Behustin qoya tosh yozuvlari Eron tarixiga oid ilk yozma manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	2.8MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

20 Sotish

Behustin qoya tosh yozuvlari Eron tarixiga oid ilk yozma manba sifatida

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI
SHARQ MAMLAKATLAR TARIXI YO’NALISHI
FORS-INGLIZ GURUHI
____________________________NING
KURS ISHI
Mavzu: BEHUSTIN QOYA TOSH YOZUVLARI ERON TARIXIGA
OID ILK YOZMA MANBA SIFATIDA
Ilmiy rahbar:______________________
Toshkent-2023
1

MUNDARIJA:
KIRISH …………………………………………………………………………….3
1. I BOB. QADIMGI ERON MANBASHUNOSLIGI
1.1. Erondagi qimmatli yozma manba - Behistun qoyasi yozuvlari………..….7
1.2. Behistun yozuvi ustuda bajarilgan izlanishlar ………………………….. 11
II BOB QADIMGI ERON TARIXINI O’RGANISHDA MA’LUMOT
BERUVCHI YOZMA MANBALAR
2.1. Ser Genri Roulinson - eroniy va mesapotamiya tillarini o`rganuvchi ta’lim
otasi……………………………………………………………………………..…14
2.2.Behistun yozuvlarining o’rganilganlik darajasi………………………………18
XULOSA………………………………………………………………………....21
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..25
2

KIRISH
Qadimgi Eronning ahmoniylar davri turli xil yozma manbalar bilan kengroq
hujjatlashtirilgan. Bular shohlar yozuvlari, tarixiy yilnomalar, qonunchilik
farmoyishlari, shohlarning farmonlari va satraplarning farmoyishlari, raiyatning
viloyat hokimlariga yozilgan shikoyatlari, eronlik yuqori amaldorlarning shaxsiy
xatlari, mulklarni boshqarish yuzasidan ko‘rsatmalar, soliqlarni yig‘ish va qullarga
munosabat, soliqlarni to‘laganlik haqida kvitansiya (patta), harbiy majburiyatlarni
o‘taganlik haqida hujjatlar, sud jarayoni bayonnomalari, nikoh shartnomalari,
arenda shartnomalari, qarzdorlik tilxatlari, diniy va ilmiy asarlar, adabiy qissalar va
boshqalar. Turli xil tillarda yozilgan bu matnlar Eron davlati aholisining tarixiy
voqealar jarayonini, iqtisodiy va ijtimoiy tarixini o‘rganish, madaniy hayoti,
kundalik hayot tarzi, turmushi va urf-odatlarini o‘rganishda katta imkoniyat beradi.
Ahmoniylar epigrafik mixxat yozuvlarining deyarli barchasi qadimgi fors, elam va
akkad tillarida yozilgan. Ular tarixiy voqealarning qimmatli guvohligi ekanidan
tashqari turli tillardagi i jtimoiy leksikani taqqoslashga yordam beradi. Muhim
savdo yo‘llaridan, shohlarning qabrlari, saroylarning devorlari va ustunlaridan yoki
metal buyumlardan, quro’llar va tosh vazalardan va muhrlardan topilgan juda
ko‘plab yozuvlar nashr qilindi. Ba’zi yozuvlar saroy poydevorlaridan topilgan,
bular quruvchilar tomonidan qurilish jarayonida yotqizilgan.
Kurs ishining dolzarbligi: Qadimgi fors yozuvlarining ko‘pchiligi Eron,
Elam va Midiyadan topilgan. Ulardan eng kattasi – bu Behistun yozuvlaridir. Bu
yozuv Kambiz hukmronligining oxirlaridagi voqealarni va Doro I podsholigining
birinchi yillaridagi tarixiy voqealarni o‘zida aks ettirgan. Behistun yozuvi
Kirmonshohdan sharqda 30 km masofadagi Bobil bilan Ekbatanni bir-biriga
bog‘laydigan karvon yo‘li ustidan topilgan. Bu karvon yo‘li baqtriya-hind
chegaralarigacha davom etgan. Yozuv 105 m balandlikda tik tog‘ qoyasiga
yozilgan.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: Yozuvning umumiy balandligi 7,80
m, eni 22 m. Yozuv markazida beshta ustunli qadimgi fors varianti, ularning
3

dastlabki to‘rttasi eniga 2 m dan kam bo‘lmagan joyni egallaydi, balandligi 4 m
keladi. Jami qadimgi eron matni 515 qator, fors matni ustida balandligi 3 m va eni
5,48 m keladigan relyef (bo‘rtma tasvir) lavhas bor. Unda Doron o‘zini podsho
qilib ko‘rsatadi va unga bo‘ysingan shohlar ustidan qozongan zafarini ko‘z-ko‘z
qladi. Relyefdan o‘ngda dastlabki elam variantining o‘chirilgan tik qatorlari bo‘lib,
relefni kengaytirish maqsadida yozuvni qoyaga yozganlar tomonidan o‘chirilgan
bo‘lgan. Har bir qator balandligi 2,10 m. bo‘lib, eniga 1,5 m. dir. Elam matni 323
qatorni tashkil qiladi. Fors variantidan o‘ng tomonda, ancha keyingi uchta ustun
xat mavjud bo‘lib, u dastlabki elam variantining nusxasidir va birinchi to‘rt ustunli
fors matniga mos tushadi. Har ikkala variantda 650 qator elam yozuvi bor.
Relyefdan chapda akkad varianti bo‘lib, eni 3,23 m. dan 4,36 m gacha va
balandligi 3,16 m. dan 3,37 m. gacha, 141 uzun qatorli yozuvdir. Bundan tashqari
11 kichik yozuvlar bo‘lib, ular bo‘rtma tasvirlar yaqiniga yozilgan. 1963-64yillarda
Tehronda o‘sha vaqtdagi G‘arbiy Germaniya arxeologiya instituti ekspeditsiyasi
yozuvlarni sinchiklab o‘rganib, relyefni rasmga olgan. Doro I ning boshqa bir
yozuvi Persepoldan shimoldagi Naqshi Rustamda yozilgan. Ahmoniylar shohlari
qabrlariga kirishda, qoyaga mixxat xatida Doro I ning qadimgi eron, elam va akkad
yozuvlaridagi xatlari yozilgan. Yozuvning birinchi qismida Buyuk Doro o ziningʻ
nasl-nasabi va ajdodlarini keltirib o`tadi. Quyidagi yozuvlar esa uning keltirib
o`tgan so`zlarining aniq tarjima nusxasi bo`lib, uning oilasidagi ajdodlarining
ketma ketligini aytadi. U shuningdek Shohlar avlodidan ekanligi va Ahuramazda
inom etgan davlatning 9-hukmdori ekanligini bayon qiladi. Eron shohlarining
Zardushtiylik diniga bo`lgan katta etiborini etiborga olish lozim. U yerda Doro I
ning aksi tushirilgan relef ham bor. Kserksning yozuvi ham saqlanib qolgan. Doro
I va Kserksning Persepol va Suzadagi yozuvlari muhim ahamiyatga ega.
Shularning muhimlaridan biri, Persepolda Doro yozuvi bilan oltin va kumushga
yozilgan garov xatlaridir. Suzada Doro I ning saroyida yozuvlarning ko‘plab
nusxalari topilgan. Marmar, loy taxtachalarga va g‘ishtlarga bitilgan yozuvlar
topilgan. Bu yozuvlarning ba’zilari shoh saroyining turli joylariga, ba’zan
poydevorlariga qo‘yilgan. 1970 va 1972-yillarda fransuz arxeologlari tekshirish
4

natijasida noyob yozuvlarni topishgan. 1972-yilda ular Doro I ning 3 metrli
haykalini topganlar (boshi saqlanmagan). Unda qadimgi fors, elam, akkad va misr
iyerogliflari bilan bitilgan matnlar bo‘lgan. Bular saltanatning turli qismlariga turli
tillarda jonatilgan deklarativ matnlar va farmonlarning nushalari hisoblanadi.
Persepol va Pasargadda Kserksning toshga o‘yilgan yozuvi topilgan bo‘lib,
ta’qiqlangan xudolarning tangrilari bilan kurashi haqida ma’lumot berilgan.
So‘nggi ahmoniylar podsholarining tarix uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
yozuvlari ham topilgan. Bundan tashqari, Eronda o‘ndan ortiq oltin va kumush
idishlar topilgan bo‘lib, ularda qadimgi fors mixxat yozuvi yoki uch tilli (elam,
akkad va fors tillaridagi) matnlar (trilingvalar) topilgan. Bir qator ahmoniylar davri
yozuvlari Midiyadan topilgan. Hamadon yaqinida mixxat yozuvli trilingva, oltin
va kumush plastinkalarda yozuvlar topilgan. Bular Ekbatanadagi (hozirgi
Hamadon) Doro I saroyi poydevoriga qo‘yilgan. Bobilda shoh saroyi xarobasida
toshga o‘yilgan Bexistun yozuvi variantining parchasi topilgan. Urukda mixxat
yozuvidagi trilingva bitilgan alebastr vaza (ayoq) topilgan. Misrdan ahmoniylar
yozuvlari topilgan. U Doro I ning Suvaysh kanali qurilishidagi eski fors, elam,
akkad va misr iyeroglif yozuvidagi uchta tosh lavhadir. Erondagi Suza shahri
xarobalaridan ko‘plab vazalar (ayoqlar) topilgan bo‘lib, ular Misrda tayyorlanib,
Eronga keltirilgan. 1952-1955-yillarda turk arxeologlari tomonidan Kichik
Osiyodagi Eron satrapi poytaxti Daskildan ahmoniylar davriga oid 300 ga yaqin
farmonlar arxivi topilgan. Ulardan 41 tasi mixxat yozuvida va oramiy yozuvidagi
muxrlar (bullalar) bilan tasdiqlangan.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Qadimgi dunyo tarixida paydo bo‘lgan eng
qadimgi davlatlardan biri Eron (Persiya, Elam kabi nomlar bilan atalgan)
davlatidir. Bu davlatda xukmdorlik qilgan Ahamoniylar sulolasi hukmdorlaridan
Kir II va Doro I lar dunyo tarixida o‘chmas iz qoldirdilar. Bu ahamoniy vakillari
olib borgan keng ko‘lamli yurishlari, ko‘plab tarixchi va olimlar asarlarining
yaratilishiga sabab bo‘ldi. Umuman Eron tarixi haqida ma’lumot beruvchi yozma
manbalar ko‘plab hisoblanib, ular qoyatoshlarga bitilgan bitiklar va yunon va rim
5

muarrixlari asarlari - asosiy manbalar hisoblanadi. Ahamoniylar dinastiyasidan (er.
Avv. 588-330 yillar) chiqqan dastlabki Eron shoxlarining hukmronlik qilgan
davriga oid topilgan kam sonli Eron mixsimon yozuvlari asosida Kirmonshox
shahri yaqinidagi bexistun qoyasiga o‘yib yozilgan katta xat juda katta ahamiyatga
ega.
Kurs ishi mavzusining vazifalari : Behistun yozuvi (shuningdek, Bisotun,
Bistun yoki Bisutun; forscha: "Xudoning joyi" ma'nosini anglatuvchi, eski forscha:
bagastana) - Eronning Kirmonshoh viloyatidagi Behistun tog'idagi jarlikda ko'p
tilli yozuv va katta qoyatosh relyefi, g'arbiy Eron dagi Kirmonshoh shahri yaqinida,
buyuk Doro (r. miloddan avvalgi 522-486) tomonidan tuzilgan. Eski fors, Elamit
va Bobil (Akkad tili turi): kabi uch turdagi tillarning matnlar jamlanmasindan
iborat qoyatosh mixxatl i yozuvlari haqida o’rgatish.
Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
6

I BOB. QADIMGI ERON MANBASHUNOSLIGI.
1.1.Erondagi qimmatli yozma manba - Behistun qoyasi yozuvlari.
O’rta Osiyo va Eron territoriyasida yozma manbalar juda kam topilganligi
sababli. Bu mamlakatlarning qadimgi zamondagi tarixi hali yetarli darajada
o’rganilmagan.Ahamoniylar dunyosidan ( er. avv. 558-330 –yillar) chiqqan
daslabki Eron shohlarining hukmronlik qilgan davriga oid topilgan kam sonli Eron
mixsimon yozuvlari orasida. Kerman shahrining sharqidagi Behistun qoyasiga
o’yib yozilgan katta xat juda muhim ahamiyatga ega. Bu yozuvda Eron podshosi
Doro I Kambiz o’lgandan keyin ko’tarilgan qo’zg’alonni qanday bostirganini,
barcha isyonchilarni qanday tor-mor qilganini Saklarga qarshi qo’shin tortib borib,
Eron davlatining butunligini qanday qilib tiklaganini mufassal tasvirlaydi.
Suvayish kanali rayonida saqlangan va Misr tiliga tarjima qilingan qadimgi
Eronning Mixxati ham shu shohga mansubdir.Bu yozuvda Nil bilan Qizil dengizni
birlashtiruvchi kanal qazilganligi, undan keyin << kemalar shu kanal orqali
Misrdan Eronga qarab yura boshlaganligi>> gapiriladi. Suzadagi saroy qurulishiga
doir yozuvda Doro I ning binokorlik sohasidagi faoliyati to’g’risida xabar beriladi.
Doro I ning yozuvlarida,qisman Behistun va Naqshi- Rustam (Persipol yaqinida )
yozuvida, Eron shohligi tarkibida viloyat va mamlakatlarning ro’yxati saqlanib
qolgan. Kserks yaqinida topilgan yozuvi qadimgi Eronliklarning dinini o’rganishda
katta ahamiyatga ega.Bu yozuvda qadimgi qabila xudolari – dayvlar, man qilinib,
davlat tomonidan oliy xudo Ahuramazdaga sig’inish rasm qilingani aytilgan.
Eronning ko’pgina yozuvlari Eronliklarning mixxat tekstlaridagina emas, balki
ularning Bobil, Elam va Misr tillariga qilingan tarjimalarida ham saqlangan. Bu
esa shu yozuvlarning mazmuni va formasini puxta va har tomonlama o’rganish
imkoniyatini bertadI. Bobil va Misr yozuvlari qadimgi Eron yozuvlarining
kamchiligini bir qadar to’ldiradi. Masalan, Kayxisrav (Kir) ning manifesti va
Nabonidning Bobil xropikasi Bobilning Kayxisrav qo’shinlari tomonidan bosib
olinishini batafsil tasvirlaydi va Eron davlatiga asos solgan bu kishining tashqi va
ichki siyosati to’g’risida bir qancha ma’lumotlar beradi. Yangi Bobilning
7

Ahamoniylar zamoniga oid juda ko’p hujjatlari Mesopotamiyaning shu davrdagi
xo’jalik va ijtimoiy tuzumini ochiq- oydin qilib tasvirlab beradi. Eronliklarning
Misrni istilo qilgan va Eron shohlarining Misrda hukmronlik qilgan zamondagi
Misr yozuvlari ham ancha katta ahamiyatga ega. Masalan, Saysdagi mabuda
Neytning bosh ruhoniysi kohini Ujagorresentining yozuvi ham Misrning oliy
kohini bilan Eron shohi o’rtasidagi o’zaro munosabatni aniqlashga imkon beradi.
Misrning Eronliklar tomonidan istilo qilingan davrdagi xo’jalik hayotini
xarakterlovchi domotik yozuvlar ham xuddi shu davrga oiddir. Nihoyat, bepayon
Eron davlatining turli qismlarida, jumladan Misrda topilgan oromiy yozuvlari ham
ancha ahamiyatga ega. 1
Ahamoniylar davridagi yozuvlar yetarli darajada
bo’lmaganligi uchun moddiy madaniyat yodgorliklaridan, san’at asarlari va diniy
etiqod yodgorliklaridan, puxtalik bilan foydalanish talab etiladi. Eron
territoriyasida o’tkazilgan qazish ishlari hali juda top doirada olib borilgan bo’lsa
ham, lekin ular bazi bir qimmatli natijalarni bergan. Eronda arxeologik tekshirish
ishlari XIX asr o’rtalarida boshlangan. Flanden va Kosta Persipoldagi saroyida
dastlab qazishlar olib boriladi. Ular bu yerda haykaltaroshlik yodgorliklarini
topdilar va Eron shohlarining taxt zalini tiklamoqchi bo’ldilar. XIX asr oxirida de
– Morgan Suzala katta qazish ishlari o’tkazib, tosh qurollar ishlatilgan eng qadimgi
(Arxaik) zamonlardan to Eron davlatining ravnaq topgan davrigacha, yani Suza
Eronnig muhim mamuriy va madaniy markazlaridan biri bo’lgan davrigacha yetib
kelgan bir qancha arxeologik qatlamlarni topdi. 2
Nihoyat XX asrda qadimgi
Eronning poytaxti – Persipolda qisman qazishma ishlari o’tkazildi. Bu yerda
tuproqni o’yib yasalgan terrasa ustida qurilgan katta saroyning harobalari topilgan,
saroyga bo’rtma rasmlar solib bezatilgan keng zinapoyadan chiqilgan va katta katta
darvozalarga shohsaroyini qo’roqlovchi muqaddas xo’kizlarning haykallari
ishlangan. Persipolda topilgan ajoyib san’at yodgorliklari orasida shohning sur’ati,
shuningdek shohga turli xil sovg’a salomlar olib kelayotgan xiroj to’lovchi
______________________________
1. Аҳмедов Б . Ўзбекистон тарихи манбалари ( Қадимги замон ва ўрта асрлар ). – Т .: Ўқитувчи , 2001
2. Мадраимов А. Фузаилова Г. Манбашунослик. Бакалавриат таълим йўналиши талабалари учун дарслик. –
Тошкент, 2008.
8

qabilalarning sur ’ ati ayniqsa qiziqarlidir . O ’ rta Osiyoning boshqa ko ’ pgina
rayonlarida ham bir qancha qazishma ishlari o ’ tkazildi . Bu qazishmalar qimmatli
arxeologik materiallar berdi . Qadimgi Termiz harobalarining qazish natijasida bu
rayonda xalq neolit davridan yashab kelganligi , qadimdan shaharlar mavjud
bo ’ lganligi aniqlandi . Tosh va sopolga o ’ yib yozilgan katibalar ( mixiy yozuvlar ).
Bunday yozuvlar Ahamoniylarning qadimiy poytaxti Persipol , shuningdek Suza va
Ekbatana ( hozirgi Hamadon ) shaharlari va uning atrofidan topilgan . Masalan,
pishiq sopol taxtachaga o’yib yozilgan bir katibada Doro I ( mill. Avv. 522-486-
yy). Hukmronligining dastlabki yillarida ( mill. Avv. 494- 490-yillar orasida )
Suzada bunyod etilgan saroyning qurilish tafsiloti, aniqrog’I qaysi mamlakatlardan
qurilish matiriallarini keltirilganligi spool taxtachalarga yozilgan.Unga ko’ra, oltin,
Lidiya bilan Baqtriyadan, qimmat baho toshlar, lazurit va serdolik ya’ni ( qizil yoki
qizg’ish rangli tosh ) So’g’diyonadan, feruza Xorazimdan olib kelingan. Ayniqsa
Persipoldan ( Sherozning shimoliy tarafida, undan taxminan 50 km masofada
joylashgan; 520- 450-yillar orasida qurilgan shahardan ) topilgan yozuvlar va
tasviriy sur’atlar katta ilmiy qimmatga ega. 3
Ulardan ayrim namunalari XVII-XVIII
asrlarda ( 1621-yil ) Italiyalik sayyoh Pitro Della Valle va Daniyalik olim K.
Niburning nomi bilan bog’liq. Persipolda juda ko’p noyob yodgorliklar ochildi.
Ular orasida Apadana zinapoyalari ustiga ishlangan sur’atlar alohida ahamiyat
kasib etadi.Sur’atlarda ( balandligi 3 fut) Ahamoniylarga tobe bo’lgan 23 ta
satrablikdan o’lpon olib kelgan kishilar qiyofasi tasvirlangan.Bular orasida
Baqtriyaliklar ( turli idishlar, teri, mo’yna va tuya bilan ), So’g’dliklar ( turli mato
va teri, qo’ylar bilan), Parfiyaliklar ( idishlar va tuya bilan), Xorazimliklar ( ot va
qurol aslahalar bilan ) tasvirlari ham bor. Yodgorliklar orasida muhimlaridan yana
biri Behistun yozuvlaridir. Bu yozuvlar ( uzunligi 22 m, ummumiy balandligi 7,8
m ) shimoliy Eronda, Kirmon shohdan 30 km masofadan, dara bo’ylab o’tgan
qadimgi karvon yuli yoqasida uning chap tarafida, Zagros nomli qoyaga
( taxminan 105 m balandlikda) Doro I amri bilan yozilgan g’alaba yodgorligidir.
________________________
3.Исҳоқов М. Унитилган подшоликдан хатлар. –Т., 1992
9

Yozuv Elam , Bobil va qadimgi Eron tillarida bitilgan va mill avv . 523-522-
yillarda Ahamoniylar saltanatini larzaga keltirgan Gaumata ( 522- yil 29 sentabrda
halok bo ’ lgan ), Frada ( Marg ’ iyonalik 522- yil 10 dekabrda asrga olingan ). Xalq
harakatlari haqida xikoya qiladi .
Behistun yozuvi ( shuningdek , Bisotun , Bistun yoki Bisutun ; forscha :
" Xudoning joyi " ma ' nosini anglatuvchi , eski forscha : bagastana ) - Eronning
Kirmonshoh viloyatidagi Behistun tog ' idagi jarlikda ko ' p tilli yozuv va katta
qoyatosh relyefi , g ' arbiy Eron dagi Kirmonshoh shahri yaqinida , buyuk Doro ( r .
miloddan avvalgi 522-486) tomonidan tuzilgan . Eski fors, Elamit va Bobil (Akkad
tili turi): kabi uch turdagi tillarning matnlar jamlanmasindan iborat
qoyatosh mixxatl i yozuvlari. 4
Buyuk Doro muallifligida yozilgan bu yozuv miloddan avvalgi 522 yilning
yozida Fors imperiyasi podshosi sifatida taxtga o'tirilishidan to miloddan avvalgi
486 yilning kuzida vafotigacha bo`lgan davrdagi muhim tarixiy manbalarni o`z
ichiga oladi. Yozuvlar Doro I ning qisqacha tarjimai holi, jumladan, uning nasl-
nasabi va ajdodlariga talluqli bitiklar bilan boshlanadi.Ahmiyati
jihatidan Misr va Xitoy bitiklari bilan teng hisoblanadi. Unda
qadimgi Ahamoniy lar sulolasi taxihi va kelib chiqishi, shuningdek sulolaviy
shajara darxti ham berilgan. Undagi ayninqsa qadimgi Fors imperyasi tarkibiga
kiruvchi xalqlar xaqindaki malumotlar eng muhimlaridir. Chunki, unda xali
arxeologlar va tarixchilar tomonidan yetarlicha o`rganilmagan 23 ta qadimiy o`lka
va ularda yashovchi xalqlarning qisqacha tasnifi berib o`tilgan. 5
Xususan,
yurtimizda yashagan qadimgi saklar, massagetlar va ulardan keyingi avlod xalqlari
bo`lmish xorazmiylar, bakteriyaliklar haqida malumotlar berilgan. Ammo, bu kabi
malumotlar xaligcha uzbek tililida nashr etilmayotgani va yurtdoshlarimizning o`z
tarixiga etiborsizligi meni dim tashvishga soladi. Bu kabi muhim manbalar topib
o`rganilishi va xalqimizning kim bo`lganini anglashi uchun qattiq nashr holatida
bosmadan chiqarilishi kerak deb o`ylayman.
_____________________
4. R.Radjabov Qadimgi dunyo tarixi T: Toshkent 2015
5. V.Abdiyev .Qadimgi sharq tarixiT:Toshkent 1964
10

1.2.Behistun yozuvi ustuda bajarilgan izlanishlar.
Yozuv taxminan 15 m (49 ft) balandlikda 25 m (82 ft) kenglikda va 100 m
(330 ft) Bobil va Midiya poytaxtlarini (Bobil va Ecbatana) bog'laydigan qadimiy
ohaktoshli jarlik yo'lidan o`tgan yaniki, joylashgan. 6
Buning sababi bu yo`ldan
o`tgan har bir odam podsholikning tarixi qanday bo`lganligini bildirish maqsadida
qilingan, bu esa o`sha paytda tarixga va unda o`z nomini abadiy qoldirishga
sholarning qanchalik etibor berishini bildiradi.
1-rasm.Taxtali trassalar qo`yilgan Behistun yozuvlari
Qadimgi fors tili dagi matn besh ustundan iborat 414 satrni ; Elamit matni
sakkizta ustunda 593 satrni, Bobil tilid agi matni esa 112 satrni o'z ichiga oladi. 7
Berilgan tasvirda ko`rinib turibdiki, Doro o`zining shoh lik belgisi sifatida boshida
toj kiygan holatda va chap oyog`ini isyonchi odamning ko`kragiga qo`ygan xolda
tasvirlangan. Shahanshohning orqasida esa ikkita ikkita soqchi joylashgan va
shohni qo`riqlayapti. Podshodan o`ng tomonda birin ketinlikda turgan isyochilar
joylashgan, bo`yinlarida sirtmoq va zanjirband holda. Doro ularga hukm o`qiyapti.
Ularning ustida Zardushtiylik ning muqaddas xudosi Ahuramazda joylashgan. Bu
esa Doro ga xudoning marxamati ila berilgan taxtni va g`alabani bildiradi. 8
________________________________
6. Sh.Karimov ,R.Shamsutdinov.Vatan tarixi T:Toshkent.2010
7. Adkins, Lesley, Empires of the Plain: Henry Rawlinson and the Lost Languages of Babylon , St. Martin's Press, New
York, 2003.
8. Rawlinson, H.C., Archaeologia , 1853, vol. xxxiv, p. 74.
11

2-rasm.Shahanshoh Doro va unga qarshi chiqqan 10 dana isyonchi tasviri.
Ularustida Ahuramazda Doro ularga adolatli xukm chiqarmoqda.
5-rasm.Assiana bo`rtma naqshi
12

6-rasm.Tritantaxmesning relyefi: "Bu Tritantaxmes. U yolg'on gapirib, "Men
Sagartiya shohiman, Kiaksar oilasidanman.
13

II BOB. QADIMGI ERON TARIXINI O’RGANISHDA MA’LUMOT
BERUVCHI YOZMA MANBALAR
2.1.Ser Genri Roulinson - eroniy va mesapotamiya tillarini o`rganuvchi
talim otasi.
3-rasm. Genri
Raulinson
1835-yilda Eron Shohining harbiy kuchlariga tayinlangan Britaniya Sharqiy-
Hindiston kompaniyasi armiyasining ofitseri Ser Genri Roulinson yozuvni astoydil
o'rganishga kirishadi. Bu davrda shaharcha "Behistun" deb atalardi, mos ravishda
yodgorlik "Behistun yozuvi"deb nomlangan edi. Unga borishni imkoni yo`q
bo`lishiga qaramasdan, Roulinson mahalliy bolaning yordami bilan jarlikni
o'lchashga va eski fors yozuvini nusxalashga muvaffaq bo'ldigan. Ammo faqat
qadimiy fors tilidagi yozuvlarni ko`chira oldi holos. Elamit tili jar bo'ylab
joylashgan, Bobil yozuvlari esa undan to'rt metr balandda edi, shu sabab ularga
yetib borolmaganliklari tufayli o`ranishni keyinga qoldirishgan. 9
Roulinson
Forscha matnlar va Georg Fridrix Grotefend (nemis epigrafisti va filologi edi. U
______________________________
9. Thompson, R. Campbell. "The Rock of Behistun". Wonders of the Past . Edited by Sir J. A. Hammerton. Vol. II. New
York: Wise and Co., 1937
14

asosan mixxat yozuvini ochishga qo'shgan hissasi bilan tanilgan) ning tasniflari
yordamida matnning sirini ochishga kirishadi yani tarjimani boshlidi. Birinchi
bo`limda u Geradot o`zining sharqiy mamlakatlarga qilgan safarini yoritgan asarda
keltirgan shohlarning nomlarini ketma ketligini topadi, biroq nomlar
Gerodotning yunoncha transkripsiyasindan bashqacharoq edi, misol uchun Doro
nomi Dâryavuš deb keltirilgandi , gerodotnikida Δαρειος .yani Da rios. Afsuski,
bu k itob ham uzbek tilga tarjima qilinmagan, internet manbalarida ham afsuski
uning Gerodotga tegishliligindan boshqa manba topolmaysiz. Be lgilarni nomlarga
moslashtirish orqalini R. mixxatni 1838 yilda tekstlarni deshifrofkaladi va uni
Britaniya Qirollik Jamiyati ( Buyuk Britaniya va Irlandiya Qirollik Osiyo Jamiyati,
odatda Qirollik Osiyo Jamiyati (RAS) nomi bilan tanilgan, o'zining 1824 yil 11
avgustdagi qirollik nizomiga binoan, "Osiyo bilan bog'liq adabiyot, san'at va ilm-
fan bilan bog'liq narsalarni tekshirish va rag`batlantirish" bilan
shug`ullangan.)va Parijdagi Société Asiatique "Osiyo jamiyati" (Osiyoni
o'rganishga bag'ishlangan fransuz ta'lim jamiyati. U 1822 yilda Osiyo haqidagi
bilimlarni rivojlantirish va tarqatish missiyasi bilan tashkil etilgan. Uning
geografik qiziqish chegaralari Mag'ribdan Uzoq Sharqqa qadar bo`lib. Jamiyat
The Journal asiatique nashr etagan. Hozirgi kunda jamiyatning Fransiyada va
xorijda 700 ga yaqin a'zosi bor; uning kutubxonasida 90 000 dan ortiq jild mavjud)
ga topshiradi. R. keyinchalik o`z harbiy majburyati yuzasidan Afg`onistonga
ketadi va 1843 yilda Eronga qaytib keladi, o`z ishini yakunlashga kirishadi.Bu
safar u fors va elam yozuvlari orasidagi bo'shliqni taxtalar bilan to'ldirish orqali
kesib o'tdi va keyinchalik elam yozuvidan nusxa ko'chirdi. U mahalliy aholi
orasidan chaqqonroq bir bolani topib unga qoyadagi teshiklarga joylashib to Bobil
yozuvinacha ko`tarilatovg`in bola topdi, shunda yozuvlarning nusxasini olishga
imkon tug`ulardi.U yozuvni nusxalashda Papier-mâché usulidan ayyorona
foydalandi. Yaniki, qoyaga bo`yoq surtilgan va unga qog`ozni tekkizib olish
natijasinda( bosish) mixxatni nusxasi olingan. Buni hozir yosh bolalar ,shuningdek
men ham tangalardan nusxa olishda foydalanganman.
15

Roulinson boshqa bir qancha olimlar, xususan Edvard Xinks, Julius Oppert,
Uilyam Genri Foks Talbot va Edvin Norris bilan alohida yoki hamkorlikda
ishlagan holda,bu yozuvlarni deshifrladi va oxir-oqibat ularni to'liq o'qiy olish
qobiliyatiga ega bo`ldi. Behistun yozuvining qadimgi forscha bo'limlarining
tarjimasi matnning elam va bobil qismlarini keyinchalik shifrlash qobiliyatiga yo'l
ochdi, bu zamonaviy Assurologiya(Assyriology)ning rivojlanishiga katta yordam
berdi. 10
2.2. Behistun yozuvlarida Buyuk Doro nasl-nasabi.
Yozuvning birinchi qismida Buyuk Doro o zining nasl-nasabi va ajdodlariniʻ
keltirib o`tadi. Quyidagi yozuvlar esa uning keltirib o`tgan so`zlarining aniq
tarjima nusxasi bo`lib, uning oilasidagi ajdodlarining ketma ketligini aytadi. U
shuningdek Shohlar avlodidan ekanligi va Ahuramazda inom etgan davlatning 9-
hukmdori ekanligini bayon qiladi. Eron shohlarining Zardushtiylik diniga bo`lgan
katta e’tiborini e’tiborga olish lozim. 11
Shoh Doro aytadi: Mening otam Histas [Vishtaspa]; Histasning otasi Arsames
[Arshama] edi; Arsamesning otasi Ariaramnes [Ariyaramna] edi; Ariaramnesning
otasi Teispes [Cišpiš] edi; Teipesning otasi Axamenes [Haxâmanish] edi. Shoh
Doro aytadi: Shuning uchun bizni Ahamoniylar deb atashgan; Qadim zamonlardan
beri biz olijanob edik; Qadim zamonlardan beri bizning sulolamiz shoh bo'lib
kelgan. Shoh Doro aytadi: Mening sulolamdan sakkiz nafari mendan oldin
podshoh bo lgan; Men to'qqizinchisiman. Biz ketma-ket to'qqizta shoh bo'ldik.
ʻ
Shoh Doro aytadi: Axuramazdoning inoyati bilan men shohman; Ahuramazda
menga saltanat berdi.
____________________________
10. Sagdullayev. A, Aminov. B, Mavlonov. O`, Norqulov. N: O`zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqiyoti. I qism.
“Akademiya”. Toshkent-2000.
11. Abdiyev V.I. Qadimgi sharq tarixi.
16

4-rasm.Ahamoniylar sulolasi. Sulolaviy daraxti
17

2.2.Behistun yozuvlarining o’rganilganlik darajasi.
Qadimgi dunyo tarixida paydo bo‘lgan eng qadimgi davlatlardan biri Eron
(Persiya, Elam kabi nomlar bilan atalgan) davlatidir. Bu davlatda xukmdorlik
qilgan Ahamoniylar sulolasi hukmdorlaridan Kir II va Doro I lar dunyo tarixida
o‘chmas iz qoldirdilar. Bu ahamoniy vakillari olib borgan keng ko‘lamli yurishlari,
ko‘plab tarixchi va olimlar asarlarining yaratilishiga sabab bo‘ldi. Umuman Eron
tarixi haqida ma’lumot beruvchi yozma manbalar ko‘plab hisoblanib, ular
qoyatoshlarga bitilgan bitiklar va yunon va rim muarrixlari asarlari - asosiy
manbalar hisoblanadi. Ahamoniylar dinastiyasidan (er. Avv. 588-330 yillar)
chiqqan dastlabki Eron shoxlarining hukmronlik qilgan davriga oid topilgan kam
sonli Eron mixsimon yozuvlari asosida Kirmonshox shahri yaqinidagi behistun
qoyasiga o‘yib yozilgan katta xat juda katta ahamiyatga ega. Bu yozuvlarning
uzunligi 22 metr, umumiy balandligi 7,8 metr. Eronda Kirmonshoxdan 30 km
masofada, daryo bo‘ylab o‘tgan qadimgi karvon yo‘li yoqasida, uning chap
tarafida Charos nomli tik qoyaga taxminan 105 metr balandlikda Doro I ning amri
bilan yozilgan g‘alaba yodgorligi mavjud, bundagi yozuvlar elam, bobil va
qadimgi eron tillarida bitilgan. Bu yozuvlar juda ko‘plab aniq tarixiy fikrlarni
qoldirgan. 12
Masalan: bu yozuvlarda Eron podshosi Doro I ning Kambiz o’lganidan
keyin ko‘tarilgan qo‘zg‘alon qanday tor-mor qilingani, Eron davlatining
butunligini qanday qilib tiklaganini, Nil bilan qizil dengizni birlashtiruvchi kanal
qazilganligi, undan keyin shu kanal orqali Misrdan Eronga yura boshlaganligi, kabi
qimmatli ma’lumotlar bitilgan. Behistun qoyatosh bitiklari hozirgi kunda to‘la
o‘qib, o‘rganib chiqilgan va bu yer butun tarixchi olimlarni o‘ziga jalb etgan
hududlardan biriga aylangan. Qadim Eron tarixi haqida ma’lumot beruvchi yozma
manbalardan yana biri Persepoldan 5 km masofada, uning shimol tarafiga
Xusaynkuh qoyalarida ahamoniylardan Doro I, Kiyerks I (mil. Avv. 486-465 y)
Artakserks I (mil. Avv. 465-424 yil) hamda Dono II (mil. Avv. 424-404 yil)
larning manbalari hamda ularga kiraverishda o‘yib yozilgan katibalar mavjud,
__________________________
12. Шайдуллаев Ш . Б . Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш босқичлари . Тарих
фанлари д - ри . .. афтореф . Самарқанд . 2009.
18

mazkur yozuv asosiy sarkardalardan Rustam (636- yili arablar bilan bo‘lgan jangda
halok bo‘lgan) nomi bilan bog‘liq va tarixda ko‘pincha Naqshi Rustam deb ataladi.
Bu katibalarda ayniqsa Doro I surati ostida yozilgan katibada, uning davlati
ko’klarga ko‘tarib maqtaladi. Uning tarafidan bosib olingan xalqlar itoatkorlikka
va halol mehnat qilishga chaqiriladi, shuningdek bo‘ysunmaganlarning jazolangani
va nomlari qayd etilgan. Yana bu yozuvlarda Eron shoxlari qo‘l ostidagi hududlar
va mamlakatlar ro‘yxati to‘la saqlanib qolgan, ya’ni ahamoniylarga tobe bo‘lgan
23 satrablik va ulardagi xalqlar bo‘lib, ular ichida parfiyaliklar, baqtriyaliklar,
yunonliklar va xorazmliklar ham bor. Umuman olganda qadimgi Eron tarixi haqida
ma’lumot beruvchi mixxat yozuvida ko‘plab qimmatli manbalar topilgan. Ulardan
biri Porsepol shahri harobalaridan topilgan qimmatli manbalardir. 1761-yilda
Daniya qiroli topshirig‘i bilan Arabiston va Eron kabi hududlarni o‘rganish uchun
yirik ekspeditsiyani yuboradi. Ekspeditsiya ichida ruhoniy o‘g‘li arab tilini bilgan
K.Nibur ham bor edi. 1765-yilda Nibur arabistonga jo‘nab ketadi. U yerdan
Mesopataniya orqali Eronga o‘tadi va nihoyat Sherozning shimolisharqiy
tomonida, undan 7 mil narida Persapolning xarobalarini topadi. Bu saroy
A.Makedonskiy tomonidan yoqib yuborilgan edi. Nebur bu yerdan Ahamoniyning
mixxat yozuvini topdi va bu yozuvlar qabr toshlariga, qoyatosh va xaykallarga
yozilgan edi. Niburning topilmasini o‘qish o‘ziga nasib etmaydi. Uni o‘qish
G.Grotefenga nasib etadi. Gotefend bu yozuvlardan mil.avv. 540-yilda Kir II
Bobilni tor-mor etib, buyuk eron podsholigini barpo etganligini bilib oladi. Yana
bir boshqa manbada Grotefend juda ham muhim manbalarni topganligi kiritiladi.
Yani u qabr toshlarini podshoxlarga atab yozilganligini aniqlab dastlab, “Podsho”
(shoxlar shoxi) degan so‘zni o‘qiydi. Yana u shoxlarni alohida ajratib yozganligini
va ismdan keyin “shox” so‘zini ifodalovchi belgi qo‘yilganini aniqladi. Ya’ni
birinchi ismda “shox” so‘zini ifodalovchi belgi mavjud, ikkinchi ismdan keyin
yo‘q. Bundan kelib chiqadiki: V shox B shox o‘g‘li, B shox A shox o‘g‘li, demak
birinchi podshoxning otasi shox bo‘lmagan, masalan, Doro I ning otasi. Uzoq
izlanishlardan so‘ng Grotefend bu yozuvlarni o‘qidi: “Kserks ulug‘ shox,
shaxanshox, Doro, shox o‘g‘li Aximanid, bu saroyni o‘sha qurdirgan”. Bu
19

yozuvlari siri 1802-yili ochilgan edi. 13
Qadimgi Eron tarixiga oid jada ko‘plab
manbalar topilgan. Eron tarixi va shoxlari haqida yana ko‘plab tarixchi olimlar,
sayyoxlar asarlari mavjud. Ularning eng muhimlari yunon va rimlik
tarixchilarining asarlaridir. Qadimgi yunon yozuvchisi Ksenofontning Kir II ga
bag‘ishlangan “Keropediya” (Kirning tarbiyasi va “Anabasis”) (“Kirning
yurishlari”) nomli asarlari, “Tarix otasi Gerodot”ning, Pompeytragning “Kirning
halokati to‘g‘risida qilingan hikoyalari diqqatga sazovor, Gerodotdan keyin V-
asrda yashagan tarixchi Pavel Ozozeyning “Monarxiya” asosida Eron shoxining
vaviloni ya’ni vayron etilishi berilgan II asrda yashagan Poliyenning “Xarbiy
xiylalar”, Ktesiyning “Eron tarixi” nomli asarlarida ahamoniy hukmdorlarining
yurishlari, tafsilotlari, ular haqida hikoyalar kabi qimmatli ma’lumotlar yozib
qoldirilgan. 14
Eron hamda O’rta Osiyo xalqlari qadimgi madaniyati, e’tiqodi, tili,
adabiyoti va tarixini o‘rganishda muhim manba Zardushtiylik dinining muqaddas
kitobi “Avesto”ni (Avesto mil. Avv. V va mil. VI asrlarda yozilgan) va shu davrda
Eron hududida Zardushtiylik dini hukmron bo‘lgan. Xulosa qilib shuni aytishimiz
mumkinki qadim Eron haqida ma’lum beruvchi ko‘plab yozma manbalar topilgan.
Ammo ulardagi ma’lumotlarga aniqlik yetishmaydi va o‘sha davr tarixi yetarli
darajada o‘rganilmagan. 15
________________________
13. Madraimov A. Fuzailova Q.. Manbashunoslik.
14. Sulaymonova F. Sharq va g‘arb
15. Duravchuk V. Yozuvlar o‘tmish sirlari shohidi.
20

XULOSA
Qadimgi Fors davlati hozirgi kunda Eron islom respublikasi hududiga asosiy
qismi to’g`ri keladi .1935 -yilgacha Eron deb atalmagan ushu davlat , Oldingi nomi
Fors deb yuritilgan . Har bir davlatning o’ziga yarasha boy tarixi bo’lgani kabi
Eronning ham boy tarixi mavjud . Dunyoda eng qadimgi va dastlabki svillizatsiya
qadimgi Yunonistonda undan keyin esa , Krit orolida vujudga kelgan bo’lsada
Qadimgi Eron hududida vujudga kelgan imperiya ,ulkan davlatchalik butun
dunyyoga mashxur bo’lgan emas .
Qadimgi dunyo tarixi inson paydo bo’lganidan to G’arbiy rim imperiyasining
qulashigacha 476 yilgacha bo’lgan bo’lgan davr oralig’ida yuksak cho’qillarni zabt
etgan Eron davlati tarixida Ahamoniylar sulolasi deyarli 200 yil hukmronligi
oralig’ida juda ulkan ishlarni amalga oshirgan.Qadimgi dunyo tarixida o’chmas iz
qoldirgan .Ular o’zlarrining savdo yo’llarini bunyod etib mamlakat savdo - sotiq
ishlarini yuksaltirishga o’z hissasini qo’shishgan . Butun mamlakaat uchun yagona
oltin tanga joriy etish orqali esa ,pul islohotini o’tkazgan .Ahamoniylar sulolasi
vvujudga kelguniga qadaar qadimgi Eron hududida kasiylar ,elamiylar singari
qabilalar yashaagan.Keyinchalik u yerga midiyaliklar va forslar kelib
joylashadi.Sulolaning vujudga kelishi haqida R.Rajabov malumotiga ko’ra ,
quydagicha talqin etiladi .Forslar to‘g‘risidagi ma’lumotlar ilk bor Osuriya
yozuvlarida uchraydi. Osur podshosi Salmanasar III ning mil.avv. 843-yildagi
yozuvida Parsua viloyati tilga olinadi. Osuriya mil.avv. 843-yilda bu viloyatning
27 «podshosidan» xiroj olgan. Bu viloyatlar Markaziy Zagros tog‘larida
joylashgan deb faraz qilinadi. Bu vaqtda ko‘p sonli fors qabilalari tarqoq
yashaganlar. Mil.avv. VIII asr oxiridagi osur manbalarida Elamdan shimoli-
g‘arbda joylashgan (hozirgi Sulaymoniya shahridan sharqda) Parsuash mamlakati
eslatiladi. Taxminan mil.avv. 800-yillar atrofida forslar qardosh midianitlardan
uzoqlashib, janubiy-sharq tomon asta-sekin siljiydilar. Mil.avv. 714- yilda forslar
osur podshosi Sargon II ning fuqarosi sifatida tilga olinadi. Ma’lum vaqt davomida
forslar Eronning janubiyg‘arbida Elamning asl hududlarini egalladilar. Natijada bu
hudud yangi kelgindilar nomi bilan Pars nomini oladi. Bu hudud hozirgi Eronning
21

Fors viloyatiga to‘g‘ri keladi. Fors so‘zi Parsning arab tilida aytilishi bo‘lib,
mamlakat va fors xalqini, ularning poytaxti Pasargad (yunon tilida Persepol)ni
bildiradi. Forslar mil.avv. VII asrning o‘rtalarigacha Elamga, keyin esa qisqa vaqt
Osuriyaga o‘lpon to‘ladilar. Ko‘rinishidan shu vaqtdan boshlab forslar ahmonlar
urug‘idan bo‘lgan yo‘lboshchilar yetakchilik qilgan qabilalar ittifoqini tashkil
qiladilar. Sulolaning asoschisi an’ana bo‘yicha Ahmon hisoblanadi. Mil. avv. 675–
650- yillarda fors qabilalari ittifoqini Chishpish nomli yo‘lboshchi boshqaradi.
An’anaga ko‘ra, Ahmonning o‘g‘li Chishpishdan so‘ng podsholik hokimiyati
Kayxusravga o‘tadi. Kayxusrav Mil.avv. 642-yil osurlar Elamni zabt etganda,
Osuriyaga qaramligini tan oladi va katta o‘g‘lini garovga Nineviyaga jo‘natadi.
Kayxusravning ikkinchi o‘g‘li Kambiz I mil.avv. 600–559-yillar podsholik qiladi.
Navbatdagi Parsuash hokimi Kambiz I ning o‘g‘li Kayxusrav II bo‘lgan. Mil.avv.
558-yilda fors qabilalari podshosi bo‘ldi. Forslar o‘zlari qaram bo‘lgan Midiyaga
qarshi mil.avv. 553-yilda Kayxusrav II boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tardilar.
Kayxusravning otasi Kambiz Midiya podshosi Astiagning qiziga uylangan edi.
Urush uch yil davom etdi va mil.avv. 550- yilda forslarning g‘alabasi bilan tugadi.
Midiyaning poytaxti Ekbatana fors podshosining qarorgohlaridan biri bo‘lib
qoldi.Kayxusrav (Kir II) ushbu hududlarni bosib olganidan keyin o’z davrining
qudratli bo’lgan yirik davlatlarni bosib oladi ,shu jumladan bizning hudud O’rta
osiyga ham yurish qilib ko’rgan . Midiya bosib olinganidan keyin forslar qo‘shni
mamlakatlarga yurish boshladilar. Ular mil.avv. 549–548-yillar Parfiya va
Girkaniyani va ehtimol, Armanistonni bosib oladilar. Mil.avv. 547-yilda forslar
Kichik Osiyoda eng kuchli davlat hisoblangan Lidiyani istilo qilishga kirishdilar va
ikki jangdan so‘ng Lidiya podsholigi istilo qilinadi. Shundan so‘ng, Kichik
Osiyodagi yunon shaharlari Kayxusrav hokimiyatini ko‘ngilli tan oldilar.
Kayxusrav mil.avv. 545-yildan 530-yilgacha hozirgi Eronning sharqiy hududlari,
Afg‘oniston va Hindiston, O‘rta Osiyodagi ba’zi viloyatlarni va Marg‘iyona,
Xorazm, So‘g‘diyona, Baqtriya, Ariya, Gedrosiya, Sattagidiya, Araxosiya va
Gandxarani bo‘ysundirdi. Ahmoniylar davlati hududlari Hindistonning shimoliy-
g‘arbiy chegaralarigacha, Hindiqushning janubiy yonbag‘irlarigacha yetdi.
22

Kayxusrav shimoliy-sharqiy yo‘nalishlarda o‘z ta’sirini mustahkamlab oldi.
Shundan so‘ng Kayxusravning navbatdagi yurishi natijasida mil.avv. 539-yil
kuzida Bobil podsholigi bosib olindi. Ahamoniylar sulolasining yorqin vakillaridan
biri yunon eron urushi boshlanishiga sababcchi va uning ishtirokchisi Doro I
bosqinchhilik yurishlaridan tashqari bir qancha bunyodkorlik ishlarini ham olib
borgan . Uning tarixda qilgan ishlaridan eng yirigi bu Behistun qoyatosh
yozuvlarini yozdirgan . Behistun yozuvlari nafaqat Eron tarixi balki O’rta osiyo va
qadimgi sharq tarixi davlatlari tarixi haqida bayon etadi . Qoyatosh yozuvlari
xalqlarning etnologiyasi , tarixi , madaniyati haqida yozilgan .Sagdullaev
ma’lumotlariga ko’ra Behistun qoyatosh yozuuvlari vatanimiz tarixidagi dastlabki
kurtaklari bo’lgan Qadimgi Xorazm, Baqatriya ,Sug’diyona aholisi madaniyati
haqida ma’lumotlar borligi aniqlangan . Behistun qoyatosh yozuvlari haqida
Abdiyev bergan ma’lumotlarga ko’ra Ushbu qoyatosh yozuvlari hozirgi kunda
Bog’doddan Tehronga boradigan yo’ldagi baland qoyaga yozilganligini
takidlaydi .Rajabovning malumotlariga ko’ra esa, U Eronning Hamadon
(Midiyaning qadimgi poytaxti Ekbatana) shahri yaqinidan Behistun qoyasida Doro
I ning uch tildagi qoyatosh yozuvini tekshirdi. 1947-yilda Roulingson Behustun
yozuvining Bobil qismidagi 600 belgidan 250 tasini o‘qidi. 1855-yilda Behustun
yozuvining uchinchi qismi bo‘lgan elam tilidagi mixxatlar ham olimlar tomonidan
o‘qildi. Qoyatosh yozuvlari Qadimgi bobil ,elam va akkad tillarida bitilgan . Doro
I reforma(islohot ) laridan yana biri bu moliyaviy islohotidir . U markazlashgan
mamlakatning barcha hududi uchun yagona “darik “deb atalgan oltin pulni zarb
ettiradi . Uning og’irligi 8.416 grammni tashkil etgan .Undan tashqari Geradotning
ma’lumotlariga ko’ra Doro I taxtga o’tirmasidan avval yetti kishidan iborat
kengash tuzadi vas hu kengash a’zolari tomonidan podsholikka saylanadi . Ushbu
kengash a’zolari shohning huzurig to’g’ridan -to’g’ri kirish huquqiga ega
bo’lgan .DoroIning vorisi Kserks otasi vafotidan keyin u , davom ettirayotgan yirik
jang Yunon -Eron (Fors ) urushiga yurishda shu yetti kishilik kengash bilan
maslahatlashib keyin yurish qilgan . Podsho Kengash a’zolari birining qiziga
uylanishga majbur bo’lgan . Doro I hokimiyatga kelganida mamlakatning barcha
23

provinsiyalarida qo’zg’alon avj olgan edi ,Bu haqida Behistun qoyatosh
yozuvlarida keltirilgan malumotlarga e’tibor qaratadigan bo’lsak , Doro I aytadiki :
Men xudo Ahuramazdaning irodasi bilan menga qarshi chiqqan podsholiklarga
jami bo’lib 19 marta yurish qildim va 9 podshoni asir oldim deydi . Doro I ning
yana bitta islohotlaridan biri bu mamlakatni satrapliklarga ajratganligidir . Doro I
mil.avv. 515-yil atrofida mamlakatni satrapiya (viloyat, fors tilida kshatriy) deb
atalgan ma’muriy hududlarga bo‘ldi: Kichik Osiyo to‘rt satraplik to‘rt bosh shahar
bilan (Milet, Sard, Daskiley va Tars); Misr markazi Memfis bo‘lgan o‘ltinchi
satraplik; Osuriya Bobil bilan birga to‘qqizinchi satraplik; o‘ninchi satraplik
Midiya; yigirmanchi satraplik Hind daryosining o‘ng qir’g‘og‘i hududi.
Satrapliklar ro‘yxati Behistun va boshqa qadimgi fors yozuvlarida keltiriladi.
Ularda 23 mamlakat sanaladi. 20 satraplik keltirildi. Gerodot 20 satraplik tarkibida
Ahmoniylar davlati tarkibiga kirgan 70 ta shaharni sanaydi. Doro I islohotlari agrar
sohada katta o‘zgarishlarga sabab bo‘lgan. Qaram xalqlarning yerlari tortib olinib,
podsho oila a’zolariga, fors aslzodalari va amaldorlariga meros qilib
beriladi.Bunday yer-mulklar soliqdan ozod qilingan. Podsho tomonidan alohida
xizmat ko‘rsatgan qo‘shinlarga beriladigan yerlar merosiy bo‘lib, soliqdan ozod
qilingan. Bunday imtiyozga ega kishilar qaram viloyatlarda sud ishlarini amalga
oshirish huquqiga ega bo‘lganlar. Yerlarning katta qismi podshoning mulki edi.
Podsho yerlari, odatda, ijaraga berilgan. Bundan tashqari, yirik sug‘orish kanallari
podshoga qaragan. O‘rta Osiyodagi Aq daryosi havzasidagi sug‘orish inshootlari,
Suriyadagi o‘rmonlar, Misrdagi Fayum ko‘lida baliqchilikdan keladigan
daromadlar, konlar, bog‘ va saroylar podsho ixtiyorida bo‘lgan.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
4. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” T. “Ma’naviyat”
2015;
5. Karimov I. A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”. T: “SHarq” NMK Bosh
tahririyati -1998;
6. SH. M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. T. “O‘zbekiston”- 2017
7. Аҳмедов Б . Ўзбекистон тарихи манбалари ( Қадимги замон ва ўрта
асрлар ). – Т .: Ўқитувчи , 2001
8. Мадраимов А. Фузаилова Г. Манбашунослик. Бакалавриат таълим
йўналиши талабалари учун дарслик. –Тошкент, 2008.
9. Исҳоқов М. Унитилган подшоликдан хатлар. –Т., 1992
10. R.Radjabov Qadimgi dunyo tarixi T: Toshkent 2015
11. V.Abdiyev .Qadimgi sharq tarixiT:Toshkent 1964
12. Sh.Karimov ,R.Shamsutdinov.Vatan tarixi T:Toshkent.2010
13. Adkins, Lesley, Empires of the Plain: Henry Rawlinson and the Lost
Languages of Babylon , St. Martin's Press, New York, 2003.
14. Rawlinson, H.C., Archaeologia , 1853, vol. xxxiv, p. 74.
15. Thompson, R. Campbell. "The Rock of Behistun". Wonders of the Past .
Edited by Sir J. A. Hammerton. Vol. II. New York: Wise and Co., 1937
16. Шайдуллаев Ш . Б . Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо
бўлиши ва ривожланиш босқичлари . Тарих фанлари д - ри . .. афтореф .
Самарқанд . 2009.
17. Azamat Ziyo: O`zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar. “Sharq”. Toshkent-2001.
18. Eshov. B. O`zbekiston davlatchiligi va boshqaruv tarixi. Toshkent. 2012. 27-
bet.
19. Sagdullayev. A, Aminov. B, Mavlonov. O`, Norqulov. N: O`zbekiston
tarixi: davlat va jamiyat taraqiyoti. I qism. “Akademiya”. Toshkent-2000.
20. Abdiyev V.I. Qadimgi sharq tarixi.
25

21. Madraimov A. Fuzailova Q.. Manbashunoslik.
22. Sulaymonova F. Sharq va g‘arb
23. Duravchuk V. Yozuvlar o‘tmish sirlari shohidi.
INTERNET MANBALARI:
1. www.innacedemy.uz
2. https://uz.wikipedia.org/wiki/Behistun_kitobalari
3. www.arxiv.uz
4. www.ziyonet.uz
26

Behustin qoya tosh yozuvlari Eron tarixiga oid ilk yozma manba sifatida

Sotib olish