Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	1.5MB
Покупки	1
Дата загрузки	17 Январь 2025
Расширение	doc
Категория	Психология

Bilish jarayonlarining psixodiagnostikasi va rivojlantirish usullari

Mantiqiy aqliy xulosada muhokamalar majmuasi bir-biriga bog’lanib,
yangi bir xulosa kelib chiqadi. Bunday xulosaga asos bo’lgan ikki muxohama dalil
deb ataladi. Demak, aqliy xulosa fikrni taqqoslaydi, bog’laydi, mavhum tafakkur
sodir bo’lish jarayonini ifodalaydi. Shunday qilib, insoniyatning barcha bilimlari
sezgi materiallarini umumlashtirish orqali hosil bo’ladi. 7

Bilish jarayoni murakkab, ko’p qirrali jarayondir. U albatta sub’ektning
qobiliyati, izlanuvchanligi, mantiqiy tafakkurning xususiyati, voqelik hodisalarini
kuzatish, uning mohiyatini ochishda ham bir narsa va hodisaga ijodiy yondashishni
talab qiladi. SHuning uchun ham bilishda ijod katta o’rin egallaydi.
Ijod insonning fan, texnika, madaniyat va boshqa sohalarda ijtimoiy
ahamiyatga ega bo’lgan yangilik yaratish, kashf etish faoliyati bo’lib, murakkab
ruhiy jarayondir. Unda inson tafakkuri, xotirasi, tasavvuri, diqqati, irodasi faol
ishtirok etadi, butun bilimi, tajribasi, iste’dodi namoyon bo’ladi. Abu Nasr
Forobiyning ta’biricha, ijod — bilish jarayonida shunday ulug’ fazilatki, inson uni
egallashi uchun boshqa hamma fazilatlarni ishga solishi kerak.
Ijod jarayonida boshqalar tomonidan qo’lga kiritilgan bilimlar chuqur,
atroflicha, tanqidiy ravishda o’rganiladi, tahlil etiladi, kuzatishlar, hisoblashlar
o’tkaziladi, mantiqiy xulosalar chiqariladi. Xulosalarning to’g’ri yoki noto’g’ri
ekanligi tajribada sinaladi. Agar xulosa noto’g’ri bo’lsa, tajriba natijasi avvalgi
bilimga mos tushmaydi, demak, xulosa qaytadan o’rganiladi. Ijodiy izlanish
natijasida kelib chiqqan bilim mazmuni turli shakllarda — badiiy asar, matematik
formula, nazariya, qonun va boshqalar orqali jamiyatga taqdim etiladi. Ulardan
jamiyat bahramand bo’lsagina, haqiqiy, to’liq ijod bo’ladi. Ijod — fan, texnika,
madaniyatni boyitadi, bilimni rivojlantiradi. 8

Ijodni shartli ravishda ikki turga bo’lish mumkin: ilmiy ijod va badiiy ijod.
Ilmiy ijod mavhum tafakkuri ustun rivojlangan kishilarga xos. Badiiy ijod esa
tabiat va inson hayotidagi turli ohanglar, manzaralar, tuyg’ularni nozik idrok
qiluvchi, hissiyotli kishilarga xos.
___________________________
7. Дубровина Б.В. Рабочая книга школьного психолога. М.:1991.
8. Nishonova Z.T.Psixodiagnostika. T.: 2008.
15

II BOB. “BILISH JARAYONLARINING RIVOJLANTIRISH
USULLARI”
2.1. “Bilish jarayonlari tadqiqot metodlari tavsifi”
Har qanday faoliyat zamirida ham amalga oshirilgan ishlarning pirovard
maqsadi, vazifalari va kutilgan natijalari bo’ladi. Faoliyat natijalarini sarhisob
qilish, amaliy xulosalar yasash, bo’sh yoki muvaffaqiyatli o’rinlarni belgilabolish –
faoliyatning keyingi bosqichlarida uni hisobga olish pedagogic diagnostika
deyiladi.
Pedagogik diagnostika ta’lim samaradorligi, ish mazmuni olib borilgan
pedagogic faoliyatni tahlil qilihda katta ahamiyatga ega bo’lib, ilg’or ta’lim
muasasalarida bu ish uslubi muvaffaqiyatli tarzda amalgam oshirilmoqda, yutuqlar
mustahkamlanib, yo’l qo’yilgan kamchilik va nuqsonlarni tahlil qilish asosida yosh
strategic yo’nalishlar belgilab olinmoqda va yuqori darajadagi pirovard natijalar
qo’lga kiritilmoqda. Savol tug’iladi:
 bola qobiliyati, imkoniyat, bilimi, egallangan ko’nikmalarining o’lchovi
bormi?
 bolaning bilish va ko’nikmalarini belgilashga o’qituvchu aralashgani
ma’qulmi, yoki o’ziga-o’zi baho bergani afzalroqmi?
Mana shu savollarga eng maqbul asoslarda javob berish, pedagogik
diagnostikaning predmetidir. Mana shu maqsadni ro’yibga chiqarish yo’l-
yo’riqlari, metodik mexanizmlarini ishlab chiqish, joriy etish muhim vazifadir.
Pedagogik diagnostikaning tarixi pedagogic faoliyat tarixi bilan deyarli tengdosh,
boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayon ming yillardan beri mavjud bo’lsa bu
faoliyatning me’yoralari va natijalarini belgilash ham shunchalik qadimiydir.
Demoqchimizki, o’quvchi bilimiga baho qo’yish, uni sinov va imtixon qilish
pirovard ish natijalarini belgilab olish boshlangan yerda pedagogic diagnostika
ham mavjud. Faqat farq shundaki, ibtidoiy va o’rta asr pedagogikasida bola bilimi
va iqtidorini diagnostic tahlil qilishning ilmiy asosi yo’q edi. Pedagogik
18

Tadqiqotning maqsadi: O‘quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishini
chuqurroq o‘rganish, uning xususiyalarini aniqlash. O‘quv faoliyati va bilimlarni
o`zlashtirish darajasiga qanday ta`sir etishini o`rganish.
Tadqiqot ob’ekti: O‘quvchilarning o‘quv faoliyati.
Tadqiqot predmeti: O‘quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi.
Tadqiqotning ilmiy farazi: O’quvchilarda bilish jarayonining shakllanishida
farqlar kuzatilishi mumkin.
Tadqiqot vazifalari:
1.Mavzuga oid manbalarni o’rganish.
2. Bolalar diagnostikasini o’rganish
3. Tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqot metodlari
1.Kuzatish
2.Anketa
3. Raven testi (Progressiv matricalar) metodikasi
Tadqiqot bazasi: Toshkent viloyati Bo’stonliq tumani 11-maktaning 9-sinf
o’quvchilari ning 28 nafari tanlab olindi.
4

o’quvchining mayllari, qadriyatlari, tayanadigan qoidalarini aniqlashga muvaffaq
bo’lindi. O’quv-biluv jarayonida bilish faolligini rivojlantirishga bag’ishlangan
tadqiqotlarda o’quvchilarning mustaqilligidan kelib chiqqan holda ular faolligini
ta‘minlash uch yo’nalishga ajratilgan. – namunaga asoslangan taqlidiy; –
izlanuvchilikka asoslangan ijrochilik; – ijodiy bilish faoliyati. Taqlidiy faoliyat
harakatning tayyor namunalari asosida hosil bo’ladi. Ideal tarzda bo’lgani singari,
predmetlilik asosida ham o’quvchilarni tirishqoq bo’lishga undaydi.
Izlanuvchilikka asoslangan ijrochilik faoliyati tadqiqotchilik faoliyati bilan qiyosiy
tarzda o’qituvchi tomonidan taklif etilgan muammoli vaziyatlarni echish yo’llarini
mustaqil tarzda izlashdan iborat. Ijodiy faoliyat esa bilish faoliyati hosil
bo’lishining yuqori shakli sifatida muammolarni echishning yangi, o’ziga xos
usullarini izlash, o’z xattiharakatlarini mustaqil boshqarishning yuqori
ko’rsatkichlarini namoyon qilish hamda mazkur darajani shaxsiy faollik bilan
qiyoslash mumkin.
Raven testi (Progressiv matricalar)
Ushbu metodikani foydalanishda Toshkent viloyati Bo’stonliq tumani 11-
maktaning 9-sinf o’quvchilari ishtirok etishdi. Ulardan 15 nafar o’g’il bolalar, 13
nafari qiz bolalarni tashkil etadi.
31

28. Дубровина И.В. Я работаю психологом. –М. 2001.
29. Колесникова Г.И. Основы психопрофлактики и психокоррекции.Ростов
– н/Д.: Феникс.2002.
INTERNET MANBALARI
1. www.pedagog.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.edu.uz
4. www.arxiv.uz
40

Ma’lumki, ob’ektiv dunyo, uning predmet va hodisalari bilishning birdan-
bir manbaini tashkil etadi. Shunday bo’lsada, ayrim faylasuflar va din ta’limotida
bilishning manbai sifatida qandaydir mistik, go’yo insondan tashqari mavjud
bo’lgan ong («mutlaq g’oya», «olam ruhi» va hokazolar) e’tirof etiladi. Ular nuqtai
nazarida inson tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarining mohiyatini bilishga qodir
emas, u faqat iloh ijodining natijalarini qayd qilishga va turkumlarga ajratishgagina
qodir. 1

Agnostitsizmning yirik vakillari ingliz faylasufi David Yum bilan nemis
faylasufi Immanuil Kantdir. Yumning fikricha, inson o’z sezgilari chegarasidan
tashqariga chiqa olmaydi, u faqat o’z sezgilarinigina bila oladi. Real voqelikni
inson aslo bila olmaydi. Kant esa, Yumga qarama-qarshi o’laroq, inson ongi va
sezgilaridan tashqarida ob’ektiv olam bor deb hisoblaydi. Uning fikricha, bu
ob’ektiv olamda aslo bilib bo’lmaydigan «narsa o’zida» bor. Inson aqli o’z
mohiyati jihatidan cheklangan bo’lib «narsa o’zida»ni bila olmaydi. Kant inson
bilish mumkin, bo’lgan hodisalar olamini «narsa biz uchun» deb, uni inson aqli
bilan, fan vositasi bilan bilishi mumkin deydi. «Narsa biz uchun» bilan «narsa
o’zida» butunlay bir-biriga bog’liq emas, - deb tushuntiradi Kant, - «narsa o’zida»
sezgi a’zolarimizga tartibsiz, aralash holda ta’sir etishi bilan bilish mumkin
bo’lgan hodisalar yuzaga keladi, inson esa uni o’zining apriori (azaldan ongga xos
bo’lgan) tushunchalari bilan tartibga soladi. Umuman, Kantning bilish nazariyasi
o’z mohiyat e’tibori bilan inson aqlining bilish imkoniyatlarini, fanning rivojlanish
istiqbollarini inkor etishga qaratilgan. Bu xilda inson aqlining bilish
imkoniyatlarini cheklash idealizmning hamma ko’rinishlariga xosdir.
XIX asr sub’ektiv idealizmining vakillari bo’lgan maxchilar ham boshqa
sub’ektiv idealistlar singari dunyoni bilish mumkinligini inkor etadilar, bizning
sezgilarimiz aniq, to’la in’ikos hosil qilishiga ishonmaydilar. 2

Insoniyatning ijtimoiy amaliyoti va ilmiy bilish taraqqiyotining ilgarilab
borishi bilimni chegaralab qo’yuvchi agnostitsizmni puchga chiqarmoqda. Inson
________________________
1. Анастази A. Психологическое тестирование. M.: 2001.
2. Акимова М.К., Гуревич К.М. Психологическая диагностика. М.: «Питер», 2005.
6

XULOSA
Bilish jarayonlari yoki psixik jarayonlar yordamida shaxsning bilish faoliyati
amalga oshiriladi. Psixik jarayonlar ob`ektiv voqelikdagi narsa va hodisalar hamda
ularning xususiyarlarini bilish imkonini beradi. Bu jarayonlar - sezgilar, idrok,
xotira, diqqat, tafakkur, nutq va boshqalardir. Sezgilar o‘zlariga adekvat (mos)
bo‘lgan qo‘zg‘atuvchilarni aks ettirish shakllaridan biri hisoblanmish bilish
jarayonlaridir. Qo‘zg‘atuvchi sezgi asosida ta’sir qilishi bilan darhol sezgi hosil
bo‘lmaydi, balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Ana shu qisqa vaqt
sezgining latent (yashirin) davri deb ataladi. Latent davri sezgi turlari uchun har xil
fursatda kechadi. Masalan, taktil sezgilari uchun latent davri 130 millisekund,
og‘riq sezgilari uchun esa 370 millisekundga to‘g‘ri keladi, mazata’m sezgisi esa
til yuzasiga ta’sir etilgandan so‘ng 50 millisekundgacha vaqt oralig‘ida hosil
bo‘ladi. Sezgilarni o‘lchashni asosan ikki metodi psixologiya fanida hukm surib
keladi. Ulardan biri bevosita metod deb atalib sub’ektiv ravishda baholashga
asoslanadi. O‘lchashning ikkinchi metodi esa alamatlarni ob’ektiv ravishda
baholashga asoslangan bo‘lib sezgilarning bilvosita (bevosita) mavjudligiga
qaratilgandir.
Bevosita metod yoki qo‘zg‘atuvchining so‘z bilan baholash metodi
quyidagicha tuzilishga egadir: sinaluvchiga teri, tovush, yorug‘lik ta’sir qila
oladigan qo‘zg‘atuvchi havola qilinadi, dastavval qo‘zg‘atuvchi minimal
intensivlikka (jadallikka) ega bo‘ladi, so‘ng ularning kuchi orttirib boriladi.
Mazkur tadbirlan keyin sinaluvchi “u qaysi bir sezgi qo‘zg‘atuvchisining dastlab
sezganligiga” javob berish so‘raladi. Teri sezgirligini o‘lchash uchun maxsus
asbob “esteziometr” qo‘llaniladi. Eshitish sezgirligini o‘lchash audiometr
yordamida amalga oshirilib, tovushlarning turli darajalaridjagi intensivligi
aniqlanadi. Ba’zan kichkina temir sharni har xil balandlikdan tashlab ko‘rish orqali
ham yuqoridagi maqsad amalga oshiriladi. Ko‘rish sezgirligini aniqlash esa
sinaluvchi ko‘ziga yorug‘likning turli tuman intensivlikda yuborish orqali (goho
qorong‘ilikda), quyidan yuqoriga yorug‘lik birligi (ya’ni lyuks) orttirib boriladi.
37

natijalarinig takomillashib borishiga yordam beradi . Ayni paytda testlar ta’limiy
xulosalar bilan birga texnologik vaziyatni, istiqbolni, harakat yo’nalaishina ham
belgilab beradi. Shunga ko’ra testlar qutidagilarga bo’linadi:
1) ta’limiy muvaffaqiyatlarni aniqlaydigan test;
2) shaxs taraqqiyotni va uning imkoniyatlarini belgilaydigan test;
3) intellektni aniqlaydigan test;
4) umumiy natijani aniqlaydigan test;
5) muayyan hududda, maktabda u yoki bu fanni o’qitish
samaradaorligini ko’rsatuvchi test;
6) professional kasbga moyillik layoqatini, shaxsning funksional
imkoniyatlarini aniqlovchi test;
7) shaxs psixologiyasini ochib beruvchi test;
8) shaxsning yo’naltirilganligini belgilovchi test;
9) shaxsning qiziqishi, moyilligini aniqlab, shu sohani
takomillashtirishga yordan beruvchi test;
10) klinik test va h.k
Yuqorida bayon etilganidek, test ham baholash, pedagogik diagnostika
hisoblanadi. O’quvchilar bilimini bu usulda baholash 1930 yilda boshlangan.
Lekin, keyingi paytlarda u keng joriy qilinmoqda. Istiqbolda o’quvchilar bilimini
baholashda test, reytin tizimi ustuvor bo’lib qoladi. Besh ballik baholash tizimi
o’quvchini har tomonlama baholashga noqulayligi uchun undan voz kechish
fikridamiz. Test imkonoyatlarini bayon etishni davom ettiramiz.
Amaliyotda o’zlashtirishga qaratilgan testlar tobora ko’proq o’rin olib
bormoqda. O’zlashtirishga qaratilgan testlar:
 muyyan predmetni o’zlashtirishga qaratilgan testlar;
 o’zbek tilini o’zlashtirishga qaratilga testlar;
 chiroyli yozuvni belgilashga yo’naltirilgan testlar;
 o’qish tezligi va texnikasi baholovchi testlar;
 so’z boyligini aniqlovchi testlar;
24

diagnostika tarixiga nazar tashlasak, o’tgan asrlarda u faqat o’quvchi bilimini
baholash orqali amalgam oshirilganini kuzatamiz. 10
Unga 1864 yilda AQSh
olimlari D.Fisher va R.Reslar asos solganlar, 1908 yildan boshlab esa, olim
T.Stoun arifmetikadan test orqali o’quvchi bilimini sinash tizimini tadbiq etgan.
Egallangan malakani aniqlashga kiritilgan pedagogik diagnostika yoki diagnostik
faoliyatning ayrim jihatlari:
a) taqqoshlash;
b) pedagogik tahlil;
c) avvaldan ayta bilish (prognoz);
d) interpretatsiya ;
e) pedagogik diagnostika natijalarini o’quvchilarga etkazish;
f) amalga oshirilgan turli diagnostik metodlarni o’quvchilarga yetkazish;
g) pedagogik diagnostika metodlarini to’g’ri belgilashdan iborat bo’lgan.
Pedagogik diagnostikaning eng muhim kriteriylari esa:
 haqqoniylik (ob’ektivnost);
 ishonchlilik (nadyojnost);
 puxtalik (vidnost) asoslanadi
Diagnostik tahlillar qachon ob’yektiv boladi. 11
1. - agar sinov natijalari turli tekshiruvlarda bir xil natijalar ko’rsatilib,
ko’rsatkichlar o’zaro bir-biriga yaqin bo’lsa;
 agar: sinov mezonlari, o’lchovlari birligi hamda uning natijalari sinovni
amalga oshiruvchi, aniqlovchining shaxsi hislati va munosabatlariga bo’liq
bo’lmasa;
 agar: sinov bir xil talab, bir xil munosabat, psixologik kayfiyatda
amalgam oshirilsa haqiqiy ahvolni aniqlashda ob’yektiv natijalar olinishi mumkin.
Modomiki maqsad haqiqiy ta’limiy ahvolni aniqlash ekan, unga to’g’ri, halollik,
________________________
10.Немов Р.С. Психология. 3-книга. М .: 2003. 7. Rasulov A. Psixodiagnostika. T.: 2010.
11.Романова Э.С. Психологическая диагностика, Спб., 2005.
20

taraqqiyot sub’ekti hisoblangan insonning, uning uchun ob’ekt hisoblangan
moddiy olam bilan bog’lanishidir. Bunday aloqadorlik jarayonida sub’ekt faol rol
o’ynaydi.
Amaliy ta’sir faqat ob’ektni emas, balki sub’ektning o’zini ham
o’zgartiradi. Amaliyot sub’ekti alohida insonlar, ijtimoiy guruhlar, sinflar, butun
jamiyat ham bo’lishi mumkin. Qachonki, bunday sub’ekt sifatida inson bo’lar
ekan, amaliyot alohida faoliyat tusini oladi va u bilan bog’langan bo’ladi.
CHunonchi, har bir inson shu jamiyat a’zosi bo’lar ekan, o’zining harakatlari bilan
alohida jamoat a’zosi bo’lib maydonga keladi. Shuning uchun ham alohida
odamning faoliyati ijtimoiy amaliyotning bir bo’lagi bo’lib hisoblanadi.
Amaliyot hamma vaqt ijtimoiy faoliyat bo’lgan va bundan keyin ham
shunday bo’lib qoladi. Amaliyotning bilish jarayonidagi roli quyidagilarda
namoyon bo’ladi: birinchidan, amaliyot bilishning boshlang’ich nuqtasi va
asosidir. Eng avvalo shuni e’tiborga olish kerakki, bilishning o’zi amaliyot asosida
va ayniqsa moddiy ishlab chiqarish ta’siri ostida vujudga kelgan. Bundan tashqari,
amaliyot bilish oldiga ma’lum vazifalarni qo’yadi va ana shu vazifalarni hal qilish
uchun yordam beradi, jumladan u ilmiy bilishni asbob-uskunalar bilan
qurollantiradi; ikkinchidan amaliyot bilishning maqsadi hamdir. Inson bilish
natijalaridan o’zining amaliy faoliyatida foydalanish uchun ham atrof-tevarakdagi
dunyoni bilib boradi, taraqqiyot qonunlarini ochadi; uchinchidan, amaliyot
haqiqatning mezonidir. Inson bilimlarining ob’ektiv olamga mos kelishi yoki
kelmasligi amaliyot jarayonida tekshiriladi. Amaliyot jarayon bo’lib, bunda
munozarali masalalar, nazariy muammolar hal qilinadi. Tabiat va jamiyat
qonunlari to’g’risidagi bilimlar ham amaliyot jarayonida tekshiriladi.
Bilish ikki bosqichdan: hissiy va mantiqiy ya’ni jonli mushohada (sezish)
va mavhum tafakkur (fikrlardan) iboratdir.
Bilishning boshlang’ich bosqichi jonli mushohada, ya’ni ob’ektiv
dunyoning buyumlarini bevosita sezgi a’zolari yordamida aks ettirishdir. Ibn
Sinoning fikricha, “Sezish — bu shunday ta’sirki, u tashqi narsalarning o’zi
bo’lmay, balki bizning hislarimizda vujudga keladi. His moddiy obrazning
10

tajribagina insonga dunyoning chinakam manzarasini yaratib beradi, deb
hisoblaydilar.
Ratsionalizm (lotincha «rationalis, ratio» — aql so’zidan) namoyandalari
sezgi a’zolariga ishonmaydilar va aqlni, abstrakt tafakkurni haqiqiy bilimning
birdan-bir manbai deb biladilar.
Modomiki, hissiy bilish bilan mantiqiy bilish birlikda maydonga chiqar
hamda bir-birini to’ldirar va boyitar ekan, bilishda sezgilar beradigan
ma’lumotlarga ham, aqliy xulosalarga ham mensimaslik bilan qarash mumkin
emas.
Sezgi organlarimiz orqali biz narsalarning xossasini, xususiyatlarini his
qilamiz, aqliy bilish tufayli biz ularning moddiy asosini, mohiyatini; bilishga
muyassar bo’lamiz.
«Bilki, - deb yozadi, - Abu Nasr Forobiy, (olamda) substantsiya (javhar)
vaaktsidentsiya (javhar bo’lmagan, oraz) hamda substantsiya, aktsidentsiyani
yaratuvchi marhamatli ijodkordan boshqa hech narsa yo’kdir». 9

Aktsidentsiyani besh sezgi his etadi, ular o’rtasida hech qanday vosita
yo’qdir, masalan, ko’rish o’zicha rangni his etadi, shu bilan u oq va qorani
birbiridan farq qiladi; eshitish o’zicha baland hamda past ovozlarning farqini
sezadi; ta’m-maza sezgisi turli ta’mlarni qabul qiladi, shirin va achchiq ta’mlarning
farqini ajratadi; teri sezgisi predmetlarning holatini sezadi va ularning yumshoq
yoki qattiqlik holatini farq qila oladi.
Substantsiyani faqat aql qabul qiladi va bunda aktsidentsiya aql uchun
vosita bo’lib xizmat qiladi. Aql ranglar ostida shu rangga ega bo’lgan narsa
borlig’ini, ovoz ketida ovozi kelayotgan narsa mavjudligini biladi, aqlning boshqa
sezgilar bilan munosabati ham shuning kabidir» 1
.
Ibn Sinoning fikricha, «Aql tarozisida o’lchanmagan har qanday bilim chin
bo’lolmaydi, demak u haqiqiy bilim emas».
Hissiy va aqliy bilish jarayonining dialektik birligi haqiqatga erishishning
yakkayu — yagona yo’lidir.
1 9. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-174-bet.
17

MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………………3
I BOB. BILISH JARAYONLARINING KLASSIFIKATSIYASI .
1.1. Bilish jarayonlarining psixodiagnostikasi bo’yicha ish olib brogan olimlar
………………………………………………………………………………….…..5
1.2. Bilish jarayonlarining bosqichlari …………………………….………………9
II BOB. BILISH JARAYONLARINING RIVOJLANTIRISH USULLARI.
2.1. Bilish jarayonlari tadqiqot metodlari tavsifi …………………………………18
2.2. Bilish jarayonlarini o'rganishning amaliy tahlili …………………………….26
Xulosalar………………………………………………………………….……...37
Adabiyotlar………………………………………………………………………39
Ilovalar……………………………………………………………………………41
2

“BILISH JARAYONLARINING PSIXODIAGNOSTIKASI VA
RIVOJLANTIRISH USULLARI ”
mavzusidagi
KURS ISHI
1

ILOVALAR
1-mashq. «Kim chaqqon?»
1. O quvchilarga so zlarda ko p uchraydigan bir xil unli harflarni o rganishʻ ʻ ʻ ʻ
buyuriladi. Bunda xatolari, qoldirilgan harflar hisoblanadi. Shu bilan birga ular
rag batlantiriladi.
ʻ
2. Diqqatni ko chirish qobiliyatini rivojlantirish uchun so zdagi unli
ʻ ʻ
harflarning birini gorizontal, ikkinchisini v е rtikal holda ko chirish buyuriladi.
ʻ
Astas е kin mashqlar murakkablashadi. Maqsad – mashqlarni avtomat tarzda
bajarish, b е rilgan vaqt 15 minutdan 30 minutgachadir.
2-mashq. «Kuzatuvchanlik»
Bunda bolaga uydan maktabgacha bo lgan yo lni batafsil aytib b
ʻ ʻ е rish
so raladi. O smirlar esa yozib b
ʻ ʻ е rishadi. Bunda ko rish qobiliyati va diqqati ʻ
rivojlanadi.
3-mashq. «Korr е ktura»
Boshlovchi qog ozga gaplarning joyini o zgartirib yozadi. O quvchi esa bir
ʻ ʻ ʻ
marta o qiydi va xatolarni qizil qalamda to g irlaydi. So ng k
ʻ ʻ ʻ ʻ е yingi o quvchiga ʻ
b е riladi. U ham xatolarni to g irlaydi. Ular o zaro taqqoslanadi.
ʻ ʻ ʻ
4-mashq. «Barmoqlar»
O quvchilar doira shaklidagi stullarga qulay o tiradilar. Ular qo llarini,
ʻ ʻ ʻ
barmoqlarini «zanjir» tarzida ushlaydilar. Bosh barmoq «bo sh» qoladi. Asta-s
ʻ е kin
bosh barmoq aylana boshlaydi. «To xtang» komandasi bilan to xtaladi. Bu mashq
ʻ ʻ
5- 15 daqiqa davom etadi. Undan k е yingi qiyinchiliklar boladagi kamchiliklarni
ko rsatadi.
ʻ
5-mashq.«Pashsha»
Doska olinib, 9 ta katak chiziladi va plastilin yopishtiriladi. Plastilin pashsha
rolini o ynaydi. Pashsha o ngga-chapga, t
ʻ ʻ е paga-pastga buyruqlari bilan yuradi.
O quvchilar uni doskadan tashqariga chiqarmasliklari k
ʻ е rak. Bu o yin orqali ʻ
bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlantiriladi.
6-mashq. «S е l е ktor»
41

haqqoniylik bilan yondohish zarur . Aks holda , diagnostikadan ko ’ zlangan natijaga
erishish , to ’ g ’ ri tashxis belgilash mumkin emas . Bundan tashqari , ayrim sinf
ishlarini , ba ’ zan yozma ishlarni , ko ’ pincha esa og ’ zaki berilgan javoblarni
baholashda har xil yondashuvlar qayd etilishi mumkin . Bu sinovchi ya ’ ni ,
diagnostic tahlil o ’ tkazuvchi qilinayotgan ishlarning tub maqsadiga tushunib
yetishga , mas ’ ulitaiga , ishiga bo ’ lgan yondashuvga va nihoyat uning savoyasiga
bo ’ g ’ liq . Bundan kelib chiqadigan amaliy xulosa shuki , pedagogik diagnostikani
amalga oshirishda rioya - andisha , oshna - og ’ aynigarchilik , tanish - bilishchilik ,
boshqa noxushliklar aralashsa , haqiqiy ahvol aniqlanmaydi , umumiy ishga putur
yetadi , kamchilik va nuqsonlar ochilmay haspo ’ shlanadi , ta ’ limni
takomillashtirishdan ko ’ zda tutilgan maqsadlar ochilmay qoladi .
2. Pedagogik diagnostikaning ishonchliligi bir necha marta qilingan
tahliliy xulosalar natijasining bir xilligi qayd etilgan xollardagina ta ’ minlanadi .
Agar buni muayyan maktab , sinfning hayotiy faoliyati bilan bog ’ lasak , mabodo
o ’ qituvchi ilgarigi ishini oradan bir necha vaqt o ’ tib , aynan o ’ shnday baholasa ,
ishonchlilik paydo bo ’ ladi , lekin bunday hol afsuski amaliyotda kam uchramoqda .
Pedagogik diagnostika natijalari qachon uzil - kesil tasdiqlanadi . Tajribalar , tahlillar
shuni ko ’ rsatadiki , pedagogik diagnostika test usullari vositasida amalga oshirilsa ,
natijalar haqqoniy bo ’ ladi . Chunki bunda to’rt xil xulosa, bir xil natija bilan
baholanadi bular:
 mazmunning tasdig’i;
 har xil usul bilan olingan natilalarning bir xilligi;
 natijalarga ko’ra amalga oshirilgan tahlillarning isbotlanishi;
 loyihalashning tasdiqlanishi (ya’ni, loyihalashtirishdagi natijalarning
olingan xulosalarga uyg’unligi).
Pedagogik diagnostika kuzatuv uslubi o’quvchining o’qishga munosabatini,
mas’uliyatini, bilimga intilishini aniqlaydi. Tabiiyki, o’quvchidagi bunday
hislatlarni belgilahda uning xarakteri, xulqi, butun ijtimoiy jihatlariga katta
ahamiyat beriladi. Chunki, o’quvchining bilim va ko’nikmalarini attestatsiya
qilishda shaxsiy, oilaviy, axloqiy ko’rsatkichlar muhim rol o’ynaydi.
21

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
9. Sh.M.Mirziyoyev-“Tanqidiy tahlil qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”
10. Sh.M.Mirziyoyev-“Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”
11. Анастази A. Психологическое тестирование. M.: 2001.
12. Акимова М.К., Гуревич К.М. Психологическая диагностика. М.: «Питер»,
2005.
13. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика. М.: 2001.
14. . Дубровина Б.В. Рабочая книга школьного психолога. M.:1991.
15. Nishonova Z.T.Psixodiagnostika. T.: 2004. 6. Немов Р.С. Психология. 3-
книга. M.: 2003.
16. Романова Э.С. Психологическая диагностика, Спб.: 2005.
17. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика. М.: 2001
18. Дубровина Б.В. Рабочая книга школьного психолога. М.:1991.
19. Nishonova Z.T.Psixodiagnostika. T.: 2008.
20. Немов Р.С. Психология. 3-книга. М .: 2003. 7. Rasulov A. Psixodiagnostika.
T.: 2010.
21. Романова Э.С. Психологическая диагностика, Спб., 2005.
22. Зеер Э. Ф. Психология профессий: учебное пособие для студентов вузов.
М.: 2003.
23. Adizova T.M. Psixokorrеksiya. − T.2005.
24. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007.
25. ДубровинаИ.В.Рабочая книга школьного психолога. – М.: Просвещение,
1991. – 303 с. 482
26. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба. –М.: Педагогика,
1991. – 232 с.
27. Дубровина И.В. Практическая психология в образовании. – М.:
Педагогика, 1998.
39

 bolaning rivojlanishini va maktabga tayyorligini aniqlovchi testlar;
 bolaning intellectual faoliyatini aniqlashga qaratilgan testlar;
 bolaning didatik ko’nikma va malakasini belgilovchi testlar va h.k.
O’zlashtirish nima va u qanday aspektlarda namoyon bo’ladi?
1. O’zlashtirish bu – o’quvchining fanni o’qib, o’rganishda eishgan
natijalari;
2. O’zlashtirish bu – o’quvchiga maktab, demakki, davlat va jamiyat
tomonidan qo’yilgan talabga erishish;
3. O’zlashtirish o’quvchining muayyan davrda qilgan mehnatining
yakunidir.
Ma’lumki, ta’lim markazida unon, shaxs turadi va barcha ta’limiy jarayonlar
uning qobiliyati, imkoniyati, ehtiyojiga qaratiladi. Pedagogik diagnostika esa, ana
shu intilish, mehnat, faoliyat samarasini ham ijobiy, ham salbiy jihatdan belgilab
beradi.
Test asosida o’quvchi o’zlashtirishini aniqlash pedagogik diagnostikaning
metodi ekanligini yuqorida bayon etgan edik.
Oli Kyuforker maktabda amalgam oshiriladigan testlarni 3 ko’rinishga
bo’ladi. Ular quyidagilar:
 o’zlashtirishni muayyan ir davr ichida aniqlovchi test (masalan, urli
sertifikatlar olish uchun tipshirilgan test);
 o’quv qo’llanmasining ma’lum bir qismi, bo’limi, bobda olingan
axborotlarni qay darajada o’zlashtirilganligini aniqlovchi test;
 o’quv dasturi yoki darslikdagi bir qism mashg’ulotlar o’tkazoilgandan
keyingi o’quvchi o’zalshtirishidagi yutuq va nuqson tamoyillarini aniqlsh testi.
Pedagogik diagnostikaning o’lchovi, ishonchlilik koeffisiyenti mukammal
va ishonchli bo’lmog’i uchun:
 qayta testdan o’tkazish metodi;
25

harakatlarining izchilligini so’z orqali tasvirlab beradilar. Rejalashtirish yordamida
o’quvchilarning ixtiyoriy diqqatlari tarkib topib rivojlanadi. Kichik maktab
yoshidagi o’quvchilarni bilish faoliyatiga jalb etish turli aqliy faoliyat usullarini
taqozo qiladi. O’quvchilarning bilim zaxiralari moddiy olam haqidagi tasavvurlari
yordamida boyib borib bilish faoliyatining shakllanishida o’quv jarayoni muhim
o’rin egallaydi. Misol uchun, bolada mantiqiy uylash etilmay turib uni mantiqiy
fikr yuritishga o’rgatish foydasiz. 3-7 yoshli davrdagi bolalarning asosiy faoliyati
quyidagicha: • Predmetli o’rganish; • Individual va predmetli o’yinlar, jamoaviy
syujetli rolli o’yinlar; • Individual va guruhlarda ijod; • Musobaqa o’yinlari; •
Munosabat o’yinlari; • Ro’zg’or mehnati.; Bolalarning bilish jarayonlarida ushbu
o’yinlarning ahamiyati kattadir. Mutaxassislar shaxsning rivojlanishi moddiy olam
bilan bog’liq bo’lib inson turmush tarzi uning ongini belgilaydi, deb hisoblaydilar.
Insonning bolalikdagi rivojlanishida o’quv-biluv faoliyati muhim o’rin tutadi.
O’quvchilar bilish faoliyatining kengayishi, birinchi navbatda, ularning ilmiy
hodisalar, fikrlar, g’oyalar, dalillar va xalqning ijtimoiy tajribasini o’zlashtirishlari
natijasida amalga oshadi. Pedagogika fanida rivojlanish va o’qitishning o’zaro
aloqadorligi o’ziga xos tarixiy taraqqiyot yo’liga ega. Dastlab, pedagoglar
o’quvchilarning rivojlanishi o’z-o’zidan amalga oshadi, degan fikrni ilgari
surganlar. Ta‘limning rivojlanish ta‘sirini aniqlaganlaridan so’ng, ular bu ta‘sirning
beixtiyor xarakterga ega ekanini ta‘kidlaganlar. SHu bilan bir qatorda,
o’quvchilarni o’qitish va aqliy rivojlantirish muammosi bo’yicha shaxsiy nuqtai
nazarlar vujudga keldi. Mazkur nuqtai nazarning asosiy mohiyati yaxshi tashkil
etilgan o’quv jarayoni o’quvchi rivojlanishini jadallashtiradi. Ta‘lim nafaqat
yakunlangan turkumlarda quriladi. Ushbu yondashuv asosida pedagogika fanida
ta‘limda faoliyatli, individual, tabaqalashgan yondashuv nazariyasi vujudga keldi.
SHaxsning rivojlanish jarayonida bir xillik mavjud emas. Boshlang’ich sinf
o’quvchilari uchun bu vaqt obrazli tafakkur qilish asosida intellectual rivojlanish
davridir. Bu asosan o’quv-biluv jarayonida amalga oshadi. O’quv biluv jarayonida
shaxsning boshqa jihatlari rivojlanmaydi. Biz o’quvchilar uchun etakchi bo’lgan
rivojlanish yo’nalishini asoslashga harakat qilamiz. Intellektual rivojlanishda o’z-
29

Raven testi (Progressiv matricalar) noverbal intellekt testi bo`lib, testing 1-
redaktciyasi 1936 yilda L.Penroue va Dj.Raven tomonidan bolalar diagnostikasi
uchun ishlab chiqilgan. Testning kattalar uchun varianti 1960 yilda yaratilgan.
Metodika geshtaltpsixologiya nazariyasi asosiga qurilgan. Har bir topshiriq o`zaro
bir biri bilan bog`liq elementlardan tashkil topgan yaxlit, bir butun tuzilma sifatida
qaraladi. Sinaluvchi dastavval keng miqyosda matritcani baholaydi. So`ngra
tasvirni alohida elemenrlarga ajratadi ( differentciatciya qiladi ). Yakuniy
bosqichda ajratib olingan elementlar yaxlit obrazga birlashtiriladi. Shu tariqa
tasvirdagi etishmayotgan qism ajratib olinadi. Testning 3 ta shakli mavjud.
-Birinchi shakli (oxirgi redaktciyasi 1996 yilda) standart oq-qora progressive
matritcalar bo`lib, 8 yoshdan 65 yoshgacha bo`lgan sinaluvchilarda qo`llash uchun
mo`ljallangan. Ushbu shakl 60 ta matritcadan iborat bo`lib, 5 ta seriyaga ajratilgan
(A,B,C,D,E). 1-seriyada matritcada tasvirlangan rasmni tulmaviy tarkibiy
qismlarga bo`lish, differentciatciya qilish talab etiladi. Keyingi seriyalarda
topshiriqlar ancha murakkab bo`lib, analogiya bo`yicha fikrlash, o`rnini
o`zgartirish, figuradagi murakkab o`zgarishlar tamoyillarini tushuna olish, aqliy
harakatlar taqozo etiladi.
- Ikkinchi shakli ( oxirgi redaktciyasi 1960 yil) rangli progressiv matritcalar. 5 yoshdan 11
yoshgacha, shuningdek, qarilik davri (60-89 yosh) hamda aqlan qoloq katta yoshli sinaluvchilarni
diagnostika qilishda foydalaniladi. Ushbu shakl 36 ta matitcadan tuzilgan bo`lib, 3 ta seriyaga bo`lingan.
Topshiriqlarda tasvirdagi etishmayotgan qismni to`ldirish vazifasi qo`yiladi. - Uchinchi shakli (oxirgi
redaktcyasi 1994 yilda) yuqori murakkablikdagi progressive matritcalar bo`lib, intellektual taraqqiyot
darajasi yuqori bo`lgan katta yoshdagilar va o`smirlarni diagnostika qilish uchun maxsus ishlab chiqilgan.
Ballar bahosi 9 8 7 6 5 4 3 2 1
To‘g‘ri javob
uchun
to‘plangan
ballar
yig‘indisi 143 129-
142 115-
128 101-
114 87-
100 73-86 59-72 45-58 44
32

Ta’m va hid bilish sezgirligi ham maxsus asboblar yordamida o‘lchanadi, goho
kimyoviy usul ham qo‘llaniladi. Bevosita metodi ob’ektiv alomatlarga asoslanib
ish yuritishni taqazo etadi. Sobiq sovet psixologlari, psixofiziologlari
G.V.Gershuni, E.N.Sokolov, O.S.Vinogradov va boshqalar mazkur metod
yordamida ko‘p yillar mobaynida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borganlir. Ma’lumki,
sezgilar hech mahal sust bilish jarayoni bo‘lmagan binobarin, ular vegetativ,
elektrofiziologik, nafas olish olish jarayonlari o‘zgarib boradi, shuning uchun o‘z
tabiati bilan reflektor jarayondir. Sezgilardagi reflektor o‘zgarishlar ularning
ob’ektiv ravishda yuz berayotganligining ko‘rsatkichi hisoblanadi. Masalan,
sezgilarni hosil qiliuvchi har qanday qo‘zg‘atuvchi reflektor jarayonlarni ham
vujudga keltirishga qodir: qon tomirlarining torayishi, tekri galvanik refleks (teri
elektr qarhshiligining kamayishi), miyaning elektr aktivligi chastotasining
o‘zgarishi (alfa, ritma, depressiyasi holati) qo‘zg‘atuvchiga qarab ko‘zning
yo‘nalishi, bo‘yin muskullarining taranglashuvi va boshqalar. Mana bu
narsalarning barchasi sezgilarning paydo bo‘lishini ob’ektiv ko‘rsatkichi bo‘lib
hisoblanadi.
Yuqoridagi tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, sinaluvchiga kuchsiz
qo‘zg‘atuvchi bilan ta’sir etilsa, ya’ni sub’ektga kuchsiz qo‘zg‘atuvchi bilan ta’sir
etilsa, u holda sub’ektda hech qanday sezgi hosil bo‘lmaydi, shuningdek, sanab
o‘tilgan reflektorlarda ham o‘zgarish yuz bermaydi. Qon tomir yoki
elektrofiziologik reaksiyalar kuchsiz qo‘zg‘atuvchi ta’sirida ham aniq namoyon
bo‘lishi mumkin, aksincha sezish jarayoni esa amalga oshmaydi. Bu holatni
elektroensefagrafik reaksiyalar tasdiqlaydi. Tovush qo‘zg‘atuvchiga kelib chiqqan
holda G.V.Gershuni inson subsensor diapazonga ega degan ilmiy g‘oyani olg‘a
suradi. Bu narsa anglashinilmagan fiziologik reaksiyalar, sezib bo‘lmas
qo‘zg‘atuvchilarga asoslanadi.
38

 ikkiga bo’lingan holda parallelli testni amalgam oshirish, shu orqali
olingan ma’lumotning ishonchliligini tekshirish mumkin.
Aniqlik, ishonchlilikni tekshirish maqsadida 4 xil usul qo’llaniladi. Ular:
 mazmun tasdig’i;
 har xil usullar bilan olingn natijalarni bir xil ko’rsatkichga olib kelish
tasdig’i;
 tahlillar natijalarining mos kelishi tasdig’i;
 loyihalashning tasdig’idan iboratdir.
Pedagogik diagnostikada amal qilayotgan test sinovlari hududiy
diagnostikani yo’lga qo’yishda ham katta imkoniyat va qulayliklarga ega.
Pedagogik diagnostikani ta’lim sohasining istalgan sohasini tahlil qilishda
ham joriy etish mumkin. Masalan, Xalq ta’limi vazirligi xalq ta’limining xududiy
boshqarma va bo’limlari faoliyatini uzoq yillardan beri 15 yo’nalish bo’yicha aniq
tahlil etib bormoqda. Tahlil natijalari esa har qanday baxs va munozaralardan
holidir.
Maqsad esa bitta – kamchilik va nuqsonlardan to’g’ri amaliy xulosalar
chiqarish, faoliyatning asosiy va to’g’ri yo’nalaishini belgilab olish va ularni
bartaraf qilishda sabot bilan islashdan iborat.
2.2. “Bilish jarayonlarini o'rganishning amaliy tahlili”
Psixologiyada bilish faoliyatini kengayishida ta‘lim jarayonlarining o’rni
haqida Fransiyalik olim J.Godfruaning ―CHto takoe psixologiya nomli 2-jilddan‖
iborat kitobida antik dunyodan boshlab inson psixikasi, uning qalbi, hislari, xulqi
masalalari diqqat markazda bo’lgan ekanligi, psixologiyaning fan sifatida
rivojlanishida faylasuflarning qarashlari, tabiiy fanlar rivoji, 17-asrdan boshlab
falsafa fanidan turli fanlarning ajralib chiqishi, 18 va 19-asrlarda Kondilyak, Lokk,
Yum yondashuvlari asoslab berilgan. Psixologiyaning bilish jarayonlarining
rivojlanishida nemis psixologi va fiziologi Vilgelm Vundt (1832-1920)ning
xizmati, uning tomonidan maxsus tajribaviy sinov laboratoriyalarining tashkil
26

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi har tomonlama
yetuk, intellektual salohiyati baland avlodni tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq. Shu
bois ham O‘zbekiston uchun ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon
talablari darajasiga ko‘tarish asosiy maqsad qilib olindi. Ana shunday dolzarb
vazifani amalga oshirishda insonning psixologiyasi, uning psixologik xususiyatlari
va xulq-atvorini o‘rganish va undan barkamol avlodni tarbiyalash maqsadida
foydalanish kabi masalalar alohida ahamiyat kasb eta boshladi.
Bugungi kunda milliy tiklanish mafkurasi shakllanayotgan jamiyatda
ma’naviy-ahloqiy muhit sog‘lomlashayotgan, milliy qadriyatlar, inson huquqi, erki
tiklanayotgan bir sharoitda jamiyatda o‘zligini va o‘z qobiliyatini har tomonlama
namoyon eta oladigan, ma’rifatli, diniy va dunyoviy bilimlarni mukammal
egallagan aqlan etuk, axloqan pok, jismonan sog‘lom erkin ijodkor shaxs darkor.
Hozirgi davrda yoshlarni mustaqil ijodiy fikrlashga o‘rgatish, mustaqil fikr
yuritish imkoniyatlarini, intellektual salohiyatini rivojlantirish muammosi
respublikamiz ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb masalalardan biridir.
Respublikada “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni
amalga oshirish jarayonida hayotimizning barcha jabhalarida “inson omili”ning
roli ortib borishi kuzatilmoqda. Yuksak qobiliyatli mutaxassislarni tayyorlashga
nisbatan talab kun sayin ortib bormoqda. Shunday ekan, alohida olingan iste’dodli
shaxslardagina emas, balki barcha insonlarning ijodiy imkoniyatlarini, ijobiy shaxs
xususiyatlarini iloji boricha ko‘proq rivojlantirish zarurati yuzaga kelmoqda.
Bunday sharoitda inson va uning intellektual salohiyatiga aloqador fanlarning roli
ortib borishi, har bir inson shaxsida mavjud yashirin imkoniyatlardan foydalanish,
ularni ro`yobga chiqarish yo‘lyo‘riqlarini nazariy jihatdan ishlab chiqish ehtiyoji
namoyon bo‘lmoqda.
3

etilishi va mohiyati ochib berilgandir. Rossiyalik psixolog olim R.S.Nemov uch
jilddan iborat ―Psixologiya kitobida psixologiya atamasi 16-asrda birinchi marta‖
qo’llanilganligini, ong va o’zini kuzatish tufayli inson o’zidagi psixik xolatlarni
o’rgana borganligini, keyinchalik insonning faoliyati sohasida shu psixik
jarayonlarni o’rganish zarurati etilganligini izohlab bergan. 13
Mazkur holatlarda
o’quvchilar o’zaro bilish munosabatlari, muloqotga kirishadilar. Bolalarning bilish
faoliyatlari hissiy idrok, nazariy tafakkur va amaliy faoliyat birligidir. U ta‘limning
har bir bosqichida vujudga keladi va muntazam ravishda rivojlanib boradi. Bilish
faoliyati o’quvchilarning ijtimoiy aloqalari va o’quv faoliyatlarining barcha
turlarida mustahkamlanadi. SHu bilan bir qatorda, o’quvchilar bilish faoliyatining
kengayishida o’quv jarayonlarida muayyan topshiriqlarni bajarishlari ham muhim
ahamiyat kasb etadi. 14
Pedagogik atamalar lug’atida bilishga quyidagicha ta‘rif beriladi: 1) ta‘lim
jarayonida o’quvchi va talabalarga taqdim etilgan o’quv materialining
o’zlashtirilganlik darajasi; 2) borliq va uning obektiv qonuniyatlarini o’rganish,
o’zlashtirish, egallash jarayonidir. Demak, bilish faoliyati jarayonida o’quvchi
taqdim etilgan bilimlarni o’zlashtiradi va tevarak atrofdagi voqelikni anglab etadi.
Ma‘lumki, bizni o’rab turgan tashqi olamdagi narsa va hodisalarning juda ko’p
belgi va xususiyatlari mavjud. Masalan, narsalarning rangi, ta‘mi, hidi, qattiq yoki
yumshoqligi, g’adir-budur yoki tekisligi, harorat va boshqalar. Ana shu narsa va
hodisalarning turli xil belgi, xususiyatlarini biz ham turlicha sezgi a‘zolarimiz
orqali ongimizda aks ettiramiz. Tevarak-atrofimizdagi narsa va hodisalarning turli
xil belgi hamda xususiyatlari har doim ham bizning sezgi a‘zolarimizga ta‘sir etib
_______________________
13.Adizova T.M. Psixokorr е ksiya. − T.2005.
14.Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007.
turadi. Natijada bizda turli sezgilar hosil bo’ladi. CHunonchi, nurlarning
ko’zimizga ta‘sir qilishi natijasida ko’rish sezgisi, har xil tezlik va kuchlanishdagi
havo to’lqinlarining qulog’imizga ta‘sir etishi natijasida eshitish sezgisi, nafas
olish paytida havo bilan birga burun bo’shlig’iga kirgan har turli modda
27

diagnostikani ilmiy asosda tahlil etish va yo’lga qo’yish 20 asr boshlarida amalgam
oshirilgan. Shu boisdan, bu pedagogic jarayonning nomlanishi ham turlicha
bo’lgan.
Ayrimlar pedagogik diagnostikani taklif etilgan bilimlarni o’zlashtirish asosi
deyiladi. Boshqalar diagnostika o’qitishni jadalashtiruvchi axborotdir deb
hisoblaydilar. Yana ayrimlar esa diagnostic egallagan bilim sifatini nazorat
etishdir, degan fikrn ilgari suradilar.
Taniqli pedago olim Matserman pedagogik diagnostikani “O’quvchi
o’zlashtirishi bilan o’quv materialini to’g’ri tanlash maqsadni to’g’ri yo’naltirish
mezonidir” deb hisoblaydi.
Aslida pedagogik diagnostika o’quv materialini bilish jarayonining asosini
tashkil etib, maqbul pedagogik xulosaga kelishga zamin yaratadi.
Shu boisdan ham, pedagogik diagnostika:
birinchidan, o’quvchiga individual ta’lim berishni jadallashtiriladi;
ikkinchidan, davlat va jamiyatning ta’limga qo’ygan talablaridan kelib
chiqib, oquvchi bilimin to’g’ri, adolatli baholashni ta’minlaydi;
uchinchidan, ishlab chiqilgan ta’limiy mezon, kriteriyalar orqali
o’quvhcining sinfdan singdan o’tishida, mutaxassislikkka qabul qilinishida
minimal talablarga javob berishini belgilaydi. Pedagogik diagnostika yordamida
ta’lim-tarbiya jarayoni to’g’ri tahlil etiladi va uning samaradorligi to’g’ri
baholanadi, boshqacha qilib aytganda, pedagogik diagnostika orqali ta’lim obyekti,
ta’limiy tushunchalar qay darajada o’zlashtirilganligi tahlil etiladi. Butun o’quv
kursini, o’quv dasturlaini o’zlashtirish darajasi baholanadi. Pedagogi diagnostika
muhim ahamiyatga ega. U o’quv-tarbiya jarayonini yaxshilahsga xizmat qiladi.
Ta’limiy faoliyat natijasida erishilgan samaralarni xolislik bilan belgilab beradi,
yo’l qo’yilgan kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etishga yo’l ochadi, pirovard
natijada ta’limning takomillashib borishiga ijobiy ta’sir qiladi. Pedagogic
19

Olimlar faoliyati ilmiy ijodga, yozuvchilar, san’atkorlar faoliyati badiiy
ijodga kiradi. Ba’zi kishilarda har ikki ijod rivojlangan bo’lishi mumkin. Ilmiy ijod
jarayonida tabiat va jamiyat hayotining ob’ektiv qonuniyatlari aks etsa, badiiy
ijodda ma’naviy, hissiy muammolari, san’atkorning sub’ektiv, o’ziga xos
qarashlari, his-tuyg’ulari aks etadi. Badiiy ijodda o’ziga xoslik bo’lmasa, bunday
ijodning ijtimoiy va estetik qimmati yo’qoladi.
Tasavvur hissiy bilishning yuqori bosqichi bo’lib, inson amaliy faoliyati
natijasida maqsadga muvofiq ravishda hosil bo’ladi. Tasavvurning ilmiy, badiiy,
diniy shakllari mavjud. Olimning tasavvuri orqali fahmlash, ilmiy tajriba,
modelning shakllanishi uchun g’oya vujudga keladi, bu esa bilish uchun yordam
beradi. Tasavvur ayniqsa badiiy ijodda katta ahamiyatga ega.
Haqiqatni dalil bilan isbotlamasdan turib, to’g’ridan-to’g’ri, bevosita bilib,
anglab olish qobiliyatini qadimgi faylasuflar intuitsiya (hissiy bilish) deb
qaraganlar. XVII asr faylasuflari intuitsiyaning o’zigina ishonchli bilim bermaydi,
faqat intellektual intuitsiyagina haqiqiy bilim beradi, deb hisoblaganlar. Hozirgi
zamon faylasuflari (Bergson, Freyd) intuitsiyani butun ijodiy faoliyatni belgilovchi
yashirin, qorong’i, ongsiz boshlang’ich ijod deb qaraydilar. Bunday qarash, esa
narsa va hodisalar mohiyatini bilish mumkin emas deyishga olib keladi.
Intuitsiya bilishning alohida bosqichi emas, balki jonli mushohada va
mavhum tafakkur bilan uzviy bog’langan, yordamchi rol o’ynaydigan shaklidir.
Dunyoni tajriba va tafakkurga tayanmasdan, faqat intuitsiya yordamida bilish
mumkin deb da’vo qiluvchi falsafiy oqim — intuitivizm bo’lib, uning tarafdorlari
intuitsiyani ongning ijtimoiy amaliyot va tafakkurga aloqasi bo’lmagan alohida
xususiyati deb tushuntirishga urinadilar. Dialektika esa bilish jarayonida, ya’ni
bilimlarning vujudga kelishida, intuitsiya ahamiyatga ega deb ta’lim beradi.
Hissiy bilish bilan mantiqiy bilishni ajratib bo’lmaydi va bunday ajratish
muqarrar ravishda bilish jarayonini noto’g’ri tushunishga olib ketadi.
Empirizm (yunoncha «empeiria» — tajriba so’zidan) namoyandalari
bilishdagi abstrakt tafakkurning roliga yetarli baho bermaydilar va hissiy
16

Mavhum tafakkur hissiy bilishdan sifat jihatidan farq qiladi. U bevosita
aniq bitta narsadan uzoqlashib, bir nechtasiga xos bo’lgan umumiylikning
mohiyatini aniqlab beradi, ularning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi.
Masalan, grammatika ayrim so’zlar orqali umumiylikni belgilab beruvchi inson
tafakkurining mavhumlovchi ishidir.
Shunday qilib, hissiy bilish bilan mavhum tafakkur bir butun bilish
jarayonining sifat jihatdan turlicha bo’lgan va ayni vaqtda bir-biri bilan bog’liq,
bo’lgan bosqichlaridir. Mavhum tafakkur hissiy bilishdan kelib chiqadi, jonli bilish
esa qonuniyat bilan o’sib, mavhum tafakkurga asos soladi.
Mantiqiy bilish — bilishning rivojlanishidagi sifat jihatidan yangi, yuqori
pog’onasidir. Mantiqiy bilishda inson mantiqiy tafakkur yordamida voqelikning
rivojlanish qonuniyatlarini bilib oladi. Ob’ektiv reallikni bilish dialektikasida sezgi
va idrokning yuzaki obrazlari tasavvur obrazlaridagi abstraktsiya elementlari bilan
birlashib mavhum tafakkurga qarab aylanadi. Tafakkur esa, garchand jonli
mushohada materiallariga asoslansada, bilish jarayonining sifat jihatidan murakkab
bo’lgan yuqori bosqichidir.
Bizga ma’lumki, sezgi obrazlari tashqi olamning in’ikosidir, ya’ni tashqi
olam sezgimizga qanday ta’sir qilsa, shundayligicha aks etiladi. 6
Lekin tafakkur
obrazlarida boshqacharoq, unda tashqi olamning ichki mohiyati, aloqa va
bog’lanishlari hamda rivojlanish qonun va qonuniyatlari aks etadi. Tafakkur
obrazlarining uchta asosiy xususiyati bor:
1.Tafakkur obrazlari mavhumlik xususiyatiga ega, ya’ni tafakkur obrazlari
hosil bo’lishi uchun ifoda qilinayotgan tashqi olam bevosita ko’z oldimizda
bo’lishi shart emas. Tafakkurga xos bo’lgan ana shu jarayon abstraktsiya deyiladi.
2 Tafakkur obrazlari umumlashgan xususiyatga ega. Umumlashtirish esa
bizga ta’sir etayotgan narsa yoki hodisaning barcha sifat va xususiyatlaridagi
muhim bo’lmagan ikkinchi darajalilarini chetga surib, asosiy tomonlarini
taqqoslash va fikran bir-biri bilan bog’lashdir.
________________________
6. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика. М.: 2001
13

ko’zgusi bo’lib, moddiy shakllarning bo’yi, eni bilan birga ifodalanganligi sababli,
ularni inson moddiy asossiz in’ikos eta olmaydi va jismlarni bilolmaydi”.
Jonli mushohadaning bilishdagi roli muhimdir, uning yordamida dunyo
haqida aniq bilimlar kelib chiqadi. Lekin bilishning bu bosqichi ma’lum darajada
cheklangan. Bu bosqichda narsa va hodisalarning ba’zi bir tomonlari va
xususiyatlarinigina bilib olish mumkin. 4
Narsaning muhim belgilari, ularning ichki bog’lanishlari mohiyatlari esa
bilishning ikkinchi bosqichida tushuncha, hukm va xulosa, ya’ni mavhum tafakkur
yordamida aks ettirilishi mumkin. Bilishning bir bosqichdan ikkinchi bosqichga
ko’taradigan narsa — amaliyotdir. Mehnat jarayoni, ishlab chiqarish ehtiyojlari
narsa va hodisalar asosida yotgan qonuniyatlarni ochishni talab qiladi.
Hissiy bilishga, jonli mushohadaga bilishiing sezgi, idrok va tasavvur
shakllari kiradi. Tashqi dunyoning bu in’ikos shakllari bir-biri bilan organik
aloqada bo’lib, alohida-alohida uchramaydi. Biz yuqorida sezgi haqida gapirib
o’tgan edik. Jonli mushohada jarayonidagi sezgi tashqi dunyo narsa va hodisalarini
bilishning birinchi qadamidir. Inson miyasida hosil bo’ladigan tasavvur va fikr
tashqi dunyo narsalarining sezgi orqali ta’siri natijasida yuzaga kelishi mumkin.
Ba’zi faylasuflar sezgini tashqi dunyodan ajratib, uni narsa va hodisaga
nisbatan birlamchi deb uqtirmoqchi bo’ladilar, sezgini yagona reallik deb
hisoblaydilar. O’tmishda bu fikrni Berkli, Yum, Avenarius va boshqalar ilgari
surgan edilar. 5

Biz sezgilarimiz yordamida narsa va hodisalarni bilib olamiz va idrok
qilamiz, ularning xossalarini, o’xshashliklarini, farqlarini anglaymiz. Sezgi harakat
qiluvchi materiyaning obrazi sifatida idrok uchun asos bo’ladi. Idrok ham
ongimizni tashqi dunyo bilan bevosita bog’laydi. U sezgidan sifat jihatdan farq
qilib, predmetning butun obrazini beradi. Idrok narsaning turli xossalarini qayta
ishlab, ularni birlashtiradi. Demak, idrok deganda turli sezgi a’zolari bergan
__________________________
4. Nishonova Z.T.Psixodiagnostika. T.: 2004. 6. Немов Р.С. Психология. 3-книга. M.: 2003.
5. Романова Э.С. Психологическая диагностика, Спб.: 2005.
11

I BOB. “BILISH JARAYONLARINING KLASSIFIKATSIYASI”
1.1. “Bilish jarayonlarining psixodiagnostikasi bo’yicha ish olib brogan
olimlar”
Dunyoni bilish masalasi doimo falsafa fanining diqqat markazida bo’lib
kelgan. Qadimgi faylasuflar ham dunyoni bilish mumkinligini e’tirof qilganlar.
Masalan, atomistik nazariyaning asoschilaridan biri bo’lgan Demokrit olamni
bilish va haqiqatga erishish mumkinligini ta’kidlaydi. U bilish jarayonida hissiy
organlarimiz va tafakkur rolini oddiy va sodda holda ko’rsatadi.
Markaziy Osiyolik buyuk mutafakkirlar Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn
Sino, Mirzo Ulug’bek va boshqalar ham o’z asarlarida dunyoni bilishning, bilish
jarayonida hissiy organlar bilan aqlning roli haqida qimmatbaho fikrlarni olg’a
suradilar.
Bilish nazariyasining rivojlanish tarixida XVII-XVIII asr faylasuflari
muhim o’rin tutadi. Ular agnostitsizm, skeptitsizmni qattiq tanqid qilib, olamni
bilish mumkinligini ta’kidlaydilar. Masalan, ingliz faylasufi Bekon ta’limoticha,
bilish jarayoni fan va amaliyot bilan bog’liq bo’lishi va shularga bevosita xizmat
qilishi kerak. Bekon bilish nazariyasida empirik edi. U, bilish sezishdan
boshlanadi,- deydi -hamda bilishning manbai tajriba ekanligi haqidagi g’oyani
ilgari suradi. Uning fikricha, ob’ektiv mavjudlik to’g’risidagi bilimlar sezgilarimiz
orqali olingan dalillar tufayligina tafakkur yordamida to’ldiriladi.
Frantsuz faylasufi Dekart esa bilishning birdan bir manbai tafakkur deb,
sezgi organlarimiz va ularning yordamida olinadigan ma’lumotlarga shubha bilan
qaraydi. Uning ta’limoticha, kishilar bilimining haqiqatligi tajriba bilan emas, balki
aql ko’zi bilan tekshiriladi. Dekartning bilish nazariyasida sezgilar roli kamsitib
ko’rsatiladi.
Dekartning vatandoshlari Didro, Golbax, Gelvetsiylar dunyoni bilish
jarayonida sezgilarimiz bilan tafakkurning rolini tan olsalar-da, ularning o’zaro
munosabatlarini to’la-to’kis ochib bera olmadilar. Shuningdek, bilish jarayonida
amaliyotning rolini to’g’ri baholay olmadilar.
5

zarrachalarining ta‘siri natijasida hid sezgisi, biror narsani qo’limiz yoki
badanimizga tegib ta‘sir etish natijasida teri (taktil – biror narsaning terimizga
tegishi) yoki bosim sezgisi va shu kabi sezgilar har doim hosil bo’ladi. Demak,
sezgi deb, atrofimizdagi narsa va hodisalarning sezgi a‘zolarimizga bevosita ta‘sir
etishi natijasida ularning ayrim belgi va xususiyatlarini miyamizda aks ettirilishini
aytamiz. Sezgi bilish jarayonlari ichida oddiy psixologik jarayon bo’lib, tashqi
olamdagi narsa va hodisalarni aks ettiradi. Tashqi olamdan kelayotgan
qo’zg’atuvchilarning muayyan resteptorlarga bevosita ta‘sir etish orqali ayrim
belgi va xususiyatlarni va organizm ichki holatini aks ettiradi. Ma‘lumki, insondan
sezishning dastlabki bosqichi hissiy bilishdan boshlanib, keyinchalik u mantiqiy
bilishga o’tadi. Sezgi ham oddiy psixologik jarayon bo’lgani bilan uning yuzaga
kelishi o’z-o’zidan hosil bo’lmaydi. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: 1. Sezgi
a‘zolariga ta‘sir etadigan narsa va hodisaning bo’lishi. 2. Sezuvchi apparat, ya‘ni
analizatorning mavjud bo’lishi. Masalan, havoning sovuqligini, temirning
qattiqligini, qorning yumshoqligi va boshqalarni sezamiz.
Sezgi idrok bilan bog’liq bo’ladi, lekin narsa va hodisani idrok qilishdan oldin
uni sezish lozim, shu bois sezgilar materiyaning sezgi a‘zolarimizga ta‘siri
natijasidir. Sezgi axborotlarini qabul qilib, tanlab, to’plab, har bir sekundda
axborotlar oqimini qabul qilib va qayta ishlab miyaga etkazib beradi. Natijada
tevarak - atrofdagi tashqi olamni va organizm o’z ichki holatini adekvat ―mos‖
aks ettirishi hosil bo’ladi. Sezgi a‘zolari tashqi olamning inson ongiga olib
kiradigan yo’llaridan biridir. Ta‘lim jarayonida kichik maktab yoshidagi
o’quvchilarda ixtiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, faol ongli diqqatni
rivojlantirish uchun qulay shart-sharoit yaratilishi lozim. Bilish jarayonida
mustaqil aqliy faoliyat ko’rsatish, misollar, masalalar echish, didaktik mashqlar
bajarish, takrorlash yordamida ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib topadi. 7-8 yoshli
bolalarda diqqatni ixtiyoriy tarzda bir nuqtaga jamlash, taqsimlash, ongli ravishda
boshqarish ko’nikmalari shakllanadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari ma‘lum
darajada o’z faoliyatlarini mustaqil rivojlantira oladilar. Ular o’z rejalari,
28

ma ’ lumotlar asosida miyada tashqi qo ’ zg ’ atuvchining — bir butun obrazi hosil
bo ’ lishi tushuniladi .
Sezgi va idrok tashqi dunyo narsalarining ob ’ ektiv to ’ g ’ ri in ’ ikosini beradi .
Bu in ’ ikosning to ’ g ’ ri ekanligi amaliyotda isbotlanadi . Inson o ’ zining amaliy
faoliyatida o ’ zi idrok qilayotgan narsa bilan odamning o ’ zida shu narsa to ’ g ’ risida
hosil bo ’ lgan sezgi va idrokning o ’ xshashligini belgilaydi . Inson tashqi dunyo
narsalarini o ’ zgartirishi mumkin .
Asboblardan foydalanish jonli mushohadada katta ahamiyatga ega .
Masalan , biologiya , fiziologiya sohasida tajriba o ’ tkazishda mikroskopni qo ’ llash
shu fanning rivojlanishini tezlashtiradi . Chunki u inson ko ’ zi bilan ko ’ rolmaydigan
xususiyatlarni ko ’ rishga yordam beradi . Asbobning takomillashishi yangi
kashfiyotlarni vujudga keltiradi . Mikroskop yordamida organizmlarning
hujayralardan tuzilganligi aniqlandi , kasalliklarni tug ’ diruvchi mikroblar topildi .
Elektron mikroskop mikrodunyo hodisalarini o ’ rganish sohasida tajriba
o ’ tkazishda katta ahamiyatga ega bo ’ ldi .
Amaliy faoliyat , fan va texnikaning rivojlanib borishi insonga har xil
vositalar , asbob va uskunalar yaratish va hissiy bilish chegarasini kengaytirish
imkoniyatini beradi . Demak , sezgi , undan keyin esa idrok ob ’ ektiv olamning
sub ’ ektiv obrazini hosil qiladi . Tasavvur — mavhum tafakkurga o ’ tishdagi oxirgi
bosqichdir . U narsa va hodisalarning avvalgi ta ’ siri natijasida xotiramizda qolgan
taassurotlarning qaytadan esga olinishi bilan bog ’ liqdir . Tasavvurdagi yangi
obrazlar ilgarigi obrazlar bilan taqqoslash orqali yuzaga kelishi mumkin . U
mavhum tafakkur uchun asos bo ’ ladi .
Idrok qilinayotgan narsalar va hodisalar ichki qonuniyatli bog ’ lanishlarni
ochish uchun mavhum tafakkurga o ’ tishi kerak . Mavhum tafakkur esa voqeani
chuqur bilishga imkoniyat yaratadi . Hissiy bilish aniq narsalar obrazini hosil qiladi ,
lekin u hodisalar mohiyatini ochib bera olmaydi . Demak , hodisalar mohiyatini
bilish uchun ayrim narsalarga emas , ko ’ p narsalarga xos bo ’ lgan umumiylikni
topmoq kerak .
12

Bir qarashda ko'rinadigan shaxs yoki madaniyatning har qanday darajasi
haqida oldindan ma'lumotga ega bo'lmasdan, asosiy tarkibiy qismlardan biri
sifatida analogik fikrlashdan foydalanish.
Ta'lim - bu shaxsning kognitiv darajasi haqida gapirganda, eng muhim
manbalardan biri. ning sinovi Ravenning progressiv matritsalari u insonning
idrok etish, analitik va kognitiv fazilatlarini shubha ostiga olish va aniq o'lchash
uchun mo'ljallangan.
Abstraktsiyani ta'kidlashdan tashqari; insonning bu va tushunishdan foydalana
olishi; shaxsning mavzu doirasidagi unchalik muhim bo'lmagan tomonlarini
kamaytirish qobiliyati sifatida, uning asosida uning eng tegishli elementlari bilan
tushuncha yoki ta'rifni yaratish maqsadida.
36

Natijalar:
Ballar bahosi 9 8 7 6 5 4 3 2 1
To‘g‘ri javob
uchun
to‘plangan
ballar
yig‘indisi 143 129-
142 115-
128 101-
114 87-
100 73-86 59-72 45-58 44
Natijalar 39% 20% 17% 12% 10% 5% 8% 6% 1%
Test ning katta samaradorligi, dinamikligi va ko'p qirraliligi tufayli butun
dunyo bo'ylab psixologlar tomonidan eng ko'p qo'llaniladigan testlardan biri, bu
birinchi qarashda ko'rinadi.
Ushbu testning asosiy vazifasi insonning madaniyat darajasidan qat'i nazar,
uning bilim qobiliyatini miqdoriy baholashdir.
Bu omil berilgan ma'lumotlar ichida o'xshashliklar, munosabatlar, ketma-
ketliklar yoki identifikatsiya qilinadigan elementning har qanday turini tartibsiz va
tuzilmagan tarzda topishdagi qulayligini anglatadi.
35

oladilar. Chiroq ozgina vaqtdan k е yin o chiriladi. Ishtirokchilar joylaridaʻ
o tiradilar. Qolganlar esa ularni batafsil ochib b
ʻ е rishga harakat qiladilar. Qanchalik
to g riligini bilish uchun
ʻ ʻ
o quvchilar yana markazga k
ʻ е lib ko rsatib b ʻ е radilar va gumonlar bartaraf etiladi.
43

3.Tafakkur obrazlari til bilan bog’langandir. Bilish jarayonida paydo
bo’layotgan har bir tushuncha til orqali ro’yobga chiqadigan ong omilidir.
Mavhum tafakkur shakllari tushuncha, muhokama, xulosadir. Tushuncha
tafakkurning alohida shakli bo’lib, u tashqi dunyo narsa va hodisalarining umumiy,
zaruriy tomonlarini aks ettiradi.
Tushuncha — aniq narsa va hodisalarning sifati, mohiyati va
muayyanligining miyada alohida shaklda aks etishidir. Unda hodisadagi asosiy
tomonlar umumlashtiriladi. Masalan, materiya tushunchasi umuman materiyaning
belgilaridan qatiy nazar, ularning asosiy belgisi - moddiyligi materiya
tushunchasida aks ettiriladi. Jumladan, daraxt deganda tol, terak, olma va boshqa
daraxt turlari va belgilaridan fikran uzoqlashamiz va ular uchun eng umumiy
belgilarni olamiz. Fandagi tushunchalar ham xuddi shunday.
Har bir fanning o’ziga xos tushunchalari bor. Masalan, astronomiyada
koinot, sayyora kabi tushunchalar, biologiyada oqsil, hujayra, nasl kabi
tushunchalar bor. Har bir fanni bilish, tushunish fandagi tushunchalarni bilish
demakdir. Tushuncha mazmunan ob’ektivdir.
Muhokama orqali ob’ektiv dunyodagi qonuniyatlar ongda aks ettiriladi.
Yakka muhokama ayrim dalillarda o’z aksini topsa, umumiy muhokama umumiy
qonunlarni ifoda etadi. Masalan, energiyaning aylanishi shakli yoki har bir harakat
shaklining biridan ikkinchisiga o’tishi haqidagi qonunlar. Birinchi misol,
tabiatning ayrim tomoniga to’g’ri kelsa, ikkinchisi umumiy qonunni aks ettiradi.
Demak, muhokama biror narsa yoki hodisa haqida biror nima deyish, uni
tasdiqlash yoki inkor etishdir. Masalan, «yomg’ir yog’di», «samolyot uchdi»,
«Ahmad kuldi».
Muhokamada tushuncha bir-biri bilan bog’lanib, ular o’rtasida munosabat
paydo bo’ladi. Unda tushunchalarning bizga bog’liq bo’lmagan qandaydir
voqealari aks etadi.
Tafakkurning uchinchi shakli mantiqiy aqliy xulosa chiqarishdir. Xulosa
bir yoki bir necha muhokamadan kelib chiquvchi bilimdir. U orqali ilgari ma’lum
bo’lgan bilimlar asosida yangi bilim paydo bo’ladi.
14

Mashqda bir bola tanlanadi. Unga galma-galdan sonlar aytiladi.U bu sonlarni
qaytarishi k е rak. Hammasini qaytarib bo lgach, gal ishtirokchiga o tadi. Shu tarzdaʻ ʻ
o quvchilar ishtirok etadi.
ʻ
7-mashq. «O ta diqqatlilik»
ʻ
Ishtirokchilar 2 xilga ajratiladi: «Xalaqit b е ruvchilar va diqqatlilar».
«Diqqatlilarga turli xil narsalar b е riladi va kimnidir o xshatib b
ʻ е rish
so raladi».
ʻ
«Xalaqit b е ruvchilar esa ularning diqqatini boshqa narsalarga chalgi tishi
ʻ
k е rak».
8-mashq. «Qiyinini eslab qol» O qituvchi qiyin so zlar yozilgan kartonni
ʻ ʻ
bolalarga ko rsatadi. So ng diktant tarzida yozdiradi. Hamma so zlarni xatosiz
ʻ ʻ ʻ
yozgan o quvchi yutadi.
ʻ
9-mashq. «Adashib qolgan hikoyachi» Doira shaklida o tiriladi. Boshlovchi
ʻ
mavzu tanlaydi. K е tma-k е t shu mavzu davom etib k е tadi. Bunda mavzular turli xil
bo lishi mumkin. Hikoyani davom ettirish duch k
ʻ е lgan o quvchiga b ʻ е rilishi
mumkin. Shuning uchun ham uni diqqat bilan tinglash k е rak. U ham hikoyaning
mazmunini o zgartirib yuborishi k
ʻ е rak.
10-mashq. «Assotsiatsiya» Ishtirokchilar doira tarzida o tiradilar.
ʻ
Boshlovchi duch k е lgan ikkita so zni aytadi. Bir o quvchi shu ikki so zni boshlash
ʻ ʻ ʻ
uchun misollar k е ltiradi, hamma galmagaldan so zlarni bog lab chiqadi.
ʻ ʻ
Boshlovchi xohlagan odamdan so rashi mumkin.
ʻ
11-mashq. «Domino» Buning uchun otkritkalar, rasmchalar yoki k е silgan
kartochkalar k е rak bo ladi. Ishtirokchilar stol atrofida o tiradilar. Ularga
ʻ ʻ
kartochkalar rasmi ko rsatilmasdan tarqatiladi. 1-ishtirokchi rasmni ochadi va uni
ʻ
ta'riflaydi. U rasmga suyangan holda ertak, hikoya, latifa sifatida gapiradi. K е yingi
ishtirokchi ham rasm ochadi va hikoyani davom ettirgan holda o zinikini boshlab
ʻ
k е tadi. O yin aylana tarzida o tadi. O yin so nggida boshlovchi xohlagan rasmni
ʻ ʻ ʻ ʻ
olib voq е ani qayta so rashi mumkin.
ʻ
12-mashq. «Taxist о skop» Ishtirokchilar aylana bolib o tiradilar. Birinchi
ʻ
aylana markazida o quvchi turadi, chiroq o chiriladi. Ular biror bir shaklga kirib
ʻ ʻ
42

olamning sub ’ ektiv obrazi — sezgi qotib qolgan , o ’ lik narsa emas , balki bilish
jarayonida o ’ zgarib turadi .
Shuning uchun ham bilish bu murakkab va ziddiyatli jarayondir. Bilishning
ziddiyatli jarayon ekanligini bilimlarimizning to’laroq, chuqurroq bo’lishi uchun
dalil va ma’lumotlar to’plashga, eski dalil va ma’lumotlarning yangisiga to’g’ri
kelmay qolishida ko’rishimiz mumkin. Ziddiyatli munosabatlar hal qilinishi bilan
bilish jarayoni rivojlanib boradi. Bizning ongimiz esa bu taraqqiyotni o’zida aks
ettirish bilan birga hodisalarning yuzaki xususiyatlari va bilishdan mohiyatni
bilishga tomon boruvchi tarixiy jarayon ekanini ko’rsatadi. Xulosa qilib shuni
aytish mumkinki, bilish insonning o’z sezgilari, his va tushunchalari bilan dunyoni
in’ikos etish jarayonidir.
1.2. “Bilish jarayonlarining bosqichlari”
Tashqi olamning inson miyasida in’ikos qilinishi murakkab dialektik
jarayondir. Bilish jarayonida narsani, hodisani to’la va mukammal aks ettirish
uchun ma’lum bir yo’l bosib o’tiladi.
Bilish tafakkurning o’rganayotgan predmetga yaqinlashuvidan, fikrning
bilmaslikdan bilishga qarab, to’la va mukammal bo’lmagan bilimdan to’la va
mukammal bilimga qarab harakat qilishidan iborat cheksiz jarayonni tashkil etadi.
Bilish eskirib qolgan nazariyani yangi nazariyalar bilan almashtirib, eski
nazariyalarni yanada aniqlab, olg’a qarab boradi hamda voqelikning tobora
yangidan-yangi tomonlarini ochadi.
Bilish jarayonida amaliyot muhim rol o’ynaydi. Amaliyot ko’pqirrali va
sermazmun tushuncha bo’lib o’z ichiga inson faoliyatining barcha shakllarini
qamrab oladi. Amaliyotning asosini mehnat, moddiy ishlab chiqarish tashkil etadi.
Bundan tashqari, siyosiy kurash, milliy ozodlik harakati, milliy tajriba ham
amaliyotga kiradi.
Amaliyot insonning o’ziga xos faoliyati bo’lib, faqat ulargagina tegishlidir.
Amaliyot insonlarning, tarixan yuzaga kelishi jarayonida shakllanib, barcha
jamiyatlar taraqqiyoti yo’lida rivojlanadi va mukammallashadi. Amaliyot tarixiy
9

Nemis fiziologi Gelmgolts fikricha, inson avval o’z sezgilarida tashqi
olamni yaratadi, o’z sezgilarini narsa, hodisaga aylantiradi, keyin esa uni bilishga
intiladi buyum tasvirini buyumning o’zi bilan tenglashtiradi. Sezgi ob’ektiv olam
tasviri bo’lmay, olamning o’zi bo’lib qoladi. Demak, simvollar (ramziy)
nazariyasiga ko’ra, narsa bilan narsaning tasviri orasida farq yo’q. Mavjud ob’ektiv
olam faqat sezgi va tasavvurda bor.
Sezgi mazmunini predmetlar xossalari bilan hech qanday umumiylikka ega
bo’lmagan belgilar, simvollar bilan almashtirish noto’g’ri. Sezgi obrazi moddiy
dunyo narsa va hodisalarining inson sezgi a’zolarida aks etishi natijasida yuzaga
keladi. Demak, sezgi va tushunchada narsaning o’zi emas, narsaga nisbatan
ikkilangan ko’rinishi hosil bo’ladi.
Tasvir, sezgi va tushunchadan tashqarida mavjud bo’lishi mumkin emasligi
sababli u ideal narsadir, u inson, sub’ekt ongida vujudga keladi. Lekin sezgi
ob’ektiv mazmunga ega. U moddiy dunyoning qayta ishlangan mazmunini
gavdalantiradi, shunga ko’ra ob’ektivdir.
Obraz sub’ektda uning sezgi va tafakkurida hosil bo’ladi. Demak, obraz
sub’ekt bilan ob’ekt o’rtasidagi birlikni ko’rsatadi. Sezgi, tasavvur, tushuncha
shakliy jihatdan sub’ektivdir, lekin mazmuniga ko’ra ob’ektivdir. Chunki sezgida
real dunyo in’ikos etadi. Demak, sezgi ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazidir.
Sezish va fikrlashni bilish jarayonining ikki mustaqil bosqichi sifatida
qarash ma’lum ma’noga ega. Sezish umuman inson bilimi taraqqiyotiga nisbatan
birinchi bosqichdir. Insoniyatning dastlabki bilimlari, tushunchalari dastavval sezgi
a’zolari orqali olingan dalillar asosida yuzaga keladi. 3
Olamdagi narsa va hodisalar
haqida sezgi obrazlari, tasavvurlar bilish jarayonining ma’lum bosqichidagina
shakllanadi. Sezish inson miyasining tashqi olam bilan dastlabki va bevosita
bog’lanishidir. Bevositalik sezgilarning eng muhim xususiyatidir. Sezgi obrazi
sodir bo’lishi uchun uni hosil qiluvchi narsa yoki hodisa ob’ektiv mavjud
bo’lmog’i kerak. Bu esa, bilish jarayonidagi eng muhim shartdir. Ob’ektiv
_________________________
3. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика. М.: 2001. 4. Дубровина Б.В. Рабочая книга школьного
психолога. M.:1991.
8

o ’ z aqli bilan olam sirlarini bilishi mumkin ekanligini ayniqsa hozirgi zamon fani
yutuqlari isbotlamoqda . Masalan , hozirgi zamon tabiat fanlari , ayniqsa fizika fani
atom tabiatining tuzilishini va xususiyatlarini o ’ rganish sohasida katta yutuqlarni
qo ’ lga kiritdi . Atomli parchalash , atom ichki energiyasidan foydalanish , atom
yadro zarrachalarining bir - biriga bog ’ liqligi , umuman mikroolamni bilish ,
astronomiya , biologiyadagi kashfiyotlar ilmiy falsafaning bilish nazariyasini
to ’ g ’ riligini tasdiqlaydi .
Insonning bilish qobiliyati cheklanmagan , lekin har bir aniq tarixiy davrda
o ’ zixohlagan barcha narsa va hodisalarni emas , balki bilish imkoni borlarinigina
bilib , bilmaganini keyinroq biladi . Shu bilan birga ta’kidlash kerakki, inson
bilimining ham cheksizligini ko’rsatadi.
Dunyoning moddiyligini va uning rivojlanish qonunlarining inson ongida
aks etishini e’tirof qilish ilmiy falsafa bilish nazariyasining asosidir. Fan qonunlari
tabiat va jamiyatda inson ongiga bog’liq bo’lmagan holda yuz beradigan ob’ektiv
jarayonlarning in’ikosidan boshqa narsa emas. Falsafaning bilish nazariyasi asosan
quyidagilarga asoslangan:
- ob’ektiv olam bizning sezgi va tasavvurlarimizga bog’liq bo’lmagan
holda mavjud. Ob’ektiv olam inson sezgi va tasavvurlarining manbai hisoblanadi;
- inson dunyo va uning rivojlanish qonuniyatlarini bilishi mumkin.
Inson sezgi tasavvur va tushunchalarida o’ziga bog’liq bo’lmagan tashqi olamni
aks ettiradi.
Demak, tashqi olam, undagi hamma narsa va hodisalar sezgilarga ta’sir
etishi bilan sezgi obrazlari hosil qiladi. Sezgi tasavvur va tushunchalarda ob’ektiv
olamning subektiv in’ikosi hosil bo’ladi. Shuning uchun ham bilish nazariyasi
in’ikos nazariyasi deb ataladi.
Chunki bilish jarayonida ob’ekt bilan sub’ekt dialektikasi muhim o’ringa
ega. U sub’ekt, ya’ni inson bilan bog’liq jarayondir. Insonsiz bilish jarayoni
bo’lishi mumkin emas. Sub’ektning ilmiy bilishdagi roli shundan iboratki, u
ob’ektiv mavjud bo’lgan qonuniy bog’lanishlarni ochib beradi. Ob’ektga nisbatan
ham amaliy, ham nazariy jihatdan yondashadi.
7

kaffiyatlarni hisobga olmay, unga bola sub’yekt sifatida qaraydilar. Aynan mana
shu sababli o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida ixtilof kelib chiqadi.
Pedagogik diagnostikada so’roqlash metodi. Mazkur uslub pedagogik
diagnostikada qadim-qadimdan qo’llanib kelinadi. U deyarli o’qish o’qitish
jarayoni boshlangandan bo’yon mavjud. Agar diagnostikaning kuzatish usulida
bolaning axloqiy-ma’naviy tamoyillari, qiziqishi, munosabati, fikrlash doirasi
o’rganilgan bo’lsa, suhbat. Savol-javob ko’proq axborot to’plash imkoniyatini
beradi. Bunda u yoki bu shaxs to’g’risida ob’yektiv yoki sub’yektiv ma’lumot
olish imkoniyati mavjud. 12

Axborot – og’zaki, yozma, standartlashtirilgan, yakka, guruhlarga
bo’lingan hoilda bir yoki bir necha bor so’rash asosida to’planadi.
Odatda tekshiruvchi tomonidan amalga oshirilgan barcha nazorat
shakl va uslublari ham testga kiradi.
Nazoratning test uslubi ilmiy asoslarga qurilgan bo’lib, u ma’lum
talab, qonun-qoidalar zaminida olib boriladi.
Test asosan psixolog olimlar tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotga
tavsiya etilgandir. Test pedagogik diagnostika metodlari orasida eng qulay
hisoblanib, u bir jihatdan sifatli ma’lumot berishi bilan ajralib turadi.
Test sinova mutzam takomillashib boradi. Unga turlibosqichlarda turlicha
ta’rif berib kelingan. Masalan, nemis oilimi Liner “Test shaxsning turli xolatlarini,
shaxsiy xususiyat, imkoniya va qobiliyatini aniqlovchi ilmiy metoddir” deb
ta’riflaydi.
__________________________
12. Зеер Э. Ф. Психология профессий: учебное пособие для студентов вузов. М.: 2003
Test usuli chinakamiga pedagogik diagnostika metodi bo ’ lib , u o ’ quv
jarayonining pirovard natijasini ob ’ yektiv aniqlab berishga qodir mezondir . U
doimo tahlil asosiga qurilib , aynan shu xususiyatiga ko ’ ra pedagogik jarayon
23

o’zini hurmat qilishning asosini o’quvchilarning shaxsiy ijobiy tajribasi tashkil
qiladi. 15
Bu o’quv-biluv jarayonida namoyon bo’ladi. Kuzatishlar shuni
ko’rsatmoqdaki, aksariyat o’quvchilarda bunday tajriba mavjud emas. O’z faoliyati
natijasidan qoniqmaslik o’quvchilar o’z-o’zlarini hurmat qilishlarining asosini
tashkil eta olmaydi. Bu yo’nalishda muhim o’rin egallaydigan qonuniyatlardan biri
o’quvchilarda muayyan o’quv vaziyatlarida bilish faoliyatining kengayishi, shaxsiy
tenglik hamda o’z-o’zlarini hurmat qilishdan iborat. Bu o’quvchilar faoliyatlari
orqali namoyon bo’lib bilish jarayonida yo’l qo’yilgan xatolar o’quvchining
kayfiyati va rivojlanishiga muayyan ta‘sir ko’rsatadi. O’quvchilarning bilish
faoliyatini tashkil etish jarayonida o’qituvchi o’z oldiga bu faoliyatni qanday
kengaytirish kerak, degan savolni qo’yishi lozim. Mavjud ilmiy manbalarning
tahlili va amalga oshirilgan kuzatishlar natijasida o’quvchilardagi bilish faoliyati
quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: – bilish qiziqishlari; – o’quv maqsadlari; –
hissiyotlar: shaxsiy bezovtalik va hissiy barqarorlik; – yutuqlarni qo’lga kiritish va
muloqot qilishga bo’lgan ehtiyoj; – intellektual layoqatlilik va muloqotga
kirishuvchanlik; – shaxsiy tajribalar hamda ko’nikmalar. Rus fiziologiyasi va ilmiy
psixologiyasining atokdi namoyondasi I. M. Sechenovning (1829—1905) «Bosh
miya rsflekslari» degan mashxur asari 1863 yilda bosilib chikdi. «Insondagi psixik
va fiziologik jarayonlar—degan edi Sechenov—bu bir xil tartibdagi hodisalar, bir-
biriga yaqin real dunyoga xos bo’lgan hodisalardir». 16
Sechenov psixik jarayonlarning asosi bosh miya reflekslaridir, degan
ta‘limotni ilgari surdi. Sechenov davomchisi I. P. Pavlov oliy nerv faoliyati
fiziologiyasiga doir mashhur asarlarida psixik moddiy substrat faoliyatidagi asosiy
__________________________
15.ДубровинаИ.В.Рабочая книга школьного психолога. – М.: Просвещение, 1991. – 303 с. 482
16.Дубровина И.В. Школьная психологическая служба. –М.: Педагогика, 1991. – 232 с.
qonuniyatlarni va ayrim jarayonlarning nerv-fiziologik mexanizmlarini ochib
berdi. Izlanishlarimizning asosini muayyan o’quv vaziyatlarida o’quvchilarning
bilish faoliyatlarini kengaytirishning samarali yo’llarini tashkil qiladi. O’z-o’zini
hurmat qilish har bir shaxsning tahliliy sifatidir. Buning tarkibini tahlil qilish orqali
30

Baho shkalasi
Baho malakasi ham bola shaxsini, uning o’qishga munosabatini to’g’ri
belgilahdagi muhim omildir. Uni pedagog olimlar turli davra turlicha
ifodalaganlar. Masalan, bolalarning mashg’ulotlar paytidagi qiziqish darajasini
1978 yilda AQShlik olim Oini Fitaku quyidagi shkala bo’yicha aniqlashni tavsiya
etgan edi.
Hech
qanday
qiziqish yo’q Qiziqish
i noaniq Qanday
dir qiziqishlar
sezildi Katta
qiziqish bor O’ta
qiziquvchan
O’zining fikrlashida o’quvchi:
Juda
tanqidiy
+2 Tanqidiy
fikrlashga moil
+1 Konformga
moil
-1 O’ta
konformli
-2
O’zaro hamkorlikka moillik
1 2 3 4 5
--------bo’sh------------------------------o’rta-------------------------kuchli--------
Shuning uchun ham maktab o’quvchilarining koeffitsiyenti bola olgan
bilimlari bilan belgilanadi. Past ko’rsatkich olgan o’quvchiga ko’proq e’tibor
berish lozim. Lekin, asosiy e’tibor yaxshi va a’lochi o’quvchiga qaratiladi.
Ustiga ustak o’quvchi13-15 yoshida o’ziga katalardek muomala
qalishni talab etadi. Lekin, o’qituvchilarning ayrimlari boladagi bunday psixologik
22

Bilish jarayonlarining psixodiagnostikasi va rivojlantirish usullari

Купить