• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 4.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 01 Март 2025
Расширение doc
Категория Биология

Продавец

Dilshoda Abdinazarova

Дата регистрации 01 Март 2025

0 Продаж

Biologiya (sitologiya va genetika asoslari) fanini o’qitishda fanlararo bog‘lanishlarni amalga oshirish metodikasi

___________________________________________________________________ O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-avgustda Kimyo va biologiya yo nalishlarida uzluksiz ta lim sifatini va ilm-fan‘ “ ‘ ’ natijadorligini oshirish chora-tadbirlari to g risida gi PQ-4805 son qarori. ‘ ‘ ” Olimni Kolumbiya universiteti faoliyatida talabalarning ilg orlik bilan ta lim olish ‘ ’ jarayoni qiziqtiradi[ 1 ]. Talabalarning ta lim olishda o z-o zini boshqarish jarayoni, hamkorlikda ’ ‘ ‘ ishlash jihatlari tadqiqotchining e tiborini jalb etadi. 1928-1940 yillarda olim ’ Rochester (AQSH shatati Rochester)dagi Bolalarga nisbatan shafqatsizlikning “ oldini olish jamiyatida rahbarlik qiladi. Ushbu yo nalishda laboratoriya tashkil ” ‘ etadi. Faoliyati davomida minglab muammoli bolalar va kattalar bilan ishlaydi. Shaxsga yo naltirilgan ta limga oid manbalarning fanga kirib kelishi, olimning ‘ ’ ushbu faoliyati bilan bog liq. Shuningdek, ushbu yo nalishda ham nazariy ham ‘ ‘ amaliy tadqiqotlar olib borgan tadqiqotchilardan biri Shvetsiyaning Lund universiteti tadqiqotchilaridan Lars Bergmandir. Bergman dars jarayonida predmetlarning o quvchi shaxsiga yo naltirilganlikning uchta asosiy xususiyatini ‘ ‘ ajratib ko rsatib o tadi. ‘ ‘ Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko lamli islohatlarning barchasi xalqimizga munosib turmush tarzini ‘ shakllantirish, ilm-fanni rivojlantirish masalasi dolzarb bo lib kelmoqda. Bu borada ‘ muhtaram prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev Mamlakatimizda yuqori salohiyatga ega, “ jahon miqyosida e tirof etilgan olimlar ko p. Ular o z maktablarini yaratshi, ’ ‘ ‘ shogirdlar tarbiyalashi lozim. Yosh avlodni salohiyatli kadrlar etib tarbiyalashdagi birinchi bosqich maktab ta limini tubdan takomillashtirish, ilmiy kadrlar va yuksak ’ malakali mutaxassislar tayyorlash jarayonining uzluksizligini ta minlash zarur. Bu ’ yo lda hech narsani ayamaymaz, deb ta kidlagan edi. Ya ni, sog lom avlodni ‘ ” ’ ’ ‘ tarbiyalash vazifasi esa, birinchi navbatda, oilada, uzluksiz ta lim tizimining ilk ’ bo g inlari maktabgacha va maktab ta limidan boshlanadi. Shunga ko ra, ‘ ‘ ’ ‘ bolalarni jismonan va ruhan sog lomlashtirish, bolaning harakat sohasini ‘ rivojlantirish, chaqqon, kuchli, jasur bo lishdek hayotiy ehtiyojlar asosida hayotga ‘ bo lgan qiziqishini kuchaytirishning samarali vositalarini izlab topishda biologiya ‘ fanining boshqa fanlar bilan integrativ bog liqligini shakllantirish va rivojlantirish ‘ 4 materiallarini qabul qilishga tayyorlash, fanlararo, mavzulararo bog lanishni‘ amalga oshirish, muammoli vaziyatlarni yaratish, nutq madaniyatini shakllantirish, shakl, metod va vositalaridir. Ta lim jarayonida fanlararo aloqadorlik o z- ’ ‘ o zidan emas, balki o qituvchining kasbiy, ilmiy-nazariy va ilmiy metodik ‘ ‘ tayyorgarligi orqali hamda uning mohiyatini chuqur anglash asosida samarali amalga oshirilishi mumkin. Buning uchun o qituvchi o zi dars beradigan fanini ‘ ‘ chuqur va puxta bilib qolmasdan, balki unga yaqin fanlararo bilimlardan xabardor bo lishi lozim. Bunga bilimlarning alohida turlari va ular o rtasidagi aloqadorlikni ‘ ‘ egallashga yordam beradi.[20] Quyida biologiya fanini o qitishda biologiya va fizika bilan bog lab ‘ ‘ o qitishda fanlararo aloqadorlikni yo lga qo yishga oid dars ishlanmasi ‘ ‘ ‘ keltirilmoqda. Darsning mavzusi : Oqsillar.Aminokislotalar (Biologiya (Sitologiya genetik asoslari) IX-sinf) Darsning ta limiy maqsadi ’ : O quvchilarni biologiyani kimyo va fizika bilan ‘ bog lab o qitishda fanlararo aloqadorlik mazmundagi bilimlarning o ziga xos ‘ ‘ ‘ xususiyatlari va ahamiyati bilan tanishtirish. Fanga oid kompetensiya: fanlararo bilimga ega bo lish. ‘ Darsning tarbiyaviy maqsadi : Biologiyani kimyo va fizika bilan bog lab ‘ o qitishda fanlararo aloqadorlikni shakllantirish orqali o quvchilarning ilmiy ‘ ‘ dunyoqarashni shakllantirish. Ta limga oid kompetensiya fanlararo aloqadorlik ’ mazmunida ko nikma va malakalarni shakllantirish. ‘ Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O quvchilarning umumiy va xususiy ‘ kimyoviy, biologik va fizik tushunchalarini, darslik va qo shimcha o quv ‘ ‘ adabiyotlari ustida ishlash. Fanga oid kompetensiya mustaqil fikr yuritish ko nikmalari. ‘ Darsni jihozlash : Mavzuga oid ko rgazma vositalari, tarqatma va didaktik ‘ materiallar. 25 VAZIFALAR TAHLIL Tajriba-sinov ishining muayyan davri yakunlariga ko ra hisobotlar,‘ ma lumotnomalar tahlillar o tkazib borilishi lozim ’ ‘ KETMA-KETLIK Tajriba-sinovning ajratiladigan bosqichlarida. (respublika, viloyat yoki shahar va tuman darajasida, maktablararo, maktab darajasida, tajriba-sinov maydoni) o tkazilishi mumkun ‘ DASTUR Dastlab tajriba-sinov ishlarining dasturi ishlab chiqilishi, unda tajriba- sinovga oid tadbirlar rejasi, kutilayotgan natijalar, unga erishilganlik darajasini belgilash usullari aks ettirilishi lozim TAHLIL Tajriba-sinov ishining muayyan davri yakunlariga ko ra hisobotlar, ‘ ma lumotnomalar tahlillar o tkazib borilishi lozim ’ ‘ 4 jadval. Tajriba-sinovning vazifasi – Bu metod kuzatish metodining mantiqiy davomidir. Eksperiment yangi pedagogik tajribani yaratishga yo naltirilgan bo lib, u quydagi holatlarida ‘ ‘ qo llaniladi. ‘ 1.Tadqiqotchi sinab ko rmoqchi bo lgan material o quvchilar yoshiga va ‘ ‘ ‘ bilim o sh saviyasiga mos kelishi yoki kelmasligini aniqlashdir. ‘ 2.Maktab biologiya kurslaridagi biror mavzuni o rganishda tavsiya etilgan ‘ yangi metidlar va ko rgazmali qo llanmalarni birgalikda qo llashning samarasini ‘ ‘ ‘ aniqlash zarurati tug ilganda va h.k. Boshqacha qilib aytganda,bu ekspriment ‘ ta lim va tarbiya jarayonini ilmiy nuqtaiy nazardan, tajribalar yordamida sinab ’ ko rish zaruriyati tug ilganda qo llaniladigan metoddir. ‘ ‘ ‘ Eksperimentning muvaffaqiyatli o tishi avvalo uning maqsadi qanchalik ‘ puxta rejalashtirilganligiga, tadqiqot bazasiga hamda yangilikni o zida qanchalik ‘ puxta mujassamlashtirilganligiga bog liq. Tadqiqotlarda o rtaga tashlangan faraz ‘ ‘ o z ichiga o quvchilar tomonidan egallanishi lozim bo lgan bilim va ‘ ‘ ‘ 42 bir butun integrallashgan bilimlarni yaratishga imkon beradigan vositasi ekanligi qayd etilgan, tabiiy fanlar bo yicha olgan bilimlarining ongli bo lishi va chuqur‘ ‘ o zlashtirilishiga olib keladi. Bunda tabiat va jamiyat, ularning o zaro ‘ ‘ bog liqligi, tabiat qonuniyatlari haqidagi ilmiy bilimlarning yaxlit tizimi tarkib ‘ topadi. Tabiat haqidagi biologiya, fizika, kimyo fanlarining o zaro aloqadorligi ‘ asosida darslarni tashkil qilish maqsadga muvofiqligi ta kidlangan. Keyingi ’ yillarda fanlar o rtasidagi fanlararo bog lanishni integratsiya atamasi bilan ‘ ‘ yuritish odat tusiga aylangan[9]. Fanlararo integratsiya quyidagi tarkibiy qismlarga ajratilgan: ob ektga doir integratsiya bir ob ektning turli fanlardagi timsollari bir – ’ – ’ mavzu, bo lim yoki kurslarga kiritiladi; ‘ tushunchaga oid integratsiyada umumiy tushunchalar mazmunni ochib beradigan – mavzu yoki kurslar qamrab olinadi; nazariyaga oid integratsiyada – fizika va biologiyadagi nazariyalar umumiy holatda o rganiladi; – ‘ metodologik integratsiyada – ilmiy bilishning alohida metodlariga oid integratsiyani amalga oshirish ko zda – ‘ tutiladi; muammoli integratsiyada fanlararo muammolar qamrab olinadi va hal etish – yo llari ishlab chiqiladi; ‘ faoliyatga oid integratsiyada muammoni hal etish yuzasidan munozara – o tkazish, kichik guruhlarda ishlash, fanlararo tadbirlar rejasini tuzish, loyihalar ‘ tayyorlash kabilar ko zda tutiladi; ‘ amaliy integratsiyada ahamiyatga molik bo lgan jarayonlar asosida texnik – ‘ mahsulotlarni yaratish nazarda tutiladi. Maktab o quvchilarida mustaqil fikrlash ‘ ko nikmasini rivojlantirishda o quv jarayonida fanlararo aloqadorlik ‘ ‘ mexanizmidan foydalanish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun kimyo fanini biologiya va fizika fanlari bilan uzviylik asosida o rgatish asosiy maqsadimiz. O quv jarayonida fanlararo aloqadorlik asosida ‘ ‘ muayyan ko nikma va malakalar shakllantiriladi, jumladan: ‘ 13 texnologiya tushuniladi. Pedagogik texnologiyalarning yuqorida qayd etilgan uchta darajasi bir-birini to ldiradi va taqozo etadi.‘ Pedagogika nazariyasi va amaliyotida ta lim-tarbiya jarayonida ko plab ’ ‘ yondashuvla rmavjud. Pedagogik texnologiyalarni xarakteri ana shu yondashuvdan kelib chiqadi. Ularni bir necha turga ajratish mumkin: 1.Kompyuterli axborot texnologiya 2.Pedagogik o yinlar texnologiyasi ‘ 3.Modulli texnologiya 4.Dasturli o qitish texnologiyasi ‘ 5.Multimediali texnologiya 6.Boshqaruv texnologiyasi 7.Interfaol usulli texnologiya 8.Mualliflik texnologiyasi 9.Muammoli texnologiya 10.Pedagogik hamkorlik texnologiyasi Pedagogik texnologiyalar o z mazmuni, maqsadi, metodlari va vositalariga ‘ ko ra bir-biriga o xshash. Ular orasida muammoli ta lim texnologiyalari ‘ ‘ ’ o quvchilarning bilimlarni o zlashtirish darajasini orttirish, ko nikmalarni malaka ʻ ʻ ʻ darajasiga yetkazish maqsadida qo llanilib, unda o quvchi o quv materialini tahlil ʻ ʻ ʻ qiladi, taqqoslaydi, sintezlaydi, ma’lumotlarni umumlashtirib, yangi axborot oladi. Boshqacha aytganda, avval o zlashtirgan bilim va ko nikmalarini yangi vaziyatlarda ʻ ʻ qo llab, bilimlarni chuqurlashtiradi, kengaytiradi. Ta’lim jarayonida salmoqli o rin ʻ ʻ egallagan muammoli “aqliy hujum” darsi, munozarali (ilmiy munozarali va erkin fikrlash) darslar muammoli ta’lim texnologiyasiga asoslanadi. Mazkur darslarning o ziga xos jihati dars davomida vujudga keltirilgan muammoli vaziyatlarga ʻ asoslanadi. Biologiya ta'limining samaradorligi ortib borishi, yosh avlodni biologik bilimlarni o‘zlashtirishida va ularni komil inson sifatida kamol topishida muhim ahamiyat kasb etadi. I bob bo yicha xulosalar ‘ 20 fanlarida yuz berayotgan xususiyatlar: integratsiya, ijtimoiylashuvning mazmuni mohiyatini tushunishga zamin tayyorlaydi. 1.3. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni‘ ‘ ‘ amalga oshirishning pedagogik shart sharoitlari – Yoshlarni zamon talablariga javob bera oladigan mutaxassis qilib yetishtirishda milliy ta'limning shakli va mazmunining ahamiyati yuqori. Bu ta'lim jarayonini mustaqil bilim olish asosida zamonaviy usullarda, yangicha ko rinishlarda tashkil qilishga undaydi. Ta'lim-tarbiya jarayonida pedagogik ‘ texnologiyalarni muvaffaqiyatli qo'llash uchun biologiya o'qituvchilari maxsus metodik bilim va ko'nikmalarni egallashlari, pedagogik amaliyotda zarur bo'ladigan metodik tayyorgarlikka ega bo'lishlari lozim. Pedagogik texnologiya atamasiga shu muammo bo'yicha izlangan har bir olim o'z nuqtayi nazaridan kclib chiqqan holda ta'rif bergan. Hozircha bu tushunchaga to'liq va yagona ta'rif qabul qilinmagan. Ushbu ta'riflarning ichida eng maqsadga muvofiq YUNESKO tomonidan bcrilgan ta'rif sanaladi. Unga ko'ra, pedagogik texnologiya -o'qitish shakllarini optimallashtirish maqsadida o'qitish va bilirnlami o'zlashtirish jarayonida inson salohiyati va texnik resurslarni qo'llash, ularning o'zaro ta'sirini aniqlashga irnkon beradigan tizimli metodlar majmuasidir. Ushbu ta'rifdagi inson salohiyati atamasida o'qituvchining pedagogik va o'quvchilarning bilish faoliyati, texnik resurslar atamasi o'qitish metodlari va vositalari nazarda tutiladi. Umumilliy dasturida ta'lim-tarbiyani tubdan isloh qilish: ilg or pedagogik ‘ texnologiyalarni joriy etish; ta'lim berishning ilg or pedagogik texnologiyalari, ‘ zamonaviy o quv-uslubiy majmualarni yaratish va o quv-tarbiya jarayonini ‘ ‘ didaktik jihatdan ta'minlashga bog liqligi ko rsatiladi. Respublikamizda ta'lim- ‘ ‘ tarbiya muassasalarida innovatsion yondashish, faol va interfaol metodlarga hamda fanlararo bog lanishlarga tayangan holda zamonaviy pedagogik va axborot ‘ texnologiyalardan keng foydalanish o quvchi shaxsiga yo naltirilganiga alohida ‘ ‘ e'tibor qaratilgan. Ayniqsa, tabiiy fanlardagi uzviy bog liqlik masalasi ‘ 16 jismoniy va ma'naviy sog lom o sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual‘ ‘ bilimlarga ega bo lgan, uyg un rivojlangan insonlar bo lib, XXI asr talablariga ‘ ‘ ‘ to liq javob beradigan barkamol avlod bo lib etishi uchun barcha imkoniyat va ‘ ‘ sharoitlarni yaratishni o z oldimizga maqsad qilib qo yganmiz. Shu maqsadda ‘ ‘ ta'limning samaradorligini oshirish, shaxsning ta'lim markazida bo lishi va ‘ yoshlarning mustaqil bilim olishlarini ta'minlash uchun ta'lim muassasalariga yaxshi tayyorgarlik ko rgan va o z sohasidagi bilimlarni mustahkam egallashdan ‘ ‘ tashqari, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va interfaol usullar, ulardan o quv ‘ va tarbiyaviy mashg ulotlarni tashkil etishda foydalanish qoidalarini biladigan ‘ o qituvchilar kerak. Buning uchun barcha fan o qituvchilarini yangi pedagogik ‘ ‘ texnologiyalar va interfaol usullar bilan qurollantirish va ular egallagan bilimlarni o quv-tarbiyaviy mashg ulotlarda qo llash malakalarini uzluksiz oshirib ‘ ‘ ‘ borishlari lozim. Mamlakatimizda biologik ta'limning uzluksizligini ta'minlash va uni chuqur o zlashtirish uchun o qitish jarayonida o qituvchi ayrim muammolarga duch ‘ ‘ ‘ kelishi muqarrar. 1. Barcha o quvchilarni dars jarayoniga to la jalb qilish muammosi, chunki ‘ ‘ o quvchilar darsda to la qatnashishlari mumkin, ammo darsda barcha ‘ ‘ o quvchilar tushuna olayotganligini hech kim to la kafolatlay olmaydi, mana shu ‘ ‘ joyda o qituvchining darsda qanday pedagogik texnologiyalardan foydalanishi ‘ asosiy ahamiyat kasb etadi. 2. Darsda o quvchi tushungandek bo lishi, o qituvchi savoliga javob ‘ ‘ ‘ berishligi mumkin, lekin ayrim biologik jarayonlarni tushunib tasavvur qilish, hayoti mobaynida duch kelganida bu bilimlardan qay darajada foydalana olish malakalariga ega bo layotganligi o qituvchi uchun ham mavhum bo lib qoladi. ‘ ‘ ‘ Bunday muammoni hal qilishda sinfdan tashqari ishlar, to garak mashg ulotlari ‘ ‘ masala va misollar ishlashning ahamiyati katta hisoblanadi. Interfaol usullardan dars jarayonida foydalanilganda barcha ishtirokchilar faollashuvi kuzatiladi. Bunda o quvchilar o zaro fikr almashib, hamkorlikda ishlaydilar. Ta limda ‘ ‘ ’ 18 Internet saytlari. 1. Ziyonet.uz 2. Aim.uz 3. www.TDPU.UZ 4. diss.natlib.uz 7.www.edu.uz 8.www.uzedu.uz GLOSSARIY T/r Atama va tushuncha - lar Tavsifi 1 Blits o‘yin metodi Mantiqiy mustaqil fikirlashga, harakatlar ketma-ketligini to‘g‘ri tashkil etishga va baholashga o‘rgatuvchi metod 2 Vazifa Qo‘yilgan maqsadni amalga oshirish bosqichlarining mazmuni 3 Aqliy hujm metodi Qo‘yilgan muammo,masala,savolga nisbatan barcha o‘quvchi- talabalarning o‘z fikrini bildirishni ta’minlash asosida ularni darsga faol qatnashish, o‘z nuqtai nazaridan yondashishga 53 yo‘naltirish, bildirilgan fikrlarni saralashga o‘rgatuvchi metod. 4 Didaktika Yunon- didaklikos – o‘qitadigan, o‘rgatadigan – pedagogikaning bilim olish, ta’lim tarbiya nazariyasiga oid tarkibiy qismi. Didaktika < nima>? va nima uchun? o‘qitish kerak degan savollar bilan shug‘ullanadi. 5 O‘quv fani dasturi Ta’lim mazmuni, talabalar tomonidan o‘zlashtirishning maqbul usullari, axborot manbalari ko‘rsatilgan normativ hujjat 6 Metodika Pedagogikaning tarkibiy qismi bo‘lib, shaxsni shakllantirishda muayyan maqsad sari qaratilgan sistematik faoliyat to‘g‘risidagi hamda ta’lim-tarbiya berishning mazmuni, shakli va metodlari, qisqacha aytganda, ilmiy bilish faoliyatining shakllari va metodlari majmui haqidagi fan. 7 Pedagogika Yosh avlod ta’lim va tarbiyasi haqidagi fan. 8 Metod Yunoncha “methodos – tadqiqot yoki bilish yo‘li, nazariya ta’limot” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib. 9 Ta’lim mazmuni O‘qitish jarayonida egallash lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malakalar ma’nosi, hajmi va xarakteri. 10 Biologiya (yunoncha βίος,bios, „hayot“; va λόγος, logos, „bilim“) hayot va u bilan bog liq masalalar tadqiqotidir. U empirik fanning jonliʻ organizmlarning tuzilishi, funksiyalari, o zgarishi, kelib chiqishi, ʻ evolyutsiyasi va o lishini o rganuvchi sohasidir. ʻ ʻ 11 Sitologiya (citos... va ...logos) — hujayra haqidagi fan. Hujayralarning tuzilishi va funksiyasini, ko p hujayrali, shuningdek, bir hujayrali ʻ organizmlardagi a zo va to qimalarning o zaro bog lanishi ʼ ʻ ʻ ʻ va munosabatlarini o rganadi. ʻ 12 Kimyo M oddalarni, , ularning tarkibi va tuzilishini, tarkibi va tuzilishiga bog liq bo lgan xususiyatlarini, o zgarishiga olib keladigan ʻ ʻ ʻ o zgarishlarni o rganadigan fan ʻ ʻ 13 Fizika Fizika so'zi ''fizius'' so'zidan olingan bo'lib , tabiat degan manoni bildiradi. U tabiat hodisalarini va jarayonlarini sodda va umumiy qonun hamda qonuniyatlarni , modda tuzulishi va uning xossasi , xususiyatlarini va harakatlarini o'rganadi 14 Fanlararo integratsiya Integratsiya (lot.dan) - qayta tiklash; tizimning alohida differensiyalangan qismlari va funktsiyalarining bir butunga o'zaro bog'lanish holati, shuningdek, bunga olib keladigan jarayon. 15 Biologiya o‘qitish metodikasi Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya fan asoslari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘quv, jarayonlar, prinsiplar va qonuniyatlar to‘g‘risidagi fandir. 16 K o‘rgazmali vositalar Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan ko‘rgazmali qurollar va texnika vositalariga ko‘p darajada bog‘liq bo‘lgan o‘quv materialini o‘zlashtirish shakllari tushuniladi. 54 G sinflarida nazorat sinfi hamda 9- A va 9- B sinflari tajriba sinflari sifatida” “ ” “ ” tanlandi. Tadqiqotni boshida ushbu sinflarining bilimini tekshirish maqsadida kirish testlarini olib tahlil qilindi. Eksperimental ish natijalarini tahlil qilish gipotezaning tasdiqlanganligini, ilmiy izlanishlar muammolarini hal qilishni, tadqiqotning maqsadiga erishilganligini ko rsatdi ‘ . 9- V va 9- G sinflami nazorat sinflari uchun olindi ularda dastlab kirish “ ” “ ” testlarini o tqizdim. Shundan so ng o quvchilar bilan Jins genetikasi mavzusi ‘ ‘ ‘ “ ” bo yicha, maruza ko rinishda dars o tildi, qilingan taqiqotlar asosida malumotlar ‘ ‘ ‘ berib borildi. O quvchilar bilan jinsning belgilanishi, xromosomalarning ‘ mexanizmi, hamda odamlarda nechta xromosomalar borligi haqida tushunchalar berib bordim. O quvchilardagi qiziqishlari tobora ortib bordi. Darslar topshiriqlar ‘ bo‘yicha olindi. bundan o quvchilarga Gemofiliya kasalligining irsiylanishi ‘ “ ” bo yicha hozirgi kunda olib borilayotgan ishlar haqida ma lumotga ega bo ldilar ‘ ’ ‘ va tadqiqot kundaligiga yozib borishdi. Bundan ko rinadiki ular o z ustida asta ‘ ‘ sekin ishlay boshladilar. Jins genetikasi haqida to liq ma lumotga ega “ ” ‘ ’ bo lishdi. Bu bosqichda 1-darsda ma’lumotlar berildi ma'ruza ko rinishida ‘ ‘ o tildi, 2-darsda o quvchilarni bilan amaliy mashg ulot darsi tashkil qilindi, jins ‘ ‘ ‘ genetikasiga oid masalalar ko rib chiqishdi, 3-dars ekskursiya jarayonida bo lib ‘ ‘ o tdi. O quvchilarning savollariga javoblar beridi. Ularga jins genetikasi, odam ‘ ‘ xromosomasi , jinsga birikkan holda nasldan naslga o tishi, gemofiliya ‘ kasalligining irsiylanishi bo yicha malumotlar topishlarni va tadqiqotchi sifatida ‘ yoritib yozib kelishlarni kichik-kichik tadqiqotchi misolida yozishlarini vazifa qilib berildi, qolgan 9- A va 9- B sinf o quvchilarda esa an anaviy darslar o tlib “ ” “ ” ‘ ’ ‘ borildi. Bu o quvchilarda maruzalar ko rinishida savol javoblar bilan o tildi. ‘ ‘ ‘ Har bir sinfdan tahlil testlar olinib borildi va savol javoblar o tqazildi ( ‘ 4-5-rasm ). Tadqiqotchilikni shakilantirishda o quvchilarni o zlashtirish qobilyatlari juda ‘ ‘ yuqori. O quvchilarni baholashda, ulardan olingan testlar savol, javoblar berilgan ‘ topshiqlarni bajarishiga qarab qo yilib borildi. ‘ 44 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ‘ MAKTABGACHA VA MAKTAB TA LIMI VAZIRLIGI ’ NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Himoyaga ruxsat etildi “ ” Tabiiy fanlar fakulteti dekani: _________b.f.d. prof., ____ iyun 2024-yil “ ” 5110400 Biologiya bakalavriat ta lim yo nalishi – ’ ‘ talabasi BIOLOGIYA (SITOLOGIYA VA GENETIKA ASOSLARI) FANINI “ O‘QITISHDA FANLARARO BOG‘LANISHLARNI AMALGA OSHIRISH METODIKASI ” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI Tasdiqlayman “ ” kafedrasi mudiri b.f.d., professor ____________ ____ _________ -yil “ ” Ilmiy rahbar: kafedrasi dotsenti v.b., PhD _____________ ____ __________-yil “ ” Toshkent-2024 1 3.2 Tajriba-sinov natijalarining tahlili Tajriba-sinov bu - biror bir sohaga (jumladan, ta'lim sohasiga) olib kirilayotgan yangilikni (yondashuv, metodika, o quv-metodik majmualarni)‘ sinovdan o tkazish va dastlabki xulosalarga ega bo lish jarayoni. ‘ ‘ (3-jadval) Dastlabki xulosalarga ko ra, shu yangilikni (yondashuv, metodika, o'quv-metodik ‘ majmualarni) joriy etish yoki joriy etmaslik bo'yicha qaror qabul qilinadi. Ma lumki ta limda joriy qilinadigan har qanday yangilik eksperiment orqali ’ ’ amalga oshiriladi va isbotlanadi. Biz ham tajribamizda yuqorida berilgan sitalogiyaga oid amaliy mashg ulot mavzularini o rganishda ayrim ilg or ‘ ‘ ‘ pedagogik texnalogiyalardan foydalanib sinovdan o tkazdik. O zbekiston ‘ ‘ Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Ta lim to g risidagi “ ” “ ’ ‘ ‘ qonuni talabalardan kelib chiqib yangi pedagogik texnalogiyalarini darsga tadbiq ” etish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. Pedagogik texnalogiyalarga muvofiq darsning maqsadi,davlat buyurtmasiga mos 3-jadval Tajriba sinov bosqichlari kelishi lozim, darsning maqsadi uning mazmunini belgilaydi. Dars mazmuni dastur bo yicha chuqur bilim berilishi o qituvchining dars mahoratiga bog liq. ‘ ‘ ‘ Beriladigan bilimlar asosida esa ko nikma va malakalar shakllantiriladi. Davlat ‘ 39 dunyo qarashini shakllantirish jarayoni o qitishning turli shakl, usul va‘ vositalaridan foydalanishni taqozo etadi. Dastur talablarini amalga oshiradigan o qitish shakli bo lgan dars, darsdan va sinfdan tashqari mashg ulotlardan o z ‘ ‘ ‘ ‘ o rnida va samarali foydalanish lozim. Mazkur o qitish jarayoni kimyoni o qitish ‘ ‘ ‘ shakllari tizimini tashkil etadi. Asinxron (vertikal ) bog lanish deganda, o quv fanlari mavzulari dastur va ‘ ‘ o quv rejasi asosida avvalgi sinflarda o zlashtirilgan bilimlardan foydalanish ‘ ‘ orqali sinflararo bog lanish tushuniladi. Masalan, VIII sinf «Anorganik kimyo» ‘ darsligidagi «Atom yadrosi tarkibi», «Energetik pog onachalar , «Biogen ‘ ” elementlar va ularning tirik organizmlardagi ahamiyati», «Atom elektron qavatlarining tuzilishi» mavzulari bilan, «Biologiya (sitologiya va genetika asoslari)», IX sinfda «Tiriklikning tuzilish darajalari»,(3-rasm) «Prokariot hujayralar», Eukariot hujayra», «Biomolekulalar», «Moddalar almashinuvi», ” «Energiya almashinuvi», mavzularini yoki VII sinf «Anorganik kimyo» darsligidagi, «Atom molekular ta limot. ’ 3-rasm. Tiriklikning tuzilish darajalari 31 Qo llaniladigan texnologiya va metodlar asoslangan bo lib, u ikki‘ ‘ yo nalishda olib borilishi mumkin ‘ . Birinchidan, empirik (kuzatuv, taxliliy) metod hozirgacha tajriba-sinov mavzusiga oid qanday adabiyotlar, qo shimcha manbalar, g oyalar, tajribalar ‘ ‘ ma`lumotini o rganib chiqish, tajriba-sinovga oid barcha farazlar, modellar, ‘ bajarilishi kerak bo lgan ishning loyihalash asosida belgilash metodidir. Ilmiy ‘ tadqiqot dasturi tajriba-sinov ishlarini maqsadli, izchil amalga oshirish mazmuni belgilaydi. Pedagogik tajriba-sinov dasturi mavzuning dolzarbligi, ijtimoiy iqtisodiy ahamiyatini aniqlash, ilmiy farazning haqqoniyligini asoslash qo llanmasidir. ‘ Tadqiqot nazariyasining amalda sinab ko rish; tadqiqot ilmiy-amaliy ‘ imkoniyatini joriy etish, umumlashtirish; bir necha variantda har xil sharoitda tadqiqot natijasini tekshirib ko rish; matematik statistik tahlil qilish va baholash ‘ kabi yo nalishlardan iborat bo ladi. Ma lumki, amaliyot ilmiy bilishning ‘ ‘ ’ mezonidir. [20] Ilmiy tadqiqot fanning istiqbolini belgilovchi, mumtoz qonuniyatlarni yorituvchi yoki vaqtinchalik bo lishi, ba zan takror bo lishi ham mumkin. ‘ ’ ‘ Shuning uchun tajriba-sinov ishlari ana shu imkoniyatlarni hayotda o z ifodasini ‘ aniqlashdan iborat bo'ladi. 2-jadval Pedagogik tajriba-sinov o tkazishda o ziga xos talablar ‘ ‘ 37 mavzulararo bog lanishni amalga oshirish, muammoli vaziyatlarni yaratish,‘ shuningdek, har bir darsni rejalashtirish va ularni mohirona o tkazish ‘ o qituvchidan chuqur va puxta tayyorgarlik ko rishni talab qiladi. Bu esa o z ‘ ‘ ‘ navbatida dars samaradorligini orttirishga xizmat qiladi. Kimyo fanining mazmuni inson va tabiat aloqadorligi, atrofdagi muammolarni o rganuvchi turli o quv fanlariga oid bilimlar uzviyligi va ‘ ‘ integratsiyani aks ettirmog i lozim, bu esa kimyo faniga oid bilimlarni sifat ‘ jihatdan yangi o zgarishlarga olib keladi. Bu bilimlar o ziga xos sintez, kimyo ‘ ‘ faniga oid bilimlar majmui sifatida namoyon bo ladi. Ular tafakkurning tizimli va ‘ ehtimolli uslubi sifatida tafsiflanishi kimyoviy bilimlarning ajralib turadigan xususiyatlari sirasiga kiradi. Ayni uzviylik asosida tashkil etilgan integratsiya tabiatni ilmiy bilish, inson faoliyatini o rganish, tinchlik uchun kurash bo yicha ‘ ‘ global masalalarning yechimini topishda kimyo fanining o rnini samarali tarzda ‘ belgilab berish mumkin. Natijada, bu barcha maktab o quv jarayonlaridagi maxsus ‘ bilimlar bilan umumiymadaniy bilimlar o rtasidagi o zaro nisbatning uzviylik ‘ ‘ asosida o zgarishiga olib keladi. Shu asnoda, uzviylik asosida tashkil etilgan ‘ integratsiya kimyo fani ta limini mazmunining asosiy mexanizmi sifatida namoyon ’ bo ladi. ‘ Biologiyani kimyo bilan bog lab o qitishda tabiatda sodir bo layotgan ‘ ‘ ‘ jarayonlarni kuzatish, ularning mohiyatini anglash, fanlararo aloqadorlikka doir muammoli savol-topshiriqlarni bajarish orqali o quvchilarning mustaqil va ijodiy ‘ fikr yuritish ko nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish bugungi kunning ‘ dolzarb muammosi sanaladi. Kimyo fanini fanlararo aloqadorlikda o qitish jarayonida tanlangan ta lim ‘ ’ mazmuni maqsadga muvofiqlik darajasiga ko ra o qitish shakllari bo lgan dars, ‘ ‘ ‘ darsdan tashqari ishlar, sinfdan tashqari mashg ulotlar jarayonida foydalanish ‘ bo yicha saralanadi. Kimyo fanini tabiiy fanlar bilan bog lab o qitishda ‘ ‘ ‘ o quvchilar tomonidan kimyo o quv fani dasturlari va DTS bilan me yorlangan ‘ ‘ ’ muayyan bilim, ko nikma va malakalarni o zlashtirish, ularni tarbiyalash va ilmiy ‘ ‘ 30 II BOB. BIOLOGIYA( SITOLOGIYA VA GENETIKA ASOSLARI ) FANI NI O QITISHDA FANLARARO BOG LANISHLARNI AMALGA‘ ‘ OSHIRISHNING METODIK ASOSLARI 2.1. Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini o qitishda ‘ ‘ fanlararo bog lanishlarni amalga oshirishning mazmuni, metodlari va ‘ vositalari. Ta’lim jarayonida fanlararo bog‘lanishlarni amalga oshrishda о‘quvchilarning bilim olish, kо‘nikma va malakalarni egallash, ularning ilmiy dunyoqarashi, ijodiy izlanishlarini rivojlantirish maqsadiga yо‘g‘rilgan о‘qituvchi va о‘quvchilarning о‘zaro hamkorligi sanaladi. Boshqacha aytganda, ta’lim mazmunining о‘qitish metodlari yordamida о‘zlashtirilishiga erishishdir. Tabiiy fanlarni bog‘lab o‘qitish orqali o‘quvchilarda ilmiy tafakkurni tarkib toptirishda, avvalo, ta lim mazmuni muhim o rin tutadi. Ta lim mazmuni uch ’ ‘ ’ o quv fanining uyg unligi va uzviyligi asosida o quvchilarning avval ‘ ‘ ‘ o zlashtirgan bilimi, ko nikma va malakalarini yangi vaziyatlarda qo llash orqali ‘ ‘ ‘ yangi bilim, ko nikma va malakalarni egallashga zamin tayyorlaydi. ‘ Tabiiy fanlarning o rni bugungi ilm-fanning yuragi desak mubolag a ‘ ‘ bo lmaydi. Chunki ‘ tabiat qonuniyatlarni bilish genetika, evolyusion ta limot, ’ matematika, fizika, kimyo, o simlik va hayvonot olami sistematikasi, antropologiya, ‘ geologiya, geofizika singari fanlar oldiga qo‘yilgan muammolar tirik va o‘lik tabiatni o‘zaro munosabati masalalarini yechishda muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday о ‘quv fanini о ‘qitishda uning mazmuni nihoyatda katta ahamiyatga ega b о ‘ladi. Unga asosiy sabab о ‘quv fani mazmuni о ‘sha fanning о ‘ziga xos y о ‘nalishini, о ‘qitish metodlarini, vositalarini belgilab beradi. Metod s о ‘zi umumiy ma’noda muayyan maqsadga erishish usulidir. О ‘qitish metodlari tom ma’noda о ‘qituvchining bilimlarni о ‘quvchilar ongiga yetkazish va ayni paytda ularni о ‘quvchilar tomonidan о ‘zlashtirib olish usulidir. Didaktikada о ‘qitish metodlari quyidagi metodologik va nazariy qoidalarga asosan ta’riflanadi: 22 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:‘ 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-avgustda Kimyo va ‘ “ biologiya yo nalishlarida uzluksiz ta lim sifatini va ilm-fan natijadorligini ‘ ’ oshirish chora-tadbirlari to g risida gi PQ-4805 sonli qarori. ‘ ‘ ” 2 .O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 15-sentabrdagi Xavfsiz, “ tartibli va qonuniy mehnat migratsiyasi tizimini joriy qilish chora-tadbirlari to'g'risida gi PQ-4829-son qarori. ” 3. Azimov I va boshqalar. Biologiya (9-sinf) metodik qo llanma T., 2002 yil Abu ‘ Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti. 50 О ‘qitish metodi о ‘qitish jarayonining о ‘ziga xos pedagogik sharoitida obyektiv reallikni bilish metodlarining ifodasi sanaladi, ya’ni о ‘qitish metodlari yordamida о ‘quvchilarning bilish faoliyati tashkil etiladi va boshqariladi. О ‘qitish metodlari о ‘quvchilarni о ‘qitish, tarbiyalash va rivojlanti-rish maqsadida q о ‘llaniladi. Bu ularning asosiy funksiyalari sanaladi, shuningdek, mazkur metodlarning undovchi, rag‘batlantiruvchi, uyushtiruvchi va nazorat qiluvchi funksiyalari ham mavjud. О ‘qitish metodlari yagona ta’lim jarayonining ikkita subyekti b о ‘lgan о ‘qituvchining pedagogik va о ‘quvchilarning о ‘quv-bilish faoliyatini uyg‘unlashtiruvchi, hamkorligini ta’minlovchi faoliyat usulidir. Biologiyani o‘qitishda fanlararo bog‘lanishlarni amalga oshirishda ularning vazifalarini bilish bilan bir qatorda o‘quvchilarda kerakli bilimlar paydo bo‘ladi. О ‘qitish jarayonida interfaol usullarni q о ‘llash jarayonida о ‘quvchilarning о ‘zaro muloqotga kirishishini tashkil etish va boshqarishni taqozo etadi, bunda о ‘quvchilar hamkorlikda izlanib umumiy, shu bilan bir qatorda har bir о ‘quvchi uchun ahamiyatga molik b о ‘lgan muammoni hal etishga kirishib ular о ‘rtasida bir- birini tushunish, hamkorlikda ishlash va hamjihatlik vujudga keladi. Interfaol usullardan foydalanilgan darslarda bitta о ‘quvchining ustunlik qilishi, uning о ‘z fikrini о ‘tkazishiga y о ‘l q о ‘yilmaydi. О ‘quvchilar muloqotda faol ishtirok etishlari uchun faqat eshitishlari yetarli emas, balki eshitganlarini tahlil qilish, fikr yuritish, fikrlarning asosli va tushunarli b о ‘lishiga erishish lozimligini anglaydilar. О ‘quvchilar bilan hamkorlikda, kichik guruhlarda ishlashi orqali q о ‘yilgan vazifalarni talab darajasida bajarish, olingan natijalarni tahlil qilish, ularning t о ‘g‘riligini tekshirib k о ‘rish, taqdim etish va boshqa guruhlar tomonidan e’tirof etishlariga erishishlari lozim. Biologiyani о ‘qitishda foydalaniladigan faol metodlar guruhiga о ‘qitishning muammoli-izlanish metodlari, mantiqiy metodlar, mustaqil ishlash metodlari, о ‘quvchilar faoliyatini rag‘batlantirish va asoslash metodlari, nazorat va о ‘z- о ‘zini nazorat qilish metodlari kiradi. 23 7. O quv tarbiya jarayonini sifatini baholash pedagogik texnalogiyaning o z‘ ‘ oldiga qo ygan ijtimoiy maqsaddir. Baholashning reyting-test tizimi, ‘ o quvchilarning bilim va ko nikmalarini tekshirishda yangi avtomatlashtirilgan ‘ ‘ nazorat vositalaridan foydalanish asosiy yo nalish bo lishi kerak. Biologiya ‘ ‘ ta limi metodikasi bo yicha tadqiqot olib boruvchilar,eng avvalo biologiya falsafa ’ ‘ didaktika, pedagogika, psixalogiya, ekalogiya, kabi fanlarni chuqur o rganib ‘ chiqishlari zarur.ularda tadqiqot uchun,taqqoslash va qiyoslashga oid bo lgan ‘ ma lumotlar to planadi. ’ ‘ B i o logiya (Sitalogiya va Genetika asoslari) fanini “ o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga oshirish metodikasi fani ‘ ‘ ” bo yicha ‘ olib boriladigan tadqiqotlardan statistik-matematik metodlarning ham roli katta. Bunda tajriba o tkazilayotgan sinflar va maktablardagi ish natijalarini e tiborga ‘ ’ olish keng qo llaniladi. (4-jadval) ‘ Olingan miqdoriy ko rsatkichlarga tayanib u yoki bu metodning, usulning, ‘ vositalarning qachalik samarali bo lishini aniqlash imkoniyati tug iladi. Statistik, ‘ ‘ matematik metodning eng muhim xususiyatlaridan biri shuki, ular yordamida pedagogika va uslubiy hodisalar o rtasidagi qonuniyatlarni ochish imkoniyatlari ‘ yaratiladi. Masalan, tajriba sifatida qo llanilayotgan ta lim metodi ‘ ’ o quvchilarning bilim va ko nikmalariga,bilish faoliyati faolligiga qay darajada ‘ ‘ ta sir qilishini o rganishga yordam beradi. Biologiya ta lim metodikasi ’ ‘ ’ bo yicha olib beriladigan tadqiqotlarda pedagogik eksperiment keng qo llaniladi. ‘ ‘ [23] TAJRIBA-SINOVNING VAZIFASI TAJRIBA-SINOV Tajriba-sinov ishlari odatda uzoq muddat davom etganligi tufayli u muayyan bosqichlarga ajratilgan holda amalga oshiriladi Tajriba-sinov ishlarining (muddati, o quv materialini hajmiga ko ra bir ‘ ‘ qancha mavzular, chorak, o quv yili, bir necha yilni qamrab olinishi) va ‘ Tajriba-sinov ishlarining barcha bosqichlari o zining aniq maqsad va ‘ vazifalarning belgilanib olinadi 41 Ilmiy farazlarni asoslashda tajriba-sinovlari muhim tarkibiy qismdir. Ilmiy farazlarga asosan tajriba-sinov ishlari tashkil etiladi, ilmiy farazlar amaliyotda sinalsagina nazariy g oyaga aylanadi. Ilmiy farazlar tajribalarda asoslanmasa ilmiy‘ tadqiqot yo nalishi o zgartiriladi, qayta tajriba o tkaziladi. Ilmiy tadqiqotning ‘ ‘ ‘ konsepsiyasi muammoning o rganilish tarixiy taraqqiyoti, hayotda tipik ‘ ko rinishlari tajribada sinab ko riladi. ‘ ‘ Amaliy tajriba tadqiqot nazariyasini asoslaydi to ldiradi. Shuning uchun ‘ tajriba-sinov ishlari dasturi ilmiy tadqiqotni izchil amalga oshirish tizimi, mexanizmdir. Tadqiqot nazariyasi tajriba-sinov ishlari bir-biri bilan uzviy bog liq. ‘ Nazàriyaning amaliyot bilan bog liqligi falsafiy kategoriya tajriba-sinov ishlarining ‘ metodologik asosidir. Tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyatini aniqlashda tajriba-sinov ishlari ekspertiza vazifasini bajaradi. Tadqiqot argumenti tajriba-sinov ishlarining natijasiga asosan ifodalanadi. Ilmiy tadqiqotni argumentlash, g oyaviy aksioma ‘ tajriba-sinov ishlarining har xil variantda, har xil sharoitda o tkazilishiga bog liq. ‘ ‘ Pedagogik tadqiqotda subyektiv tavsiyalar o tgan asrda ta lim-tarbiya tizimini ‘ ’ inqirozga olib bordi. Pedagogik tadqiqotlami argumentlash tajriba-sinov ishlari dasturining tarkibiy qismidir. Bir necha variantda, shart-sharoitda ta lim-tarbiya ’ samaradoriigini oshirish bo yicha tajriba-sinov ishlari tajriba va nazorat ‘ guruhlarida sinab ko riladi. [21] ‘ Uzoq muddatli tajribada har bir bosqichda bajariladigan, kuzatish tajriba-sinov ishlar tartibi bilan belgilanadi. Tajriba guruhlari xususiyatiga ko ra bir yoki bir ‘ necha bosqichli tajriba-sinov ishlari rejalashtiriladi. Tajriba-sinov ishlari natijalarini umumlashtirishda mantiqiy xulosalar bilan birga matematik statistik tahlil argumentli konsepsiyalar, amaliy qo llanmalar ‘ yaratish imkoniyatini oshiradi. Tadqiqot yo nalisbi pedagogikaning tarkibiy ‘ qismlari, mavzuga doir tajriba-sinov ishlari dasturi yaratilishi, tajriba-sinov ishlarini tashkil etishda ham ijodkorlik talab etiladi. 38 III BOB. TAJRIBA-SINOV NATIJALARINI O TKAZISH VA‘ TAHLILI . 3.1 Pedagogik sinov tajriba o tkazishning ahamiyati va mazmuni ‘ Pedagogik tajriba-sinov ishlarini tashkil etish o ziga xos murakkab va ‘ ma suliyatlidir. Inson predmetida ayniqsa tajriba-sinov o tkazish aniq dastur ’ ‘ asosida tashkil etilishi, dastur har tomonlama pedagogika, psixologik qonuniyatlar, shart-sharoitni hisobga oladi. Bu shunday tafakkur va fikrlash jarayoni bo lib, ‘ uning yordamida tabiiy yoki maxsus yaratilgan, nazorat qilinadigan, boshqariladigan pedagogik farazlar, g oyalar, yangiliklar o quv jarayoniga tatbiq ‘ ‘ qilinadi. Pedagogik ilmiy farazlar, muammolarni xal qilishning yangicha yo llari ‘ va vositalari izlanadi. Pedagogik tajriba-sinov bu, umummilliy tafakkur jarayoni bo lib, pedagogik ‘ omillar, shart-sharoitlar, jarayonlar o rtasidagi sabab va oqibatlar bilan bog liq ‘ ‘ o rganiladigan bir yoki bir necha oby`ekt yoxud tizimlarni aniq rejalar asosida ‘ oydinlashtirish imkonini beruvchi jarayondir. Tajriba-sinov ishlari (2-jadval) asosan ta`lim-tarbiya jarayoniga aloqador ilmiy faraz yoki yangicha usullarning tatbiqiy jarayonlarini sinash, tekshirish, aniqlash maqsadida o tkaziladi. Pedagogik tajriba- ‘ sinovlar o tkazishning asl mohiyati amaldagi pedagogik jarayonlarni ‘ takomillashtishga olib boradigan tadqiqotlar va ularning farazlariga muvofiq ravishda aniq maqsad sari yo naltirilgan, mutlaqo yangicha muhitni olib kirishdan ‘ iborat. Ta`lim-tarbiya jarayonining takomillashib borishi va natijalarini oldindan ko ra bilish imkoniyatlarini beradi. ‘ 36 tezlashadi, tabiiy fanlarni o qitishda fanlararo bog lanishni bosqichma-bosqich va‘ ‘ izchil amalga oshirish orqali o quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish ‘ imkoniyatini yaratadi. 1.2. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga ‘ ‘ ‘ oshirishning ahamiyati Maktab ta limidagi tabiiy fanlar o quvchilarga dunyoning hozirgi ilmiy ’ ‘ manzarasini ochib beradi. Shu bois tabiat haqidagi fanlar o quvchi ‘ dunyoqarashining tabiiy ilmiy asosini tashkil etadi. Biologiya o quv fanini ‘ o qitish jarayonida o quvchilarning biologiyani zarur kasbiy bilim, ko nikma va ‘ ‘ ‘ malakalar shakllanadi. Tabiiydirki, o quv fanida fan to plagan hamma bilimlar ‘ ‘ emas, balki uning asoslari hisoblanadi. Ular o qitish vazifalaridan, ‘ o quvchilarning yoshi, tayyorgarlik darajasini e tiborga olgan holda maxsus ‘ ’ saralangan bilimlar o quv qo llanmasidan iborat. Fandan farqli ravishda o quv ‘ ‘ ‘ fanining asosiy vazifasi bilim va ma lumot berishdir. O quv fani fanning ani ’ ‘ nusxasi emas. O quv fanini yaratishda fan tomonidan to plangan bilimlar va ‘ ‘ tajribalar tizimini o quvchilarga berish ustunlik qiladi. U faqat ilmiy ‘ ma lumotlarni ’ to plash tartibi emas, balki tushunchalarni umumlashtirish, ‘ aniqlashtirish, ilmiy faktlarni, fikr mulohazalarni tartibga solishdan tarkib topadi. – O quv fani o zining asosiy bilim va ma lumot berish funksiyasidan kelib ‘ ‘ ’ chiqqan holda ma lum tartib asosida tuzilgan. Biologiya o quv fani o qitishda ’ ‘ ‘ fanlararo bog lanishlarda ‘ o quvchilarning nazariy va amaliy jihatidan tayyorlash ‘ jarayonida faqat maktab biologiya kursining tuzilishini bayon qilishi cheklanmay, umumiy o rta va o rta maxsus kasb hunar muassasalarida biologiya bo yicha ‘ ‘ – ‘ o qitishning tashkil yetishni o ziga xos tomonlari bilan ham tanishtiradi[8]. ‘ ‘ Fanlararo aloqadorlik o quvchilarning umumlashgan ilmiy tushunchalarini ‘ shakllantirishga yo naltirilgan bo lishi lozim. Bilimlar integratsiyasi ta limga ‘ ‘ ’ o zgacha yondashishni taqozo qiladi. Chunonchi, o quv materialini umumlashgan ‘ ‘ tizimda bayon qilish, ta lim-tarbiya jarayonida muammoli, modulli, shaxsga ’ 11 2) Jinsga bog langan belgilarning nasldan-naslga o tishi.‘ ‘ Jinsiy xromosomalarda joylashgan genlar ta sirida yuzaga chiqadigan belgilarni jinsga bog langan ’ ‘ belgilar deb ataladi. Jins bilan birikkan belgilarning naslga berilishi irsiyatning xromosoma 6-rasm Jinsga birikkan holda irsiylanish nazariyasi avtorlari T.Morgan va unig shogirdlari meva pashshasida (drozofilada) ko zning oq va qizil rangining naslga berilishi. ‘ 3) Jinsiy xromosomalar sonining o zgarishi bilan bog liq bo lgan kasalliklar. ‘ ‘ ‘ Gemofiliya kasalining nasldan-naslga o tishini kuzatish shuni ko rsatadiki, bu ‘ ‘ kasallikni yuzaga chiqaruvchi gen jinsiy xromosomada joylashgani uchun jins bilan bog langan holda nasldan-naslga o tishi, ‘ ‘ Trisomiya sindromi o ta urg ochi organizmlar (XXX Q 22) fenotip ‘ ‘ bo yicha qiz bola bo lib, ularda tuxumdan va bachadon yetarli darajada ‘ ‘ rivojlanmaydi, ko pincha naslsiz bo lishi aniqlangan. [3] ‘ ‘ III-bob yuzasidan xulosa 47 ko nikmalarni hamda o sha bilim va ko nikmalarni puxta o zlashtirishga‘ ‘ ‘ ‘ yordam beruvchi usul va vositalarni ham o z ichiga olishi kerak. ‘ Pedagogik eksperiment xilma-xil tarzda qo yilishi mumkin. Uni belgilariga ‘ ko ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: ‘ 1.Vaqtga nisbatan: uzoq vaqtga muddatli. 2.O rganilayotgan hodisalar tarkibiga ko ra oddiy va murakkab, ‘ ‘ 3.Tashkil etish jarayoniga ko ra: ‘ a) labarotoriyada o quvchilar alohida guruhlar bilan o tkazish. ‘ ‘ b) tabiiy (butun sinf bo yicha yoki bir necha maktabning turli sinflari bilan) ‘ d) kompleks tarzda (laboratoriya sharoiti va tabiiy eksperimentlarni o z ‘ ichiga olgan holda) Eksperiment uyushtirishning muhim shartlaridan yana biri, farazga (gipoteza) muvofiq o quv-uslubiy (o quv matnlari, topshiriqlar, tarqatma, didaktik) ‘ ‘ materiallar yaratishdan iborat chunki bularsiz eksperiment uyushrirish qiyin. Eksperiment uyushtirishning eng tarqalgan usullaridan biri eksperiment va nazorat sinflar tashkil qilish hisoblanadi. Bunda eksperiment sinflarda o quv materiali ‘ tadqiqotchi tavsiya etgan yangi metod va usullar yordamida uyushtiriladi. Nazorat sinflarda esa bilim an anaviy usulda olib boriladi. ’ Har ikkala sinflarda o quvchilar soni, ularning bilim saviyasi ‘ o quvchilarning metodik mohiyati deyarli bir xil bo lishi kerak, aks holda ‘ ‘ eksperimentda ko zlangan natijaga erishish qiyin bo ladi. Eksperiment, nazariy ‘ ‘ g oyalarining qanchalik to g ri yoki noto g ri ekanligini isbotlashga yordam ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ beradigan jarayondir. Demak, eksperiment, shunday tadqiqot usuliki, unda pedagogik jarayoning obyektiv qonuniy aloqalari tadqiq qilinadi. Barcha metodika fanlari orqali biologiya talim metodikasini kelajakdagi taraqqiyotini ham eksperimentlarsiz tasavvur qilib bo lmaydi. ‘ Tadqiqotni Toshkent shahar Sergeli tumanidagi 277-sonli IQUM olib borildi . Tadqiqot uchun ushbu umumta lim maktabining 9-sinf o quvchilar tanlab olindi. ’ ‘ Maktabda 4 ta sinf 9-sinf o quvchilaridan iborat bo lib, shundan 9- V va 9- ‘ ‘ “ ” “ 43 muhim hisoblanadi. Integratsiyalashgan ta lim berish jarayonida o quvchilarda’ ‘ tayanch kompetensiyalardan kommunikativ, axborot bilan ishlash, o zini-o zi ‘ ‘ rivojlantirish va matematik savodxonlik kompetensiyalari shakllanib boradi[2]. Tadqiqotchilarning fikriga ko ra, har bir fanni o qitish jarayonida o quvchi ‘ ‘ ‘ shaxsini faollashtiruvchi metodikalar, ushbu fanga nisbatan qiziqishning ortishi, pedagogik tajribalarida o z isbotini topgan. Olimlarning ushbu amaliy va nazariy ‘ ma lumotlariga tayangan holda, biologiya fanini o qitish misolida ta lim (bilim) ’ ‘ ’ berishning o quvchi shaxsiga yo nalganligi, uning psixologik xususiyatlari, ‘ ‘ tarkibiy qismlari, maqsadlarini ko rib chiqish mumkin. Shaxsga yo naltirilgan ‘ ‘ ta limning hamkorlikda ishlash, moslashuvchanlik, shaxslararo munosabatlarda ’ muloqotchanlikning rivojlanishi kabi tarkibiy qismlari mavjud. Pedagogik jarayonda, har bir fanni o qitishda shaxsga yo naltirilgan ‘ ‘ jihatiga e tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. ’ Talabalarni zamonaviy biologiyaning fanlararo tabiatiga tayyorlash kontseptual tushunish va fanlararo aloqalarni o'rnatish uchun o'qitishni qo'llab- quvvatlash uchun o'quv dasturlari, ko'rsatmalar, baholash va o'qituvchilarning malakasini oshirishni o'zgartirishni talab qiladi. Mazkur bitiruv malakaviy ishning maqsadi, B i o logiya (Sitologiya va Genetika “ asoslari) fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga oshirish metodikasi ‘ ‘ ” mavzusi yuzasida o quvchilarni tabiat to g risidagi ilmiy dunyoqarashlarini ‘ ‘ ‘ shakllantirish, tafakkurini rivojlantirishda, tabiat qonunlarini asoslab berish, biologiya, geografiya, fizika, kimyo, iqtisodiy bilim asoslari va tadbirkorlik asoslari o quv predmetlarini o rgatishdan iboratdir. Fanlarning o zaro integratsiyasi ‘ ‘ ‘ o quvchilarda tabiatni butun bir borliq sifatida, olamning yagona manzarasini ‘ tasavvur etishga yo naltirishi lozim. ‘ Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni o rganish hozirgi kunda ‘ ‘ ‘ ‘ o quvchilar o rtasida ta lim jarayonini rivojlantirishni hozirgi kunda dolzarb ‘ ‘ ’ masala bo lib kelmoqda[3] ‘ 5 16.Muslimov N.A., Usmonboeva M.H., Sayfurov D.M., To‘rayev A. B. Innovatsion ta’lim texnologiyalari /-T.: “Sano standart” nashriyoti, 2015. 17. Норбўтаев Х . Ўқувчиларда фанлараро алоқадорлик асосида экологик билим бериш // Касб - ҳунар таҳлими . Ж. -2009. -5-сон. –Б. 20-21. 27. Норбўтаев Х. Фанлараро узаро боғлиқлик // Соғлом авлод учун. – 2009. -10-сон. – Б. 31-32. 18. Норбўтаев Х. Б . Биологияни табиий фанлараро синхрон-асинхрон ўқитишда ўқувчи экологик тафаккурини ривожлантириш шакл ва методларини такомилаштириш. Ўқув қўланма . 2019-153-Б 1 9. Омонов Ҳ.Т. Оламнинг умумий илмий манзарасини яратишда фанлар интеграцияси ва дифференциациясининг роли // Таълим тизимида ижтимоий гуманитар фанлар. -2007. - 3-сон. –Б. 136-137. 20. Shaxmurova G.A., Azimov I.T., Raxmatov U.E. “Biologiyadan masala va mashqlar yechish” O ’ quv – qo ’ llanma. –Toshkent: “Sano – standart”, 2017. –260 b. 21. Shaxmurova G., Azimov I., Raxmatov U., Xasanova S., Azimov B. Biologiyadan masala va mashqlar yechish (Botanika) Uslubiy qo’llanma. –T., 2016. –83 b. 22. Shaxmurova G.A., Azimov I.T., Raxmatov U.E., Akbarova G.O. Biologiyadan masala va mashqlar yechish (Zoologiya) Uslubiy qo’llanma.–T., 2016. –132 b. 23. Shaxmurova G.A., Azimov I.T., Raxmatov U.E., Axmadaliyeva B.Sh. Biologiyadan masala va mashqlar yechish (Odam va uning salomatligi) Uslubiy qo’llanma. –T., 2017. –152 b. 24. Shaxmurova G., Azimov I., Raxmatov U., Raxmanov J., Azimov B., Toshpo’latova N. Biologiyadan masala va mashqlar yechish (Sitologiya va genetika asoslari) Uslubiy qo’llanma. – T. , 2018. – 168 b . 25.Rаxmаtullаеv N.G‘., Оmоnоv H.T., Mirkоmilоv Sh.M. Kimyо о‘qitish mеtоdikаsi. – Tоshkеnt.: Iqtisоd-Mоliyа, 2013. – 320 b. 26.Kаrimоvа N.А. Biоlоgiyа fаnini kаsbgа yо‘nаltirib о‘qitish mеtоdikаsini tаkоmillаshtirish (8-9-sinflаr misоlidа). Diss. аvtоrеf. p.f.f.d (PhD). Сhirсhiq-2021y., ̶ 28 b. 52 mazmunida o qib kelish. Dars jarayonida fanlararo aloqadorlikni samarali amalga‘ oshirish o quvchilarni yangi o quv materiallarini qabul qilishga tayyorlash, ‘ ‘ fanlararo, mavzulararo bog lanishni amalga oshirish, muammoli vaziyatlarni ‘ yaratish, shuningdek, har bir darsni rejalashtirish va ularni mohirona o tkazish ‘ o qituvchidan chuqur va puxta tayyorgarlik ko rishni talab qiladi. Bu esa o z ‘ ‘ ‘ navbatida dars samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Biologiya fanini o qitishda fanlararo asinxron (vertikal) bog lanishni nafaqat dars jarayonida balki, ‘ ‘ darsdan tashqari (har xil to garaklarda, olimpiada, konferensiya va boshqalar ‘ bo yicha) mashg ulotlarda ham samarali yo lga qo yish mumkin. ‘ ‘ ‘ ‘ Olingan natijalar. Biologiya, kimyo va fizika bilan bog lab o qitish jarayonida ‘ ‘ ta lim mazmunining o zgarishi o qitish metodlari, yo llari va vositalarini ’ ‘ ‘ ‘ samarali tanlashni taqozo etadi. Shu asnoda integratsion bilimlarni egallash o quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga imkoniyat yaratadi. ‘ Biologiya fanlarni fanlararo aloqadorlikda o‘qitishda o‘quvchilarning psixologik xususiyatlari, didaktik tamoyillar asosida hamda o‘qituvchi pedagogik mahoratiga bog‘liqligi ko‘rsatilgan holda, integratsion bilimlarning chuqur va puxtaligini ta’minlash mumkinligini aniqlash. Biologiya darslarida o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini fanlararo shakllantirishda interfaol usullardan samarali foydalanish uyg‘unligini yaratishdan iboratdir. Metodik jihatdan t о ‘g‘ri tashkil qilingan ta’lim jarayonida shu о ‘qitishning barcha shakllari – о ‘qitishning asosiy shakli b о ‘lgan dars bilan uzviy bog‘liqdir, ular biologik tushunchalarni, dunyoqarashni, tafakkurni va amaliy k о ‘nikmalarni rivojlantiradi. 2.2. Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o‘quv fanini o‘qitishda kimyo o quv fani bilan fanlararo bog lanishlarni amalga oshirishning o ziga xos ‘ ‘ ‘ xususiyatlari Dars jarayonida fanlararo aloqadorlikni samarali amalga oshirish o quvchilarni yangi o quv materiallarini qabul qilishga tayyorlash, fanlararo, ‘ ‘ 29 ham sodir bo lib turadi, bu esa biologiyaning fizika fani bilan integrativ‘ bog liqligini ifodalaydi. Masalan, odam organizimidagi fizik omillar ovqatning ‘ tishlar yordamida maydalanishi, ovqatning peristaltik va mayatniksimon harakatlanishi, nafas olishida gazlar almashinuvining diffuziya yo li bilan sodir ‘ bo lish jarayonini ko rsatish mumkin. Bunda o quvchilarda kommunikativ va ‘ ‘ ‘ o zini-o zi rivojlantirish kompetensiyalari shakllanadi. Shunday qilib, o quv ‘ ‘ ‘ materialini o zlashtirishning talab qilinadigan darajalari va o quvchilarning ‘ ‘ haqiqiy ta lim olish darajalari o rtasidagi farqni, shuningdek, o quv materialini ’ ‘ ‘ o zlashtirish jarayonining tipik tuzilishini tavsiflovchi atamalar o rtasidagi farqni ‘ ‘ aniq tushunish muhim ahamiyatga ega. II bob bo yicha xulosalar ‘ 1.Dars jarayonida kimyoni biologiya va fizika bilan bog lab fanlararo ‘ aloqadorlik mazmunida kompetensiya asosida dars ishlanmalari ishlab chiqildi. 2.Biologiyani fizika va kimyo bilan o qitishda fanlararo aloqadorlikni ‘ shakllantirish mazmunidagi o quv materiallari didaktik tamoyillardan foydalanib ‘ tanlandi. 3.Ta limda fanlararo aloqadorlikni amalga oshirishga doir tegishli metodik ’ tavsiyalarni ishlab chiqish va uni amaliyotga tatbiq etish bugungi kunning muhim pedagogik muammolardan biri ekanligi ta kidlab o tildi. ’ ‘ 35 shakllantirishdan iborat. Bu ma noda integratsiya fanlarning differentsiatsiyasi’ – tufayli tarixan tarkib topgan o quv fanlariga bo lib o qitish tizimining ‘ ‘ ‘ kamchiliklarini tuzatishga qaratilgan ularning o zaro bog liqligini ta minlash ‘ ‘ ’ shakli sifatida qaralishi mumkin. O quv fanlari integratsiyasining asosiy maqsadi ‘ sub ektiv yangi bilimlarni sintez qilishdan iborat bo lib, integratsiya ’ ‘ jarayonlarining bosh vazifasi sub ektiv yangi ilmiy bilimlarni sintez qilishga – ’ qaratilgan pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqishdan iborat. O quv fanlarini integratsiyalashgan holda o rganishda sub yektiv yangi ‘ ‘ ’ bilimlar sintezi qanday kechadi? Didaktikada turli fanlarga taaluqli o quv ‘ materiallarini bitta kursga birlashtirish kabi integratsiyaning turli shakllari taklif qilinadi. Biologiya o qitish metodikasi pedagogikaning bir qismi bo lgan didaktika ‘ ‘ bilan juda yaqin aloqadadir. Agar didaktika o quvchilar tomonidan bilimlar, ‘ ko nikmalar va malakalarni o zlashtirish qonunlarni o rgansa va u maktabdagi ‘ ‘ ‘ barcha o quv fanlari uchun o qitish nazariyalarni va prinsiplarini ishlab chiqsa, ‘ ‘ biologiya o qitish metodikasi biologiya bilan bog liq o qitish va tarbiyalash ‘ ‘ ‘ mazmuni, shakllari, va metodlari hamda vositalari bilan bog liq nazariy va amaliy ‘ masalalarni ishlab chiqadi. Biologiya o qitish metodikasi psixologiya bilan uzviy aloqadadir. C ‘ h unki, biologiyani o qitish o quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo lgan ‘ ‘ ‘ taqdirdagina samara beradi. Masalan o smirlarda ya ni ‘ ’ V - VI sinf o quvchilarida ‘ diqqat beqaror bo lgani sababli biologiya o qituvchisi dars jarayonida bir necha ‘ ‘ metodlardan foydalanib, o quvchilar faoliyatini almashtirib turadi, hamda ularning ‘ tafakkurini konkret ekanligini e tiborga olib, ko rgazmali vositalardan ko proq ’ ‘ ‘ foydalaniladi. Y u qori sinflarda esa o quvchilar diqqati barqarorlashgani va ularda ‘ abstrakt tafakkur rivojlangani uchun darslar ko proq ma ruza shaklida ‘ ’ o tkazilishi va bir, ikki metoddan foydalanish kifoya qiladi. ‘ Biologiya o qitish metodikasi biologiya fani bilan uzviy bog ‘ ‘ liqdir . U biologik fanlarning deyarli barcha sohalari: botanika, zoologiya, odam anatomiyasi 9 o qituvchining oldiga juda katta mas'uliyat yuklaydi. Umumta'lim maktablarida‘ biologiya fanini o qitishda o quvchilarni fanga qiziqtirish, darslarni ‘ ‘ ko rsatmalilik asosida, boshqa fanlar bilan o zaro bog lab, biologik bilimlarni ‘ ‘ ‘ berishda fizik, kimyoviy tushunchalar, fizik qonuniyatlardan o rinli foydalanish ‘ yaxshi natija beradi. Tabiiy fanlar qatoridagi fizika va kimyo darslari tabiat hodisalarini o rganadi. Tabiatning birgina ob'ekti xaqida bir butun bilim hosil ‘ qilish uchun turli fanlar qatori biologiya, fizika, kimyo bilan xam o zaro bog lab ‘ ‘ o tiladi. Hozirda tabiiy fanlarning rivojlanishi, fanlar o rtasida differetsiatsiya va ‘ ‘ integratsiya jarayonlarining vujudga kelishi ob'ektiv qonuniyat sifatida tabiiy fanlar bo lgan biologiya, kimyo, fizika fanlari o rtasida fanlararo bog lanishni amalga ‘ ‘ ‘ oshirini talab etmoqda. Biologiya o quv fanini o qitishning vazifalari - asosiy biologik ‘ ‘ tushunchalar, nazariyalar va qonuniyatlar bilan tanishtirish, tirik organizmlarning yashash muhitiga moslashishlarning vujudga kelish mexanizmlari xaqida ma'lumotlar berish, organizmlarning individual va tarixiy rivojlanishining hozirgi mazmunining ta'limi biologiya tanishtirish, asosiy bosqichlarini asosiy bosqichlarini tanishtirish, biologiya ta'lim mazmunining hozirgi ijtimoiy hayot va fan texnika yutuqlari bilan bog lanishini ta'minlash, o quvchilar o zlari va o zgalarning ‘ ‘ ‘ ‘ salomatliklarini saqlashi, sog lom turmush tarzigi rioya qilishga yo naltirish, ‘ ‘ tabiat va uning barcha boyliklariga oqilona munosabatda bo lish fazilatlarini yosh ‘ avlod ongiga singdirish, biologik bilimlar zaminida mahalliy o simlik va hayvon ‘ turlari, seleksiya yutuqlari, qadmda yashab ijo qilgan buyuk allomalari va innavatsion yondashish faol va interfaol metodlarga hamda fanlararo bog lanishlarga tayangan holda zamonaviy pedagogik va axborot ‘ texnologiyalardan keng foydalanish o quvchi shaxsiga yo naltirilganiga alohida ‘ ‘ e'tibor qaratiladi. Ayniqsa, tabiiy fanlardagi uzviy bog liqlik masalasi ‘ o qituvining oldiga juda katta mas'uliyat yuklaydi. Chunki biologiya fani ‘ o qituvchisi o tayotgan mavzu kimyo bilan bog liq bo lsa, o qituvchidan ‘ ‘ ‘ ‘ ‘ kimyo faniga bog lab tushintirishni talab etadi. Biz farzandlarimizning nafaqat ‘ 17 o quvchining ilmiy bilish salohiyatini oshirish, uni har tomonlama rivojlantirib,‘ bilimidan-bilimiga yetaklab olib chiqishi uchun zamonaviy darslar zarurdir. Bunda o qituvchilarga pedagogik texnologiya tushunchasi yordamga keladi. Bu ‘ “ ” tushuncha bugungi kunda ta lim sohasiga juda chuqur singib ketdi. Sababi bu ’ texnologiyaning ta lim sohasidagi yutuqlari va afzalliklari yetarlicha o rganilib, ’ ‘ tahlil qilib chiqildi hamda ta limning barcha sohalarida bu texnologiya keng ’ qo llanilib kelinmoqda. ‘ Pedagogik sohadagi ilmiy metodik adabiyotlarda, ta lim muammolariga oid ’ ma ruzalar, rasmiy hujjatlarda «yangi pedagogik texnologiya», «ilg or pedagogik ’ ‘ texnologiya», «zamonaviy ta lim texnologiyasi»ga oid tushunchalari hali ham bir ’ qolipga tushirilmagan va ensiklapediyalarda ham to la izohlanganicha yo`q, uning ‘ mazmunini yagona talqini ishlab chiqilmagan va shuning uchun iboraning bir- biridan farqlanuvchi ko pgina ta riflari mavjud. Pedagogik texnologiya - shunday ‘ ’ bilimlar sohasiki, ular vositasida uchinchi ming yillikda davlatning ta lim ’ sohasidagi siyosatida tub burilish yuz beradi, o qituvchi faoliyati yangilanadi, ‘ o quvchi va talaba yoshlarda hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga mehr- ‘ muhabbat, insonparvarlik tuyg ulari tizimi shakllantiriladi. ‘ Pedagogik texnologiyalarning uchta darajasi mavjud: 1.Umumiy metodik daraja. Bunda umumiy pedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy) darajada pedagogik texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, konseptual asoslari, o qituvchi va o quvchining bilish faoliyatini tashkil etish va ‘ ‘ boshqarishning o ziga xos xususiyatlari ishlab chiqiladi. ‘ 2.Xususiy metodik darajada muayyan bir o quv fani, kursni o qitish ‘ ‘ jarayonining maqsadi va vazifalarini amalga oshirish maqsadida ta lim mazmunini ’ o quvchilar ongiga singdirishda foydalaniladigan o qitish metodlari, vositalari va ‘ ‘ shakllarining majmuasi tushuniladi. 3.Lokal (modul) darajada ta lim-tarbiya jarayonining ma lum bir qismida ’ ’ mazkur qismning xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadini hal etishga qaratilgan 19 yo nalgan texnologiyalardan foydalanish zarurligini ko rsatadi. O qitish‘ ‘ ‘ jarayonida fanlararo bog lanishni amalga oshirish moddiy va ma naviy olamni ‘ ’ tadqiq qiluvchi turli fanlarning o zaro hamkorligi ular rivojining tabiiy jarayoni va ‘ o quvchilarning ilmiy dunyoqarashi va tafakkurini rivojlantiruvchi omil sifatida ‘ nazarda tutish zarur. Ta lim tizimida fanlararo aloqadorlik muhim pedagogik muammodir. Bu ’ sohada ko plab olimlar ilmiy tadqiqot ishlarini olib borganlar. ‘ Jumladan, I.D.Zverev qarashlarida fanlararo bog lanish o quvchilarning ‘ ‘ fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi, mustaqilligini oshiradi. Shuningdek, ularning fanlarga bo lgan qiziqishini rivojlantirish bilan birga mehnat ko nikma va ‘ ‘ malakalarini shakllantirishga katta yordam beradi. Yu.P.Fedulov fanlararo aloqalarni o qitish prinsipi deb hisoblaydi, unga ‘ ko ra, yangi dasturiy materialni o rganish o quv fanlari mazmunini hisobga ‘ ‘ ‘ olgan holda, tashkil etilishi kerakligini o z ilmiy-tadqiqot ishlarida ifodalab bergan. ‘ N.A.Loshkareva fanlararo aloqadorlik-bu ob ektiv dunyo hodisalarining aloqalari, ’ o zaro bog liqligi bilimlarda aks etadi, ya ni atrofdagi voqelikning muhim ‘ ‘ ’ qonuniyatlaridan birining ta lim jarayonida aks etishi deb hisoblaydi. ’ Yuqoridagilarga qo shimcha ravishda siz ko pincha uchinchi ta rifni topishingiz ‘ ‘ ’ mumkin: fanlararo aloqalar o quv dasturlari, darsliklar va metodikalarning – ‘ o zaro izchilligi. E.Minchenkovning so zlariga ko ra, dastlabki ikkita ta rif ‘ ‘ ‘ ’ sub ektlararo aloqalarning u yoki bu funksional xususiyatlarini ochib beradi[3]. ’ Uchinchi tarifga kelsak, uni qoniqarli deb bo lmaydi, chunki u ‘ bog lanish , o zaro bog liqlik iboralarini mustahkamlik , kontakt “ ” “ ” “ ” “ ” ‘ ‘ ‘ sinonimlari bilan almashtiradi. V.N.Maksimova fanlararo aloqalar zamonaviy fanlar integratsiyasi sharoitida o quv fanining mazmuni va strukturasini shakllantirishda ‘ xilmaxillik ob ektiv manbalardan biri hisoblaydi. ’ E.O.Turdiqulovning tadqiqot ishlarida tabiiy fanlarni integratsiyalab o qitish ‘ muammosi ishlab chiqilgan bo lib, u olam haqidagi bir butunlikni tashkil etishi ‘ nazarda tutilishi, ta lim integratsiyasi fanlararo bog lanishning yuqori darajasi, ’ ‘ 12 lar soni lar soni lar soni soni 9-G“ ” tajriba sinfi I 34 47 7 9 18 - II 34 53 8 10 16 - III 34 62 9 12 13 - IV 34 79 13 14 7 - 9 -B “ ” nazorat sinfi I 33 45 5 10 18 - II 33 52 5 12 17 - III 33 58 7 12 14 - IV 33 64 9 13 11 - 5-jadval. O quvchilarning 2022-2023 o quv yili I-IV choraklardagi sifat ko rsatkichlari ‘ ‘ ‘ Hisoblash natijalarining ko‘rsatishicha, umumiy holda ikki yil davomida tajriba sinfining o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari nazorat sinfiga nisbatan 11% yuqori ekanligi aniqlandi. Olingan natijalar o‘quvchilarning tadqiqotchilik ko‘nikmalarni shaklantirishjarayonini tashkil qilishning samarali ekanligini isbotlaydi. Ularning amaliy ko‘nikma va malakalarini sezilarli darajada oshganligini, eng asosiysi oliy ta’lim talabasi bo‘lishga, kelajakka bo‘lgan qiziqishlari oshganligini, mustaqil fikrlash, ijodiy qobiliyatlatlarining o‘sishiga ijobiy ta’sir etadi degan xulosaga keldik. Natijalar Eksperiment davomida kuzatuvlarimizni tahlil qilib, mavzu boyicha ‘ qoshimcha materiallarni organib chiqib, jins genetikasiga oid malumotlar bilan ‘ ‘ ’ tanishib chiqdim. 1) Jinsni aniqlash va ular nisbati. Jins organizmdagi belgi- xususiyatlar yigindisi bolib, yangi avlodning vujudga kelishini va irsiy belgilarning ‘ ‘ nasldan-naslga otishini (6-rasm)taminlaydi. ‘ ’ 46 4. Azimov I. Biologiya o qitish metodikasi. O quv qo llanma. 2023yil. Mahalla‘ ‘ ‘ va oila nashriyoti. 5.Azimov.I.T., Mirzayeva N.I. Biologiya o qitish metodikasidan laboratoriya ‘ mashg ulotlari. O quv qo llanma- T., 2023. 153 b ‘ ‘ ‘ – 6.G ofurov A.T va boshqalar. Biologiyani o qitishning umumiy metodikasi. ‘ ‘ (darslik). TDPU., T.: - 2012 7.Tolipova J.O, G ofurov A.T.-Biologiya ta limi texnologiyalari. Metodik ‘ ’ qo llanma O qituvchi T.: 2002 - 128 bet. ‘ “ ‘ ” 8.Tolipova J.O. Biologiyani o qitishda pedagogik texnologiyalar. Pedagogika oliy ‘ o quv yurti talabalari uchun darslik. Cho lpon T.: 2011 - 128 bet ‘ “ ‘ ” 9. Tolipova J.O. va boshqalar. Botanika o qitish metodikasi.5-sinf. T., ’ O zbekiston , 2003 yil 96 bet. “ ’ ” – 10. Tolipova J.O va boshqalar. Botanika o qitish metodikasi. 6-sinf. T., ’ O zbekiston 2003 yil 128 bet “ ’ ” – . 11.Tolipova J.O., Azimov.I.T., Sultonova N.B. Biologiya . O qituvchi kitobi ‘ Toshkenet -2016. 12. Raxmatov U.E. (Sitologiya va genetika asoslari) O’quv qo’llanma. – T .; “Tafakkur avlodi” , 2020. – 272 b 13 . Raxmatov U.E. , Shaxmurova G.A., Azimov I.T. Biologiyadan masala va mashqlar yechish . Сарвар Принт нашриёти Т.2024 295-б. 14.Raxmatov.U.E., Azimov I.T., Tog’aeva G.O. Biologiyadan PISA topshiriqlarini uzluksiz ta’lim jarayoniga tadbiq etish metodikasi. Uzluksiz ta’lim. Ilmiy – uslubiy jurnal. T., 2020. – № 4–son. – V.17–21. 15.Маҳмудов Ю.Ғ., Норбутаев Х.Б. ўлка экологиясининг физик – биологик жадвали ва унга қуйиладиган дидактик талаблар. Методик қуланма. – Тошкент. Фан, 2008. –Б. 28. 23. Маҳмудов Ю.Ғ., Норбутаев Х.Б. Фанлараро экологик мазмунда топишмоқли масала ва саволар. Методик қуланма. – Тошкент. Фан, 2008. – Б.28. 51 borish; atmosferaning pastki qatlamlaridagi turli ko rinishga ega bo lgan‘ ‘ elektromagnit nurlanishlarni o rganish va ularning organik dunyoga ta sirini ‘ ’ tushuntirish; biologiya darslarida o quvchilarni o simlik, hayvon va inson ‘ ‘ rivojlanishiga ta sir qiluvchi fizik hodisa, jarayon va qonuniyatlar bilan ’ tanishtirish biologiyada qo llaniladigan tadqiqotlar ishlarida fizik metodlarni va ‘ fizik asboblarni o rganish. Fizika va biologiyadan majmuali tajriba va laboratoriya ‘ ishlarini o rganish maqsadga muvofiq. Fanlararo bog lanishni amalga ‘ ‘ oshirishning didaktik asoslari fanlararo bog lanishni amalga oshirish pedagogika ‘ fani oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ko plab ilmiy- ‘ tadqiqotlar ishlari va murakkab texnik mazmundagi masalalarni hal qilishda fanlar integratsiyasi asosida amalga oshiriladi.Amaliyot ehtiyojlari natijasida fanlar integratsiyasi va differensiya vujudga keldi. Bu esa yosh avlodni o qitish ‘ mazmunida o z aksini topishi lozimligini ko rsatadi. Bu esa fanlararo bog lanish ‘ ‘ ‘ orqali amalga oshiriladi. Fanlararo bog lanishni amalga oshirish orqali ‘ o quvchilar bilim darajalarining ortishiga, ilmiy dunyoqarashi ‘ shakllanishiga,mustaqil mantiqiy fikrlash qobiliyatlarining,kreativ qobiliyatlari rivojlanishiga, o quv jarayonini takomillashtirishga sharoit yaratiladi. Fanlararo ‘ bog lanish politexnik ta limni amalga oshirishda katta rol o ynaydi. Chunki, juda ‘ ’ ‘ ko p texnologik jarayonlarni bir necha fanlardan olingan bilimlar asosida ‘ tushunish mumkin Masalan, molekulyar og irlik va shakllarni aniqlash usullari; spektroskopiya; ‘ kalorimetriya; elektron mikroskop; matematik modellashtirish va boshqalar. Atrof- muhitning fizik omillarining tirik organizmlarga ta siri masalalarini ko rib ’ ‘ chiqish, hozirgi davrda ayniqsa dolzarb bo lgan fizik bilimlarni biologiyada ‘ qo llash yo nalishi bo lib hisoblanadi. Amaliy tajriba shuni ko rsatadiki, ‘ ‘ ‘ ‘ biologiya yo nalishi talabalariga fizika va biologiyaning fanlararo aloqadorligini ‘ amalga oshirish bo yicha yuqorida bayon qilingan yo nalishlarning kiritilishi ‘ ‘ ularning o quv va kognitiv faoliyatini faollashtirish va o quv jarayoni ‘ ‘ samaradorligini oshirish imkonini beradi. [14] Tirik oraganizmlarda fizik jarayonlar 34 4-rasm. Jins genetikasi to g risidagi dars jarayoni‘ ‘ 5-rasm. O quvchilar bilan savol-javob jarayoni. ‘ Sinflar Choraklar O quvchilar ‘ soni Sifat ko rsatkich ‘ lar A lo c “ ’ ” hi o quvchi ‘ Yaxshi ” o qiydigan ‘ o quvchi ‘ O rta “ ‘ ” bahoda o qiydigan ‘ o quvchi ‘ Qoniqarsiz “ ” bahoda o qiydigan ‘ o quvchilar ‘ 45 buyurtmasiga asosan davr talabi asosida reja, dastur, darslik, o quv qo llanmalar,‘ ‘ o quv vositalari ham yangi pedagogik texnalogiyalar asosida yangilab boriladi. ‘ Dars maqsadi,mazmuniga mos ravishda o qitish vositalari hamda dars usuli ‘ tanlanadi. 1.Nazariyani amaliyot bilan bog lash zaruriyatidan kelib chiqib, ilmiy ‘ asoslash tajriba sinovdan o tgan,yangiliklar bilan boyitilgan zamonaviy ta limga ‘ ’ o tish lozim. Bunda sustkashlik va harakatsizlikka yo l qo yib bo lmaydi. ‘ ‘ ‘ ‘ Dastur va darslikdan ahamiyati kam bo lgan materiallar chiqarib boriladi. ‘ 1.Hozirgi fan-texnika yutuqlariga asoslanib,ilmiy-texnik axborotlardan keng foydalangan holda o quv daturlarini muntazam yangilab berish taqozo etiladi. ‘ 2. O quv jarayonini qulaylashtirish lozim. Bunda o qituvchi va ‘ ‘ o quvchining kam kuch sarflab maqsadga erishuvchi,o qitish uchun qulay sharoit ‘ ‘ yaratish ko zda tutiladi. ‘ 3.O qitishda yangi vositalar, faol usullar,ta limiy materiallar ta limning ‘ ’ ’ ilmiyligini oshiradi va bu jarayon rivojlantirib,takomillashtirilib boriladi.Ilmiy tadqiqotlarning natijalari amaliyotga joriy etib borilsa,maqsadga muofiq bo ladi. ‘ 4.O qituvchi va o quvchilarning o zaro hamjihatligi ta minlangan ‘ ‘ ‘ ’ bo lishi kerak.O qituvchi o quv jarayonida amaliyotchi kanstruktor sifatida ‘ ‘ ‘ faoliyat ko rsatishi,ta lim maqsadini aniq tasavvur etishi,dars mazmunini chuqur ‘ ’ bilishi,o qitish texnikasi va usullarini yaxshi egallagan,o qitish jarayoni uchun ‘ ‘ zaruriy shart-sharoit yarata olgan bo lishi va uni amalga oshirish lozim.[22] ‘ 5.Ta limda yangi pedagogik texnalogiyalar, axborot va o qitish ’ ‘ vositalaridan ayniqsa komputerdan,elektroaloqa,radio,televediniyadan samarali foydalanish talab etiladi. Ular vositasida ta limiy materiallar ishlab chiqish yaxshi ’ samara beradi. 6. O quv jarayoning samarasi uning moddiy texnika bazasiga bog liq ‘ ‘ bo lib,maktab binosi hozirgi zamon talabiga javob berishi,shovqindan holi,iqlim ‘ sharoiti hisobiga olingan,yorug ,zarur mebellar bilan jihozlangan bo lishi lozim. ‘ ‘ 40 1. O quv jarayonida fanlararo aloqadorlik hodisasi murakkab va serqirra‘ didaktik jarayondir. 2. Fanlararo aloqadorlik - ta lim jarayoni va uning barcha o qitilish ’ ‘ shaklida didaktik shart-sharoitlarni takomillashtiruvchi didaktik hodisadir. 3. O quv jarayonida fanlararo aloqadorlikni ta minlashda mazmunan bir- ‘ ’ biriga yaqin o quv fanlarining materiallari nihoyatda talabchanlik bilan ‘ muvofiqlashtiriladi. 4. O rganilayotgan materialning ilmiy va amaliy darajasini oshirishga ‘ harakat qilinadi. 5. O zaro aloqador bilimlar didaktik birlik sifatida yaxlitlashtiriladi; ‘ 6. O quvchilar ongida barqaror va tizimlashtirilgan bilimlarni singdirish ‘ yo llari ko rsatiladi. O quv jarayonida fanlararo aloqadorlik ta lim jarayonining ‘ ‘ ‘ ’ asosiy tarkibiy qismlariga to g ridan-to g ri ta sir ko rsatadi, ya ni o quv ‘ ‘ ‘ ‘ ’ ‘ ’ ‘ materialining mazmuni, o qitish metodlari va texnik vositalar ushbu jarayonga ‘ holda tanlanadi. O quv jarayonida fanlararo aloqadorlikni ilmiy jihatdan asoslash, uning ‘ metodologik didaktik infratuzilmasini vujudga keltirish, ta lim jarayonida ’ qo llanilayotgan innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda ‘ o quv fanlarining o zaro aloqadorligini ta minlash lozim. O quv jarayonida ‘ ‘ ’ ‘ fanlararo aloqadorlikni ta minlash bo yicha amalga oshiriladigan faoliyatning ’ ‘ samaradorligi asosan o quv fanlari o qituvchilarining ijodiy izlanishlari va ‘ ‘ faoliyatlarining mazmundorligiga ham bog liqdir. ‘ Tabiiy fanlarni, jumladan, Kimyo, biologiya va fizika fanlarini birlashtiruvchi tushunchalar materiya, uning harakat shakllari, tashkiliy darajasi, hujayraviy tuzilishi muhim ahamiyatga ega. Bu fanlarni o qitishda fanlararo aloqadorlikni ‘ tizimli amalga oshirish «Tabiat inson-texnika-jamiyat» yaxlitligi o quvchilarning ‘ anglab olishlariga zamin hozirlaydi. ______________________________________________________________ 14 Jadvaldan ko rinib turibdiki, tabiiy oqsillar tarkibida bir biridan farq qiluvchi 20 xil‘ aminokislota uchraydi. Aminokislotalar peptid bog i orqali o zaro birikadi va ‘ ‘ polipeptid zanjirlarni hosil qiladi. Tirik organizmlar tarkibida uchraydigan oqsillar juda ko p va xilma xil bo lib, har bir oqsil o ziga xos aminokislotalar ketma- ‘ ‘ ‘ ketligidan iborat. oqsil molekulalari ipsimon yoki yumaloq shakllarga ega bo ladi ‘ (2- rasm). Oqsillarning vazifalari . Hujayrada oqsillar turli tuman vazifalarni bajaradi. Bulardan eng muhimi strukturalar (tuzilish) hosil qilishdir. oqsillar barcha organoidlar va hujayra membranalarining tuzilishida ishtirok etadi. 2-rasm. Gemoglobin oqsil molekulasining sxemasi. oqsillarga xos bo lgan muhim xususiyatlardan biri ‘ katalizatorlik vazifasini bajarishdir. Barcha biologik katalizatorlar ya ni, fermentlar asosan oqsil tabiatiga ’ ega. Ular anorganik katalizatorlardan farqli ravishda kimyoviy reaksiyalar tezligini o n ming, hatto yuz ming marotaba oshiradi. ‘ Tirik organizmlarning harakat qilish xususiyati ham qisqaruvchan oqsillar ishtirokida sodir bo ladi. Bu oqsillar hujayra va organizmlar bilan bog liq barcha ‘ ‘ harakat turlarida ishtirok etadi. oqsillarning tashish (transport) vazifasi ularga xos bo lgan yana bir muhim xususiyatdir. Masalan, gemoglobin oqsili kislorodni tana ‘ organ-lari va to qimalariga tashish vazifasini bajaradi. oqsillar tirik organizmlarda ‘ himoya vazifasini ham o taydi. organizmga begona modda yoki mikroorganizmlar ‘ kirsa, leykotsitlar ya ni, oq qon tanachalari maxsus oqsillar antitanachalarni ’ — 27 irsiylanish 56 Turdikulov E.O. Fizika va ekologik ta lim. T.: «O qituvchi», 1992. 228-b. ’ – ‘ – 2 Зверев И.Д. Экология в школьном образовании. - М.: «Знание», 1988. - С. 96. 3 Nishonboeva M.G. Biologiya darslarida ekologik tarbiya. - T.: «O‘qituvchi», 1992. – 27-b Buning asosida o‘quvchilarda tabiat haqida tizimli va yaxlit tushuncha hosil bo‘lib, unda hamma narsa o zaro aloqadorlikda, shuningdek, modda va energiya ‘ aylanishi asosida o z-o zini doimiy yaratishi va takomillashtirish jarayonlarini ‘ ‘ amalga oshiradi. Demak, yerdagi hayot uchun normal biofizik va biokimyoviy sharoit saqlanadi. Bolalarni jismonan va ruhan sog lomlashtirish, bolaning harakat sohasini ‘ rivojlantirish, chaqqon, kuchli, jasur bo lishdek hayotiy ehtiyojlar asosida hayaotga ‘ bo lgan qiziqishini kuchaytirishning samarali vositalarini izlab topishda biologiya ‘ fanining boshqa fanlar bilan integrativ bog liqligini shakllantirish va rivojlantirish ‘ muhim hisoblanadi. Ta lim berish jarayonida o quvchilarda tayanch ’ ‘ kompetensiyalardan kommunikativ, axborot bilan ishlash, o zini-o zi ‘ ‘ rivojlantirish va matematik savodxonlik kompetensiyalari shakllanib boradi. Barcha tirik organizmlar kimyoviy moddalar oqsillar, uglevodlar, lipidlar va nuklein kislotalardan tashkil topgan. Kimyoviy moddalarning sintezlanishi va funksiyasi haqida ma lumot berish diqqatga sazovordir. Masalan, Fotosintez natijasida ‟ glyukoza hosil bo‘lsa, energiya almashunuvida qancha glyukoza sarflanadi? FOTOSINTEZ 6 CO 2 + 6 H 2 O C 6 H 12 O 6 + O 2 ATF sintezi C 6 H 12 O 6 6 CO 2 + 6 H 2 O + 2800 kj. 1080 gr glyukoza parchalanganda nechta molekula suv hosil bo ladi. ‘ 180 g 6CO – 2 1080 - x bo lsa, x = 36 H ‘ 2 O hosil bo ladi. ‘ Bunda o quvchilarda kommunikativ va matematik savodxonlik kompetensiyalari ‘ shakllanadi. Shu asosda fanlararo aloqadorlik ta lim jarayonida hozirgi zamon ’ 15 bog lanishni amalga oshirish moddiy va ma naviy olamni tadqiq qiluvchi turli‘ ’ fanlarning o zaro hamkorligi ular rivojining tabiiy jarayoni va o quvchilarning ‘ ‘ ilmiy dunyoqarashi va tafakkurini rivojlantiruvchi omil sifatida nazarda tutish zarur. 2. Fanlarning bir-biriga bog liqlik darajalarini, shuningdek, bu fanlarda ‘ bo layotgan o zgarishlar, yangi tadqiqot natijalari, yangilanishlardan xabardor ‘ ‘ bo lib borish hozirgi zamon o qituvchisiga qo yilgan talab bo lib, u dars ‘ ‘ ‘ ‘ saviyasi, mavzu mazmunining o quvchilar ongiga singdirilishi va uning beradigan ‘ samarasining oshishida asosiy omillardan biri bo lib hisoblanadi. Ta limda ‘ ’ fanlararo aloqadorlikni amalga oshirishga doir tegishli metodik tavsiyalarni ishlab chiqish va uni amaliyotga tatbiq etish bugungi kunning muhim pedagogik muammolardan biri. 3. Tajriba-sinov ishlari davomida shu narsa aniqlandiki o quvchilarda ‘ fanlarni o zlashtirish darajasi turlicha bo ldi. Shunday qilib, ‘ ‘ biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga ‘ ‘ ‘ oshirishda metodlar yordamida belgilaninshi va o quvchilarning o yin faoliyatini ‘ ‘ tashkil qilishda o yin tuzilishining e tiborga olinishi biologiya darslari ‘ ’ samaradorligini ta minlash vositasiga aylandi. ’ Tadqiqot natijalari bo yicha quyidagi amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi: ‘ 1.Amaliy ishlarni o tkazish bo yicha tavsiyalar, topshiriqlar, talabaning ‘ ‘ mustaqil ishlari uchun amaliy ish turlari, shuningdek darslarning borishi davomida hal qilinishi lozim bo lgan topshiriqlarni kiritish maqsadga muvofiqdir. ‘ 2. Metodik qo llanmalardagi fanga doir bilim va ko nikmalarni ‘ ‘ shakllantirish, vaziyatga doir muammolarni aniqlash va umumiy natijalarni rasmiylashtirish namunalarni berish maqsadga muvofiq. 49 ishlab chiqaradi. Ular begona moddalar (anti-genlar)ni bog lab ularni‘ zararsizlantiradi. oqsillar gormon vazifasini ham bajaradi. Masalan, insulin gormoni oqsil tabiatiga ega bo lib, qonda glukoza miqdorini nazorat qilib turadi. ‘ Umuman tirik organizmlarga xos bo lgan barcha vazifalarni bajarilish oqsil ‘ molekulalari tomonidan amalga oshiriladi. Dars jarayonida fanlararo vertikal bog lanishni amalga oshirish maqsadida ‘ mavzularni IX sinf «Fizika»darsligidagi «Suyuqlikning xossalari» mavzusi o zaro ‘ bog lab unda gazlardan farqli ravishda suyuqliklarda molekulalar deyarli bir-biriga ‘ tegib turadi. Shuning uchun ular orasida o zaro tasir kuchlari gaz molekulalari ‘ orasidagi ta sir kuchlariga nisbatan katta bo ladi. Suyuqlik molekulalari orasidagi ’ ‘ tortishish kuchi molekulalarni bir-biridan uzoqlashib ketishiga yo l qo ymaydi. ‘ ‘ Shu tariqa, gazlardan farqli ravishda suyuqliklar o z hajmini saqlaydi. Demak, ‘ «Kimyo»dagi polisaxaridlar organizm va ularning faoliyatida, shuningdek, organizm uchun muhim hisoblanadi. «Kimyo» dagi polisaxaridlar bilan o zaro ‘ bog lab, unda polisaxaridlar tabiatning oliy mahsuli bo lgan inson, qolaversa ‘ ‘ boshqa jonzotlar uchun muhim ahamiyatga ekanligi e tirof etiladi. So ngra ’ ‘ «Fizika» darsligidagi suyuqlikning xossalari haqida to xtalib unda suyuqlik ‘ molekulalari orasidagi tortishish kuchi molekulalarni bir-biridan uzoqlashib ketishiga yo l qo ymasligi hayotning molekula darajasi biologik molekulalar - ‘ ‘ DNK, RNK, ATF, oqsillar, uglevodlar suv ya ni suyuqlik molekulalari muhitida ’ namoyon bo lishi haqida ilmiy tushunchalar beriladi. Mazkur bog lanishlarda ‘ ‘ mantiqiy tushunchalar borligi qayd etiladi. V. Yangi mavzuni qayta ishlash. Fanlararo aloqadorlik mazmunida. VI. O quvchilarni rag batlantirish va baholash. ‘ ‘ Mavzu yuzasidan savol-javob, o quv bahsi uyushtirish. ‘ Mavzu yuzasidan savol- javob, o quv bahsi uyushtirish. ‘ VII. Uyga vazifa . X sinf «Kimyo» darsligidagi « Polisaxaridlar » mavzusi X sinf biologiya darsligidagi «Uglevodlar va lipidlar» mavzusini yoki IX sinf «Fizika» darsligidagi «Suyuqlikning xossalari» mavzularini fanlararo vertikal bog lanish ‘ 28 1. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga‘ ‘ ‘ oshirishning maqsad va vazifalari 2. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga ‘ ‘ ‘ oshirishning pedagogik shart-sharoitlari ni o rganish. ‘ 3. Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini o qitishda fanlararo ‘ ‘ bog lanishlarni amalga oshirish ‘ 4. Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini o qitishda fizika ‘ ‘ o quv fani bilan fanlararo bog lanishlarni amalga oshirishning metodikasi ‘ ‘ va xususiyatlarni o rganish. ‘ 5. Eshitdim-ko rdim-bajardim tamoyiliga binoan o quvchilarda “ ‘ ” ‘ tadqiqotchilik ko nikmalarini shakllantirish. ‘ 6. Tajriba sinov natijalari o tkazish va tahlil qilish – ‘ BMI ning ning ob y ekti. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo ‘ ‘ bog lanishlarni tahlil qilish asosida o quvchilarda tadqiqotchilik ‘ ‘ ko nikmalarini ‘ shakllantirish jarayoni. BMI ning predmeti . Umumta lim maktablarida biologiya fanidan ’ tadqiqotchilik ko nikmalarini shakllantirish mazmuni, metodlari va vositalari. ‘ BMI ning usullari. Tadqiqot jarayonida nazariy uslublar - tahlil qilish, aniqlashtirish, umumlashtirish, pedagogik kuzatish, ekspert baholash, taqqoslash, tavsiflash, savol - javob, suhbat hamda matematik - statistik hamda biologik tajriba metodlaridan foydalanildi. BMIning аmaliy ahamiyati. o‘quvchilarning tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirishning amaliy-laboratoriya shakli aniqlashtirilgani, o‘quvchilar tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirishda “Eshitdim-ko‘rdim-bajardim” tamoyilidan foydalanib, biologiyadan laboratoriya ishlarni tashkil etishning metodik ta minoti ’ ishlab chiqilgan va samaradorligi aniqlangani bilan izohlanadi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 ta bob, xulosalar, glosarriy, va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat ‘ . 7 Darsda foydalaniladigan texnologiya : Aql charxi , Tezkor so rov uchun“ ” “ ‘ savollar , Blits o yin . ” “ ” ‘ Darsning borishi I. Tashkiliy qism . Salomlashish, navbatchi axboroti, o quvchilarni darsga ‘ tayyorlash. II. O tgan mavzu ‘ yuzasidan o quvchilarning o zlashtirgan nazariy bilimi, ‘ ‘ amaliy ko nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash. ‘ III. O tilgan mavzuni mustahkamlash ‘ . O quvchilar o quv materiallarini ‘ ‘ mustaqil holda darslik va qo shimcha adabiyotlar yordamida o rganadilar. ‘ ‘ IV. Yangi mavzuni o rganish ‘ . O qituvchi, o quvchilarni «Aql charxi» metodi ‘ ‘ bilan tanishtirib, muayyan tayyorgarlik ishlarini olib boradi. So ngra yangi mavzu ‘ bo yicha qisqacha ma lumot berib, unda Oqsillar.Aminokislotalar (Biologiya ‘ ’ (Sitologiya genetik asoslari)9-sinf) mavzusini o quvchilarga tushuntirishida dastlab ‘ Hujayradagi organik moddalar ichida oqsillar miqdor va ahamiyati jihatidan birinchi o rinni egallaydi. Oqsillar yuqori molekulali kolloid birikma bo lib, ‘ ‘ aminokislotalardan tashkil topgan. Ular gidroliz qilinsa, aminokislotalarga parchalanadi. Oqsillarning elementar tarkibi karbon, vodorod, kislorod, azot hamda oltingugurtdan iborat. Ularning tarkibida ba zan fosfor ham uchraydi. Oqsillar ’ tarkibidagi azot miqdori doimiy bo lib, o rta hisobda 16 % ni tashkil etadi. ‘ ‘ 1-jadval Oqsillar tarkibidagi aminokislotalar 26 17 Fotosintez Foto va sintez — yuksak o simliklar, suvo tlar va ayrimʻ ʻ fotosintezlovchi bakteriyalarda xlorofill va boshqa fotosintetik pigmentlar o zlashtiradigan yorug lik energiyasi hisobiga oddiy ʻ ʻ birikmalardan murakkab moddalar hosil bo lishi. ʻ 18 Genetika Jonli organizmlardagi nasldorlik va turlanishni o rganuvchi ʻ fandir. 19 Tajriba- sinov B iror bir sohaga (jumladan, ta'lim sohasiga) olib kirilayotgan yangilikni (yondashuv, metodika, o‘quv-metodik majmualarni) sinovdan o‘tkazish va dastlabki xulosalarga ega bo‘lish jarayoni . 20 Suyuqlik Moddaning qattiq va gazsimon holatlari o rtasidagi agregat hola ʻ ti. 21 Darsliklar Muayyan fanga doir bilim asoslarini ma lum tartibda bayon ʼ etadigan va yuqori ma naviy-g oyaviy, ilmiy uslubiy saviyada ʼ ʻ yozilgan kitob; o quv adabiyotining asosiy va yetakchi turi ʻ 22 Tarbiya jarayoni J arayon uchun xarakterli bo'lgan va muayyan qonuniyatlarda namoyon bo'ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks ettiradi 23 Oqsillar Oqsillar , proteinlar — hamma tirik mavjudotlar tarkibiga kiradigan murakkab, azot tutuvchi organik moddalar 24 Aminokislot alar Molekulasida amin va karboksil guruhi bo lgan organik ʻ birikmalar, o simlik hamda hayvon oqsilining asosiy elementi ʻ hisoblanadi. 25 Fermentlar ( lotincha : fermentum — achitqi), enzimlar — hayvon , o simlik ʻ va bakteriyalarning tirik hujayralaridagi oqsilli katalizatorlar . 26 Uglevodlar Sh akarlar, glitsidlar, carbohydrate ) — oqsillar va yog lar bilan bir ʻ qatorda odam, jonivorlar va o simliklar organizmi hayot faoliyati ʻ uchun zarur bo lgan keng tarqalgan organik birikmalar guruhi. ʻ 27 Interfaol metodi Ta’lim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasidagi faollikni shirish orqali o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. 28 Asinxron (vertikal) Bog‘lanish deganda, o‘quv fanlari mavzulari dastur va o‘quv rejasi asosida avvalgi sinflarda o‘zlashtirilgan bilimlardan foydalanish orqali sinflararo bog‘lanish tushuniladi. 29 Laboratoriy a ( lot. laboratorium „ishxona“) ilmiy tadqiqot , tajriba va o lchov ʻ o t ʻ kazish uchun mo ljallangan joy, obyektdir. ʻ 30 Gemofiliya” kasalligi qon ivish xossasining nasliy buzilishi bo lib, qon plazmasidagi ʻ qon ivish omillarining yetarlicha bo lmasligi va uning natijasida ʻ qon ketishlar bilan namoyon bo ladigan kasallik. ʻ 31 Jins genetikasi Jinsda birikkan holda nasldan naslga o‘tish. Hayvonot olamidagi jinsiy farqlarning kelib chiqishi, jinsni aniqlash mexanizmi, jinslar o‘rtasidagi nisbatlarni o‘rganish. 32 Jinsga birikkan holda genlari jinsiy xromosomalari joylashgan belgilarning irsiylanish hodisasi. 55 metodikasi Pedagogika oliy ta lim muassasalarining biologiya ta lim yo nalishi’ ’ ‘ talabalarining fizika bo yicha bilim, ko nikma, malaka va kompetensiyalarni ‘ ‘ rivojlantirish ularning kasbiy faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kun ta limi biologiya ta lim yo nalishi talabalari uchun fizika fanidan o`zlashtirish ’ ’ ‘ darajalarini oshirishda fanlararo bog`lanishlar orqali amalga oshirish jarayonni takomillashtirish zarurligini ko'rsatadi. Biologiya fizikani o`zlashtirish darajalarini oshirishda fizika va bilogiya fanlararo bog`lanishlar orqali amalga oshirish, fizika va bilogiyaga oid tushunchalarni integrasiya qilish va kasbiy faoliyatga oid materiallarni tanlash tamoyillarini aniqlashtirish kerak. Fizika va biologiya o rtasidagi fanlaro ‘ munosabatlar bilan o quvchilarning o zlashtirish darajalarini oshirishni ‘ ‘ rivojlantirish fanlarga oid tarixiy faktlar misolida va tarixiylik prinsipiga asoslangan holda, materialni o rgatish orqali amalga oshirilishi mumkinligini isbotlaydi. ‘ Fanlarning o zaro bog lanishi tufayli o quvchilarning ilmiy tafakkur faollashadi, ‘ ‘ ‘ biologiyaning rivojlanishida fizikaning eng katta rolini isbotlovchi fikrlar mustahkamlanadi. Misol uchun, nemis fizigi Gelmgols fiziologik optika va fiziologik akustikani yaratdi, nerv tolasi bo ylab elektr impulsining tarqalish ‘ tezligini o lchadi. Tajriba shuni ko rsatadiki, biologiya va fizikaga oid tarixiy va ‘ ‘ amaliy mazmundagi materiallar talabalarga o tilayotgan mavzuga qiziqish ‘ uyg otadi, tarixiy mazmundagi materiallar kiritish, ularning ijodiy tafakkurga kirib ‘ borish, o zlashtirish darajalarini oshirish, o quvchilarga ilmiy bilimlarning ‘ ‘ dialektikasini ochib berish, ularning tafakkurini rivojlantirishga yordam berish, fanda muammolar qanday paydo bo lishini va muammolar qanday hal etilishini ‘ ko rsatishi kerak. Biologiya va fizikani o qitishda fanlararo aloqalarni amalga ‘ ‘ oshirish, o quvchilarning biologiyada qo llaniladigan fizikaviy tadqiqot usullari ‘ ‘ haqidagi bilimlarini kengaytiradi. Fizika va biologiya o quv fanlarining o zaro ‘ ‘ bog lanishini o rnatish yo llari quyidagicha: o simlik, hayvon va inson hayotiga ‘ ‘ ‘ ‘ ta sir qiladigan hodisa va qonuniyatlarni o rganib, bu ta sirlarni tushuntirib ’ ‘ ’ 33 1. Pedagogik tajriba-sinov jarayonini tashkil etishning ob ektiv va sub ektiv’ ’ omillari aniqlandi. Tadqiqotchilik yondashuv asosida o quvchilarning tabiiy-ilmiy ‘ dunyo qarashini shakllantirishga doir tajriba-sinov ishlari natijalari tahlil qilindi. 2. Tadqiqot davomida mavzular bo yicha ta lim mazmuniga kiritiladifan fan ‘ ’ yangiliklari, o quvchilarda shakllantirishi lozim bo lgan tayanch va fanga doir ‘ ‘ bilimlarini o zaro aniqlanib, bilim, ko nikma va malakalar bilan uzviylikda tarkib ‘ ‘ toptirish metodikasi takomillashtirildi, muntazam nazoratni ta minlaydigan ’ laboratoriya darslari ya ni o quv va test topshiriqlari tayyorlandi. ’ ‘ Xulosa 1. Bitruv malakaviy ishimni yozish jarayonida, xulosam shundan iboratki hozirgi kunda ta lim tizmida ’ tabiiy fanlar o quvchilarga dunyoning hozirgi ilmiy ‘ manzarasini ochib beradi. Shu bois tabiat haqidagi fanlar o quvchi ‘ dunyoqarashining tabiiy ilmiy asosini tashkil etadi. Fanlararo aloqadorlik o quvchilarning umumlashgan ilmiy tushunchalarini shakllantirishga ‘ yo naltirilgan bo lishi lozim. Bilimlar integratsiyasi ta limga o zgacha ‘ ‘ ’ ‘ yondashishni taqozo qiladi. Chunonchi, o quv materialini umumlashgan tizimda ‘ bayon qilish, ta lim-tarbiya jarayonida muammoli, modulli, shaxsga yo nalgan ’ ‘ texnologiyalardan foydalanish zarurligini ko rsatadi. O qitish jarayonida fanlararo ‘ ‘ 48 a) induktiv metod - xususiy faktlarni muammoli bayon qilish, о ‘quvchilar faoliyatini xususiydan umumiy xulosalar chiqarishga y о ‘naltirish, muammoli topshiriqlarni berish uslublarini; b) deduktiv metod - umumiy qonunlarni bayon qilish, о ‘quvchilarning faoliyatini umumiydan xususiy xulosa chiqarishga y о ‘naltirish uslublarini; v) tahlil metodi axborotni anglab idrok etish, о ‘rganilgan obyektlarning о ‘xshashlik va farqli tomonlarni aniqlash, о ‘rganilgan obyektlarni tarkibiy qismlarga ajratish, ular о ‘rtasidagi boshlanishlarni aniqlash uslublarini; g) bosh g‘oyani - ajratish metodi о ‘quv materialidagi asosiy g‘oyani ajratish va saralash, axborotni mantiqiy tugallangan fikrli qismlarga ajratish, asosiy g‘oya va ikkinchi darajali fikrlarni ajratish, tayanch s о ‘zlar va tushunchalarni ajratish, asosiy fikr haqida xulosa chiqarish uslublarini; d) qiyoslash metodi - qiyosiy obyektlarni aniqlash, obyektlarning asosiy belgilarini aniqlash, taqqoslash, о ‘xshashlik va farqlarni aniqlash, qiyoslash natijalarini shartli belgilar bilan rasmiylashtirish uslublarini; g) umumlashtirish metodi - о ‘quv materialidagi tipik faktlarni aniqlash, qiyoslash, dastlabki xulosalar, hodisaning rivojlanish dinamikasini tasavvur qilish, umumlashtirish natijalarini shartli belgilar yordamida rasmiylashtirish, umumiy xulosa chiqarish uslublarini о ‘zida mujassamlashtiradi. Biologiya о ‘quv fanining mazmunini yana bir komponenti b о ‘lib biologik qonunlar hisoblanadi. Ana shunday biologik qonunlardan о ‘quvchilar Mendel va Morganning irsiyat qonunlari, Ber qonuni, Xardi-Vaynberg qonuni, V.I.Vernadskiyning atomlarning biogen migrastiyasi qonuni kabilar bilan tanishadilar. Biologiya fan mazmunining yana bir komponenti ilmiy nazariyalardir. Umumiy о ‘rta ta’lim biologiya о ‘quv ta’lim mazmuniga Ch.Darvinning organik olamning evolyustion nazariyasi, A.N.Severstovning filembriogenez nazariyasi, T.Morganning xromosoma nazariyasi va nihoyat hozirgi zamon gen nazariyasi kiritilgan. Umumiy o rta ta lim maktablarida dars jarayonida o quvchilarining‘ ’ ‘ fanlararo aloqadorligini samarali amalga oshirish, o quvchilarni yangi o quv ‘ ‘ 24 Atom va molekulalarning mavjudligi», «Kislorodning kimyoviy xossalari, uning biologik ahamiyati va ishlatilishi», «Suvning tabiatda tarqalishi. Uning tirik organizmlar uchun ahamiyati» mavzulari bilan, «Odam va uning salomatligi», VIII sinfda «Odam organizmining hujayraviy tuzilishi», «Qon va uning vazifasi», «Tayanch - harakatlanish tizimining tuzilishi» mavzularini, VII sinf «Fizika» o quv‘ darsligidagi «Yerning tortishish kuchi ta sirida jismlarning harakati», «Ishqalanish ’ kuchi», «Potensial energiya», «Kinetik energiya» mavzulari bilan o zaro bog lab ‘ ‘ tushuntirish misol bo ladi. Kimyo sohalaridan biri bu biokimyo bo'lib, bu ‘ fanlarning birlashishi tirik mavjudotlar tanasida sodir bo'lgan hodisalarni tushuntirishga imkon beradi. Kimyo hujayralar va to'qimalarning tarkibi va tuzilishini hamda ular tarkibidagi reaktsiyalarni aniqlaydi. Bu tanada yuzaga keladigan biologik funktsiyalarni tushuntirishga imkon beradigan tirik mavjudotlarni tahlil qilish haqida. Elementlarning o'zgarishi hujayralarning ishlashiga va ovqatlanishiga qanday imkon beradi.[11] Kimyo fanini boshqa fanlar bilan bog lab o tish darslarida ‘ ‘ kompetensiyalarni shakllantirish ta lim muassasalarida o quv fanlari o rtasidagi ’ ‘ ‘ aloqadorlikni namoyon etadi , yoshlarda fanlararo kompetensiya rivojlantiriladi, mantiqiy fikrlash yuzaga keladi. Fanlararo aloqadorlik o quv mavzulari mazmunini ‘ har tomonlama, atroflicha ochib berish uchun zarurdir. Kimyo fanining muhim g oyalarini ochib berishda ko mak beradigan, ular bilan kuchli darajada ‘ ‘ bog langan fanlarning asosiy mazmuniga o quvchilarni e tiborini qaratish lozim. ‘ ‘ ’ Fanlarning bir-biriga bog liqlik darajalarini, shuningdek, bu fanlarda bo layotgan ‘ ‘ o zgarishlar, yangi tadqiqot natijalari, yangilanishlardan xabardor bo lib borish ‘ ‘ hozirgi zamon o qituvchisiga qo yilgan talab bo lib, u dars saviyasi, mavzu ‘ ‘ ‘ mazmunining o quvchilar ongiga singdirilishi va uning beradigan samarasining ‘ oshishida asosiy omillardan biri bo lib hisoblanadi. ‘ 2.3. Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini o qitishda ‘ ‘ fizika o quv fani bilan fanlararo bog lanishlarni amalga oshirishning ‘ ‘ 32 1.Darslarni integratsiyalash asosida tashkil etishning o ziga xos xususiyati -‘ mashg ulotlar pedagogga dars mazmunini boshqarish, o quvchilarga olam bir ‘ ‘ butun ekanligi tuyg usini shakllantirish imkoniyatini beradi. ‘ 2.. O quv fanini o rgatishdan maqsad o quvchini fandagi ob yektiv ‘ ‘ ‘ ’ yangilik bilan tanishtirish emas, balki unda sub yektiv yangilikka ega bo lgan ’ ‘ bilimlarni shakllantirishdan iborat ligi. 3. Ta lim jarayonida fanlararo aloqadorlik ta minlangan sharoitda ’ ’ o quvchilarning egallagan bilimlari samarali rivojlanishi bilan bir qatorda ularning ‘ idrok etish qobiliyati, faolliklari, qiziqishlari, aqliy intellektual imkoniyatlari ortishiga erishiladi. 21 MUNDARIJA KIRISH .. ...…………… …………………………………………………………… I BOB. BIOLOGIYANI O‘QITISHDA FANLARARO BOG‘LANISHLARNI AMALGA OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI ………………………… 1.1. Biologiya o‘quv fanini o‘qitishda fanlararo bog‘lanishlarni amalga oshirishning maqsad va vazifalari .......................................................... …………… 1.2. Biologiya o‘quv fanini o‘qitishda fanlararo bog‘lanishlarni amalga oshirishning ahamiyati .. ……………………………………………… . …………… 1.3. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga ‘ ‘ ‘ oshirishning pedagogik shart - sharoitlari .. ………………………………………… I bob bo yicha xulosalar ... ‘ ………………………………………………………… II BOB. BIOLOGIYA ( SITOLOGIYA VA GENETIKA ASOSLARI ) FANI NI O QITISHDA FANLARARO BOG LANISHLARNI AMALGA ‘ ‘ OSHIRISHNING METODIK ASOSLARI ... . ……… …………………………… 2.1. Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini o qitishda fanlararo ‘ ‘ bog lanishlarni amalga oshirishning mazmuni, metodlari va vositalari ‘ …………… 2.2. Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini o qitishda kimyo ‘ ‘ o quv fani bilan fanlararo bog lanishlarni amalga oshirishning o ziga xos ‘ ‘ ‘ xususiyatlari … 2.3. Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini o qitishda fizika ‘ ‘ o quv fani bilan fanlararo bog lanishlarni amalga oshirishning metodikasi ‘ ‘ ………… … II bob bo yicha xulosalar .. ‘ ………………………………………………………… III BOB . TAJRIBA-SINOV NATIJALARI O TKAZISH VA TAHLILI ‘ …… 3.1 Pedagogik sinov tajriba o tkazishning ahamiyati va mazmuni ... ‘ ………… …… 3.2 Tajriba-sinov natijalarining tahlili .. …………………………………………… III bob bo yicha xulosalar ... . ‘ ………………………………………………… …… Xulosa .. ……………………………………………………………………… …… Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati .. ‘ ……………………………………………… 2 Glossariy ..………………………………………………………………………… KIRISH Biologiya fizika kabi emas. Biz qanchalik ko p o rgansak, qanchalik ‘ ‘ aniq bo lsa, unda quyida qanday ma lumotga ‘ ’ ega bo lish kerakligi tushuntiriladi. ‘ Stiv Jons Mavzuning dolzarbligi. So nggi yillarda mamlakatimizda xalq ta limi ‘ ’ yo nalishida ham ulkan islohotlar amalga oshirilmoqda. Zero, yosh avlodning ‘ yuqori darajadagi bilimga ega bo lishi, mustaqil va sog lom fikrlashi porloq ‘ ‘ istiqbolni kafolatlovchi omillardan sanaladi. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-avgustda Kimyo va ‘ “ biologiya yo nalishlarida uzluksiz ta lim sifatini va ilm-fan natijadorligini ‘ ’ oshirish chora-tadbirlari to g risida gi ‘ ‘ ” PQ-4805 sonli qarori imzolangan. Ushbu hujjatning tegishli ilovasida 2020-2025 yillarda kimyo va biologiya yo nalishida ‘ uzluksiz ta lim sifatini hamda amalga oshirilayotgan ilmiy-tadqiqotlar, innovatsiya ’ ishlari natijadorligini oshirish, ta lim tizimida tabiiy fanlarni o qitish bo yicha ’ ‘ ‘ ishlar belgilangan. Shu sababdan bugungi kunda ta lim tizimida, jumladan, tabiiy ’ fanlarni o qitishga qaratilgan o zgarishlar amalga oshirilmoqda. Ya ni, fanga oid ‘ ‘ ’ o quv dasturlari, darsliklar va o qitish metodikalari bo yicha yangilanishlar ‘ ‘ ‘ bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Pedagoglar faoliyati davomida, birinchi navbatda, sifatli ta lim berish bo yicha kreativ yondashishga harakat qilib kelgan. ’ ‘ Biroq pedagogikada yangi tushuncha sifatida shaxsga yo naltirilgan ta lim ‘ ’ atamasi kirib keldi. Ushbu tushunchaning fanga kirib kelish tarixi, shaxsga yo naltirilgan ta limning xususiyatlari, maqsadi va boshqa pedagogik, psixologik ‘ ’ tomonlari haqida ikki og iz so z yuritamiz. Fanda barcha atama va ‘ ‘ tushunchalarning tarixi bo lganidek, shaxsga yo naltirilgan ta lim ham o ziga ‘ ‘ ’ ‘ xos tarixiy bosqichga ega. Shaxsga yo naltirilgan ta lim tushunchasi 1940-yilda ‘ ’ AQShlik psixolog olim Karl Ransom Rodjers nomi bilan bog liq. ‘ 3 Bitiruv malakaviy ishi referativ tarzda yozilgan bo lib, unda 20 dan‘ ortiq ilmiy o quv va uslubiy adabiyotlardan foydalanildi. Bu sohada olib borilgan ‘ respublikamizdagi ilmiy izlanishlarining natijalari, ilmiy adabiyotlardan foydalangan holda o rganib chiqildi. Bitiruv malakaviy ishi bir necha jadvallar va ‘ rasmlar bilan jihozlandi. Muammoning o rganilganlik darajasi. ’ XX asrga kelib, barcha fanlar tekshirish obektlariga ko ra differensiallashgan holda rivojlanishi natijasida,fanlarning ’ yangidan yangi tarmoqlari paydo bo ldi. XXI asrga kelib esa, integratsiyalashgan ’ ta limga bo lgan ehtiyoj vujudga keldi va integratsiyalashgan ta lim muhim ’ ’ ’ funksiyalarni bajarishi ma lum bo ldi. Chunki, o quvchilar tomonidan fan ’ ’ ’ asoslarini puxta o zlashtirishlari va bilish faoliyatini faollashtirish jarayonida ’ fanlararo integrasiya muhim ahamiyat kasb etadi. Fanlarni integratsiya asosida o qitishga oid keng qamrovdagi tadqiqot ishlari mamlakatimizda ham olib ’ borilmoqda. Respublikamiz biolog metodist olimlari tomonidan fanlar o rtasidagi integratsiyani tadqiq etish borasida muayyan ishlar amalga oshirilgan. ’ Jumladan, professor A.T.G ofurov tomonidan biologiyani o qitishda umumiy ’ ’ va xususiy tushunchalarni shakllantirish,S.S.Fayzullaev genetika va seleksiya asoslarini o qitishda kimyoviy va fizik jarayonlar o rtasida, professor ’ ’ J.O.Tolipova pedagogik kadrlarni tayyorlash jarayonida,dotsent U.Raxmatov esa o qituvchilarning kasbiy kompetentliligini takomillashtirish borasida qator ’ fanlarning integrasiyasidan foydalanish muammolarini tadqiq etgan. Mavzuning maqsadi. biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini ‘ o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga oshirishning o ziga xos xususiyatlari ‘ ‘ ‘ o rganib chiqish, fanlararo bog lanishlarni amalga oshirishning mazmuni, ‘ ‘ metodlari va vositalari yordamida o quvchilarning fanni egallashga bo lgan ‘ ‘ intilishlarini qo llab-quvvatlash, hamda biologiya fanini fanlararo bo lanishlari ‘ ‘ bo yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. ‘ Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: Bitiruv malakaviy ishini bajarishda quyidagi vazifalar belgilab olindi: 6 I BOB. BIOLOGIYANI O QITISHDA FANLARARO‘ BOG LANISHLARNI AMALGA OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI ‘ 1.1. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni ‘ ‘ ‘ amalga oshirishning maqsad va vazifalari Hozirgi kunda integratsiya atamasi dunyo bo ylab turli sohalarni, masalan, ‘ ijtimoiy, mintaqaviy, iqtisodiy, diniy, irqiy, tashkiliy integratsiya kabi sohalarni qamrab oladigan ijtimoiy tushuncha sifatida ishlatiladi. Va o z-o zidan savol ‘ ‘ tug iladi Integratsiya o zi nima? Uning ta lim tizimidagi ahamiyati nimada? ‘ – ‘ ’ Tabiiy fanlarni o qitishda integratsiya qanday amalga oshiriladi? ‘ 1. Integratsiya lotincha integratio – tiklash, to ldirish hamda integer – butun ʻ so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, qismlarni bir butunga aylantirish uchun ularni birlashtirish, qo'shish va yoki bir-biriga almashtirish harakatidir. 2. Ta’limni integratsiyalash orqali umumta’lim fanlarini o qitishda fanlararo ‘ aloqalarni o'rnatish, turli ta'lim dasturlari o'rtasidagi o'zaro ta'sir orqali ta'lim mazmunining yaxlitligiga erishish va o quvchining dunyoni bilishi va tasavvur ‘ qilishda bir tomonlama emas, balki har tomonlama rivojlanishiga erishish. 3. Fanlararo aloqadorlik (integratsiya) o quvchini ilmiy dunyoqarashini ‘ shakllantirishga asos bo`lib hizmat qiladi, tabiatni to`g`ri va to`la anglashga, undan oqilona foydalanishga, mantiqiy fikrlashga o`rgatadi. Zamonaviy sharoitlarda fanlarni o qitishda ularning integratsiyasini ta minlashga yetarli e tibor berilmay ‘ ’ ’ kelmoqda [4] . Muammoni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar esa tegishli o quv rejalarida ‘ ushbu fanlarni o qitishning vaqt bo yicha muvofiqlashtirilishi yoki fanlar ‘ ‘ mazmunini qisman uyg unlashtirishga oid tadbirlar bilan cheklanmoqda. Uni ‘ tubdan hal qilish uchun esa, o quvchilar egallaydigan bilimlari yuqori sifat ‘ darajasini ta minlovchi o quv fanlari integratsiyasining zaruriy shart-sharoitlari, ’ ‘ shakl, mazmun va vositalarini ishlab chiqish talab etilmoqda. [6] O quv fanini o rgatishdan maqsad o quvchini fandagi ob yektiv yangilik ‘ ‘ ‘ ’ bilan tanishtirish emas, balki unda sub yektiv yangilikka ega bo lgan bilimlarni ’ ‘ 8 va fiziologiyasi, sitologiya, biokimyo, embriologiya, sistematika, ekologiya, evolyusion ta limot, antropologiya molekulyar biologiya fan asoslarini o zida’ ‘ ifoda qiladi. Tirik tabiat vakillarining tashqi, ichki tuzilishini hayot faoliyatini tashqi muhit bilan aloqasini to g ri tushuntirish o simlik, zamburug , hayvon, ‘ ‘ ‘ ‘ mikroorganizmlarni aniqlash, ulardan mikro va makropreparatlar tayyorlash, ular ustida kuzatish, tajribalar olib borish, o qituvchidan yaxshi nazariy bilim, amaliy ‘ tayyorgarlikni talab qiladi. Lekin maktab biologiya o quv fani bilan biologiya fani ‘ orasida muhim tafovutlar borligini o qituvchi yaxshi bilish kerak. Biologiya ‘ fanining asosiy maqsadi tirik va o lik tabiati to g risida tadqiqot o tkazishi ‘ ‘ ‘ ‘ orqali yangi bilimlarni hosil qilish bo lsa, maktab biologiya o quv fanining ‘ ‘ maqsadi, o quvchilarning yoshiga mos ravishda ularga biologik bilimlar, ya ni ‘ ’ biologik tushuncha, qonunlar, nazariyalar berishdan bilimlar va uni tushuntirishdan iborat. Maktab biologiya kursida fan emas, balki fan asoslari o quvchilar uchun – ‘ zarur asosiy ma lumotlar mujassamlashgan. Shu bilan birga maktab biologiya kursi ’ kichik fan emas, balki o quvchilarning rivojlanishi va tarbiyasiga ko mak “ ” ‘ ‘ beruvchi biologiyani asosiy tushunchalar sistemasi sanaladi. Biologiya fanini boshqa fanlar bilan bog lab o tish darslarida kompetensiyalarni shakllantirish maktab ‘ ‘ o quv fanlari o rtasidagi aloqadorlikni namoyon etadi. (1-rasm). O quvchilarda ‘ ‘ ‘ fanlararo kompetensiya rivojlantiriladi, mantiqiy fikrlash yuzaga keladi. [7] Biologiyani o qitishda fanlararo bog lanishni amalga oshirish ta lim-tarbiya ‘ ‘ ’ jarayonining muhim didaktik sharti bo lib, u o quvchilar asosiy bilim manbayi ‘ ‘ bo lgan o quv materiallarining ‘ ‘ ilmiyligi va izchilligini ta minlaydi, o quvchilar ’ ‘ tomonidan bilimlarni o zlashtirishga bo lgan qiziqish ‘ ‘ ortadi va aqliy rivojlanish 1-rasm. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo ‘ ‘ bog lanishlari ‘ 10
Купить