’latish yo‘li bilan kontsentrlashga zarurat tug’ilganda, ftorsizlantirish soda yoki natriy fosfat yordamida amalga oshiriladi. Ekstraksion fosfat kislota olishning yarimgidratli va digidratli usuli . Yarimgidratli usullar ekstraktsiyalash jaryonida to‘g’ridan-to‘g’ri konsentrlangan fosfat kislota olish yo‘llari bo‘yicha izlanishlar natijasida yaratildi. Ularni amaliyotda tatbiq etilishi shuni ko‘rsatadiki, bunda ular ham afzallikka (reaktor va filtrlash qurilmalarining yuqori intensivlikka egaligi, mahsulot kislotasi konsentratsiyasining 35-48% P 2 O 5 gacha ortishi, sulfatli cho‘kma chiqindisining kamayishi), ham yetarlicha kamchilikka (reaksion muhit agressivligining ortishi, P 2 O 5 va ftor yo‘qotilishining ortishi, nostabil yarimgidrat cho‘kmasining qisman gidratlanishi natijasida filtr tagligiga yopishib qolgan cho‘kmanining o‘sishi hisobiga filtr ning yirtilib ishdan chiqishi va x.o.) egadirlar. Bu kamchiliklar birin- ketin bartarf etilmoqda va jahon amaliyotidagi yarimgidratli usulning o‘rni yanada kengaymoqda. Fosfat kislotani ekstraktsiyalashning yarimgidratli jarayoni bir necha sxemalar bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. Ulardan birida barcha reagentlarni reaktorning birinchi bo‘linmasiga kiritish bilan xuddi yuqorida bayon etilgan digidratli usuldagidek jarayon amalga oshiriladi. Yarimgidratning cho‘kishi suyuq faza tarkibida 35-38% P 2 O 5 va 1-1,5% SO 3 , xarorat 95-105 O C bo‘lganda sodir bo‘ladi. Boshqa xil variantda esa apatitni oldindan 3-4 karra ko‘p miqdordagi konsentrlangan (45-48% P 2 O 5 ) fosfat kislota (birinchi filtrat va aylanma suspenziya) bilan 95-102 O C da parchalanadi; olingan monokalsiyfosfat tutgan suspenziya, so‘ngra 92-93% li sulfat kislota bilan qayta ishlanadi. Apatitni parchalash va yarimgidratni kristallantirish bosqichlarining jihozli bo‘linishi natijasida xom ashyodan yuqori darajada (97-98,5%) foydalanishga erishiladi va 23 tarkibida: 0,2-0,4% CaO; 0,5-0,8% SO 3 ; 1-1,2% (Fe,Al) 2 O 3 ; 1-1,1% F yoki 0,2- 0,3% F (suspenziya suyuq fazasini soda yordamida ftorsizlantirish orqali) bo‘lgan konsentrlangan (45-48% P 2 O 5 ) mahsulot kislotasi olinadi. Yarimgidratli jaryonlarda notabil kalsiy sulfat cho‘kmasini suv bilan yuvish va sexdan yo‘qotishni ta’minlash kerak. Ammo uni digidratga o‘tkazish, xattoki suvli suspenziyaga ma’lum miqdordagi stabilizatorlar [masalan, Ca(OH) 2 ] qo‘shilganda ham sekin kechadi. Bu esa uning uzatilishini suvli suspenziya holatida quvurli gidrouzatgichlarda uzatilishini talab etadi. Suyuq fazadagi P 2 O 5 konsentratsiyasi va reaktordagi xarorat nisbatan yuqori bo‘lganligi uchun, digidratli jarayonga nisbatan yarimgidratli jarayonlarda ajraladigan gazli fazadagi ftorning miqdori ko‘p bo‘ladi va 15-50% ni tashkil qiladi; uning tutib qolinishi va boshqa maqsadlarda foydalanilishini ta’minlash lozim bo‘ladi. Umuman olganda, yarimgidratli jarayonlardagi P 2 O 5 ning texnologik unumi digidratliga nisbatan 1- 2% ga kam bo‘ladi, shunga mos holda mahsulotli unum ham kamayadi. Keyingi paytlarda jahon amaliyotida yarimgidrat-digidratli jarayonlar keng tarqalmoqda. Ularda fosfat rudasi yarimgidrat hosil qilib parchalanadi, so‘ngra u gidratlanadi, ya’ni digidratga qayta kristallantiriladi. Bu esa kislotaga yuqori unum bilan P 2 O 5 ning (98-99%) o‘tishini va keyingi maqsadlarda ishlatish imkoniyatini oshiruvchi, tarkibida juda kam miqdordagi suvda eruvchan P 2 O 5 bo‘lgan gips hosil bo‘lishini ta’minlaydi. Bunday jarayonning yutug’i shundaki, unda nisbatan yirik zarrachali xom ashyolarni kislotaga o‘tadigan P 2 O 5 unumini pasaytirmagan holda qayta ishlash imkoniyati yaratiladi. Chunki, yarimgidratning digidratga qayta kristallanish jarayonida ham sulfatli qobiq bilan ajralib qolgan fosfat zarrachalarining parchalanishi davom etadi. Yuqori xaroratni ushlab turish yo‘li bilan yarimgidratning sekin gidratlanishiga qaratilgan yarimgidratli usuldan farqli ravishda, kombinatsiyalashgan jarayonda, tarkibida kam miqdordagi P 2 O 5 ushlab qoladigan yirik kristalli (200  500x40  80 mkm) gipsning ajralishiga erishilgan holda gidratlanish sharoiti har tomonlama boshqariladi. Kombinatsiyalashgan jarayonning birinchi variantiga: 90-95 O C da fosforitning sulfat va aylanma fosfat 24 kislotalar bilan aralashishidagi yarimgidratning cho‘ktirilish, suspenziyaning 50- 60 O C gacha sovutilish va gipsning kristallanishida kristall markazlari hosil qiluvchi qo‘shimchalar, sulfat kislota va Al 3+ bilan birgalikda kristall o‘sishini so‘ndiruvchi ftorid-ionlarini bog’lash maqsadida aktiv kremniy dioksid qo‘shish yo‘li bilan yarimgidratning gidratlantirish jarayonlari kiradi. Gidratlanish vaqti 5-16 soatga teng, yuvilgandan so‘ng cho‘kmaning tarkibida 1 mol’ CaSO 4 ga to‘g’ri keladigan 1,8-1,9 mol H 2 O, 0,3% umumiy P 2 O 5 (digidratli jarayonda esa 0,5-1,5%) va hammasi 0,02-0,08% bo‘lgan suvda eruvchan P 2 O 5 bo‘ladi. Yarimgidratning cho‘ktirilishi va uning gidratlanishi deyarli bir xil tarkibdagi eritmalarda amalga oshiriladi va bayon etilgan usul tarkibida 32% P 2 O 5 dan ko‘p bo‘lmagan konsentratsiyali fosfat kilota olish imkoniyatini yaratadi. 1 t P 2 O 5 hisobida mahsulot ishlab chiqarish uchun 2,95 t fosforit (1,03 t P 2 O 5 ), 2,72 t H 2 SO 4 , 0,25 t bug’, 160 kVt*s elektroenergiya sarflanadi. Oxirgi yillarda bundanda takomillashgan – mahsulot kislotasini oraliq bosqichda ajratib olishga asoslangan yarimgidrat-digidratli usullari yaratildi. Yarimgidratning cho‘ktirilishi 90-100 O C xaroratda 45-50% P 2 O 5 tutgan eritmalarda amalga oshiriladi, mahsulot sifatidagi konsentrlangan kislota ajratib olgan holda suspenziya filtrlanadi, sentrifugalanadi yoki tindiriladi; cho‘kmani, tarkibida: 10- 25% P 2 O 5 va 5-10% H 2 SO 4 bo‘lgan eritma bilan qayta bo‘tqa holatiga keltiriladi va 55-65 O C xaroratda yarimgidratning gidratlanishi amalga oshiriladi; uni jarayonga qaytariluvchi suyuq fazadan ajratiladi. Oraliq filtrlash bilan amalga oshiriladigan yarimgidrat-digidratli usullar (yarimgidrat-filtr -digidratli usul) ning afzalligi shundaki, bunda: yuqori konsentratsiyali kislota olinadi; yirik zarrachali xom ashyolarni ham ishlatish mumkin, bu esa ruda tayyorlash kapital mablag’lari va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi; nisbatan toza fosfogips hosil bo‘lganligi uchun undan xom ashyo sifatida foydalanish imkoniyatlari kengayadi. Bularning hammasi ikkinchi filtrlash xarajatlarini to‘la qoplaydi. Yarimgidratli va digidratli usullarda konsentrlangan (35-50% P 2 O 5 ) fosfat kislota ishlab chiqarishdagi ftorli gazlarning absorbtsiyasi SiF 4 ning nisbatan oz miqdordagi HF bilan aralashmasidan mahsulot sifatidagi geksaftorsilikat kislota 25 olish orqali amalga oshiriladi. Bu holdagi gazlarda ftorning konsentratsiyasi 2-10 g/m 2 ga yetadi, uni ajratib olish mexanik absorberlarda, suzuvchi sharli absorberlarda, shar to‘ldirgichli absorberlarda yoki Venturi absorberlarida amalga oshirilishi mumkin. Venturi absorberlari tuzilishi bo‘yicha yuqori tezlikdagi gazlarni (20-30 m/s) tozalashda ishlatilishi mumkin, kam gidravlik qarshilikka ega va shuning uchun keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Lekin, shuni ham ta’kidlash lozimki, tabiiy fosfatlarni Ekstraksion fosfat kislota va boshqa mahsulotlarga qayta ishlaydigan sanoatlardagi gazlarni ftor birikmalaridan tozalashda ishlatiladigan sistemalar Yer shari sirtidagi havoda CHMK (chegaralangan me’yordagi konsentratsiya) talablariga javob bermaydi va gazlarni atmosferada yoyilib ketishi hisobiga konsentratsiyasini kamaytirilishi uchun juda uzun (180 m gacha) mo‘rili quvurlar ishlatiladi. Nisbatan murakkab absorbtsion tizimli qurilmalar esa ishlab chiqarishni 1,3-1,5 marta qimmatlashishiga olib keladi. Atmosferaga chiqariladigan zaharli chiqindilarni kamaytirish gaz aylanma sikllarini, ya’ni chiqadigan gazlarni asosiy ishlab chiqarish jarayoniga qaytarilishini ta’minlash orqali ham erishilishi mumkin. Masalan, Ekstraksion fosfat kislotasi sexida absorbsion qurilmadan chiqadigan gaz, ya’ni 60 mg/m 3 gacha qoldiq ftor tutgan nam havo ekstraktorga qaytarilishi mumkin, u yerda u qaynoq reaksion suspenziya bilan to‘qnashadi va ekstraktordagi talab etiladigan darajadagi xaroratni ushlab turadi, bug’lanadigan suv hisobiga qiziydi va to‘yinadi. Shu yo‘l bilan ekstraktordagi ortiqcha reaktsiya issiqligi ham chiqarib olinadi. So‘ngra, 1 m 3 quruq havo hisobiga  3 g ftor to‘g’ri keladigan anchagina namlangan gaz yana absorbtsion sistemaga keladi, u yerda undan ftor birikmalarining asosiy massasi va suv bug’i ajratib olinadi, sovutilgan geksaftorsilikat kislotasi bilan absorbtsiyalashga uzatilishi hisobiga uning xarorati yana pasayadi. Fosfat kislotani konsentrlash . Qo‘shaloq superfosfat, ammofos, nitroammofoska ishlab chiqarish uchun 45-55% P 2 O 5 tutgan fosfat kislota, ammoniy polifosfatlari va suyuq o‘g’itlar olish uchun esa – 72-83% P 2 O 5 li fosfat 26 kislotalari talab etiladi. Bunday hollarda ekstraksion fosfat kislota bug’latiladi. Ma’lumki, har qanday (98% li H 3 PO 4 gacha) konsentratsiyadagi toza fosfat kislotaning bug’i faqat suvdan iborat, nazariy olganda uni bug’latish orqali yuqori konsentratsiyali eritmalarini olish mumkin. Amalda esa jihozlar materiallarining korroziyalanishi hisobiga bug’latish qiyinchilik tug’diradi. Xarorat va kislota konsentratsiyasining ortishi bilan korroziyalanish tezlashadi. Bundan tashqari, konsentratsiya ortishi bilan kislota tarkibidagi qo‘shimchalar, eruvchanlikning keskin kamayishi hisobiga cho‘kmaga tushadi (quyqa hosil qiladi). Cho‘kmali qoldiq (quyqa) lar qizdiriluvchi yuzaning ichki sirtiga o‘tirib qolib, issiqlik almashinuvini yomonlashtiradi. Loyiha quvvati yiliga 110 ming t P 2 O 5 bo‘lgan ekstraktsiyali sistemalarda kislotani 18-22 dan 35-40% P 2 O 5 gacha kontsentrlash uchun odatda bir korpusli bug’ bilan isitiladigan (130 O C) qizdiruvchi kamerali 3-4 ta vakuum-bug’latgichli apparatlar o‘rnatilgan (7–rasm). Vakuum-nasos yordamida apparat ichida  0,09 MPa li vakuum hosil qilinadi. Bu esa bug’latishni nisbatan past (80-90 O C ) xaroratda amalga oshirish imkoniyatini beradi. Apparat korpusi gummirlangan, qizdiruvchi kamera grafitli (kislota va bug’ harakatlanadigan yo‘llari bo‘lgan grafitli bloklardan iborat, issiqlik almashinuv yuza maydoni  158 m 2 ga teng) bo‘ladi. Qizdiriluvchining cho‘kmali quyqa hosil qilib qolishini oldini olish maqsadida, uzluksiz ravishda kuchsiz kislota qo‘shish orqali konsentrlangan kislotaning majburiy intensiv sirkulyatsiyasi (sirkulyatsiyaning qaytarilishi 100- 150 marta) amalga oshiriladi. Shu tufayli sirkulyatsiyali eritma konsentratsiyasi aralashishdan so‘ng ham kam o‘zgaradi. Bunday kislotadagi qo‘shimchalarning eruvchanligi boshlang’ich kislotadagiga qaraganda anchagina kam bo‘ladi. Shuning uchun aralashtirilgan vaqtda kuchsiz kislotadagi qo‘shimchalar kristallanadi. Ularni tindirgichdayoq ajratib olish va so‘ngra bug’latuvchi apparatga yo‘llash maqsadga muvofiqdir. Bug’latilgan kislotani sirkulyatsiyali konturdan muntazam chiqarib turiladi. Qizdiruvchi kameraning ichki yuzasiga kalsiy sulfat va ftorsilikatlardan iborat qo‘shimchalar o‘tirib qoladi. Bu har uch kunda toza suv bilan yuvib turishni 27 talab etadi. Nisbatan ko‘proq vaqt ishlatilganda qo‘yqa bu yuzani yanada to‘laroq egallab oladi, uni mexanik usullar bilan tozalanadi va so‘ngra H 2 SiF 6 ning 4-5% li eritmasi bilan yuviladi. 7 – rasm. Fosfat kislotani konsentrlash uchun vakuum-bug’latgichli qurilma sxemasi. 1 – bug’latuvchi apparat (bug’latgich) korpusi; 2 - qizdiruvchi kamera; 3 – sirkulyatsiya nasosi; 4 – tomchi ushlagich; 5 – ftorli gazlar absorberi (yuvish minorasi); 6 – H 2 SiF 6 – eritmasining barometrik yig’gichi; 7 – yuza kondensatori; 8 – ikki bosqichli ejektorli (so‘rg’ich) qurilma; 9 – barometrik bak. Ekstraksion fosfat kislotaning konsentratsiyasi ortishi bilan unda erigan geksaftorsilikat kislotaning bug’ bosimi ham ortadi. Shu tufayli fosfat kislotani 52- 57% P 2 O 5 gacha bug’latishda boshlang’ich kislotadagi ftorning 80-90% va (2HF+SiF 4 ning taxminan ekvivalent aralashmasi tarzida) gazli fazaga ajralib chiqadi; mahsulot kislotasidagi ftorning miqdori 0,5—0,8% gacha kaamayadi. Shuningdek, bug’latgichdan chiqadigan gazlar tarkibida ko‘p miqdordagi suv bug’i bo‘ladi, uni ftoridlar absorbtsiyasida kondensatsiyalanishini kamaytirish uchun, absorbtsiyalash jarayoni qaynoq (60-70 O C) H 2 SiF 6 eritmalari bilan amalga oshiriladi; ftordan tozalangan suv bug’i barometrik kondensator o‘rnatilgan ikki bosqichli bug’ejektorli (bug’ so‘ruvchi) qurilmalar yordamida so‘rib olinadi. Apatitdan olingan bug’latilgan kislota 1650-1750 kg/m 3 zichlikka ega, uning tarkibida: 52-54% P 2 O 5 ; 3,4-4,2% SO 3 ; 1,2-1,3% (Fe,Al) 2 O 3 ; 0,1-0,4% SiO 2 ; 0,5- 0,8% F bo‘ladi. 28 Ekstraksion fosfat kislotani bug’latish uchun barbotajli konsentratorlar – kislotabardosh materialli kameralar ham ishlatiladi, ularda bug’latish kislotaning yuza qatlami orqali yoqilgan qaynoq gaz berish orqali amalga oshiriladi. Bu yerda issiqlik uzatuvchi yuza bo‘lmaydi, issiqlik almashinish qaynoq gaz bilan kislotaning to‘g’ridan-to‘g’ri to‘qnashishidan amalga oshadi; bunda hosil bo‘ladigan cho‘kma muallaq holatda qoladi va apparatdan kislota bilan birgalikda chiqadi, so‘ngra uni tindirish orkali tozalanadi. Kameraga o‘txona gazlari 650- 900 O C xaroratda beriladi. Ayniqsa, tabiiy gaz yondiriladigan grafitli botirma yondirgichli konsentratorlar intensiv ishlaydi. Barbotajli konsentrator va botirma yondirgichli apparatlarda gaz o‘zi bilan birga anchagina miqdordagi fosfat kislota bug’ini olib chiqadi, uni esa elektrofiltrlarda tutib qolish lozim bo‘ladi. Tarkibida 8,5-9 g/m 3 ftor (elektrofiltr ga kirishdan oldin havo bilan aralashishi hisobiga – 3 g/m 3 ) bo‘lgan chiqindi gazlarini tozalashdan ko‘p miqdordagi P 2 O 5 tutgan H 2 SiF 6 eritmasi olinadi; ularni ishlatish qiyinchilik tug’diradi. Tuman hosil bo‘lishi – P 2 O 5 yo‘qotilishi orshiradi, bundan tashqari, tevarak atrof-muhit ifloslanishiga sabab bo‘ladi. Bunday jihozlar ko‘proq superfosfat kislotalar olish uchun qo‘llaniladi. Bu holda bug’latishga tarkibida 54-55% P 2 O 5 tutgan eritmalar (vakuum- bug’latgichdan so‘ng) beriladi. Bunday maqsadlar uchun qizdiruvchi kameraga yuqori bosimdagi bug’ (~3 MPa) uzatiladigan vakuum-bug’latgichli apparatlar ham ishlatilishi mumkin. Hozirgi paytda barbotajli konsentratorlar o‘rnida yanada takomillashgan, yuqori darajada issiqlikdan foydalanuvchi, aeroliftli apparatlar qo‘llanilmoqda. Ular ichki qismi grafitli quvur bilan muhofazalangan vertikal po‘lat quvurdan iborat. Uning bug’latiladigan kislota kiritiladigan pastki qismidan qaynoq gaz oqimi yuboriladi, hosil bo‘ladigan gaz-suyuqlikli aralashma yuqori qismidan chiqariladi. Suyuqlikni ajratilgandan keyin va issiqligidan bug’latiladigan kislotani isitishda foydalanilgandan so‘ng, chiqindi gazi, absorbtsiya qurilmalarida kislota tumani, SiF 4 va HF dan tozalanadi. Suyuq kompleks o‘g’itlar ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan, tarkibida 68-70% P 2 O 5 tutgan kislota olish uchun 29 kontsentrlashni ikkita ketma-ket bosqichda: 1-chisida 52-54 dan 64% gacha, 2- chisida esa 68-70% P 2 O 5 gacha o‘tkaziladi. 1.3. Ammofos ishlab chiqarish nazariyasi va texnologiyasi. Ma’lum xomashyo uchun fosfat kislotaning stexiometrik me’yori – ko‘rsatilgan reaktsiyalarni va boshlan g’ ich e kstraksion fosfat kislota eritmasidagi neytrallovchi (C aO , MgO, P 2 O 3 ) va kislotali (H 2 SO 4 ) q o‘shimchalarning bo‘lishini e’tiborga olgan holda belgilanadi . Tabiiy fosfatni fosfat kislotali parchalashdan olinadigan bo‘tqa tarkibidagi erkin fosfat kislotani gaz holatidagi ammiak bilan neytrallash jarayonida dastlab monoammoniyfosfat hosil bo‘ladi: H 3 PO 4 + NH 3 = NH 4 H 2 PO 4 Neytrallanish issiqligining ajralishi hisobiga massaning xarorati 80-90 O C gacha ko‘tariladi va buning hisobiga ammofosfat bo‘tqasi birmuncha quriydi. Bunda suvda eriydigan P 2 O 5 miqdori kamaymaydi. Nisbatan kuchliroq ammoniylashtirish natijasida monokalsiyfosfat dikalsiyfosfatga aylanadi: Ca(H 2 PO 4 ) 2 ∙H 2 O + NH 3 + H 2 O = CaHPO 4 ∙2N 2 O + NH 4 H 2 PO 4 C a(H 2 PO 4 ) 2 ∙ H 2 O + C aSO 4 + 2NH 3 + 3 H 2 O = 2CaHPO 4 ∙2 H 2 O + (NH 4 ) 2 SO 4 Bunday chuqur ammoniylashtirish natijasida ammofosdagi suvda eriydigan P 2 O 5 miqdori anchagina kamayadi, ammo o‘zlashadigan P 2 O 5 miqdori sezilarli o‘zgarmaydi. Ammoniylashtirishni yanada davom ettirish P 2 O 5 retrogradatsiyasiga olib keladi – dikalsiyfosfat o‘simliklar qiyin o‘zlashtiriadigan trikalsiyfosfat shakliga aylanadi: 3CaHPO 4 ∙2H 2 O + 2NH 3 = Ca 3 (PO 4 ) 2 + (NH 4 ) 2 HPO 4 + 6H 2 O NH 4 H 2 PO 4 + NH 3 = (NH 4 ) 2 HPO 4 30 (NH 4 ) 2 HPO 4 + 3CaHPO 4 ∙2H 2 O = Ca 3 (PO 4 ) 2 + 2NH 4 H 2 PO 4 + 6H 2 O 2 CaHPO 4 ∙2 H 2 O + CaSO 4 + 2 NH 3 = Ca 3 ( PO 4 ) 2 + ( NH 4 ) 2 SO 4 + 4 H 2 O Ammofos texnologiyasining qo‘shaloq superfosfat texnologiyasidan farqi shundaki, bunda ishlatiladigan ikkilamchi fosfat oz miqdorda bo‘ladi, ya’ni qo‘shaloq superfosfat ishlab chiqarishdagi ikkilamchi fosfat bilan kiradigan umumiy miqdorining 25% o‘rniga ammofos ishlab chiqarishda 10-15% P 2 O 5 ishlatiladi. Ammofos ishlab chiqarishda kislota me’yorining haddan yuqori bo‘lishi, xattoki quyi navlardagi fosfatli xomashyolardan olingan EFK ishlatilganda ham ikkilamchi fosfat parchalanish darajasining yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Superfosfatlar samaradorligi bilan solishtirilganda ammofos agrokimyoviy samaradorligining yetarli darajada yuqori bo‘lishi, ayniqsa quyi navli fosfatli xomashyolar ishlatilishi ammofos ishlab chiqarish sanoatini tashkil etish maqsadga muvofiqligini ko‘rsatadi. Ammofos ishlab chiqarish texnologiyasi umumiy holda quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: fosfat unlarini fosfat kislota bilan parchalash; so‘ngra 93% sulfat kisotasi bilan 85-90°C haroratda 4 soat davomida parchalash jarayoni olib boriladi. Jarayon tugagandan so‘ng filtr lanadi olingan ekstraksion fosfor kislotasini ammiak bilan neytrallash (pH ko‘rsatkichi 3,5 va undan yuqori) yoki kislotali bo‘tqa olish (pH ko‘rsatkichi 2,5 va undan kam); ammoniylangan bo‘tqani bug’latish; bo‘tqani qo‘shimcha ammoniylash (agar lozim bo‘lsa); mahsulotni donadorlash va quritish; donachalarni qayta ishlashning standartli bosqichi. Shunday qilib, ammofost ishlab chiqarish bosqichlari (fosfatni parchalash qo‘shimcha bosqichi e’tiborga olinmaganda) amalda bug’latilmagan fosfat kislotadan ammofos ishlab chiqarish bosqichlariga o‘xshaydi. Uni ishlab chiqarishdagi qator texnologik usullar ham (shu jumladan kislotali fosfat bo‘tqasini bug’latish mumkinligi) bir xildir. Ammofosning aniq texnologiyasi EFK ishlab chiqarishda va ikkilamchi fosfat sifatida ishlatiladigan xomashyolar turi bilan belgilanadi. 31 Ammofos bo‘tqasini ammiak bilan neytrallash fosfatli xomashyo parchalanish darajasini yuqori darajada saqlagan holda amalga oshiriladi. Parchalanish koeffitsenti asosan kislota me’yoriga bog’liq bo‘ladi. Fosforitlarni undan olingan kislota bilan 250% li me’yorda parchalanganda parchalanish darajasi ≈70% ni tashkil etadi, parchalanish darajasining bunday ko‘rsatkichga apatitdan olingan kislota bilan 210% li me’yorda fosforitlarni parchalash orqali erishiladi. Ammofos texnologiyasi va jarayonning jihozlanishi ko‘pincha ammoniylashtirilgan bo‘tqa reologik xossalariga bog’liq bo‘lib, bu o‘z navbatida kislotalilik muhiti ko‘rchatkichi, xomashyo turi, fazalar nisbati va jarayon haroratiga bog’liqdir. 1-jadval Parchalashning 2-bosqichiga beriladigan fosfat me’yorlari (mahsulotdagi P 2 O 5 umumiy miqdoriga nisbatan % hisobida) Fosfatni parchalash uchun ishlatiladigan kislota boshlang’ich xomashyo konsentra- tsiyasi, % P 2 O 5 Sulfat kislotasining me’yori Apatit 52 90- 1 0 0 Apatit 29 1 00 -1 05 Fosforit 20 10 5 -1 10 Termokonsentrat 25 10 5 -1 10 Ammofos bo‘tqasi qovushqoqlik xossalari kislotali parchalashga beriladigan fosfat miqdorini belgilaydigan omillardan biri hisoblanadi; ikkilamchi fosfat miqdorini cheklaydigan ikkinchi omil olinadigan o‘g’itning agrokimyoviy xossalari hisoblanadi. 1-jadvalda parchalashning 2-bosqichiga beriladigan fosfat miqdorlari ko‘rsatilgan. Belgilangan texnik shartlarga muvofiq, mahsulot tarkibida: 45-46% P 2 O 5umum. , 36-39% P 2 O 5s.e. , 10-11% N va 1,5% dan kam suv bo‘ladi. 32 Ammoniy fosfatlarning xossalari. Ammoniy fosfatlari, odatda, fosfat kislota tuzlari – ammoniy digidrofosfat yoki monoammoniyfosfat [MAF] NH 4 H 2 PO 4 , ammoniy gidrofosfat yoki diammoniyfosfat [DAF] (NH 4 ) 2 HPO 4 , va ammoniy fosfat yoki triammoniyfosfat (NH 4 ) 3 PO 4 nomlari bilan yuritiladi. Eng barqaror birikma monoammoniyfosfat hisoblanadi, uni 100-110° C gacha qizdirilganda amalda ammiakning ajralishi kuzatilmaydi. Diammoniyfosfat 70°C haroratdayoq ammiak yo‘qota boshlaydi va monoammoniyfosfatga aylanadi: (NH 4 ) 2 HPO 4  NH 4 H 2 PO 4  NH 3 triammoniyfosfat esa havoda 30-40° C da parchalanadi, shuning uchun uni sanoatda ishlab chiqarilmaydi. 100°C da NH 4 H 2 PO 4 ustidagi ammiak bug’ining bosimi amalda nolga, (NH 4 ) 2 HPO 4 ustidagi – 1,2 ga, (NH 4 ) 3 PO 4 ustidagi esa – 85,7 kPa ga tengdir. 125°C da bu tuzlar ustidagi NH 3 ning bosimi muvofiq holda 0,008, 4,5 va 157 kPa gacha ortadi. 190,5°C da monoammoniyfosfat ozgina miqdordagi NH 3 yo‘qotib suyuqlanadi. Bu haroratda uning degidratlanishi sekinlik bilan sodir bo‘lib, ammoniy polifosfatlariga aylanadi va bu jarayon haroratning ortishi bilan tezlashadi. 20°C dagi to‘yingan suvli eritmada: 27,2% NH 4 H 2 PO 4 yoki 40,8% (NH 4 ) 2 HPO 4 bo‘ladi; qaynash harorati (109,4 O C) da esa 71,8% NH 4 H 2 PO 4 bo‘ladi. NH 3 – H 3 PO 4 – H 2 O sistemadagi eruvchanlik 8 – rasmda tasvirlangan. 33 8 – rasm. 25 va 75° C haroratdagi NH 3 – H 3 PO 4 – H 2 O sistemadagi eruvchanlik izotermasi. 25°C dagi NH 4 H 2 PO 4 – (NH 4 ) 2 HPO 4 – H 2 O sistemasida eruvchanlik diagrammasi (9-rasm) dan ko‘rinadiki, monoammoniyfosfat konsentratsiyasining ortishi bilan diammoniyfosfatning eruvchanligi amalda o‘zgarmaydi; diammoniyfosfat konsentratsiyasining ko‘tarilishi bilan esa monoammoniyfosfatning eruvchanligi ortadi; u NH 3 :H 3 PO 4 molyar nisbati ~1,5 ga teng bo‘lganda maksimumga erishadi. 0,1 M eritmaning pH qiymati: NH 4 H 2 PO 4 uchun – 4,4, (NH 4 ) 2 HPO 4 uchun – 8,0 va (NH 4 ) 3 PO 4 uchun esa – 9,4 ga tengdir. 34 9 – rasm. 30 ° C haroratdagi NH 4 H 2 PO 4 – (NH 4 ) 2 HPO 4 – H 2 O sistemadagi eruvchanlik izotermasi. Mono- va diammoniyfosfatlarning gigroskopikligi kamdir. 50°C dagi NH 4 H 2 PO 4 ning gigroskopiklik nuqtasi 88% ga, 15°C da esa – 97% ga tengdir (texnik mahsulotlarda qo‘shimchalarning ishtirok etishi uning gigroskopikligini oshiradi). Ammoniy fosfatlari qishloq xujaligida o‘g’it sifatida keng qo‘llaniladi. Ular yuqori konsentratsiyali ballastsiz o‘g’itlar hisoblanadi va tarkibida ikkita asosiy ozuqa elementlari – suvda eruvchan shakldagi azot va fosfor tutadi. Toza monoammoniyfosfatda 12,2% N va 61,7% P 2 O 5 (jami 73,9%), diammoniyfosfatda – 21,2% N va 53,8% P 2 O 5 (75,0%) bo‘ladi. Diammoniyfosfatda ozuqa moddalarining N:P 2 O 5 massa nisbati (1:2,5) monoammoniynisbatdagi (1:5,1) ga nisbatan ancha maqbul bo‘ladi. Ammoniyli-fosfatli o‘g’itlardan ammofos – oz miqdordagi (~10%) diammoniy-fosfat qo‘shimchasi bo‘lgan monoammoniyfosfat ko‘p miqdorda ishlab chiqariladi. 35 Davlat standartlari (DAST 18918-85) talablariga muvofiq, donadorlangan ammofos ikki xil markada: A – apatit konsentratidan va B - fosforitdan olingan Ekstraksion fosfat kislotani ammiak bilan neytrallash natijasida ishlab chiqariladi. A markali oliy va 1-sifat kategoriyali va B markali oliy va 1-sifat kategoriyali mahsulotlar tarkibida, muvofiq ravishda: 52 va 50  1% dan kam bo‘lmagan, 44 va 42  1% dan kam bo‘lmagan P 2 O 5o‘zl. ; 48, 46, 34 va 32% P 2 O 5s.e. ; 12  1, 12  1, 11  1 va 10  1% N va 1% dan ko‘p bo‘lmagan H 2 O bo‘ladi. O‘lchamlari 1-4 mm bo‘lgan donachalarning ulushi oliy navda 95% dan va birinchi navda 90% dan kam bo‘lmasligi kerak. Ammofosdagi N:P 2 O 5 nisbati ~1:4 ga tengdir. Tarkibida diammoniyfosfat va fosfat kislotadan o‘tadigan qo‘shimchalari bo‘lgan azot bo‘yicha nisbatan konsentrlangan o‘g’it – diammofos ham ishlab chiqariladi. Agar diammofos ishlab chiqarish uchun apatit konsentratidan olingan Ekstraksion fosfat kislota ishlatilsa, bunda mahsulot tarkibida: 48  1% P 2 O 5o‘zl. , 18% dan kam bo‘lmagan N va 1,5% dan ko‘p bo‘lmagan H 2 O bo‘ladi. N:P 2 O 5 nisbati katta bo‘lgan o‘g’it ishlab chiqarish uchun ammofos va diammofosga azotli o‘g’itlar – ammoniy nitrat yoki karbamid qo‘shiladi. Termik yoki tozalangan Ekstraksion fosfat kislotadan olinadigan diammoniyfosfat hayvonlar ozuqasi uchun ishlatiladi. Ammoniy fosfatlari, shuningdek, oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida ham ishlatiladi; ular antipirenlar sifatida va qurilish materiallarining yong’inga bardoshliligini oshirish uchun ishlatiladi. 1.4. Ammofos ishlab chiqarish jarayonining texnologik sxemalari . O‘g’it sifatida ishlatiladigan ammofos ishlab chiqarishda quyidagi turli ko‘rinishdagi texnologik sxemalar: 1. Bug’latilmagan (20-30% P 2 O 5 ) Ekstraksion fosfat kislotani neytrallash va (changlatgichli, barabanli yoki qaynovchi qatlamli) quritgichda suvsizlantirishga asoslangan sxemalar; 2. Bug’latilmagan (20-30% P 2 O 5 ) fosfat kislotani neytrallash, so‘ngra ammofos suspenziyasini bug’latish hamda donadorlash va quritishni 36 barabanli donadorlash quritgichlari (BDQ) da amalga oshirishga asoslangan sxemalar; 3. Bug’latilib konsentrlangan (48-54% P 2 O 5 ) Ekstraksion fosfat kislotani neytrallashga asoslangan sxemalar qo‘llaniladi. Bu holda neytrallanish ikki bosqichda: dastlab reaktorlarda – atmosfera bosimida, so‘ngra barabanli ammoniylashtirgich-donadorlagich (AD) da yoki yuqori bosimli bir bosqichda suspenziyani quritishni minorada changlatish yoki BDQ jihozlarida amalga oshirish orqali o‘tkaziladi. C h anglatgichli quritgichlar ishlatilishi orqali ammofos ishlab chiqarish sxemasining bir varianti 10 – rasmda ko‘rsatilgan. Ekstraksion fosfat kislotasi (22- 28% P 2 O 5 ) 80-115 O C haroratda birin-ketin joylashgan bir necha reaktor (saturator) lar 1 da uzluksiz suratda NH 3 :H 3 PO 4 nisbatini 1,1 dan oshirmagan holda ( pH  5) ammiak bilan neytrallanadi. Bunda harakatchan suspenziya hosil bo‘ladi. 100- 105 O C haroratli uning bir qismi (70-80% miqdori) oxirgi reaktordan changlatgichli quritgich 5 ga tushadi, u yerga shuningdek gazsimon yoki suyuq yoqilg’ini yondirilishidan olingan o‘txona gazlari beriladi. Quritgichdan chiquvchi mo‘rili gaz harorati 100-115°C bo‘ladi va changdan tozalanishi uchun tsiklon 6 dan o‘tadi. Quritilgan (1% namlikkacha) kukunsimon ammofos uzluksiz ravishda ikki valli shnekli aralashtirgich 13 ga kelib tushadi, u yerga shu bilan bir vaqtda tayyor mahsulotning mayda fraktsiyasi va suspenziyaning qolgan (20-30%) qismi beriladi. Nam (10-12% H 2 O) ammofos donachalari aralashtirgichdan donachalarni dumaloqlovchi baraban 14 ga va so‘ngra quritish barabani 15 ga yuboriladi. Quritilish mo‘rili gazlar bilan (350° C da) amalga oshiriladi. 37 10 – rasm. C h anglatgichli quritgichda ammofos ishlab chiqarish sxemasi: 1 – reaktor-saturator; 2 – suspenziyani yig’gich; 3 – markazdan qochma nasos; 4 – suspenziya me’yorlashtirgichi; 5 – changlatgichli quritgich; 6 – siklon; 7 – ventilyator; 8 – absorber; 9 – shnek; 10 – maydalagich; 11 – elevator; 12 – bunker; 13 – ikki valli aralashtirgich; 14 – dumaloqlovchi baraban; 15 – barabanli quritgich; 16 – ikki xil teshikli elak; 17 – sovutgich; 18 – transportyor. Quritilgan donachalar ajratiladi. 3,2 mm dan yirik donachalar fraktsiyasi maydalanadi va yana ajratishga beriladi yoki fosfat kislotada eritiladi va jarayonga (ammoniylashtirishga) qaytariladi. 1 mm dan mayda fraktsiyalar donadorlashga yuboriladi; 1-3,2 mm li donachali fraktsiya esa tayyor mahsulot sifatida chiqariladi. Apatit va fosforitlar asosidagi mahsulot tarkibida, muvofiq ravishda: 52 va 47% P 2 O 5umum. , 51 va 46% P 2 O 5o‘zl. , 50 va 41% P 2 O 5s.e. , 12 va 11% N, 1% H 2 O, 0 va 4% MgO, 3,5 va 3% F bo‘ladi. Ammofos suspenziyasini quritishning ancha takomillashgan usuli – uni quritishlishini barabanli donadorlagichli quritgich (BDQ) yoki barabanli donadorlash quritgichli sovutgich (BDQS) jihozlarida amalga oshirish hisoblanadi. BDQ apparati ichki va tashqi retur (donachalar o‘lchami belgilangan talablarga javob bermaydigan zarrachalar) bilan ishlaydi (11-rasm). U gorizontal yuzaga nisbatan 1-3° qiyalikda o‘rnatilgan 35 m gacha uzunlikdagi, 1 m dan 4,5 m gacha diametrdagi aylanuvchi barabandan iborat bo‘lib, temir-beton taglik ustidagi 38 tayanch roliklari 2 ga tayantirilgan. Qisgich roliklari 3 esa barabanning surilishini oldin oladi. Barabanning aylantirishi elektrodvigatel 4 da hosil qilingan aylanma harakatning reduktor 5, tishli g’ildiraklar 6 orqali tishli chambarak 14 ga uzatilishi orqali amalga oshiriladi. Barabanning kirish qismida parrakli qabul qiluvchi moslama 13, butun uzunligi buyicha esa ko‘tarib tashlovchi moslamalar 8 va chiqish qismida ichki returni tagi teshik konus 15 dan suspenziyani sachratish zonasiga uzatish uchun qaytargich shnek 7 o‘rnatilgan. Tashqi retur esa quvur 11 dan uzatiladi. Yuklash kamerasi 9 ning oldingi tirqishiga apparatga beriladigan suspenziyani qisilgan havo (0,7-0,8 MPa) bilan sachratish uchun pnevmatik forsunka 10 o‘rnatilgan bo‘ladi. Bunda suspenziya namligi ~35% bo‘lishi lozim. Issiqlik so‘rg’ich yuklash kamerasiga ichki quvur 12 orqali kiradi. Ko‘tarib tashlovchi moslama quritilayotgan donachalarning erkin tushishidan parda hosil qiladi. Bu pardadagi donachalarga changlatilgan suspenziyaning mayda tomchilari yopishadi va uning qurishi natijasida donachalar yiriklashadi. BDQ dan chiquvchi gazning xarorati 120-125°C bo‘ladi. U changdan dastlab siklon (chang tutgich) da, so‘ngra esa absorbtsion qurilmada yuvilish orqali tozalanadi. BDQ dan 2-3% namlik bilan chiqadigan quruq donachalar xarorati 100-105 O C bo‘ladi. 39 11 – rasm. Barabanli donadorlash-quritgichi (BDQ): 1 – aylanuvchi baraban korpusi; 2 – tayanch rolik; 3 - qisgich rolik; 4 – elektrodivigatel; 5 – reduktor; 6 – tishli g’ildiraklar; 7 - qaytargich shnek; 8 – ko‘tarib tashlovchi moslama; 9 – yuklash kamerasi; 10 – forsunka; 11 – tashqi returni uzatish uchun quvur; 12 – issiqlik so‘rg’ich kirishi uchun ichki quvur; 13 - parrakli qabul qiluvchi moslama; 14 – tishli chambarak; 15 – tagi teshik konus; 16 – chiqarish kamerasi. BDQ apparatlari bir-biridan tuzilish qismlari bilan farqlanadi va muntazam takomillashtirib borilmoqda. Ularning ayrimlarida donadorlash va quritishdan tashqari sovutish va donachalarga ajratish ham amalga oshiriladi. Ammofos suspenziyasini oraliq bug’latish sxemasi keng tarqalgandir (12 – rasm). Boshlang’ich fosfat kislotani oldindan natriy yoki kaliy sulfat, yoki soda bilan qayta ishlash undan anchagina miqdordagi ftorning ftorsilikatlar tarzida yo‘qotilishi ta’minlaydi va shu bilan bir vaqtda undagi kalsiydan tozalanadi va boshqa qo‘shimchalar (Fe, Al) miqdori kamaytiriladi. Bu ammofosdagi o‘zlashuvchan va suvda eruvchan P 2 O 5 ning konsentratsiyasini oshiradi, chiqindi gazlaridan ftorning ajratib olinishini osonlashtiradi, buning uchun ftorsizlangan fosfat kislota ishlatilishi mumkin. 40 12 – rasm. Ammofos suspenziyasini bug’latish va BDQ jihozida donadorlash orqali ammofos ishlab chiqarish sxemasi: 1 – TAB jihozi; 2 – bug’latuvchi jihozlar; 3 – aylantiruvchi nasoslar; 4 – bug’latilgan suspenziya yig’gichi; 5 – BDQ jihozi; 6 – elevator; 7 – elak; 8 – valkali maydalagich; 9 sovutgich; 10 – suzuvchi nasadkali absorber; 11 – yuvish minorasi; 12 – suyuq ammiakni bug’latgich; 13 – oraliq idish; 14 – issiqlik almashtirgich. Fosfat kislota (22-29% P 2 O 5 ) gaz holatdagi ammiak bilan pH  5  5,5 gacha TAB – tezkor ammoniylashtiruvchi bug’latgich jihozida neytrallanadi (12 – rasm). Bu vertikal reaksion quvur (Ǿ 0,6 m, N  6 m) ostidagi Venturi soplosi (ichida gaz yoki suyuqlik tezligi oshadigan o‘zgaruvchan kesimli kanal yoki qisqa quvur) dan ammiak va kislota kiritiladi. Reaktsiya issiqligi hisobiga massa qaynaydi va yuqoriga harakatlanadi, 1-2 minut ichida separatorga yetib boradi, suspenziya u yerdan aylantiruvchi quvur orqali reaksion quvurga qaytariladi. Uning bir qismi separatordan kontsentrlashga yuboriladi. Separatordan chiqadigan bug’ issiqlik almashtirgichda boshlang’ich kislotani isitish orqali kondensatlanadi. Ammofos suspenziyasi (NH 3 :H 3 PO 4  1,1) ko‘p qobiqli bug’latish qurilmasida kontsentrlanadi, u yerda undagi suv miqdori 55-56% dan 18-25% gacha kamaytiriladi; 1-qobiq vakuum ostida, 2-qobiq - atmosfera bosimida, 3-qobiq - yuqori bosimda ishlaydi; yangi hosil qilingan bug’ (0,3 mPa) 3- va 4- qobiqqa beriladi, 1- va 2-qobiqlarda esa jarayonda hosil bo‘ladigan bug’ ishlatiladi. So‘ngra 41 112-115° C haroratli suspenziya BDQ jihozida quritiladi va shu bilan bir vaqtda donadorlanadi. Sovutilgan va elakda ajratilgan mahsulotning zarracha o‘lchami 1 mm dan kichik bo‘lgan fraktsiyasi BDQ jihoziga tashqi retur sifatida qaytariladi. Yirik fraktsiya maydalashga yuboriladi, mahsulot fraktsiyasi esa 45°C gacha (konteynerlarga yuklashda yoki qog’oz qoplarga joylashtirishda) yoki 55°C gacha (polietilen qoplariga joylashtirishda) sovutiladi. Apatitdan (51% P 2 O 5o‘zl. , 12% N) va Qoratog’ fosforitidan (47% P 2 O 5o‘zl. , 11% N) 1 t ammofos mahsuloti ishlab chiqarish uchun sarf koeffitsientlari muvofiq ravishda, taxminan quyidagicha bo‘ladi: Ekstraksion fosfat kislota (100% P 2 O 5 ) – 0,54 va 0,5 t; NH 3 – 0,15 va 0,14 t; tabiiy gaz (34,8 Mj/m 3 ) – 28 m 3 ; elektroenergiya 111 kVt•s; suv – 22 m 3 ; qisilgan havo – 60 m 3 . P 2 O 5 dan foydalanish darajasi 96% ni, NH 3 dan esa – 97% ni tashkil etadi. Ammoniylashtiruvchi donadorlagich (AD) ishlatilgan holdagi sxema bo‘yicha ammofos olishda (14 – rasm) 50-54% P 2 O 5 gacha bug’latilgan Ekstraksion fosfat kislotaga chiqindi gazlarini absorbtsiyalashdan olinadigan oqavalar qo‘shilib (undagi P 2 O 5 miqdori 47-48% gacha kamayadi), aralashtirgichli reaktorlarda ammiak gazi bilan NH 3 :H 3 PO 4  0,6  0,7 molyar nisbatigacha neytrallanadi. 13 – rasm. Tezkor ammmoniylashtiruvchi bug’latgich (TAB). 42 120-125 O C harorat va 17-18% namlikdagi (ammoniylashtirish issiqligi hisobiga reaktorlarda 20-25% bug’langan) kislotali (rN  3) suspenziya AD jihoziga beriladi (15 – rasm). AD jihozida 85-95°C haroratda massa NH 3 :H 3 PO 4  1  1,05 molyar nisbatigacha qo‘shimcha neytrallanadi va mahsulot donadorlanadi; unda jarayonga berilgan 50% suv bug’lanadi. AD jihozidan chiqadigan nam (2,5- 3,5% H 2 O) donachalar to‘g’ri oqimli barabanli quritgichda (250-350°C haroratdagi) o‘txona gazlari bilan donachalar harorati 75-90°C bo‘lgan holda quritiladi. So‘ngra u elanadi va mahsulot fraktsiyasi sovutgichda 75-90° C dan 45- 55° C haroratgacha sovutiladi. Quritish barabanidan (105-115°C da) chiqadigan hamda neytrallagich va ammoniylashtiruvchi donadorlagichdan so‘rib olinadigan gazlar chang, ammiak va ftordan tozalanadi; hosil bo‘ladigan oqavalar reaktor-neytrallagichlarga yuboriladi. Mahsulot tarkibida ftor miqdorining kam (1% dan oshmasligi) keltirib o‘tilgan jarayonning afzalliklaridan biri hisoblanadi; kuchsiz kislota ishlatilganda esa u 3,5-4% ni tashkil qiladi. Bu sxema bo‘yicha 1 t ammofos (53% P 2 O 5 , 12% N) ga: bug’latilgan kislota shaklida 0,588 t P 2 O 5 ; 0,151 t NH 3 ; 9 m 3 tabiiy gaz (34,8 Mj/m 3 ); 67 kVt∙s elektroenergiya talab etiladi. 14 – rasm. AD jihozi bilan donadorlangan ammofos olish sxemasi: 43 1 – neytrallagich; 2 – ammoniylashtiruvchi donadorlagich (AD); 3 - quritish barabani; 4 – tsiklonlar; 5 – elaklar; 6 – sovutgich; 7,8 – abslrberlar. 15 – rasm. Ammoniylashtiruvchi donadorlagich (AD): 1 - qobiq; 2 – sochiluvchi komponentlarni uzatish tuynugi; 3 – ichki devorini tozalash uchun pichoq; 4 – ammiak taqsimlagich; 5 – o‘ram; 6 – tayanch va qisgich g’ildiraklar; 7 – tayanch halqa; 8 – bandaj. Apatit konsentratidan olinadigan mahsulot tarkibida taxminan: 55-56,5% P 2 O 5umum. , 54-55% P 2 O 5o‘zl. , 53-54% P 2 O 5s.e. , 12-12,5% N; 0,5-1% H 2 O bo‘ladi. Keltirilgan sxemalarni mukammallashtirish bo‘yicha turli takliflar berilgan. Masalan, kislotani neytrallashni bosim ostida amalga oshirishni ko‘rsatib o‘tiladi. Buda reaktsiya issiqligidan amalda deyarli to‘la foydalanilishiga erishilishi mumkin. Konsentrlangan (35-40% P 2 O 5 ) Ekstraksion fosfat kislota pH  4  4,5 gacha neytrallanishi 0,3-0,35 mPa bosimda quvurli reaktordan juda qisqa vaqtda o‘tishi (~0,1 s) hisobiga amalga oshiriladi. Neytralizatsiya issiqligi hisobiga 180- 200°C gacha qizigan suspenziya minoradagi forsunkada changlanadi, u yerda atmosfera bosimi ushlab turiladi; shu bilan bir vaqtda massaning sovutilishi natijasida o‘z-o‘zidan bug’lanish hisobiga qizigan eritmadan suv tezda yo‘qotiladi; kukunsimon ammofos hosil bo‘ladi. Uni donadorlanishi mumkin yoki nitroammofos va boshqa murakkab o‘g’itlar olish uchun ishlatilishi mumkin. Qoratog’ fosforitidan olingan Ekstraksion fosfat kislotani 50-55% P 2 O 5 (va undan yuqori) konsentratsiyagacha bug’latish usullari (NamMPI, prof.Q.G’afurov boshchiligida) yaratilgandan keyin, bu kislotadan eng mukammal usulda (quvurli 44 neytrallash jarayoni orqali) ammofos murakab o‘g’iti ishlab chiqarish texnologiyasi yaratilgan va sanoat sharoitida sinovdan muvofaqqiyatli o‘tkazilgan. Natijada tarkibida 49-51% P 2 O 5o‘zl. va 11% N tutgan, ftorsizlangan (0,3-0,4% F li) ekologik toza ammofos o‘g’iti olingan (1980 y., Rossiya, Voskresensk shahri). Donadorlangan ammofos. O‘g’it sifatida ishlatiladigan donadorlangan diammofos apatit konsentrati, Qoratog’, Qizilqum va Pribaltika fosforitlari asosida hosil qilingan Ekstraksion fosfat kislotadan olinadi. Mahsulot tarkibida muvofiq ravishda: 48; 41; 48% P 2 O 5o‘zl. , 43-45,5; 32; 41% P 2 O 5s.e. va 18; 13,5; 13% N bo‘ladi. Uni ishlab chiqarish sxemasi kristall mahsulot olish uchun yuqorida bayon etilganidek, ammo ammoniylashning ikkinchi bosqichi saturatorda emas, balki ammoniylashtiruvchi donadorlagich (AD) da amalga oshiriladi. Boshlang’ich kislota (32-38% P 2 O 5 ) saturatorlarda ammiak bilan NH 3 :H 3 PO 4  1,3:1,4 molyar nisbatigacha neytrallangan bo‘lsa, AD jihozida esa 1,7  1.8 gacha amalga oshiriladi. Suspenziya AD jihoziga 70-75° C haroratda, retur esa 50 O C haroratda beriladi va returning takroriyligi 3-4 martani tashkil qiladi. Materialning AD dan o‘tish davri 6-8 minutni tashkil etadi. Donachalarni quritishda uning haroratini 72- 75° C dan (to‘g’ri yo‘nalishda beriladigan o‘txona gazlarining haroratini 200° C dan) oshirmaslik kerak. Tayyor mahsulot 25-27° C gacha sovutiladi. 1.5. Ammofos ishlab chiqarish jarayoning texnologik hisoblari, moddiy va issiqlik balanslari . Ammoniylashtiruvchi donadorlagich sxemasi bo‘yicha ammofos ishlab chiqarish moddiy balansi keltirilgan. Moddiy balansni tuzishda quyidagi kattaliklar olindi: neytrallagichdagi NH 3 :H 3 PO 4 nisbati – 0,7; neytrallagich, ammoniylash donadorlagichlardan yo‘qotiladigan umumiy namlik, boshlang’ich fosfat kislotadagi 1 t P 2 O 5 hisobiga – 480 kg; jarayon retur soni – 4. Baland mo‘rili quvurda hosil bo‘ladigan va absorbtsiya tizimiga qaytariladigan kondensat absorbtsiya tizimida bug’lanadigan suv miqdoriga teng deb olinganligi sababli moddiy balans tuzishda e’tiborga olinmadi. 45 1 6 -rasm. Ammofos ishlab chiqarish moddiy balansi Fosfat kislotaning bir qismi to‘g’ridan-to‘g’ri neytrallagichga emas, balki absorbtsiya tizimiga, u yerdan neytrallagichga yuboriladi, bu moddiy balansda aks ettirilmagan. Boshlang’ich fosfat kislota tarkibida 52% P 2 O 5 , 7% qo‘shimchalar, 21% suv; ammiak tarkibida esa 99,9% NH 3 bo‘ladi. Neytrallagichga gaz holatidagi ammiak, ammoniylashtirgich-donadorlagichga esa suyuq ammiak beriladi. 2 -jadval Neytrallagich issiqlik balansi Issiqlik kirimi kj Issiqlik sarfi kj Boshlang’is fosfat kislota bilan: 1042∙2,30∙(40-25) 35949 Ammofos bo‘tqasi bilan: (1219-x)∙2,96∙(120-25) 308041-253x Gaz holatdagi ammiak bilan: 90∙2,22∙(50-25) 4955 Atrof-muhitga yo‘qotiladigan issiqlik: 575030∙0,05 28752 Absorbtsiya tizimidan suyuqlik bilan: 87∙4,187∙(45-25) 5408 Suv bug’i bilan: 2575x 2575x 46 Kimyoviy reaktsiya issiqligi*: (90:17)∙99∙850 528618 Jami: 575030 Jami: 336792+2322x * Reaktsiyaning issiqlik effekti: H 3 PO 4 (s) + NH 3 (gaz) = NH 4 H 2 PO 4 (s) + 99850 kj/mol’ Quritish barabani issiqlik balansi . Hisobni ammofosni quritishga sarflanadigan mo‘rili gaz miqdorini aniqlash uchun bajariladi (3-jadval). 3 -jadval 1 t ammofos uchun quritish barabanining issiqlik balansi Issiqlik kirimi kj Issiqlik sarfi kj Mo‘rili gaz bilan: V∙1,319∙350 461,6 V CHiqindi gazlari bilan: V∙1,315∙110 144,6 V Barabanga kiradigan materiallar bilan: 5058∙1,256∙85 540009 Quritish barabanidan chiqadigan materiallar bilan: 5020∙1,214∙90 548563 Bug’langan suv bilan: 38∙2688 102144 Havrni qizdirishga: 0,1∙ V ∙0,31∙1,298(110-20) 11,7 M Atrof-muhitga yo‘qotiladigan: 461,6V∙0,1 46,2 V Jami: 540009+ 461,6 V Jami: 202,5 V+650,707 Tayyor mahsulot tarkibida 52% P 2 O 5o‘zl. , 11% N, 1% H 2 O bo‘ladi. Ammoniylashtirgich-donadorlagich qo‘llanilgan holda ammofos ishlab chiqarish sxemasi uchun asosiy issiqlik hisoblari neytrallagich va quritish barabanining issiqlik balansini tuzishda bajariladi. Neytrallagich issiqlik balansi. Issiqlik balansini tuzishda reagentlarning boshlang’ich harorati 25°C deb qabul qilingan. Issiqlik balansi tenglamasidan neytrallash jarayonida bug’lanadigan suv miqdorini aniqlaymiz: x = 103 kg. 47 Issiqlik balansi tenglamasidan 1 t tayyor mahsulot uchun berilgan ammofosni quritishga sarflanadigan mo‘rili gaz miqdorini aniqlaymiz: V = 427,2 m 3 /t. Quritish barabanidan chiqadigan mo‘rili gaz unumi: 1,1∙427,2 + (38:0,804) = 517 m 3 /t ni tashkil etadi. II. ISHLAB CHIQARISHNI AVTOMATLASHTIRISH 2.1. Texnologik jarayonni avtomatik boshqarish. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va boshqarish texnika 48 taraqiyotining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarish samaradorligini muttasil oshirish, mahsulot sifatini yuqori darajaga ko‘tarish, xarajatlarni kamaytirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishda xafsizlikni taminlash va atrof-muhitin muhofaza qilish uchun xizmat qiladigan asosiy omil hisoblanadi. Xar bir texnologik jarayon (texnologik jarayon parametrlari deb ataluvchi) o‘zgaruvchan fizikaviy va kimyoviy kattaliklar (bosim, sarf, temperatura, namlik, konsentratsiya va x.k.) bilan xarakterlanadi. Texnologik jarayonning to‘g’ri o‘tishini tahminlash uchun muayyan jarayonni xarakterlovchi parametrlarni berilgan qiymatda ushlab turish lozim. Boshqaruv tizimi asosan quyidagi elementlardan iborat bo‘ladi, qurilma, o‘lchovchi qurilma, rostlagich va ijrochi qurilma. Boshqarish tizimining asosiy vazifasi, mahsulot tannarxini kamaytirish, sifatini va chiqish miqdorini ko‘paytirish. Buning uchun texnologik jarayon ko‘rsatkichlarini (T, P, F, L, Q va x.k.) kerakli qiymatda (texnologik reglament asosida) boshqarishdir. 2.1-sexema Boshqariluvchi ob’ekt Rasm.1. X 0 -Kirish qiymati, X 1 - Chiqish qiymati Jarayondagi o‘zgariladigan oboektni asosiy ko‘rsatkichi: T o‘rt = 180 0 C, t max = 185 0 C, t min =175 0 C mikdorida o‘zgarishi mumkin xaroratni o‘zgarish chegarasi  t=  5 0 C. Demak, xaroratni maksimal o‘zgarish chegarasi: 49BO D RIQ  t=  5 0 C. Rostlagich unumli va maqsadli ishlashi uchun uning koeffitsientlari (Kr, Ti, Td va x.k.) qiymatini to‘g’ri tanlash kerak. Hozirgi kunda bu ABT blok sxemasini kompyuterda MATLAB yordamida yechish mumkin. Bu sxema ko‘rilayotgan tizimni to‘la akslantirishi uchun tizim ob’ektini (qurilmani) o‘tish funktsiyasini bilishimiz kerak. Qurilma o‘tish funktsiyasi w(k) umumiy ko‘rinishda yozamiz. Bu yerda T va K qiymatini topish kerak. Boshqaruv tizimidagi rostlagichlarini koeffitsient qiymatlarini aniqlash uchun tizim modelini kompyutorda akslantirish kerak. Buning uchun tizim modelini tuzish kerak, tizim modeli tizim e lementlarining modeli yig’indisidan i boratdir. Masalan, haroratni boshqarish tizimi: qurilma, datchik, rostlagich va ijrochi mexanizmdan iboratdir. Qurilma matematik modelini tuzishning eksperemental usuldan foydalanaman, bunda qurilma kirish qiymatiga turtki berib, chiqish qiymatning o‘zgarishini o‘lchovchi qurilma yordamida yozib olaman. Bu chizma qurilma dinamikasi deyiladi va bu chizma asosida qurilmani qanday zveno ekanligini anaqlashimiz mumkin, ko‘rinib turibdiki qurima 1-tartibli turg’un (aperiodik) zvenodir. Chizmadagi T – qurilma vaqt doimisi deyiladi va shu vaqtda qurilma bir turg’in xolatdan ikkinichi turg’in xolatga o‘tish vaqtini ko‘rsatadi. Qurilma vaqt doimisi (T 0 ) qancha katta bo‘lsa qurilma o‘tish jarayoni shuncha sekinlashadi va aksincha. O‘tish chizmasi asosida qurilmani differentsial tenglamalari quyidagicha bo‘ladi To Bu yerda x,u kirish va hiqish qiymatlar, k - kuchaytirish koeffitsient k=u/x, qurilma doimiylik koeffitsienti To . Tizim modelini kompyutorga kiritish uchun differentsial tenglama ko‘rinishdagi modelni, uzatish W(o) (peredatochny) funktsiyaga aylantiriladi, buning uchun Loplas operatorini qo‘llab, chiqish qiymatini kirish qiymatiga nisbati quyidagi ko‘rinishga keladi: 50 W(p) = T 0 + y = kx W( p) = Tenglamadagi To qiymatini topish uchun o‘tish chizmasiga urinma o‘tkazib To qiymatini topaman, To = 20 u xolda qurilma o‘tish tenglamasi: Endi bu grafik yordamida unga urinma o‘tkazib K va T koeffitsient qiymatlarini topamiz. 1.5 ; k=1.5 ; 20 ; t=20 ; W(p) = Rostlagichning K r va T o koffitsientlarini qiymatini aniqlash maqsadida boshqaruv tizimining kompyutor modelini tuzaman. 2.2-sexema Boshqaruv tizim funktsional chizmalarini chizishda, GOSTdan foydalanib, birlamchi, ikkilamchi asboblarni tanlab tartib bilan joylashtiraman. Tanlanilgan o‘lchovchi va boshqaruvchi asosida boshqarish tizim funktsional chizmasini chizaman. O‘rga na yotgan misol uchun obektning funktsional boshqarish chizmasi quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi. Adabiyot va uslubiy qo‘llanmalardan foydalanib, birlamchi, ikkilamchi asboblar, rostlagich, boshqaruvchi va ijrochiqurilmalarni GOST 21.404-85 talabiga mos ravishda tuzildi va o‘lchash va boshqarish vositalarining buyurtmalar ro‘yxatiga (jadval 2.1. ) yozib qo‘yildi. 2.1-jadval 51 Nazorat o‘lchov asboblari spetsifikatsiyasi Poz№ O‘lchana yotgan kattalik O‘ lchanu v-chi. kat.tavsif O‘rnatilgan joyi O‘lchovchi va boshqar. kur.tavsifi. Soni Ilova 1-1 Harorat -II- Joyida Q arsh . termometrii Metran TXAU, 0- 200 o C 1 1-2 Harorat -II- S h itda Xarotatni o‘lchovchi Boshqaruvchi qurilma OVNTRM12 , dastur yordamida boshqaradi. 1 1-3 Harorat -II- Joyida Elektr ijrochi mexanizm. OVENTRM -212 1 III. Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatgichlari. 1. Ma h sulot ishlab chiqarish uchun kerak 52 bo‘lgan xomashyo miqdorini narxi (so‘m) da, bir dona va yillik h ajmidagi ifodasi. 2. Mahsulot ishlab chiqarishda ishchilarga beriladigan ish xaqqi. Bir dona mahsulot ishlab chiqarish uchun va yillik mahsulot uchun to‘g’ri keladigan o‘rtacha ish xaqqi. 3. Ishtimoiy fondga ajratiladigan mablag’. Ish xaqqiga nisbatan, yani ish xaqqining 16 % hisoblanib qo‘shiladi. 4. Amarizatsiya ajratmasi 15%. Amartizatsiya ajratmasi asosiy fondga nisbatan hisoblanadi 5. Nakladnoy – bunga quydagilar kiradi. Mahsulot ishlab chiqarish uchun kerak bo‘ladigan elektr energiyasi, issiq va sovuq suv, gaz va boshqa xarajatlar kiradi. 6. Yuqoridagilar jamlanganda bir dona va yillik mahsulot uchun ishlab chiqarish tannarxi kelib chiqadi. 7. Mahsulot ishlab chiqarilgandan so‘ng uning ishlab chiqarish bahosi kelib chiqdi, endi mahsulotni qadoqlash, transport, reklama hizmatlari xarajatlari qo‘shamiz. 8. Bu xarajatlar qo‘shilganidan so‘ng mahsulotning to‘la tannarxi kelib chiqadi. 9. Bizda ishlab chiqarilgan mahsulotimizni to‘la tannarxi kelib chiqqanidan so‘ng unga foyda yani ma’lum bir (%) to‘la tannarxning (15%) miqdori qo‘shiladi va mahsulotdan tushadiga sof foyda kelib chiqadi. 10. Mahsulotning to‘la tannarxiga foyda qo‘shilganida korxona bahosi hosil bo‘ladi. 11. Korxona bahosiga uning (20%) miqdori qo‘shiladi. Bu QQS qo‘shimcha qiymat solig’i bo‘ladi. 12. Barcha xarajatlar soliqlarni qo‘shib hisoblaganimizda mahsulotning sotish bahosi kelib chiqdi. Quydagi jadvalda bir donna va yillik mahsulot uchun sotish baxosi qo‘shimcha qiymat solig’i, mahsulotning to‘la tannarxi, ishlab chiqarish tannarxi va boshqa ko‘rsatkichlar qiymatlari berilgan. 3.1-jadval Asosiy ma’lumotlar 53 1 1 yilda qayta ishlov beriladigan xom ashyo miqdori Tonna 8912 , 5 6 2 Ishlab chiqarishdagi asosiy qurilmalar soni Dona 3 3 Qurilmalarning rejalashtirilgan o‘rtacha ish unumdorligi Kg. /soat 5 7 4 Reja bo‘yicha xom ashyodan mahsulot chiqishi % 97, 8 9 5 Korxonaning ishlash rejimi Smena 1 6 Korxonaning ishlash vaqti Soat 24 7 Uskunalarning FIK 93 3.1. Ish vaqti fondini rejalashtirish Yillik ish vaqti fondi: bu yerda, D k – dam olish kunlari, kun; B k – bayram kunlari, kun; K sm – smenalar soni, smena; 3.2-jadval Korxona mahsuloti, tonna № Mahsulot nomi Bir yilda Bir sutkada Bir smenada Bir soatda 1 2 3 4 5 6 1. Ammofos 8 912 5 6 0 24417,97 24417,97 1017,41 Jami 8 912 5 6 0 24417,97 24417,97 1017,41 3.3-jadval Ishchilar soatbay ish haqiga ustamalar, ming so‘m da 54 № Ko‘rsatkichlar nomlanishi ming so‘m 1 Soatbay ish haqi fondi 22 310 2 Kunlik ish haqi fondiga ustamalar: A) Ichki to‘xtashlar uchun qo‘shimcha ustama (0,8 % soatbay fonddan) B) balog’at yoshiga yetmagan va emizuvchi ayollarga imtiyozli soatlar uchun ustama (0,5 % soatbay fonddan) 178,48 - 3 Kunlik ish haqi fondi 178 480 4 Oylik ish haqi fondiga ustamalar: A ) Mehnat ta ’ tili uchun ustama (0,5% kunlik fonddan) B ) Davlat va jamoat topshiriqlarini bajarganligi hamda malakasini oshirish uchun xizmat safarida bo‘lgan vaqtlar uchun ustama (0,4 % kunlik fonddan) 892,4 713,92 5 Oylik ish haqi fondi 3 926 606 3.4-jadval K orxona sanoat ishlab chiqarish ish haqining jamlama jadvali № Ishlab chiqarish bulimlari nomi Ishlovchilar soni Ish haqi fondi, m.so‘m 1 Asosiy ishlab chiqarish 4 2 408 268 5 6 Ma ’ muriy – boshqaruv personali (20 %) Boshqa toifadagi ishlovchilar (10 %) 1 2 726 218 792 120 Jami 29 2 926 606 3.7-jadval 55 Loyixalashtirilayotgan (qayta jihozlayotgan) korxona asosiy texnologik uskunalari qiymati № Asbob-uskunalar nomi Soni Bir birlik narxi Umumiy qiymati, m.so‘m. 1 2 3 4 5 1 Ammoniylashni tezlashtiruvchi qurilma 1 10718270 2 1 873 080 Jami 1 10718270 2 1 873 080 Bitta asbob – uskuna narxi shartnoma narx bo‘yicha aniqlanadi. 3.5-jadval Amortizatsiya ajratmalari xisobi Oboekt nomlanishi Qiymati, ming so‘m Amortizatsiya fondi, % Amortizatsiya summasi, ming so‘m Asbob – uskunalar (bosh smetaning 1+5+10 bandlari) Bino va inshootlar (bosh smetaning 2+3+4+6+7+9 bandlari) 42 873 080 15 3 6 430 962 1 286 192,4 Jami 7 717 154,4 Yuqoridagi jadvalda maxsulot ishlab chiqarish bo‘yicha barcha ma ’ lumotlar berildi. Endi korxonaninng yillik ishlab chiqarish xajmini rentabelligini ko‘rib chiqamiz. Korxonaning ma h sulot sotishdan olingan yillik tushum, maxsulot ishlab chiqarish tannarxi, maxsulot sotishdan olingan yalpi foyda, maxsulot sotishdan olingan sof foyda, asosiy vositalarni o‘rtacha yillik qiymati, aylanma mablag’larni o‘rtacha yillak qiymati, korxonaning jami mulki, o‘z mablag’lar manbai, qarz mablag’ kabi ko‘rsatkichlar keltirilgan. Bulardan foydalangan xolda rentabillikni aniqlaymiz. Ma h sulot sotish rentabilligi – korxonani ma h sulot sotishdan olingan yalpi foydani ma h sulot sotishdan olingan yillik tushimga bo‘lamiz. Asosiy vositalar 56 rentabilligi – ma h sulot sotishdan olingan sof foydani asosiy vositalar qoldiq qiymatiga bo‘lamiz. Aylanma mablag’lar rentabilligi – ma h sulot sotishdan olingan sof foydani aylanma mablag’larni o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lamiz. Ishlab chiqarish tannarxi rentabilligi – ma h sulot sotishdan olingan yalpi foydani maxsulot ishlab chiqarish tannarxiga bo‘lamiz. O‘z mablag’lar, korxonani jami mulki, korxonani qarz mablag’lari rentabilligini topishda yuqorida bajarilagan yani ma h sulotni sotishdan olingan sof foyda nisbatan h isoblaymiz. Bu ko‘rsatkichlar quydagi jadvalda ko‘rsatilgan. Yillik ishlab chiqarish xajmini rentabillig i Asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlardan birinchisi - asosiy fondni boshlang’ich qiymati. Asosiy fondlarni baholashni quydagi turlari mavjud. Dastlabki to‘la qiymat va qoldiq qiymat bahosi. Dastlabki to‘la qiymat orqali belgilangan baho O b , asosiy fondlarni sotib olish bahosi S b , asosiy fondlarni jihozlash mantaj, transport xarajatlari X T va mantaj xarajatlari X M ni o‘z ichiga oladi. O b =S b +X T +X M Bu baho korxonaning asosiy fandlarni sotib olish va ishga tushirish uchun qilingan xarajatlarni ifodalaydi. Asosiy fondni to‘la qiymat baxosi ma’lum undan asosiy fondni o‘rtacha yillik bahosini ayirib tashlasak asosiy fondni qoldiq qiymat bahosi kelib chiqadi. Mahsulot ishlab chiqarish xajmi – bunda mahsulotni bir yillik ishlab chiqarilgan maxsulotining xalmi tushiniladi. Korxonaning sof foydasi ma’lum. Korxonada ishlaydigan ishchilar soni aniqlanadi. Fond qaytimini topishda mahsulotni yillik ishlab chiqarish xajmini asosiy fondni boshlang’ich qiymatiga bo‘lamiz. Rentabellik – sof foydani asosiy fondni qoldiq qiymatiga bo‘lamiz. Mehnat unumdorligi – yillik ishlab chiqarish xajmini korxona ishchilari soniga bo‘lamiz. Har bir ishchi uchun bir yillik mehnat unumdorligi kelib chiqadi.O‘z mablag’lar qiymati malum. 57 IV. Mehnat muhofazasi Mehnat muhofazasi - inson ning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat- salomatligi va ish qobilyatining saqlanishiga qaratilgan tadbirlar. Qonun hujjatlarida mehnat jarayonida qo llaniladigan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnik,ʻ sanitariya-gigiyena, davolash-profilaktika chora tadbirlari belgilab qo yiladi. ʻ Mehnat qiluvchi shaxs xavfsizligi, salomatligi, mehnat qilish qobiliyatini himoyalash, sog lom mehnat sharoitlari yaratish, kasb kasalliklari yuz berish ʻ xavfini oldini olish, ishlab chiqarishda jarohatlanishlarga yo l qo ymaslik ʻ ʻ kabilar mehnat muhofazasi oldidagi vazifalar hisoblanadi. O zRda xavfsiz va qulay mehnat sharoitida ishlash yuzasidan fuqarolarning ʻ huquqlari Konstitutsiyada (37-modda) mustahkamlanib qo yilgan. Ushbu ʻ konstitutsiyaviy kafolatni amalda ro yobga chiqarilishiga qaratilgan aniq chora ʻ tadbirlar O zbekiston Respublikasi ning Mehnat kodeksida, "Mehnatni muhofaza ʻ qilish to g risida"gi qonun (1993-yil 6-may)da, boshqa bir qator qonunlar va qonun ʻ ʻ osti normativ hujjatlarida belgilangan. O zbekistonda Mehnat muhofazasi uchun ʻ katta moliyaviy mablag lar ajratiladi va o zlashtiriladi. Sog lom va xavfsiz mehnat ʻ ʻ ʻ sharoitida mehnat qilish huquqi O zbekiston Respublikasi fuqarolarining eng ʻ asosiy mehnat huquqlaridan bo lib hisoblanadi. Mehnat muhofazasiga oid talablar ʻ va standartlar Mehnat kodeksi, "Mehnatni muhofaza qilish to g risida"gi qonun ʻ ʻ talablari asosida ishlab chiqariladigan korxona va tashkilotlarning ichki mehnat tartibi qoidalari, jamoa shartnomalari, tarmoq yoki mintaqaviy jamoa kelishuvlari, korxonalarning boshqa ichki normativ huquqiy hujjatlarida, muayyan soha, kasb, ish joylariga oid bo lgan Mehnat muhofazasi standartlarida belgilab qo yiladi. ʻ ʻ Mulkchilik shakli va xo jalik yuritish usulidan qat iy nazar barcha korxona, ʻ ʼ muassasa, tashkilotlar o z xodimlari uchun sog lom va xavfsiz mehnat sharoitini ʻ ʻ yaratishi, xavfsizlik texnikasi choralarini ko rishi, mehnatni muhofaza qilish ʻ xizmatlarini tashkil etishi, boshqa tashkiliy texnik tadbirlarni amalga oshirishi shart. 58 Mehnat muhofazasi qoidalariga rioya etilishi maxsus davlat organlari va jamoatchilik tomonidan nazorat qilib boriladi. Qonunlarga, shu jumladan, Mehnat muhofazasiga oid qonunlarga rioya etilishi ustidan O zbekiston Respublikasi Boshʻ prokurori va unga bo ysunuvchi prokurorlar umumiy nazorat olib boradi. Mehnat ʻ muhofazasi haqidagi qonun talablarini buzgan korxonalarga moliyaviy-iqtisodiy jazo choralari, ularning mansabdor shaxslariga nisbatan esa intizomiy, ma muriy- ʼ huquqiy, jinoiy javobgarliklar qo llanishi, ular aybi bilan yetkazilgan moddiy ʻ zararlar qoplantirilishi mumkin. Ishlab chiqarish korxonalarida fuqarolarni, ya’ni ishchilarni favqulotda vaziyatlardan ximoyalash uchun fuqaro muxofazasi shtabi tashkil etilgan. Bu shtabni vazifasi ob’ektni xavfli deb xisoblangan nuqtalarni kuzatish va nazorat qilishdan iborat. 1) Jamiyatni asosiy rivojlantiruvchi va ishlab chiqarish tizimining boshqaruvchi kuchi "inson" ekanligini hisobga olib, uning ishlab chiqarishdagi faoliyatini va sog’ligini saqlash ijtimoiy taraqqiyot yo‘lidagi muhim faktor-omil hisoblanadi. SHuning uchun ham sanoat korhonalarida sifatli mahsulot ishlab chiqarish jarayoni va mehnat sharoitini yahshilash, jarohatlanish, kasb kasalliklarini kelib chiqarish manbalarini yo‘qotish, charchash, toliqish bo‘lmasligiga taalluqli chora-tadbirlarini qo‘llashga bog’liqdir. Korxonada mehnatni muhofaza qilishni ahamiyati ishlab chiqarishda yuz berishi mumkin bo‘lgan bahsiz hodisalarni oldini olish, ogohlantirish, mehnat sharoitini yaxshilash, ishlab chiqarish jarayonlarining havf-hatarsiz o‘tishini ta’minlash va havfsizlik tadbirlarini amalga oshirishdan iborat. Bu tadbir-choralar tehnika va tehnologiyaning to‘htovsiz rivojlanayotganligini hisobga olgan holda olib boriladi. 2) Barcha sanoat korxonalari atmosferaga chiqaradigan ishlab chiqarish zararli chiqindilari (gaz, tutun, chang va b.k.)ga qarab SN 245-71 ga asosan besh sinfga bo‘linadi. Loyihadagi korhona chiqindi chiqarish bo‘yicha 5- sinfga kiradi. 1)-1000m, 2)-500m, 3)-300m, 4)-100m, 5)-50m tanlab aniqlanib olinadi. 59 3 ) Texnologik jaroyonlarni havfsizligini ta ’ minlashda ishlab chiqarish turini tanlash, homashyo va materiallarni agregat holati, jar a yonni fizik kimyoviy shartlari, jar a yonni davri, uskunalarni yig’ish va sozlash, isitish va sovutish turlari, te x nologik reglamentga rioya etish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga egadir. SHuningdek jar a yonni havfsizligini ta ’ minlashda ishchilarni kasb b o‘ yicha tanlash va ularni o‘ qitish, shahsiy muhofaza vositalarini q o‘ llash zarur deb hisoblanadi. Texnologik reglament - texnologik jar a yonlar havfsizligini ta ’ minlaydigan asosiy hujjat hisoblanadi . Te x nologik reglament yuqori tashkilot yoki kor x ona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Kor x ona rahbari zamonaviy te x nik nazorat va avtomatik t o‘ g’rilash, boshqarish vositalarini q o‘ llab jaroyonlar havfsizligini ta ’ minlash maqsadida te x nologik reglamentga rioya etilishini ta ’ minlashi kerak. Te x nologik reglament tarkibi quyidagi b o‘ limlardan iborat: 1. Ishlab chiqarish umumiy tavsiyanomasi, 2. Tayyorlanadigan mahsulot tavsiyanomasi, 3. X omashyo, materiallar tavsiyanomasi, 4. Te x nologik jar a yon mazmuni, 5. Te x nologik rejim normalari, 6. X omashyo va energiyani bir yilga sarflash normalari, 7. Ishlab chiqarish normalari, 8. Jar a yon bajarilishidagi havfsizlik qoidalari, 9. Moddiy balans, 10. Ishlab chiqarish chiqindilari , oqava suvlar , atmosferaga moddalar tashlash , 1 1 . Ishlab chiqarish te x nologik chiz masi, 1 2 . Mumkin b o‘ lgan nosozliklar, ularni sabablari va yo‘ q qilish usullari, 1 3 . Asosiy tehnologik uskuna jihozlar ta ’ rifi. Te x nologik jaroyonlarni havfsizligini ta ’ minlashda muhandis-te x nikaviy vositalar q o‘ llaniladi, ya ’ ni t o‘ siqlovchi va himoyalovchi moslamalar ishlatiladi. 60 T o‘ siqlovchi moslamalar vaqtincha, doimiy, k o‘ chiriladigan, harakatlanmaydigan, ya x lit, t o‘ rsimon, ochiladigan holatda mavjud. X imoyalovchi moslamalar te x nologik uskunalarni ishdan chiqish va avariya x olatidan ogo x lantirish uchun q o‘ llaniladi. Ular me x anik, elektrik va aralash turda mavjud. Sanoatda q o‘ llanadigan zamonaviy uskunalarni yaratish va q o‘ llashda umumiy havfsizlik yullanmasi sifatida unifikatsiya, jadallashtirish, kam quvvat sarflash, ergonomika, yiriklashtirish, ishonchlilikni oshirish omillari hisobga olinadi shuningdek, uskunalarga inson hususiyatlarini, faoliyatini ifodalaydigan antropometrik, pishofiziologik, psi x ologik, gigienik talablar q o‘ yiladi. Talablar GOST 12.2.03-91 va QMQ 3-05-05-98 ga asoslanadi. Kimyo sanoati kor x onalarida markazlashgan isitish tizimi q o‘ llaniladi. Isitish esa bug’, suv va havo yordamida uyushtirilishi mumkin. Lekin ishkoriy metallar, metall-organi k birikmalar, karbidlar va portlovchi, zaharlovchi moddalar ajralib chiqishi mumkin b o‘ lgan binolarda suv va suv bu g’ i bilan isitishga yo‘ l q o‘ yilmaydi. Bunday ishlab chiqarish binolarida havo bilan isitish usuli q o‘ llaniladi. Issiq suv yoki bug’ bilan qizdiriladigan kaloriferlar orqali havo puflanib, s o‘ ngra binoga beriladi. Havo bilan isitish shamollatgich bilan birga ulanadi. Kaloriferni havfsiz va unumli ishlashi uchun shamollatgich va kalorifer tarkibi ogohlantiruvchi-daraklovchi moslamalar bilan bog’langan b o‘ lishi kerak. "Elektr qurilmalarini tuzilishi va ishlatilishi" qoidasiga asosan portlashga havfliligi jihatidan A,B kategoriyaga mansub korhonalar binolari 6 zonaga, shu jumladan, yong’inga havfliligi buyicha V kategoriyaga mansub binolar 4 zonaga- sinfga taqsimlangan. Binolarni portlash va yong’inga havfliligi zonasini-sinfini belgilashda mahsus harf va rakamlar qo`llanadi. Loyihadagi korhona B sinfiga kiradi. Yong’in havfsizligi norma, qoidalariga asosan evakuatsiya yo‘ llari o‘ tga chidamli materiallardan tayyorlanishi, harakat yo‘ lida begona t o‘ siqlar b o‘ lmasligi kerak. Har bir x ona va binodan chiqish- e vakuatsiya yo‘ li kammida ikkita b o‘ lishi 61 kerak. Ular orasidagi masofa L>1,5VP tenglama bilan topiladi (bu erda R- bino perimetri). Chiqish yo‘ li kengligi kamida 0,8-1,0m b o‘ lishi talab qilinadi. CHiqish yo‘ li orasidagi masofa SNiP-2.09.02-85 ga asosan binoni hajmi, o‘ tga chidamdiligi darajasi, yong’in havfliligi kategoriyasiga metr hisobida belgilangan. Yong’inni o‘chirish uchun suv, suvni kimyoviy eritmalari, k o‘ pik, inert gazlar, gaz tarkibli kukunsimon moddalar, turli aralashmalar ishlatiladi. Yonuvchi qattiq, suyuq, gaz holdagi moddalarni, materiallarni yong’inini o‘ chirishda arzon va keng tarqalgan suv ishlatilinadi.Suv yuqori issiqlik sig’imiga (bug’ hosil qilish issiqlik 2258 Dj/kg), yuqori termik chidamlilikga (1700 0 C yuqori), bug’ hosil b o‘ lishida hajm kengayishiga (1 kg suv bug’lanib 1700l bug’ hosil b o‘ ladi) ega. Suv yuqori elektr o‘ tkazuvchanlik hususiyatiga ega b o‘ lganligi uchun kuchlanish ostidagi elektr uskuna, jihozlar yong’inini o‘ chirishda q o‘ llanmaydi. FUQARO MUHOFAZASI Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng, boshqa yo‘nalishlarda bo‘lgani kabi, fuqarolarimiz xavfsizligini ta’minlash, tabiiy va texnogen ofatlardan keladigan talofatni kamaytirish va bartaraf etish maqsadida fuqaro muhofazasiga alohida e’tibor berildi. Jamiyatda fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilish ta’minlanganda u chinakam huquqiy fuqarolik jamiyati bo‘ladi. Har bir kishi o‘z huquqlarini aniq va ravshan bilishi, ulardan foydalana olishi, o‘z huquqi va erkinliklarini himoya qila olishi lozim. Buning uchun avvalo mamlakatimiz aholisining huquqiy madaniyatini oshirish zarur. Barcha fuqarolar tomonidan huquqiy normalarga rioya etish, qonun talablarini bajarish, qonunga itoatkorlik demokratik fuqarolik jamiyati huquqiy madaniyati darajasining ko‘rsatkichidir Favqulodda vaziyatlar vazirligi o‘z faoliyatini amalga oshirishda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, qonunlari va Oliy Majlisning boshqa hujjatlariga, Prezidentimiz farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, Favqulodda vaziyatlar vazirining buyruq va ko‘rsatmalari, shuningdek xalqaro shartnomalarga binoan ish yuritadi. 62 Fuqaro muhofazasi umumdavlat mudofaa ishlari tizimi bo‘lib aholini va halq xo‘jaligini tinchlik va harbiy holatlarda Favqulotda vaziyatlardan himoyalash maqsadida, shuningdek obektlarni barqarorligini oshirish tabiiy ofat, avariya kabi FV lar oldini olish, ular yuz berganda avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni amalga oshirish bilan shug’ullanadi. Favqulotda vaziyatlar davlat tizimi (FVDT) – aholi va xududlarni favqulotda vaziyatlardan himoya qilish kuch-vositalari va muassasalarini birlashtiradi, hamda favqulotda vaziyatlarni oldini olish, oqibatlarini bartaraf etish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish, aholi xavfsizligini, hududlarni va davlat iqtisodiyotini xavfli zararlardan himoya qilishga mo‘ljallangan davlat tizimidir. Favqulotda vaziyat – muayyan xududda o‘zidan so‘ng odamlarning qurbon bo‘lishi, ularning sog’ligi va atrof-muhitga zarar yetkazishi natijasida katta moliyaviy zararlarga olib keluvchi halokat, tabiiy ofatlar, epidemiya va boshqalardir. FVDT ning asosiy vazifalari: -Tinchlik va xarbiy davrlarda aholi va hududlarni Fvlardan himoya qilishning xuquqiy, iqtisodiy meoyoriy xujjatlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; -Respublikada yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tabiiy va texnogen FVlarni prognoz qilish va oqibatlarini baholash. -Har qanday sharoitlarda FVlarni bartaraf etish kuch vositalarini tayyorganrligini taominlash. -FV sohasida davlat ekspertizasi nazoratini o‘tkazish va tekshiruvini amalga oshirish, shuningdek ushbu sohada halqaro hamkorlik qilish. [17,18] Loyihalanayotgan korhonada fuqaro himoyasi vazifalarini bajarish maqsadida shu obektning moddiy texnika bazasi negizida quyidagi bo‘lim va xizmatlarni tashkil etilgan. Umumiy aloqa xizmati; Jamoat tinchligini saqlash (qo‘riqlash) xizmati; Yong’inga qarshi kurash bo‘limi yoki xizmati; 63 Tibbiy xizmat; Avariyaviy-texnik xizmat; Moddiy texnik taominot xizmati; Transport xizmati; Radiasiya va kimyoviy unsurlardan saqlash xizmati va boshqalar. Obektning alohida xususiyatlariga ko‘ra boshqa bo‘lim va xizmatlar ham tuzilishi mumkin. Xizmatlar soni obektning fuqaro himoyasi rahbari tomonidan belgilanadi. Obekt fuqaro himoyasi bo‘limining asosiy vazifalaridan biri tinchlik va harbiy holatlarda turli yo‘nalishdagi fuqaro himoyasi kuchlarini tuzish va qayta tayyorlashdir. Fuqaro himoyasi kuchlarining asosini shu obektlarning harbiy bo‘lmagan shakllari tashkil qiladi. Fuqaro himoyasi kuchlarining tashkil qilinishi yaoni shaxsiy tarkib va ajratilgan texnik-jihozlar obektning ish faoliyatiga taosir ko‘rsatmasligi kerak. Fuqaro himoyasi kuchlari maxsus dastur asosida qayta tayyorlanib, tegishli masalalarni bajarishda doim tayyor turadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 noyabrdagi 455-sonli qaroriga ko‘ra FVlar quyidagicha tasniflanadi: I. Texnogen tusdagi FV lar: 1. Temiryo‘l, avtotransport va metropoliten bilan bog’liq avariya va halokatlar. 2. Yirik xavfli obektlar va ishlab chiqarish bilan bog’liq yong’in va portlashlar. 3. Energetika va kommunikasiya tizimlaridagi avariyalar. 4. Gidrotexnika avariyalari 5. Radioaktiv taosir natijasida yuzaga keladigan holatlar. II. Tabiiy tusdagi FV lar: 1. Geologik xavfli hodisalar (zilzila, ko‘chki, cho‘kish va b.) 2. Gidrometereologik xavfli xodisalar (kuchli shamol, suv toshqini, sel va b.) 3. Favqulotda epidemiologik va epizootik holatlar (infeksion va virusli kasalliklar ommaviy tarqalishi va b.) III. Ekologik tusli FVlar: 1. Litosfera – quruqlik holati o‘zgarishi bilan yuzaga keladigan xavfli holatlar. 2. Atmosfera– xavo tarkibi o‘zgarishi natijasida yuzaga keladigan holatlar. 64 3. Gidrosfera – suv resurslari tarkibi o‘zgarishi, ularni chiqindilar bilan zararlanishi natijasida yuzaga keladigan holatlar. Loy ihalanayotgan korhonada oboektida taobiiy va texnogen tusdagi FV lar sodir bo‘lishi mumkin. Tabiiy tusdagi FV lar: yer silkinishi yohud zilzila, kuchli shmol, bo‘ron bo‘lishi mumkin. Undan tashqari ishlab chiqarish bilan bog’liq texnogen tusdagi FV lar: yong’in, enrgetika va komunikatsiyadagi avariyalar sodir bo‘lidhi mumkin. Texnogen tusli Favqulotda vaziyatlarga ishlab chiqarish bilan bog’liq avariya, yong’in, portlash va boshqa halokatlar kiradi. Avariya – mashina, mexanizm, kommunikasiyalarningishdan chiqishi, foydalanish tartibiga, xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik, ishga layoqatsizlik va boshqa sabablar natijasida yuzaga keladigan favqulotda holat. Avariya natijasida ishchi xodimlar xayoti va salomatligiga taosir ko‘rsatib, yong’in, portlash, elektr tutashuvlari va boshqa holatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ishlab chiqarish korxonalaridagi yong’in, portlash kabi vaziyatlar yirik avariyalar xisoblanadi, chunki atmosfera havosiga kuchli ta’sirchan zaharli moddalar va raadiasiya nuralanishi kabi og’ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Kor x onada barcha b o‘ limlar, ts exlarda komunikatsiya vositalari bilan ta ’ minlangan. Kor x onada asosiy FV dan ogohlantiruvchi signal, har bir ts ex, bo‘lim boshliqlari ratsiya aloqasi mavjud. Bundan tashqari markaziy dispecherlik b o‘ limi ham bor. U erda kor x ona hududida sodir b o‘ lgan yoki boshqa turdagi x abarlar mikrafon orqali x abar beriladi. FV sodir bo‘lganda binolar ichidan chiqish yo‘llari sxemasi ko‘rinarli joyga osib qo‘yilgan. Har bir ts exda yon g’ in havfsizligi burchagi b o‘ lib kerakli o‘ t o‘ ch i rish anjomlari bilan taominlangan. Kor x ona yon g’ in havfliligi b o‘ yicha B kategoriyaga mansub. KTZM – kimyoviy birikma bo‘lib maolum miqdorda yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentrasiyadan oshib ketganda insonlarga chorvachilik va qishloq xo‘jaligi o‘simliklariga zararli taosir ko‘rsatadi. Ular texnologik jarayoning asosiy xom- ashyosi yoki bir qismi (ammiak, xlor, vodorod sulfid, uglerod, azot, oltingugurt oksidlari) bo‘lishi mumkin. SHuning uchun bunday zaharli birikmalar bilan 65 ishlayotganda doim shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday vositalar ishchi-xodimlarga korxona fuqaro himoyasi yoki texnika xavfsizligi bo‘limi tomonidan bepul ta’minlab berilishi lozim. Nafas olish yo‘llarini himoyalovchi vositalarga umumiy himoya kostyumlari UXK, gazniqoblar va respiratorlar kiradi. Gazniqoblar himoyalash turiga ko‘ra 2 hilga bo‘linadi. To‘siqlovchi gazniqoblar – havo tarkibida yuqori konsentrasiyali zaharli moddalar bo‘lib, toza kislorod miqdori 16% dan kam bo‘lganda qo‘llaniladi. Nafas olish uchun havo maxsus kislorod balonlaridan yoki tashqi (toza) muxitga ulangan havo almashtirish tizimidan olinadi. Filtrlovchi gazniqoblar – havo tarkibida zaharli moddalar bo‘lib, toza kislorod miqdori 18% dan kam bo‘lmagan holatlarda foydalaniladi. Tashqi muhitdagi havo filtr qutisidan tozalanib o‘tib nafas olish yo‘liga uzatiladi. Filtrlovchi gaz niqoblarni qaysi moddalardan himoya qilishini tanlab olish uchun ularning filtlovchi qutisi rangiga qarab ajratiladi. Favqulotda vaziyatlar davrida aholini himoya qilishning kompleks chora- tadbirlari qatorida muhim o‘rinni yuzaga kelgan havflardan aholini o‘z vaqtida ogohlantirish vazifalari xisoblanadi. Bunday tadbirlar radio-televidenie va aloqa xizmatlari orqali fuqaro himoyasi organlari tomonidan amalga oshiriladi. Korhonada ishchi va hizmatchilarni FV dan ogohlantirishda markaziy dispecherlik bo`limidam butun korxona bo‘ylab habar beriladi va avariya signali ishga tushiriladi. Tinchlik va harbiy vaqtlarda yuzaga kelgan favqulotda vaziyatlar davrida aholini qutqarish va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni amalga oshirish FH organlarining asosiy vazifalaridan biridir. Bunday tadbirlarni rejalashtirish va amalga oshirishdan maqsad aholini ommaviy qirg’in qurollaridan himoyalash, shoshilinch tibbiy xizmat ko‘rsatish, avriya oqibatlarini qisqartirish hamda vayronalardan odamlarni olib qichishga qaratilgandir. 66 ATROF MUHIT MUHOFAZASI Oxirgi yillarga kelib fan va texnika taraqqiyoti, sanoatning rivojlanishi bilan bir qatorda, bir vaqtda ishlab chiqarish korxonalarida katta miqdorda chiqindilar chiqmoqda va bu chiqindilar atrof muxitga kelib tushishi tufayli atmosfera xavosini yer yuzi va yer osti suvlari, tuproqlarni zaxarli moddalar bilan ifloslanishi kuzatilmoqda, natijada injsonlarning yashash sharoiti yomonlashib kelmoqda. Bundan tashqari o‘simlik va xayvonot dunyosiga zarar yetkazilmoqda. Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachon dolzarb muammo bo‘lib u milliy va mintaqaviy doiradan chiqich butun umumiy muammoga aylanib ulgurgan. Tabiat va inson o‘zaro muayyan qonuniyatlar ostida munosabat ostida buladi. Bu qonunyatlarni buzish o‘nlab ekologik falokatlarga olib keladi. Afsuski bu ekologik muammolar O‘zbekistonni xam chetlab o‘tmadi. Mutaxasislarning aytishicha O‘zbekistonda xam murakkab ya ’ ni xavfli vaziyat yuzaga kelmoqda. Xavfli vaziyatlar Birinchidan suv zaxiralarining shu jumladan yer osti va yer usti suv zaxiralarining tanqisligi xamda ifloslanganligi katta tashvish to‘g’dirmoqda. Ikkinchidan Orol dengizining qurib borishi juda juda katta muammo deb aytish mumkinki milliy kulfat bulib qoldi. Uchinchidan xavo bo‘shlig’ining ifloslanishi xam respublikada ekalogik xavsizlikka solayotgan taxdiddir xar yili Respublikamizning atmosfera xavosiga 4 – mln tannaga yaqin zaxarli moddalar kelib tushmoqda. Shularning yarmi uglerod oksidiga to‘g’ri keladi. 15 % ni uglevodorod chiqindilari, 14 % ni SO 2 chiqindilari, 9 % ni N 2 O chiqindilari. 4 % o‘ ziga xos o‘tkir zaxarli moddalarga to‘g’ri keladi. O‘zbekistondagi mavjud ekologik muammolarni xal qilish uchun xukumatimiz tomonidan bir qotor qonunlar qabul qilingan . 67 Masalan: 1992 – yil “Atrof muxitni muxofaza qilish” 1993 – yil “ Atmosfera xavosini muxofaza qilish” 2002 – yilda “ CHiqindilar xaqida “ Qonunlar qabul qilindi. Yuqorida keltirilgan muammolarni xal etish uchun quyidagi yo‘ nalish b o‘ yicha ish olib borish kerak . Atmosfera xavosini ifloslantiruvchi manbalarga asosan sanoat korxonalari, transport, issiqlik eliktrostansiyalar va boshqalar kiradi. Bu manbalar xar biri o‘ ziga xos maxsus ifloslantiruvchi lar h osil qiladi. H avoni zaxarli gazlardan tozalashda to‘rta – usul q o‘ llaniladi. 1. Absorbsiya usuli . Gazlarni suyuq moddada yuvib olish. 2. Adsorbsiya. Gazlarni g’ovaksimon qattiq jismda yuvib olish. Adsorbentlar sifatida aktivlangan ko‘mir, tuproq selikagel, ts alitlar ishlatiladi. 3. Katalik usul yordamida. H avoning tarkibidagi za h arli gazlar, za h arsiz gazlarga aylantiriladi. 4. Termik usullar yordamida. Yoqori temperaturalar tasirida (900 – 1000 o C) h avoning tarkibidagi gaz aralashmasi yoqilg’ i bilan birgalikda kuydirib yuboriladi . Oqova suvlarini tozalash. 1. Mexanik usullar – tindirish, filtr lash, sentrafugalash, suzib olish va xakoza. 2. Fizik – kimyoviy usullar – kogulyatsiya – flokulyatsiya, flotatsiya usullari kiradi. 3. Kimyoviy usulga – neytrallash, oksidlanish – qaytarilish, termooksidlash. Bu usullar yordamida suvda erigan moddalar, reagentlar yordamida erimaydigan xolatda o‘tkazilib cho‘kmaga tushadi va suvdan ajratib olinadi. 4. Biokimyoviy usullar – oqova suvlarni 68 organik moddalardan mikroorganizmlar yordamida tozalash tozalash jarayoni ajratishi biofiltr , biofaktorlarda amalga oshiriladi. 68 Korxonada suv texnologik extiyojlar uchun sovutuvchi sifatida suv ishlatiladi, xamda x o‘ jalik – maishiy extiyojlar uchun. 69 Xulosa Respublikamizda hozigi kunda bir qancha qarorlar va Prezidentimizning farmonlari har bir soxa bo‘yicha o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. 2017-2021 yillar oralig’ida 5 ta strategiya bo‘yicha dasturlar ishlab chiqildi. Ushbu dastur ichida mineral o‘g’itlar ishlab chiqarish bo‘yicha bir qancha qarorlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu qarorlardan kelib chiqqan xolda ammafos o‘g’itini olishda bug’latish apparatini takomillashtirish bo‘yicha hizmat qiladi. Buning asosiy sababi insonlarga qulaylik hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulotni sifatli va yuqori samarador bo‘lishidir. Respublikamiz iqtisodiyoti o‘sishi bilan turli soha ko‘rsatkichlari ham o‘sib bormoqda jumladan kimyo sohasi ham jadallik bilan rivojlanyapti. Bunga misol qilib “Ammofos-Maksam” AJni olishimiz mumkin. Men ham ushbu bitiruv malakaviy ishimda eksraksionniy fosfat kislotasidan ammofos ishlab chiqarishni loyihalashni bilib oldim va o‘rgandim. Buning uchun men Prezdentimiz asalaridan, shu sohadagi adabiyot va qo‘llanmalardan hamda internet ma’lumotlaridan foydalandim. Bu bitiruv malakaviy ishimda men xom ashyo sifatida hozirgi kunda 13-15% P 2 O 5 tutgan EFK oldim va bug’latish apparatiga kelayotgan bo‘tqani quritish uchun kam energiya sarflarini o‘rgandim. Buning uchun men ammofos o‘g’itining xossalarini, ahamiyatini, texnik bardoshliligini, turli bosimda turlicha ekanligini bilib oldim. Shu sababli men loyihamda bu mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasi, qo‘llaniladigan xom ashyolar, unga qo‘yiladigan taolablar, mahsulotning xossalari, uning iqtisodiy samaradorligi, moddiy, issiqlik balanslarini, mahsulotni ishlab chiqarishda qatnashadigan jihozlar va boshqa bo‘limlarni yoritganman Bulardan foydalanib yillik ish quvvati 8 912 560 ga teng bo‘lgan mahsulot olishni loyihaladim. Qolaversa jarayonni avtomatlashtirish, iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari va korxonaning joylashishini hamda atrof muhitini o‘rganib chiqdim. Mehnat muxofazasida ishchilarga yaratilgan sharoitlar davlat standartlari asosida bo‘lishi kerakligi to‘g’risida ma’lumot keltirganman. 70 Hozirgi kunda chiqindisiz texnologiya ishlab chiqarish va yuqori sifat hamda yuqori samaradollikka erishishni hal qilish dunyoda birinchi o‘rinda turibdi. Biz tamondan olingan ammafos mahsulotni ham sifati yuqoridir. Undan olinadigan mahsulotlarni kamdan kam xolatda foydalanishga yaroqsiz bo‘lishi mumki. Ushbu bitiruv malakaviy ishimni tayyorlashda 4 yil davomida ustozlarimdan olgan bilim va ko‘nikmalarimdan keng foydalandim. Kelajakdagi ish faoliyatimda o‘qish davomida olgan bilimlarimni ishlab chiqarish jarayanlarida amalda ko‘rsatishga yurtimiz ravnaqiga barcha yurtdoshlarim kabi o‘z xissamni qo‘shishga sitqidildan xarakat qilaman. 71 Foydalanilgan adabiyotlar [1] Norton, G., Alwang, J., Masters, W., Economics of Agricultural Development, Routledge, London, 2015, https://doi.org/10.4324/9780203076217 [2] Киперман Ю.А., Ильин А.В., Комаров М.А. Минеральные удобрения на рубеже ХХI века // Химическая промышленность. – 1998. - № 12. – С.752- 757. [3] Производство аммиака, минеральных удобрений и неорганических кислот: информационно-технический справочник по наилучшим доступным технологиям. – Москва: Бюро НТД, 2015. – 898 с. [4] Назарбек У.Б., Бестереков У., Назарбекова С.П. Современное состояние и проблемные вопросы сельскохозяйственной отрасли Республики Казахстан./Научный журнал «Наука и мир» Волгоград 2014г., №3(7). С. 230 232 [5] Рынок удобрений Республики Казахстан: производство, производители, объемы экспорта и импорта, прогноз развития. Маркетинговый справочник KazDATA. Источник: productionudobreniya.html [6] http://kazdata.kz/04/2015-2014-12-kazakhstan Антонов С.А. Проблемы и перспективы развития тепличного производства/Агрофорум. – 2019, №4. – С.34-38. www.agroyug.ru [7] Солдатенко А.В., Пивоваров В.Ф., Разин А.Ф., Мещерякова Р.А., Разин О.А., Сурихина Т.Н., Телегина Г.А. Тепличное хозяйство – обзор текущего состояния отрасли АПК России. Овощи 11. https://doi.org/10.18619/2072-9146- 2020-2-3-11 России. 2020;(2):3 [8] Шеуджен А.Х. Куркаев В.Т., Котляров Н.С. Агрохимия: Учебное пособие / Под ред. А.Х. Шеуджена. 2-е изд., перераб. и доп. – Майкоп: Изд-во «Афиша», 2006. – 1075 с. [9] Михайлова Л.А. Агрохимия: курс лекций. В 3 ч. Ч 1.Удобрения: виды, свойства, химический состав / Л.А. Михайлова; М-во с.-х. РФ, федеральное гос. бюджетное образоват. учреждение высшего. образов. «Пермская гос. с.- х. акад. им. акад. Д.Н. Прянишникова». – Пермь: ИПЦ «Прокростъ», 2015. – 426 с. [10] Производство минеральных удобрений в Казахстане. Источник: https://agro-mart.kz/proizvodstvo-mineralnyh-udobrenij-v-kazahstane/ [11] Рустембаев А.Б., Есхожин Д.З., Шайын И. Экономический эффект от использования отечественных производств минеральных удобрений в республике Казахстан и способов их внесения/ Сб.материалов Международной научно-теоретической конференции «Сейфуллинские 72 чтения – 15: Молодежь, наука, технологии - новые идеи и перспективы», приуроченной к 125 летию С. Сейфуллина. - 2019. - Т.І, Ч.1 - С.32-34. [12] Балашов В.В. Ресурсы отвалов и отходов обогащения предприятий горной и металлургической промышленности//Черн. мет-гия. Бюл. ин-та «Черметинформация». 1993. №7. С.20-27. 54 [13] Акылбеков С. А., Битимбаев М. Ж. и др. Состояние минерально- сырьевой базы Республики Казахстан и перспективы ее развития//Минеральные ресурсы Казахстана. Алматы, 1995. 14 с. [15] Лебедев М.С., Жерновский И.В., Фомина Е.В., Фомин А.Е. Особенности использования глинистых пород при производстве строительных материалов // Строительные материалы. – 2015, № 9. - С. 67–69. [16] L.I. Khudyakova. Use of mining waste in production of building materials./XXI century. Technosphere Safety. – 2017. - vol. 2, №. 2. - Р. 45–56. (In Russian). [17] V.I. Kapralova, Sh.N. Kubekova, G.T. Ibraimova, M.Zh. Kussainova, A.S. Raimbekova. Research of the possibility of the using of wastes enrichment of Gold containing ores in the process of receiving silicophosphate fertilizers by mechanochemical activation/News of the National Academy of sciences of the Republic of Kazakhstan. Series Chemistry & Technology. ISSN2224-5286. – 2019. – V.1, №433 – P.21-26. [18] Беглов Б. М., Ибрагимов Г. Г., Садыков Б. Б. Нетрадиционные методы переработки фосфатного сырья в минеральные удобрения // Химическая промышленность. 2005. № 9. С. 453–468. [19] Патент РК № 21858. Способ получения поликомпонентного фосфорсодержащего удобрения из техногенных отходов / Нугманов А.А., Батькаев Р.И., Батькаев И.И., Шевченко В.А. Заявл. 18.05.2007, опубл. 16.11.2009, бюлл.№11 [20] Иннов. Патент № 30349 способ получения фосфорного удобрения из техногенных отходов Мырхалыков Ж.У., Назарбекова С.П., Холощенко Л.Х., Назарбек У.Б., Батькаева Л.Р., Батькаев Р.И. Опубл. 15.09.2015, БИ №9. [21] Школьник М.Я. Микроэлементы в жизни растений. Л.: Наука, 1974. 324 с. [22] Месторождения марганца в Казахстане // [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.nauka.kz [23] Исследование обогатимости марганцевых руд месторождения Борлы и разработка технологии их переработки. [24] IFA, www.fertilizer.org (accessed July 2013). [25] Bryan G. Hopkins, Neil C. Hansen Phosphorus Management in High-Yield Systems Journal of Environmental Quality- Published September 12, 2019-16p 73 [26] Guan Guan, Phosphorus Fertilization Modes Affect Crop Yield, Nutrient Uptake, and Soil Biological Properties in the Rice–Wheat Cropping System, Published December 14, 2012- 7p [27] Реймов А.М., Курбаниязов Р.К., Намазов Ш.С. Получение простого суперфосфата и смешанных удобрении на основе низкосортных фосфоритов , International Scientific Journal "Science and Innovation", 2023.- 1322-1325с // https://doi.org/10.5281/zenodo.8371935 [28] Баешова А.К. Химия и технология минеральных удобрений: учебное пособие – Алматы, 2017 – 235 с. [29] Позин М.Е. Технология минеральных удобрений. – М: Химия, 1989. – 352 с 55 [30] Рахимова О.В. Технология минеральных удобрений: учеб. пособие. – Пермь: Березниковский филиал Перм. нац. исслед. политехн. ун-та, 2013. – 134 с [31] Шамшидинов И.Т. Получение сложного фосфорного удобрения типа двойного суперфосфата: Ташкент, 2022. [32] Кидин, В.В. Система удобрения: учебник – М.: Изд-во РГАУ–МСХА, 2012. – 534 с. [33] Sen H. Chien, Luiz A. Teixeira, Heitor Cantarella, Agronomic Effectiveness of Granular Nitrogen/Phosphorus Fertilizers Containing Elemental Sulfur with and without Ammonium Sulfate: A Review-Published April 22, 2016-11p [34] Эвенчик С.Д. Технология фосфорных и комплексных удобрений//Химия, 1987 с 191-192 [35] Ягодин Б.А., Жуков Ю.П., Кобзаренко В.И. Агрохимия— М.: Колос, 2002. — 584 с [36] United Nations Commodity Trade Statistics Database // https://comtrade.un.org/ [37] Обзор рынка удобрений за 2017 год. https://www.reportlinker.com. 03 октября 2017 г. [38] Джарви, Х. П., Шарпли, А. Н., Флатен, Д., Клейнман, П. Дж. А., Дженкинс, А., и Симмонс. Определяющая роль фосфора в устойчивом водно энергетическом-продовольственном комплексе./Журнал качества. – 2015, 44 (4). – C.1049–1062. экологического [39] Шарпли, А. Н., П. Дж. А . Клейнман, А. Л. Хитуэйт, У. Дж. Гбурек, Дж. Л. Уэлд и Г. Дж. Фольмар. Учет территорий, способствующих загрязнению, и индексация потерь фосфора из сельскохозяйственных водосборов/ Журнал о качестве окружающей среды. – 2008, №37. – C.1488–1496. [40] Шарпли, А. Н., Л. Бергстрем, Х. Аронссон, М. Бехманн, К. Х. Болстер, К. Берлинг, Ф. Джоджич, Х. П. Джарви, О. Ф. Шуманс, К. Штамм и др. 74 Сельское хозяйство будущего с минимальными потерями фосфора в воде: Потребности и направления исследований/AMBIO 44 (дополнение 2). – 2015 – C.163–179. 75

Kimyo texnologiyalari, Azotli o'g'itlar ishlab chiqarish

Sotib olish