Белгиларни бириккан ҳолда ирсийланиши ва кроссинговер. Алоҳидаланиш эволюцияни дастлабки омили сифатида

{БЕЛГИЛАРНИ БИРИККАН ХОЛДА 
ИРСИЙЛАНИШИ ВА  
КРОССИНГОВЕР. АЛОХИДАЛАНИШ 
ЭВОЛЮЦИЯНИ ДАСТЛАБКИ 
ОМИЛИ СИФАТИДА изоля ция  орг аниз м ларнинг  
осонлик билан чатишиш ини 
бартараф  этишг а
м устаҳкам ланишигапопуля ция лар ва турларг а 
м ансуб орг анизм лардаги 
ф арқнинг  кўпайиши
Эволюция жараёнида 
а лоҳ и да ла н и ш    
Кроссинговер [инг. Crossing – over – чалкашув] – 
чалкашиш, гомологик хромосомаларнинг ўхшаш 
қисмлари билан ўрин алмашиниши натижасида 
хроматида ипларининг узилиши ва янги тартибда 
бирикиши. 

Биринчи марта америкалик биолог Т. Мерган 
аниқлаган (1911). Олим гомологик жуфт 
хромосомаларда генлар доимо ўрин алмашиниб 
туришини дрозофила (мева пашшаси)да ўтказилган 
тажрибаларда исботлаган. 

Кроссинговер ҳар хил генлар асл ёшларининг янги 
комбинацияларига олиб келади.
Кроссинговер популяцияларда комбинатив ўзгарувчанлик 
пайдо бўлишига олиб келиши туфайли табиий таланиш учун 
материал беради. 
Кроссинговер аксарият ҳолларда ҳужайраларнинг мейоз, 
баъзан митоз булинишида рўй беради. 
К. ДНК молекуласининг ҳар икки ёхуд битта ипида бир қанча генлар ёки 
геннинг бир қисмига эга бўлган хромосомалар катта қисмларининг қайта 
комбинациланишига олиб келади. 

Генлар орасидаги Кроссинговер частотаси хромосомадаги генлараро 
масофани билдиради. 

Кроссинговерни ўрганиш натижасида хромсомаларнинг ирсий 
дискретлиги исботланди; 

генларнинг хромосомада тўғри чизиқ бўйлаб жойлашганлиги ва 
бириккан генлар гуруҳлари аниқланди; 

хромосомаларнинг генетик харитлари (ҳар бир бирикиш гуруҳида 
генларнинг нисбий жойлашиш схемаси)ни тузиш имкониятига эга 
бўлинди.
Кроссинговер комбинатив ўзгарувчанлик миқдорини кескин 
ошириши туфайли табиий танланиш ва селекция учун 
дастлабки материал беради. Кроссинговер барча ҳайвонлар, 
ўсимликлар ва Микроорганизмлар учун хос. 
Кроссинговер ҳодисасидан генетик таҳлил орқали генетиканит 
қатор муаммоларини ечишда кенг фойдаланилади.     
Тажрибаларда белгиларнинг мустақил 
равишда наслдан-наслга берилиши билан бир 
қаторда уларнинг богланган холатда группа 
булиб наслдан-наслга ўтиши ҳам аниқланган. 

Хар бир хромосомада жуда кўп ген бўлиб, улар 
ўзаро бириккан холла шу хромосома билан 
бирга наслдан-наслга берилади. 

Агар генлар гомологик (ўхшаш) бўлмаган ҳар 
хил хромосомаларда бўлса, улар эркин 
бирикади ва мус- тақил холатда наслдан-
наслга ўтади
Белгиларнинг бириккан ҳолда ирсийланиши. 
Кроссинговер ходисаси 
Генларнинг богланиш ҳодисасини ўрганиш 
генлар хромосомада изчиллик билан жойлаши- 
шини ва улар ўртасидаги масофани аниқлашга 
имкон беради. 

Хар бир жуфт гомологик хромосомаларда 
жойлашган ва группа бўлиб наслдан-наслга 
ўтадиган генлар богланган генлар грунпасини 
хосил килади.

  Генларнинг эркин ҳолда комбинацияланишини 
чскловчи, биргаликда наслдан-наслга ўтадиган 
генлар бириккан (богланган) генлар дейилади.
Белгиларнинг бириккан ҳолда 
ирсийланиши. Кроссинговер ходисаси 
Битга хромосомада жойлашган барча генлар 
богланган генлар группа- сини ташкил этади. Ҳар бир 
богланган группанинг генлари бошқа группага 
боглик. бўлмаган (мустақил) холатда наслдан-наслга 
ўтади. 

Бу ҳодисани 1906 йилда Б.Бэтсон ва Р.Пеннет ёввойи 
горох ўсимлиги устида ўтказган тажрибаларида 
кузатганлар. 

Улар чанг доначасининг шакли ва гулнинг ранги 
билан фарқланадиган ўсимликларни чатиштириб, 
дурагайнинг иккинчи бўгинида (Ғ2 да) фенотип 
бўйича 9:3:3:1 нисбатда ажралиш содир бўлмаслигини 
аниқладилар.
Б у ҳодисанинг м оҳия ти Т.Морган ва унинг шогирдлари 
А.С тертевант, Г.Мю ллер, К.Бриджеслар олиб борг ан катг а 
илм ий ишлар туф айли очиб берилди 
Генларнинг ўзаро богланган хрлда наслдан-наслга 
ўтиши дрозофила пашшаси мисолида синчиклаб 
ўрганилди. 

Бу пашшада кулранг тана (С) ва қисқа қанотлилик ( q) 
белгиларини ривожлантирувчи генлар бир 
хромосомада, кора тана (с) ва узун қанотлилик (Д) 
белгиларини ривожлантирувчи генлар эса бошка 
гомологик хромосомада бўлади. 

Кулранг танали (С) ва қисқа канотли ( q)  эркак пашша 
қора танали (с) хамда узун қанотли (Д) ургочи пашша 
билан чатиштирилса, дурагай пашшаларнинг 
биринчи

бўгини кулранг танали ва узун қанотли бўлади.
Уларга ургочи пашшадан кора тана ва узун 
 қанотлилик генларини сақлов   чи хромосома, эркак пашшадан 
эса кулранг тана хамда қисқа қанотлилик генларини сақловчи 
хромосома берилади 
Дурагай эркак пашша икки хил сперматазоид хосил 
килади: бирининг хромосомаси кулранг тана ва калта 
қанотлилик белгиларини бошқарувчи генга, 
иккинчисиники қора тана ва узун қанотлилик 
белгиларини бошкарувчи генга эга булади. 

Агар бундай эркак пашшалар кора танали ва калта 
қанотли ургочи пашшалар билан чатиштирилса, 
уларнинг бўгинида икки хил пашшалар: кора танали, 
узун қанотли (50%), шунингдек, кулранг танали, калта 
канотли (50%) пашшалар тенг нисбатда хосил бўлади. 
Ш ундай қилиб, икки жуф т ген бўйича тўлиқ богланиш бўлг анда 
дураг айлар ф ақат икки х ил организм лардан: кулранг танали, уз ун 
қанотли ва кора танали, калта канотлилардан иборат бўлади.
Б у бирикиш генларнинг  битта х ром осом ада бўлишига боглик. 
Мейоз да улар тарқалиб кет- м айди ( бир-биридан ажралм айди)  ва 
бирг аликда наслдан-наслга ўтади.  
Морг ан ф анда биринчи булиб генлар ўз аро 
бирикишининг м оддий негиз и х ром осом а 
эканлигини аннклади. 

Тург а хос х ром осом алар қанча кўп бўлса, 
улардаг и гепларниш бирикиш г руппаларини 
аниқлаш хам  шунча қийин бўлади. 

Ш униш учун ам алий жихатдан ф ойдали 
ҳисобланг ан кўп ўсим ликлар ва чорва 
м оллари генларининг бирикиш группалари 
тўлиқ аниқланг ан эм ас. 

Генлар бирикиш г руппасининг сони 
гом ологик х ром осом алар жуф тининг сонига 
тенгдир. Масалан. 
одам да 23, м аккажўх орида 10, г орох да 7 ва дрозоф илада 4 
жуф т х ром осом а булиб, уларда г енларнинг  23, 10, 7 ва 4 та 
бирикиш  г руппаси м авжуд. 
Генларнинг  старо тулик богланг ан холла наслдан-наслг а 
утишила н ташкари уларнинг  тўлиқ бўлм аг ан ҳолда 
боглапиб, бўг индан бўг инг а берилиш ҳодисаси ҳам  м аълум . 
Бу қонуния т аввало м ева пашшасида куз атилг ан. 
Дураг айнинг  биринчи бўг ини ( Ғ,)  да кулранг  танали, уз ун 
канотли урғ очи пашш алар олиниб, улар кора г анали калта 
канотли паш шалар билан чатиштирилса, я нг и бўг иннинг  
83% и
 ота-оналариг а ўх шаш, 17% и эса белг иларининг  
ком бииация си натижасида пайдо бўлг ан я нги х ил 
пашш алардан иборат бўлали. Белг илари ота-она 
пашшалариникидан ф арқ. киладиг ан я нг и х ил пашшалар 
кандай вужудг а келади дег ан саволг а 1911 йилда Т.Морг ан ва 
унинг  шогирдлари г ом олог ик жуф т х ром осом аларда г енлар 
доим о ўрин алм аштириб туришини исботлаш билан жавоб 
бердилар. Мейознинг профаза  I  даги зигонемада 
гомологик хромосомалар 
коньюгацияланганда улар бир-бирига 
жипслашиб, кейин бир-биридан 
ажралиб кетишида кисмларини 
(генларини) ўзаро алмаштиради. 
Натижада таркибидаги генлар бошқа 
бир хил бўлган хромосомалар хосил 
бўлади ва бу ҳодиса  кроссинговер  
дейилади. Кроссинговер табиий танланиш ва селекция 
учун мухим ахамиятга эгадир. 
Кроссинговерниларнинг тўлиқ богланмаган 
ҳолатда наслдан-наслга берилиши генларнинг 
генетик
картасини, яъни ҳар бир бирикиш группасида 
генларнинг нисбий жойлашиш схемасини 
тузиш имкониягини яратди. Жуда ҳам кўп 
чатиштиришлар ўтказиш натижасида барча 
генлар хромосомада бир чизиқда жойлашиши 
аниқлангач, генетик карта схема тузиш 
мумкин булади.  Хромосомаларнинг генетик 
картасини урганиш генлар 
хромосома узунлиги бўйлаб бир 
текис таркалмаслигини хам 
кўрсатади. Хромосоманинг баъзи 
қисмларида генлар бошқа 
қисмларидагига нисбатан зич 
жойлашади. Хромосоманинг баъзи 
қисмлари генетик жихатдан актив 
бўлмаслиги хам мумкин экан. Ирсиятнинг хромосома назариясини урганиш куйидаги 
хулосаларга олиб келади: 
1. Генлар хромосомаларда мунтазам бир чизиқда 
жойлашган бўлиб, бирикиш группаларини хосил 
килади. Бирикиш группаларининг сони гомологик 
хромосомалар жуфтининг сонига тенг. 
2. Хар бир хромосомада жойлашган генлар ўзаро 
богланган ҳолда наслдан-наслга ўтади. Генларнинг 
ўзаро богланиш кучи уларнинг ўртасидаги масофага 
боглик. 
3. Гомологик хромосомалар ўзаро чалкашйш 
(кроссинговер) имкониятига эга. Кроссинговер 
натижасида генларнинг рекомбинацияси (таркиби 
ўзгарган группа ҳосил бўлиши) руй беради.
 Бу эса табиий танланиш ва сунъий танлаш учун бой 
манба бўлиб хизмат килади. 
4. Генларнинг ўзаро бири киши ва кроссинговер конуни 
биологик ҳодиса бўлиб, организмларнинг ирсияти ва 
ўзгарувчанлиги умумийлигини ифодалайди. Эътиборингиз учун 
рахмат!